Философия

ойынша априорлы сипат алады жэне езнци коршаган адамдар- га курал ретшде емес, езшдж максат ретшде карауга жене кабыл- дауга багдар 6epyi тшс. Барлыгыньщ бул устанымга деген кур- мен, оныц жасырын еместш мен дурыстыгы адамзаттык когам ушш непз бола алады. Канттын философияны гылымга айналдыруга тырыск,ан умтылысы И.Фихтенщ шыгармашылыгында жалгасын тапты. Канттын нагыз 1збасары И.Фихте (1762—1814) устазынын иимш гылыми жуйе туршде баяндауга тырысты. Фихтенщ ппаршше, кезкелген гылым езшщ жетшген формасына келгенге дейш eKi кезецнен етедг эмпирикалык жене теориялык- Теориялык дец- гейде таным удерюшщ барлык формаларын жуйел1 турде косу жолымен адамнын танымдык кабшетш гылыми непздеу жузеге асады. Еылыми жуйенщ непзделу1 М ЕН=МЕН принпишн (езш- e3i пайымдау акп) бшд1редь Философтын niKipiHuie езш-ез1 пайымдау езге нэрсеге сэйкестецщру жолымен мумкш болады. Адамнын танымдык кабшетшщ субстанциясы киялдьщ ic- эрекеп болып табылады. Киялдьщ 03i eKi сэттщ байланысы: продуктивп жене репродуктивп. Фихтенщ айтуынша, адам теориялык ic-ерекетте киялдагы бейнелермен еркш кимыл жасайды. К,иялдагы мундай еркш курылымдар кезкелген теориялык ойлаудьщ Heri3i болып та­ былады. К,иялдыц ic-epeKeTi нетижесшде 6ip жагынан накты- лыкпен байланыс орнатылады, екшип жагынан ол туралы б1здщ бийм1м1здщ шынайылыгы камтамасыз етшед1. ©зшщ гылыми ш м ш щ бастапкы принциптерш непздей отырып, И.Фихте мы­ надай манызды жагдайга токталады: таным удерййнщ e3i туб1рленген сипатта болады жене ол аныктаушы болып табы­ лады. Фихтенщ туйшдеушше адам жануарлармен салыстырганда мэдениет элемшде eMip суредь Онда ол езш щ интеллектуал­ дык куралдарын, жалпылык ксш лш жэне б1здщ бшм1м1здщ кажеттипгш таба алады. Мэдениет элем! адамныц табигатпен катынасьш жене танымын Ty6ipre отыргызып кана коймай, оныц ce3iMi калыптасуы мен дамуына жагдай жасап, танылатын зат- тардыц мэщц, кажетп жэне жалпылама сипаттамаларын ай- кындау кабшетш арттыруга мумкшдж бередь Гегель (1770—1831) Кант пен Фихтенщ ерекше дара идеяла- рын шыгармашылык тургьща танытуга тырысты, сонымен катар ез кукыгында акыл-ойды непздемекин болды, ягни Жана за­ ман философтарыныц шыгармашылык жепстжтерш жалгастыр- ды. Егер Кант трансценденталды алгышарттарды — кабылдау- дын eKi формасын, ягни кещстж пен уакытты, он eKi категория- 50

ны жэне априорлы субъект пен бершген себептшж принципш аштым жэне непздед1м деп ойласа, Гегель ез miiniH жана непздерден алып шыгады. Кантпен салыстырганда Гегель транс- ценденталды алгышарттарды тарих курастырады деп санады, ейткеш ол Абсолюттж Идея дамуыньщ интерсубъектив'п удеркп больш табылады. Абсолюттж Идеяньщ езшдж дамуын Гегель езшщ «Рух феноменологиясында» (1807) тусщщред1. Ол бойын­ ша бул удерю eKi дещейде кершед1: индивидтщ санасы децгейшде (сез1мталдыктан философиялык 6i.niMre дейшп сана козгалысын- да) жэне тарих дедгешнде (антик дэу1ршен Наполеон заманына дейш). Гегель эр турл1 формалар аркылы езшдж санага карай багытталган сананьщ салтанатты шеруш керсетедь Абсолюттж Идеяньщ езшдж дамуыньщ букш осы курдел1 драмалык жолын индивидтщ калыптасуы мен даму удеркп ретшде карастыруга болады жэне онын барысында индивидтщ кезкарасы, санасы, тэш рибеа езгерш, болмысынын «непздер1 шайкалады». Сана- ньщ e3repici удеркпнде Гегель гносеологиялык теориялар мазму- нын, олардьщ ш ектеулш тн аныктай отырып, сыни тургыда карастырады. Сонымен катар ол танымньщ эр турл1 формалары арасындагы еткелдерд1 сипатгай отырып, танымды калай пайда болганы тургысынан баяндайды. Сананьщ пайда болу жолын аныктай отырып, Гегель акикат пен озш-оз1 тану курдел1 диа- лектикалык удерю деген токтамга келед1. Акикат езгермейт1н нэрсе емес жэне абсолюттж бш ммен мэцпге бер1лмейд1, оган таным удер1сшде жетуге болады жэне ол эрекетпен байланысты. Гегель бойынша адам элемг ел1, дайын, езгермейтш жэне абсолю тпк заттар жиынтыгы емес, езш щ адами эрекет1н1н нэтижеа болып табылады. Адамды коршаган нэрсен1н бэр1 — езгерт1лген элем, адам эрекеп барысында калыптаскан элем. Гегельдщ niKipiHme, тарих — бул адамньщ адам болу, элеу- меггену удеркп жэне адамзаттыц еткен жолы. Бул оган e3iH-e3i тану уш1н кажетп непз болып табылады. Сонымен, тарих адам­ га катысты алганда сырткы, онан тыс нэрсе емес, накты Tipi адамдар онда eMip суретш, болатын, ойлайтын, сезшетш нэрсе. Адам тарихи езшдж даму нэтиж еа болгандыктан, осы алгы- шарт непзшде тарихты зерттеумен айналысады. Гегельдщ TyciHiriHme тарих рефлексия удерю сиякты, оньщ барысында адам белгип 6ip непзге келш токтайды. Бул рефлексия даму- дьщ диалектикалык зандарына багынады. Белгш4 6ip затка жасалынган рефлексия дайын, априорлы схемалармен, эдютермен емес, сол заттыц e3repici нэтижес1мен бер1лед1. Зат жолы барысыныц 03i рефлексия козгалысын ай- 51

кындайды. Рефлексия терютеумен сипатталады, ягни бшшнщ бурынгы нуктелер1нен кемшипктерд1 алып тастауга деген умты- лыспен ерекшеленед1. Алып тастауды Гегель eMip cypin отыр- ган кезкарастыц кем ш ш пн жою аркылы позитивтшпсп сак- тау, одан жогары кезкараска ету деп тусйццредк Демек, гегельдж магынада диалектикалык алып тастау позитивтшжтс озге жэне одан жогары сатыда сыни тургыда сактауды бшйреда. Демек, рефлексия унсм1 алга багытталган жэне негурлым жогары, не- гурлым шынайы непзге унем1 багдар устанады, ep6ip элеуетп шынайы непздщ мэнш ашуга жэне мецгеруге умтылады. Акикатты толыгымен мецгеруге жете отырып, адам жогары ра­ ционалды танымга ие болады, базистж непздер мэнш игередь Егер Гегельге дейш п ойшылдар тарихты кателжтер мен ада- сушылыктар тарихы деп есептесе, Гегель салыстырмалы шын­ дык угымын енпзе отырып, акикатты салыстырмалы шындык- тарды аныктау жэне олардыц даму yflepici деп есептеп, акикат­ тыц осы TyciHiriHci3 гы лы мны ц м ум кш болмайтындыгын айтады. Гегельдщ ойынша жогары акикатты философия ашады, ейткеш ол езшщ жеке даму жолына рефлексия жасай оты­ рып, болмыстыц шынайы мэнше кол жеткгзедк Ал енерге, дшге жэне гылымга келер болсак, олар 61зд1 акикатка тек кана жа- кындатады. Тек философия, Гегельдщ тушндеушше, болмыс­ тыц шынайы картинасын 6epin, элем непзш игеред1. Ал элемнщ Heri3i болмыс пен ойлаудыц б1регейлш болып табылады. Ол «Логика гылымында» (1812—1814) болмыстыц идеалды Heri3i мен оныц езшдж даму тэсшдерш ашады. Гегель бойынша да- мушы ойлау —мэндш жтщ накты Heri3i. А кыл-ой танымыныц куралы —угым. Угым козгалысы кайшылыктар аркылы жу­ зеге асады. К,огам козгалысы удерю ш щ ез1 карапайымнан курделire карай журш, абстрактыльщан нактылыга, бут1нджке немесе категориялар жуйесше шыгуымен сипатталады. Б ш м жуйесш калыптастыруга cenTiriH типзетш логика формасы (мунда таным теориясы мен диалектика косылады) диалекти­ калык логика болып табылады. Диалектикалык логика, деп туйшдейШ Гегель, элемд1 карапайым тургыда бакылаудан оныц мэнш гылыми тусшуге дейш кетершуге мумю ндж беред1. Со­ нымен, Гегель езгерютер философиясын ойлап тауып, алгаш рет тарихты диалектикалык сеюрмел1 удерю рет1нде танытты жэне ол туралы бшйч унем1 езгерютеп нэрселер биженнен кеш нп ой толгаулар нэтижешнде жинакталады. «Даналыктыц кун1 бататын мезгш» жетп. 52

Кептеген философия тарихшылары К.Маркст! де (1818—1883) гегельдж философияньщ жалгастырушысы деп есептейдк Гэ- гель ойлап тапкан диалектикалык удерк репндеп елем туралы кезкарасын сактай отырып, Маркс онымен салыстырганда идея- ларды емес, материалдык eMip дамуын мойындайды. Егер Ге­ гель тарихта медени-тарихи факторга баса назар аударса, ал Маркс материалдык-экономикалык фактор мацызыныц басым- дылыгын мойындайды. Маркстщ философия дамуына коскан улес1 тек рухани фак- тордан экономиканыц басымдылыгын, косымша кун купия- сын, тауар-акша катынастары жуйесшдеп адамды канау мен эксплуатациялау механизмш ашуында гана емес, белектенудщ экономикалык формаларын да айкындауында едь Л.Фейербах- тыц дши белектену туралы идеясымен келкгп жене оны кабыл- дай отырып, К.Маркс оны капитализмдеп жалпы белектенудщ 6ip кыры деп санады. К.Маркстщ niKipiHuie, капитализм жаг- дайындагы белектенудщ ец жалпылама формасы экономика­ лык белектену болып табылады. Белектенудщ бул формасын тек революциялар мен онан кейшп елеуметпк-экономикалык кайта курулар аркылы гана алып тастауга болады. Нэтижесшде, заттану мен белектену алынып тасталынган соц op6ip адам ©3iH еркш, саналы жэне шыгармашылык калыпка айналдырады. Ддам езш ез ем1ркамыныц субъекп ретшде саналы турде ce3iHin, белсендшш артады, езш толык керсетуге кабш еп улгаяды. Жаца елеуметпк-экономикалык жагдайларда социум жэне адам «ра- ционалды, GLiiMfli жене рационалды баскарылатын адамга» ай- налады. MapKCTiK философияньщ тагы 6ip жацалыгы ецбекп эписте- мологиялык угым ретшде непздеушде. Ецбек аркасында жене нэтижесшде адамдар ойлауга, тануга кабшетп болады, ал та­ ным удерюшщ e3i белсецщ шыгармашылыкка айналады. Маркст1ц ецбек адам санасы калыптасуы мен дамуыньщ ма­ териалдык Heri3i деген, сондай-ак, адамзат когамы дамуындагы экономиканыц басымдылыгы туралы идеялары Ф.Энгельстщ (1820—1895) «Маймылдыц адамга айналу удерюшдеп ецбектщ ролЬ, «Отбасыныц, жеке менипктщ жене мемлекеттщ шыгу Teri» (1884) деген ецбектершде жалгасын тапты. Ф.Энгельс езшщ осы соцгы ецбепнде когамдагы отбасы мен эйел статусыныц менинк формалары мен eimipic тесшдер1 эволюциясы ыкпалы- мен тарихи даму барысында езгерютерге ушыраганын делелдеуге тырысады. Ф.Энгельс отбасы мен неке формаларыныц эволю­ циясы кандай жолмен жузеге асатынын, ейелдер эксплуатациясы 53

мен маргиналдануыныц кушейгенш жан-жакты ашып бердк Ф.Энгельс экономика непзшдеп гендерлж релдердщ (еркек жэне эйел) айырмашылыгы туралы ппарталас калыптасуына ыкпал етш, эйел статусы мен оньщ эмансипациясы, дэстурл1 неке институтыныц ©3repici мен эйелдердщ еркектерге багы- ныштылыгын жою туралы мэселелерд1 кетердк Ф.Энгельс сондай-ак табигат диалектикасы, болмыс субстан- циясы ретшдеп материя туралы идеяларды, материя козгалысы формаларыньщ классификациясын, материя атрибуттары ретшдеп уакыт пен кещстж туралы жагдайды, элемнщ матери­ алдык тутастыгы туралы идеяларды жасап шыгарды («Анти- Дюринг», «Табигат диалектикасы»), Ф.Энгельстщ niKipiHme, диалектика —бул табигаттыц, когамныц жэне адамзат ойлауы- ныц жалпы байланысы мен дамуы туралы ипм. Диалектикалык даму — бул материалдык удерютердщ, когамдык жуйелердщ, сондай-ак, теориялык идеялар езгермхнщ курдел^ кайшылык- ты, удемел1 удерю. Сонымен, букш элем —бул езгерктер мен алмасулардыц унем1 жэне ш ек аз yflepici, ал осы езгергстердщ кайнар кез1 карама-кайшылыктардыц Kypeci болып табылады. Ф.Энгельс «Анти-Дюрингте» диалектикалык дамудыц жалпы зацдары сипаттамасына арнайы токталады: карама-кайшылык- тардьщ б1рлш мен Kypeci зацы, сандык молшерден сапага кешу зацдылыгы, TepicTey зацы. Егер карама-кайшылыктардыц б1рлш мен Kypeci езгерудщ езв д ж козгалысы механизмш ашса, саннан сапага ету зацы жацаныц калыптасу механизмш сипаттаса, ал соцгысы, ягни терютеу зацы даму багытын сипаттайды. Бул зацдар тургысын- да даму багыты бар, удемел^ кайшылыкты, сек1рмел1 жэне Kepi кайтпайтын сипаггагы жаца тузинмдер удеркп репнде, езшдж даму репнде кершсдк Сонымен, Энгельстщ ойы бойынша диа­ лектика оныц к,андай екендтне (онтология), к,алай ол таныла- тындыгына жене санада бейнелену форматно (таным теориясы мен диалектикалык логика) карай даму туралы Шм болып та­ былады. Диалектика философияньщ уш б е л т т щ тутастыгы болып табылады: онтология, гносеология жэне диалектикалык логика. Диалектикалык логиканыц e3i дамушы теориялык ой- лау зацдары туралы М м. Ал теориялык ойлау адамньщ прак­ тикалык эрекетш идеалды-шыгармашылык жэне сыни тургы- да кайта калпына келпру болып табылады. Осылай адам прак­ тика жузшде «неш» жене «калай» ецшретшш бшуге кабшетп. К,озгаушы куштерге, непздерге, шарттарга теориялык талдау жасау непзшде жэне практикалык эрекет аркылы элемщ туб1рл1 54

езгертуге болады. Осылайша табигатты, когам мен ойлауды тео­ риялык философиялык талдау Энгельса адамзат кауымдасты- гы eMipimie экономика басым рол аткарады деген ойга экелд1, ал сана мен оньщ мазмунына талдау жасау алгаш рет адамзат эрекетшщ заттанган формаларын игеру аркылы журпзшдо. Егер Маркс когамда элеуметпк кайта куру жолымен адам санасын езгертш, «элеуметпк психоаналитик» (Э.Фромм) ретшде кершсе, ал Энгельс табигат пен когам философиясын белсендь шыгармашылык жэне теориялык ойлаудын материалдык Heri3i ретшде дэлелдеуге тырысты. Бул теориялык ойлау езш щ мате­ риалдык-табиги непздерш iniKi логикамен угынган жагдайда элеуметпк кайта курылымдар жасауга кабшетп. Сонымен, К.Маркс пен Ф.Энгельстщ когам, табигат жэне теориялык ой­ лау зандылыктарын ашуы, когамдык даму барысындагы эко­ номика басымдылыгын ryciimipyi, индивид санасыньщ заттай практикалык эрекетке тжелей багыныштылыгын дэлелдеу! жэне тагы баска идеялары батыстык элемнщ кептеген ойшылдарына жактаушылык жагынан болсын, даттаушылык жагынан болсын, езшщ теориялык-идеялык ыкпалын типздь Осылай, нем1с философтарыныц эр турл1 децгейде адамзат акыл-ойын непздеуш А.Шопенгауэр жэне Ф.Ницше кабылда- мады. Немютщ бул eKi философынын акылды сынаган ипмдерш XIX гасырдьщ интеллектуалдары кабылдамай, оны маргинал- дык мэдениетке карай ыгыстырганымен, А.Шопенгауэр мен Ф.Ницше идеялары XX гасырдьщ басынан кайта жанданып, бул «метафизикалык урей» философиясы революциялык азат ету мен элеуметпк кайта куру немесе озгерютер философиясына карсы бой кетердь «Урей метафизикасын» пайымдауга тырыскан алгашкы фи- лософтардыц 6ipi А.Шопенгауэр (1788—1860) болып табылады. Философтыц niKipiHuie, бул элемде ешкандай объективп шын­ дык та, эдш етпк те жок, тек 6 ip -aK нэрсе бар, ол —ел!м алдын- дагы урей. Б1здщ OMipiMi3 каншалыкты ж ем кп , толыкканды немесе тукке тургысыз болса да, ол 6epi6ip эркашанда е.йммен аякталады. Алайда, ем1рдщ осылай шарасыз жэне бакытсыз аякталатынына карамастан адамдарды eMip суруге epiK мэжбур- лейдь EpiK —бул онсыз ем1рдщ жалгасуы мумкш емес, онсыз ешнэрсе де мумкш емес болатын нэрсе. А.Шопенгауэр бойын­ ша epiK «бейсаналы» жэне мэцп, ол жалгыз нагыз нактылык болып табылады. Элем, философтыц niKipiHuie, epiK жэне елес- тету болып табылады. Элемде устемдж ететш еркщщк те, акыл- ой да емес, epiK кана. EpiK кай жерде болса да, KacipeT те сол 55

жерде, ейткеш бул екеу! 6ip-6ipiHeH ажырагысыз. Адамныц не- гурлым eMipre деген куштарлыгы кеп болса, согурлым е р и де кеп жэне адамнын онан сайын Kaciperi де кебейе тусед!, адам бакытты болатындай жер бетшде 6ipfle-6ip орын жок деп тушндещп А.Шопенгауэр. А.Шопенгауэрдщ i3iHiue акыл-ойды сынаган XIX гасырдьщ екшш1 жартысында eMip сурген ыкпалды философтьщ 6ipi Ф.Ницше (1844—1900) болды. Ф.Ницше акыл-ойга карсы езш щ «барлык кундылыкты кайта багалау» уранын кетерд1. Адамнын imKi элемше «ушле» отырып, Ницше ез замандастарыныц бар­ лык «1зплжтЬ> кунэларын жалацаштап кэрш, мынадай коркы- нышты тужырымга келедг «К,удай елд1!». Адамзатка тэн кунэ, кызганыш, кещелж, азгындык жэне кундылыктардыц кунсыз- дануы сиякты терю касиеттер, Ницшенщ ойынша, христиан- дыктын салдарынан. Христиандык идеология жэне элаздердщ eMip T9pTi6i реннде кере алмаушылык, екгжуздЫк, бейшара адамнын мэцгш кке умтылган тукке тургысыз киялын тудыра- ды. Христиандык, нигилистпс декаденгпк мэдениеттщ ыкпалы- нан кутылу ymiH оныц мурасынан бас тартып, езше тэн аскак- тыгы мен абыройы бар, кайгы-каареттен корыкпайтын, бил1кке деген epKi жогары жаца мэдениетпен кездесу керек. Осылайша христиандык дэстурдщ басты кундылыгы — К,удай идеясыныц терец жайылган тамыры eKCHairin дэлелдеп, Ницше «К,удай елд1!» идеясын жариялау аркылы «билшке де­ ген epiK», «мэцп айналым» принциптерш бек1тед1. Ницше уш1н «К,удайдыц o.niMi» трансценденталдык сипаттагы барлык кунды- лыктардан бас тартуды, д1н мен этиканы жэне барлык бурынгы метафизиканы бузуды б1лд1ред1. Бул — адамнын осы уакытка дей1н нанып, бас иш келген TyciHiK формаларынан бас тарту. Бул —К,удай идеясынан, ecKi моральдык кундылыктардан, Абсо- лютгж Идеядан, акыл-ойдан, субстанциядан бас тарту деген сез. К,удай да, субстанция да жок. Шындыгында осы дуниедеп гана элем eMip суредк Шындыгында элемнщ м эцп кайта айналымы гана бар. Ницше калыптасу жене туракты, трансценденталды элем арасындагы кайшылыкты тус1нд1руге тырыскан бук1л ecKi метафизиканы дуалиспк ьйм рет1нде терюке шыгарады. Немю ойшылыныц айтуынша метафизика элемд1 «болмыс» пен «керйпске», «мендш1к» жэне «коршу формасына», «накты» жэне «накты емеске» бол in, болмысты курылымдык сатыларга жжтей (Абсолют, Кудай, Игийк жэне т.б.) отырып, оны кунсыздан- дырды, оны фикциямен алмастырды. Бул TyciHiK бойынша «Кудай олдЬ> идеясы барлык дуалист1к теориялардан бас тарту 56

аркылы шатасудан арылуга мумкшдж бередь Ницше ез фило- софиясын «эксперимент», ал езш «экспериментатор философ» деп есептедь Оныц эксперимент! 6i3 сыни тургьща емес, сол бойында кабылдайтын кундылыктарды киратуында. Ницше философиясы XX гасыр философиясында акыл-ойды сынау бастауыныц непзш калады. Орыс I философиясы 1.8.1. Орыс философиясыньщ ерекшелттер! Философия тек адамныц таза акыл-ойы ерекетшщ eHiMi гана емес, мамандардыц шагын гана тобыныц нетижеа гана емес, ол улттьщ рухани тэжлрибесшщ KepiHici, эр алуан мэдениет туындыларынан кершетш оныц интеллектуалдык элеуетшщ KepiHici. Ол философиялык жэне тарихи бшшнщ синтез! бола отырып, тарихи айгактар мен окигаларды сипаттау- ды емес, оныц iniKi мэнш ашуды максат тутады. Орыс филосо- фиясыныц орталык идеясы адамзат тагдыры мен жалпы ем1рдеп Ресейдщ ерекше орны мен релш непздеу жэне [здеспру болды. Жэне бул орыс философиясын TyciHy ушш мацызды, ейткеш ол тарихи дамуыньщ езгешелшне орай езшщ ерекше белп- лер1мен кезге туеедь Орыс философиясы калыптасуыныц бастапкы кезещ —XI— XVII гасырлар, езшщ пайда болган кезшен ол элемдж филосо- фиямен байланыстылыгымен сипатталады, 6ipaK сонымен катар оныц телтумалылыгын да TepicKe шыгаруга болмайды. Ол Киев Русшде пайда болады жене 988 жылы Русьтщ шокынуынан бас- талган христиандандыру удер1с1мен байланысты болды. Озшщ пайда болуында ол, 6ip жагынан, славяндык путка табынушы­ лык дуниетанымыныц б1ркатар белплер1 мен бейнелерш кабыл- даса, eKiHmi жагынан, христиандыкты кабылдау нетижес1нде Византиямен байланыс орнатып, сол аркылы антик философия- сыныц кептеген идеяларын бойына снцрдг Мунан езге Визан­ тиямен катынас Ресейге шыгыстык христиандык философия тужырымдамаларыныц бек1т1лу1не ыкпал етп. Осылайша орыс философиясы философиялык ой дамуыньщ непзп багытына сай дами отырып, христиандандырылган куй1нде болса да антикпк, византиялык, ертеболгар дуниетанымы идеяларын бойына 57

свдрдк Оньщ устше орыс философиясы IX гасырда Кирилл мен Мефодий калыптастырган озшщ жеке жазба тшш эуел бас- тан колданды. Философиялык б т м дуниетанымдык функциямен катар данышпандык кызметп де аткарады, ал Ертедеп Русьтщ руха­ ни ©Mipi монастырларда (гибадатханаларда) шогырлангандык- тан, бул философиялык ш ш нщ сипатына ©з эсерш типзд1. Жалпы алганда, философиялык жэне тарихи ой христиандык принципше непзделдь Адамзат пен орыс халкы тагдырларын философиялык па- йымдауда эуел бастан-ак патриотизм мен тарихи терецдж орын алады. Ец алгашкы орыс философы —киевтж митрополит Ил­ ларион (XI гасыр) эЗац жэне береке туралы» сезшде-ак «орыс жершщ» касиетп дуние куд1ретшщ жалпыэлемдж удернлне енуш дштанулык тарихи тургьща непздейдь Оныц жумысын- да Ресейдщ тагдыры жэне орыс халкы мен орыс мемлекетшщ элемдеп мэш мен максаты туралы терец пайымдаулар кездесед1. Орыс философиялык ойыныц онан аргы дамуы адамгершшж- практикалык уагыздар дамуы агымында жэне элемдж ерке- ниет дамуындагы православиелж Русьтщ ерекше максаты ту­ ралы ойды непздеу туршде журдь Ресейдщ ерекше миссиясы туралы идея XVI гасырда «Москва —ушншп Рим» доктринасы пайда болуына алып келдь Доктринада нагыз шынайы miM репнде православиелж христиандык барлык билжтщ Herisi екендш бектдщ . Алгашкы ею Рим де ©Mip сурулерш токтат- ты, бастапкы «ecKi Рим» IV гасырда варварлардыц (тагылар- дыц) шабуылы нэтижесшде христиандык ш м орталыгы репнде куйресе, ал екшип «жаца Рим» —Константиполь христиандык идеялардыц жалгастырушысы бола отырып, XV гасырда турж- тердщ TereypiHi нэтижссщде Византиямен катар кулады. Ре- сей христиандыктыц Myparepi ретшде «Москва —ушшин Рим» доктринасында 6ipiHiiii жэне екшип Римшц 1збасары туршде кершедь Озш уппшш Рим, ал TepriHinici болмайды деп есептещи. Филареттщ айтуынша алгашкы eKi Римнщ куйреу ce6e6i, нагыз шынайы дш — православиеш сатып кеткендш жэне сол уиин кудайдыц каргысына ушырагандыгымен тусшд1ршд1. Бул доктрина мемлекеттж езшдж сананьщ басты доминанты болды. Сонымен орыс философиясындагы ой «орыс идеясы» агы­ мында калыптасты. Ресейдщ ерекше тагдыры мен орны туралы идея XVI гасырда калыптасып, орыс халкыньщ улттык езйщж санасыныц алгашкы идеологиялык куралы болды. Орыс идея- 58

сы мунан epi карай отандык философияньщ XIX гасыры мен XX гасырдьщ бастапкы кезендершде калыптасты. Бул кезецдеп оньщ непз1н салаушылар П.Я.Чаадаев, Ф.М.Достоевский, Н.И.Бердяевтер болды. «Орыс идеясы» элем халыктарын бутшдей б1ртутастыкка 6ipiK T ipeT iH жалпыадамзаттык идеянын терец K op iH ici болды. Бул идея бойынша тек Ресей гана христи­ андык непзвде буюл адамзаттык еркениегпк козгалыстын ба- сында болуы ™ ic . Орыс философиялык ойындагы кызыкты 1здешстер XVI— XVIII гасырлар бойында жалгасын тапты жэне eKi урдютщ кара- ма-кайшылыгы непзшде orri. Муныц алгашкысы орыс ойы- ныц телтумалылыгына басты назар аударып, бул телтумалы- лыкты орыстыц рухани OMipi езгешелЫмен байланыстырады. Екшш1 урдю Ресейге еуропалык мэдениеттщ даму удерюш та- цуга тырысты. Бул урдю екшдершщ айтуынша Ресей Еуропа- ныц даму жолына барлыгынан кешн тускенд1ктен, Батыстан кеп нэрсеш уйренш, сол откен тарихи жолды кайталауы THie. Бул eKi урдютщ айкын теориялык жэне когамдык-саяси тургыда калыптасуы XIX гасырдьщ 40—60 жылдары болды. BipiHiniciH славянофильдер, екшшюш батысшылдар бщшрдь Осыган байланысты орыс философиялык ойында ек1 багыт калыптасты. Бул ек1 багыттьщ да калыптасуында П.Я.Чаадаев (1794-1856) улкен рел аткарды. Озшщ козкарастарын ол атак­ ты «Философиялык хатгарында» баяндады. Чаадаев католикпк Батысты дэрштеп, оны Ресейге улп туггы, ал eKiHmi жагынан, Ресейд1н Батыстан айырмашылыгы оныц ерекше «Еаламдык миссиясында» деп айтты. Сондыктан ол Ресейдеп славянофильджтщ де, батысшылдыктыц да непз1н калаушы болып табылады. Эрине, Чаадаев ез позициясыныц ек1жактылыгын тус1нд1 жэне осыган байланысты орыс халкы езше тиесш1 идеяны 1здест1ру уст1нде дейд1. Улттык идея сипа- тыныц белпс1зд1г1 туралы автордьщ niKipi кейшп орыс когам­ дык ойы екшдершщ кезкарастарды талдауында айкындала туседь Бул eKi багыт та Орыс идеясыныц мэн1 мен магынасын карама-кайшы кешпте тусшд1ред1. Ресейд1ц дамуын еуропалык улп бойынша насихаттайтын багыт — бул батысшылдык• Бул багыттьщ екшдер1 катарына А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, Н.Г.Чернышевский, Т.Н.Грановский сиякты ойшылдар жатады, олармен В.Г.Белин- ский, И.С.Тургеневтер тыгыз катынас орнатты. Булардыц бар­ лыгы цйркеущ сынап, материализмге суйещи, бул агымнан орыс­ тыц революциялык демократтары ocin шыкты. 59

Батысшылдар Ресейдщ «еуропаландыру» идеясын насихат- тады жэне коргады. Олардьщ n iK ip iH u ie , ел Батые Еуропага баг- дар устай отырып, тарихи кыска уакыттыц iiuiime экономика­ лык жэне мэдени артта калушылыгын жойып, еуропалык жэне элемдж еркениеттщ толыкканды Myiueci болуы тшс. Славянофильдт болса орыстыц ерекше философиялык-идео- логиялык агымы болып табылады. Славянофильдер Ресейдщ элемдеп ерекше мессиандык (куткарушылык) идеясын непздедь Славянофильдж екшдер1 батысшылдарга да, революциялык де- мократтарга да карсы шыкты. Бул багытган дши орыс филосо­ фиясы ecin шыкты. Славянофильджтщ непзш калаушылар А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С.Аксаков, Ю.Ф.Самариндер болды. Бул идеялык позицияга В.И.Даль, А.Н.Островский, В.И.Тютчев сиякты акын-жазушылар жакын болды. Бул когам кайраткер- лерш щ шыгармашылыгы бойынша, философия — Ресей еркениегп елдермен б1ркатар болу ушш Батыстан алынган улгшердщ 6ipi емес, улттык дамудыц рухани ж етктж тер1 шецбершдеп кажетп элемент. Олардьщ жумысында тарихтыц ез1нен туындайтын дербес сара жол мен ерекше мщцеттерд1 шешу ушш орыс ойыныц кажетп лiri туралы ойы бектледк Орыстыц телтума философиясыньщ зерттеу аймагы осымен сипатгала- ды. Бул мвдеттер мен зерттеу аймагы Православиемен тыгыз байланыстырылды. Славянофильдер Ресей дамуыньщ буыл Батые еркениетшен туб1рл1 айырмашылыгы туралы тезист1 устанады. Бул жерде ец алдыцгы орынга дши бастау шыгады. Ресей православиелж рухани непзге суйене отырып, оны элемдж жетекшшжке экелетш ерекше жолмен журу1 тшс. Ресейдщ бул жогары максаты мен парызын оныц азаматтары сезше 6uiyi керек. Славянофильдер ез отаныныц тарихына бет бура отырып, орыс когамы курылуындагы оныц толыктыгы мен жан-жактылыгын дэлелдеуге тырысады. Олардьщ niKipiHme, ба­ тыстык мемлекеттер жасанды курылымдар. Керклнше, Ресей органикалык тургыда калыптасты, ол «курылган» жок, ол «ecin шыкты». Ресейдщ бул табиги дамуын славянофильдер право- славиенщ ерекше влеуметпк уйым —селолык (ауылдык) кауым­ ды тудыруымен туспццредк Орыстыц кауымдык курылымы, олардьщ niKipiHme, ерекше тарихи жолды айкындайтын орыс халкыньщ ец мацызды принциш. Жогарыда айтылгандай славянофильдердщ бастапкы тезис1 Православиенщ шешуип релш 6eKiTy болып табылады. Олар- 60

дьщ niKipiHuie, дэл осы орыс ж ерш жараткан «орыс рухын» калыптастырды. Православиенщ озге двдерден артыкшылыгын керсететш кандай KacneTTepi бар? Бул суракка жауап беру упин славяно- фильдер элемдж тарихтагы эр турл1 дщцердщ ролш багалай- тын зерттеулер журпзедь Христиан дни уш ipi багытка белшедк Католиктж, Православиелж, Протестанттык. Бул болппстен кейш «еркшдж бастауы» ппркеулердщ кейб1реушде ©3iHiH мэнш жогалткан. Славянофильдер католицизмде ипркеу еркшдЫ жок деп есептещй, ейткеш онда Рим папасынын кунэсыздыгы ту­ ралы догма бар. Протестантизм болса ипркеудщ жойылуына экелетш адами еркшднсп, индивидуалдык бастауды абсолют- тещцре отырып, езге б1ржактылыкка урынады. Тек правосла­ вие гана еркшдж пен кажетплжп уйлеамд1 турде ундеспредь Еркшдж пен кажеттшж уйлес1мдшт мэселесш шешу ушш славянофильдер ездершщ философиялык кезкарастарындагы ма­ нызды принцип — соборшылдык, (еркш кауымдастык) угымын енпзедь Бул угымды даярлаган А.С.Хомяков (1804—1860). Ол Русьтеп патриархалдык ем1рд1 калпына кслтфу, «К,асиетп Русь» идеалдарьша бет буру, православиеш ец жогаргы бастау ретшдеп концепциясьш бекйу сиякты идеяларды колданды. Хомяковтыц тарихи концепциясында mipKey «бастапкы нактылык» болып та­ былады. «Соборшылдык» угымы да осымен байланысты. «Собор- шылдьж» принципш бекпу индивидуализмд1 гана терюке шыга- ру емес, жеке еркшджтен айыратын ужымды да мойындамайды. «Соборшылдьж жэне кауымга табынумен» (культ) сипатгалатын Хомяков философиясы индивидуализммен катар, казармалык коллективизмге карсы багытталган жэне орыстыц православиелж цпркеушде бар еркшдж пен суйюпеншшж принциптерш бекпуге багытталган. Соборшылдьж адам ем1ркамыныц барлык салала- рынан кершеда: ийркеуде, отбасында, когамда. Ол еркш адамзат- тык бастау («адамныц еркшдж ыркы») мен адамныц кудайга тэн Куд1реттж бастауыныц («ырыс-береке») езара эреке'п нэтижес1 больш табылады. Славянофильдердщ айтуынша «соборшылдык- ты» православиелж «гшркеулж коршаудагылар» гана, ягни православиелж кауым мушелер1 гана игере алады, ал «бетендер мен дшс1здер» оны кабылдай алмайды. Ауылшаруашылык кауымын славянофильдер асыра дэрштейда. К,ауымныц экономи- калык эрекет1 жеке жэне когамдык мудделердщ уйлестмд1 б1рлшн б1дщред1. Селолык кауымныц басты артыкшылыгы оз мушелерш тэрбиелейтш рухани адамгершшж принциптерден кершедк ортак муддеш сактауга дайын болу, патриотизм. Славянофильдердщ 61

n iK ip iH m e , кауым мушелер1 бойында бул касиетгердщ пайда бо­ луы ертедеп дани дестурлерд! бейеаналы и нсти н кт турде сактау жолымен жузеге асады. К,ауым о\\прдщ элеуметпк уйымдасуынын ен жаксы форма­ сы деген принципиалды тужырымга непзделе отырып, славя­ нофильдер кауымдык принципп барлыгын камтитындай етуге, ягни оны кала ем1ршщ ортасына да енпзуге тырыеты. К,ауым- дык курылым сонымен катар мемлекетпк ем1рдщ непзш курауы THic, олардын niKipiHme ол «Ресейдщ турпайы эюмшиппн» ал- мастыруга кабшетп. Славянофильдердщ тужырымдауынша, ресейлж когамда «кауымдык принциптщ» таралуына байланысты «соборшылдык рух» беки туседк Элеуметпк катынастардын непзп принцип! «барлыгыныц мудцеа y m iH езшен бас тарту» болып табылады. Осыныц аркасында дши жэне елеуметтж талпыныстар б1ртутас агымга куйылады. Нэтижесшде, славянофильдер «халыктык кауымдык бастаудыц ипркеулж кауыммен жандануы» деп анык- тайтын iu iK i тарих мшдет аткарылатын болады. Сонымен, ертедеп Русь жэне феодалдык бытырацкылык тусындагы Ресейдщ философиялык ойы антиктж жэне визан- тиялык оркениеттер жепстжтерш игере отырып, 6ip мезплде езшщ бастапкы дербес кадамдарын да жасай бастады. Ол дши дуниетаным шецбершде дамыды. Алайда осы дши кабык асты- нан практикалык сурактарга теориялык жауап беруге тырыс- кан телтума ойды да табуга болатын едь XIV—XVI гасырларда феодалдык Русьтеп философиялык ой эл1 де болса дши идеология шецбершде дамиды. Сонымен катар бул тарихи кезецде православиелж-христиан дшшщ догматтары мен православиелж ипркеу эрекетше акыл-ой тургысынан сын- шыл турде келген рационализмнщ пайда болуымен байланысты ip i кадам жасалды. Бграк бул рационализм философияньщ дш жене дштанудыц белше бастаган y p g ic i пишде гана eM ip сурд1. 1.8.2. Орыстыц дш и философиясы Дши философия —коммуниста идеология устемдш жагдайында кецестж философияда б1ржакты тусйццршш кел­ ген XX гасыр басындагы орыс мэдениетшщ аса мацызды бeлiгi. Философияныц мшдеп барынша кец, ал оларды шешу кабьтстгер! адамда сонша кемшш дамыган, философия бупнп Kynqepi математика немесе физика сиякты гылымдармен салыс- тырганда теменп децгейде дамыган. Муны философия тарихын- 62

дагы 6ip-6ipiHe карама-карсы кептеген философиялык мектеп- тер бар екендш туралы дэлел айгактайды. Бугшп кундер1 эр турл1 мектептер мен багыттар жалпы максатка —акикатка жету барысында езара туша келклмдерш табуга тырысуда. Орыстьщ дши философиясынын да акикатты езшдж TyciHyi мен оган деген ез жолы болды. Арнайы гылымдармен салыстырганда, ягни элемнщ ер турл1 кырымен айналысатын жекелеген гылымдармен салыстырган­ да философияда эр турл1 халыктар мудделер! ез! тацбасын кал- дырады. Сондыктан да немю, француз, агылшын, американ жэне орыс философтарыныц улттык ерекшелжтер1 туралы айтуга болады. Эр турл1 елдердеп философиялык мектептер арасындагы айыр- машылыктар зерттеу пэшн арнайы тацдауга, философиялык ой- толгауга деген кабшетше, тэж1рибенщ эр алуан турлерше, са- налы, сез1мдж немесе дши жэне т.б. багынышты болады. Ресейде казан тецкеркше дейш философиянын барлык са- лаларында —гносеологияда, логикада, этикада, эстетикада жэне философия тарихында зерттеулер журпзицп. Онан кешшрек те орыс философтары этика мэселелер!мен ерекше айналысты. XX гасырдьщ бас кезшдеп когамдык-саяси ойдыц ен басты багыттарыныц 6ipi дши философия болды. Бул багыттьщ екш- дер1 —Николай Бердяевтщ, Сергей Булгаковтыц, Павел Флорен- скийдщ жэне т.б. ойшылдардын eciMi элемге белпль Олардыц шыгармашылыгына XIX гасырдагы орыс философиясыныц дэстурлер1мен катар (славянофильдерден бастап Ф.Достоевский мен Вл.Соловьевка дешн), эр турл1 мистикалык жэне пессимис- тж кещл-куйлерге толы сол дэу1рдщ ©3i де улкен ыкпалын типздь Орыстыц дши философиясында сырткы элемнщ танымды- лыгы туралы козкарас кецшен таралган. Бул кезкарас езшщ шетю формасында, дел1рек айтканда объекта сол куйшде интуитивп тжелей пайымдау miMi формасында кершедь Гносеологиядагы интуитивизмнщ эр турл1 формаларын В.Со­ ловьев, кн. С.Трубецкой, кн. Е.Трубецкой, Н.Лосский, П.Фло­ ренский, С.Франк, В.Бабунин, Ф.Бережков, А.Огнев, А.Козлов (кудайды тусшу туралы Ымшде), В.Эрн, А.Лосев, Д.Болдырев, С.Левицкий, И.Ильин жэне Л.Карсавин ез ецбектершде карас- тырады. Канттын гносеологиялык идеализм1мен салыстырганда орыс интуитивизм! гносеологиялык реализмнщ формасы болып та­ былады. Бул мысалы мынадай айгактан кершедь Агайынды Трубецкойлар сиякты орыс философиясыныц екшдер1 сез1мдж 63

мэл1меттер —бул бакылаушыныц субъективп психикалык, жаг- дайы деген ипмнен бас тартып, оларды трансеубъективп сипат- та деп санауымен батыс философиясына улкен ыкпал етп. Бул реализмнщ тагы 6ip KepiHici орыс философтарыньщ мистика- лык интуицияга деген сен1мшен байкалады. Киреевский мен Хомяковтыц жарияланган бутш таным идея- сы, ягни органикалык барлыгын камтитын тутастык репндеп таным идеясы кептеген орыстьщ дшшш ойшылдары арасында колдау тапты. Киреевский жэне Хомяков бутш акикат тек бутш адамга гана ашылады дейд1. Тек езшщ барлык рухани куштерш — сез1мдп< тэж1рибе, рационалды ойлау, эстетикалык перцепция, адамгершипк тэшрибе жэне дши парасатты, —бутш 6ip тутас- тыкка жинаганда гана, адам элемнщ нагыз болмысын тусше бастайды жэне К,удай туралы жогары рационалды акикатты игередь Дэл осы бутшдпс тэжтрибе кептеген орыс ойшылда- рыныц - кн. С.Трубецкойдыц, кн. Е.Трубецкойдыц, П.Флорен- скийдщ, С.Булгаковтыц, Н.Бердяевтщ, Н.Лосскийдщ, С.Франк- тщ, Л.Карсавиннщ, А.Лосевтщ, И.Ильиннщ жэне т.б. шыгар- машылык кызмепнщ непзш курады. Орыстыц дши философиясындагы бутщщк танымга умтылу мен нактылыкты терец сезшу сез1мдж тэж1рибенщ барлык эр- алуандылыгымен катар, болмыс курылысьша терец енуге мумкш­ дж беретш тылсымдык тэжтрибеге де сенумен тыгыз уйлеседь Орыстыц дшшш философтары жогары кундылыктарды 6i3re ашьш беретш адамгершипк жэне эстетикалык тэж1рибелерге, интел­ лектуалдык интуицияга сенумен катар, ец алдымен адамныц Кудаймен жэне оныц патшалыгымен байланыс орнатуга мум- кпш к беретш мистикалык дши тэж1рибеге де сенедк Орыс философтарыньщ niKipiHme, философияньщ басты мшдеп ташрибенщ барлык алуан TypiHe суйенетш бутш тутас­ тык репндеп элем туралы теорияны жасап шыгару болып та­ былады. Бул мэселеш шешуде дши тэжтрибе 6i3re ец мацызды мэл1меттерд1 бере алады. Тек соныц аркасында гана 6i3 ез1м1здщ дуниетанымымызды барынша толыктырып, галамдык eMip сурудщ купия мэнш аша аламыз. Бул тэж1рибеш назарга алган философия мшдетп турде дши философияга айналады. Хрис­ тиан дпп дши тэж1рибе саласындагы ец жогаргы жэне ец толык жепстжтер1мен ерекшеленедк Жогарьща ескертшгендей, орыс философиялык ойыныц басты ерекшелпсгершщ 6ipi —бул Киев P yci дэу1ршен-ак басталган христиандандыру yaepiciMeH тыгыз байланысты оныц дши си- 64

паттагы багыты. Онан opi карай бул «Москва - ушшпп Рим» теориясында дами туст]. Бул дши багыт орыстын дши мессиан- дык. идеясында, орыс патшалыгы мен халкыньщ ерекше мис- сиясы —«К,асиегп Русь» идеясында айкын кершедь XIX гасыр мен XX гасырдьщ басында орыс философиясындагы бул дши сарындар калыптасып улгерген «Орыс идеясынан» ацгарылады. Сонымен катар бул дши сарын Чаадаевтыц кезкарастарын, про­ виденциализм принциптерше непзделген оньщ тарих филосо- фиясын басшылыкка алган славянофильдер философиясынын букш ен бойын алып жатыр. Чаадаев бойынша когамдык даму- дыц аныктаушы факторы «К,удайдыц кершкедщп» болып та­ былады. Тарих непзшде жаткан К,удайдыц epKi христиандыкта езшщ барлык бтм1мен кершедь Сонымен орыстын дши дэстур1 кездейсок емес, Ресейдщ ерекше тарихи дамуынын нэтижеанде калыптасты. Ресейдщ телтумалылыгы, ез дамуы барысында оньщ Батыс Еуропадан тубфл1 айырмашылыгы ушш курескен славянофиль­ дер Ресейд1 христиандыктыц, ец алдымен правоелавиенщ аясын- да керд1. Славянофильдердщ идеялык жетекшкп А.С.Хомяков «Кдсиетп Русь» идеологиясын кайта калпына келт1руге шакы- ра отырып, мэцп бастау ретшде православиеш бекиуд1 усын­ ды. Хомяковтыц философиялык кезкарастарына кайта орала отырып, ол ушш шфкеу «бастапкы нактылык» болгандыгын ескерте кетешк. Барлык славянофильдер де осы тургьща па- йымдады, сондыктан олардыц кезкарастарында дши идея ал­ дыцгы орынга шыгады. XIX гасырдьщ 60-70 жылдары славянофильдер ш1мш жалгас- тьфган туб1ршищер болды. Олардыц философиялык 1здешстершщ басты идеясы - «улттык ry6ip» Ресей дамуыныц Heri3i. Барлык туб1риплдерд1 олардыц дуниетанымьшыц дши сипаты 6ipiKTipfli. «Улттык туб1р» ретшде православие идеалдары мен кундылык- тары алынды. Бул багыттьщ непзп екщцер1 —А.А.Григорьев, Н.Н.Страхов, Ф.М.Достоевскийлер болды. Туб1риплдер арасындагы ец кернеки ойшылдыц 6ipi Ф.М.До- стоевский (1821-1881). Ол философ болмаганымен, таза фило­ софиялык шыгармалар жазбаганымен, оныц философиясы — ол калыптастырган эдеби кешпкерлершщ ойы жене кылыкта- ры. Оныц шыгармаларыньщ философиялылыгы соншалык, т ш едеби-керкем жанр шецбершен шыгып кетед1. Жазушы шы­ гармаларында адам тагдыры мен мэншщ элем жэне К,удаймен терец байланыстылыгы туралы идеясын котередк Достоевский бойынша ерющцктщ «шынайы жолы» — бул К,удай-адамга 5-3219 65

жеткАзетш ж ол, К,УДайдыц жолы мен ж уру. Ол уш ш К удай адамгершипктщ барлык, кепш ш щ Heri3i болып табылады. Достоевскийд1 урейлещцретш нэрсе —6ip нэрестенщ болса да кез жасына курылган элем мен адамдар эрекетш жаркын болашактын атымен актап алуга бола ма деген мэселе. Онын жауабы дайын - ешкандай да жогары максат бейкунэ сэбидщ кайгысы мен зорлыкты актай алмайды. Бул жолмен К,удай мен Элемд1 келкпмге келпру мумкш емес. Достоевскийдщ ойын- ша, Ресейдщ жогары улттык миссиясы халыктарды христиан­ дык тургыда 6ipiKTipy болып табылады. Ресейде Достоевский дши философияньщ букш кешнп да­ муына улкен ыкпалын типздь Оньщ кезкарастары Батыста экзистенциализмнщ, ягни елемдеп адамныц eMip суруш непзп мэселе репнде карастыратын философияньщ кайнар кезшщ 6ipiH курады. XIX гасырдыц соцы мен XX гасырдыц 6ipiHini жартысында- гы орыстыц дши философиясы философиялык жуйелердщ калыптасуымен байланысты болды. Бул деу1р ойшылдарына Н.Ф.Федоровты, Б.Н.Чичерищц, М.О.Лосскийш жаткызуга бо­ лады. Бул fleyip философиясыньщ сипаттамалык ерекшслжтер1 оныц гуманизм! жэне дши сипаты болды. Бул кезецнщ тагы 6ip ерекш елт - жаратылыстыц дамуымен байланыс жэне орыс космизмшщ пайда болуы. Космизм eKi багытка белшедд: мис- тикальщ (Н.Ф.Федоров, В.С.Соловьев, ПА.Флоренский) жене гылыми (К.Э.Циолковский, В.И.Вернадский). Мистикалык багытта ец алдымен В.С.Соловьева белш атау- га болады. В.С.Соловьев (1853—1900) дши орыс философиясы- ныц, бшмнщ б1ртутастыгы мен бутш дт туралы идеяньщ непзш калаушы, орыстыц кернекп христиандык философы. В.С.Со­ ловьев философиясы дши философиялык дэстурдщ букш рухы мен кейпш б1лд1редт К ептеген ipi философтар ездерш В.С.Соловьевтщ 1збасарлары репнде санайды. Соловьев деу1рше Трубецкой шыгармашылыгын, Флоренский мен Бердяевтщ ерте шыгармашылыгын жаткызуга болады. В.С.Соловьев адамньщ дши жэне э л е у м е т п к eMipi сураныс- тарын б1ртутастыкка байланыстыратын бупндей дуниетаным- дык жуйеш куруга тырысты. Соловьевтщ ойы бойынша мундай дуниетаным негш христиандык болып табылады. Соловьевке дейшп жэне кейшп дши ойшылдар да бул идеяны айтканы- мен, бул дуниетанымныц непз1 ретшде тек 6ip христиандык концессияны гана (православие, католицизм немесе протестан­ тизм) калап алды. Соловьев тэсшшщ ерекш елт, ол барлык 66

христиандык концессияларды 6ipiKTipyai жактады. Сондыктан оньщ wiMi тар багытта емес, концессияаралык сипат алды. Соловьевой тагы 6ip манызды ерекшелЫ, христиандык дуние- танымга жаратылыстанудьщ соцгы жана жетютжтерш енпзш, гылым мен дзнд1 синтездеуге умтылуымен сипатталады. Соловьев философиясыньщ непзп идеясы —жалпы т ут ас­ тык идеясы. Бул идеяны дайындауда славянофильдердщ со­ боршылдык идеясына суйентенмен, оган жалпы камтушы, гарыштык магына берсдь Болмыстьщ теменп жэне жогаргы децгейлер1 озара байланысты, ейткеш теменп унем1 жогарыга тартылып отырса, ал ep6ip жогары езше теменгш1 «енпзедЬ. Соловьевте жалпы тутастык, «кудайдын к а с и е т Ynmri бар­ лык куд1ретт1 жаратылыстармен, оньщ ншнде ен бастысы адам- мен байланысты» деген тужырымынан кершед1. Жалпы тутас- тыктын непзп принцип!: «К,удайда барлыгы б1ртутас». Жалпы тутастык- бул ец алдымен жаратушы мен жаратылыс ту- тастыгы. К,оршаган элем тек 6ip Kyfliperri суреткердщ шыгармашы­ лык еркшен туындайтын жетшген туынды ретшде карастыры- ла алмайды. К,удайды дурыс тусшу ушш оныц абсолюттж мэнш угыну аз, сонымен катар оньщ iniKi кайшылыгын да кабылдау кажет. «Барлыгы болу ушш абсолютпк кеп нэрсеш талап етедЬ. Бул —коршаган елем туралы Соловьевтщ niKipi. Соловьев болмыстыц диалектикалык тэсиин колдады. Оныц niKipiHme шындыкты катып калган формасында карас- тыруга болмайды. Барлык прпплжтщ ец жалпы белпс1 езге- рштердщ алмасуымен сипатталады. Болмыстыц узджс1з ди- намикасын непздеу ушш ол белсещц идеялармен катар элемдеп барлык езгерктердщ субьекп туршде кершетш элемдж жан деген белсещц бастауды енпзедь EipaK ол ез алдына дербес эрекет етпейд1, бул эрекет кудайдыц куд1ретш керек етедк Бул куд1рет К,удайдыц элемдж жанга, оньщ бар­ лык эрекетш аныктаушы форма ретшдеп жалпы тутастык идеясын берушен кершед1. Соловьев жуйесщцеп бул мэцгшж идеясы София —дана- льж атауын алды. София —Соловьев жуйесщцеп Heri3ri угым. Сондыктан оныц wiMi софиология деп аталады. София угымын енпзгенде Соловьев бул элемнщ тек К,удайдыц гана жараты- лысы емес екендшн айткысы келедь Элемнщ Heri3i мен мэш К,удайга, элемге жэне адамга жалпылык беретш жаратушы мен жаратылыс арасын байланыстырушы буын ретшде карастыры- латын «Элемдж жан» —София болып табылады. 67

К,удайдын, елемнщ жэне адамньщ жакындасу т е т т Соловьевтщ философиялык ъимшде кудайадам концепциясы аркылы ашылады. К,удайадамньщ накты жэне толыскан улпсл репнде христиандык догмат бойынша epi толык адам болып саналатын Иисус Христос болып табылады. Оньщ бейнеа ep6ip индивидтщ умтылуы тшс идеалы гана емес, букш тарихи удepic дамуыньщ жогаргы максаты болып табылады. Соловьевтщ тарихы, Софиясы осы максатка непзделед1. Букш тарихи удер1стщ максаты мен мэш адамзаттыц рухта- нуы, адам мен кудайдын 6ipiryi, кудайадамньщ кейшне ену болып табылады. Соловьевтщ ойынша тек Иисус Христос бейнесшдеп кудь реттийк пен адамзаттылыктьщ 6ip iryi, ягни «куд1ретп сез» ар­ кылы 6ip iry жеткшжаз. Бул 6ip iry практикалык тургьща, онда да тек жекелеген адамдарда («еулиелерде») гана емес, букш адам- заттык денгейде жузеге асуы тшс. К,удайадамга алып баратын жолдагы бастапкы алгышарт христиандыкка бет буру, ягни хрис­ тиан дшщ кабылдау. К,удайдьщ шапагатына ие болмаган адам­ дар карацгы куш репнде сипатталады. Христос адамга жалпы моральдык кундылыктарды ашып берд1, адам гериилж п жеплд1руге жагдай жасап бердь Христос ш мш е кулак туре оты­ рып, адам ез бойында к и ел \\ рухты сезшедь Бул удер1с адамзат OMipiniH барлык кезендерш камтиды. Адамзатты 6ip iK rip yu ii бастау ретшде Кудай адам кейшне енген кезде бейбггшшк пен эдшеттшж, акикат пен жаксылык салтанат курады. Соловьевте адамгершшж философиясы сушспеншшж фи- лософиясына кешедк Жогары сушспеншшжпен салыстырган- да барлыгы теменп денгейде, сондыктан тек сушспеншшж кана мэцгшжп кажет етед1. К,УД'Ретт’ сушспеншшж аркылы жеке индивидуалдылык бекггшедк К,уд1ретп элем туралы Соловьевтщ ойы мынадай: Киел1 кущрегп елем —бул ен нагыз шындык елем, бул элем букш дуниенщ умтылатын идеалды тутастыгы. К,удаймен сэйкес келетш акикаттын e3i. Шынайы болмыска заттай болмыс кар­ сы келедь Элемдж удер1стщ м1ндеп табиги болмысты идеялар- дьщ жалпы тутастыгына жене шынайы, куддретп болмыска сэйкес келпрумен сипатталады. Соловьевтщ улттык езщщк сананьщ «орыс идеясы» сиякты феноменш дамытуга улкен улес коскандыгын айта кету керек. Орыс философиялык ойынын телтумалылыгын керсететш идея ретшдеп «орыс идеясы» туралы жогарыда айтылды. Жене бул телтумалылык Христиандыкпен байланыстырылады. Соловьевтщ 68

тужырымдауынша, орыс идеясы мен Ресейдщ парызы элеуметпк Y u m K T i (киел1 Ушлкпен уксас) —ипркеудщ, мемлекеттщ жэне когамньщ органикалык тутастыгын жузеге асырумен сипаттала- ды. Христиандык Ресей Христщ езше елйстей отырып, «Ралам- дык ииркеудЬ езше багындыруы тшс. «Орыс идеясыньщ» бул бейнесвде Соловьев Ресейдщ букш тарихыньщ ен бойындагы бул концепцияны 6ip мазмунга б1риспред1: «К,асиетп Русь» идеясы («Москва —ушшии Рим» концепциясы), «Улы Русь» идеясы (Улы Петрдщ реформаларымен байланысты) жэне «Еркш Русь» идея­ сы (непзш декабристер калаган). К,арастырылып отырган кезецде, ягни XIX гасырдьщ соны мен XX гасырдьщ 6ipiH ini жартысында Н.Ф.Федоровтьщ (1828— 1903) философиялык кезкарастарына токтала кеткен жен. Ол орыс космизм! мен гуманизмшщ кернекп е к ш болып табыла­ ды. Ойшылдьщ езшдж кезкарастары мен непзп miMi «Жалпы ic философиясы» деген ецбегшде жарияланган. Онда дши мис­ тицизм гылым кушше деген сешммен 6ipirefli. Федоровтыц ойынша, адамзат катынастарыньщ кемцнлжтер1 мен зулымдык- тарын жецу ушш ен алдымен зулымдык куцп ретшдеп ел1мд1 жецу керек. O p6ip адамнын ici осы ел1мд1 игерумен сипаттала­ ды. Рылым мен техниканы пайдалану непзшде ата-бабаларды кайта пршту мен мэцгшжке кол жетызу осымен сипатталады. Орыс философиясындагы Федоров дуниетанымыныц мистика­ лык жэне утопиялык сипатына карамастан, ол «толык жаппай куткарылу» кажеттшшн сезшш, индивидуалдык идеал белесш жогары кетерген ойшыл болды. Орыс философиясы дамуында рухани жацгыру деп аталатын XX гасыр басындагы кезец улкен манызга ие. Бул уакытта фи­ лософиялык ушрмелердщ жедел ecyi, философияныц орыс мэдениепмен жакындасуы байкалады. Бул кезецнщ ете кепте­ ген екшдер! арасынан В.Розановты, С.Булгаковты, Н.Бердяев™, И.Ильицщ, П.Флоренскийд1, Л.Шестовты, Л.Лосевп ерекше атап етуге болады. Ресей eciMi элемге танымал болган, орыстыц дши филосо­ фиясы дамуына елшеуйз улес коскан Н.А.Бердяев (1874—1948) сиякты улы ойшылды дуниеге экелд1. Бердяев философиясы­ ныц мэн1 — болмыс мэнш субъект, ягни адам аркылы тану. Оныц философиясыныц бастапкы нуктес1 еркщджтщ болмыс- тан басымдылыгы болып табылады. Онымен 6ip катарда шы­ гармашылык, тулга, рух, К,удай угымдары турады. Адамдагы болмыс адам аркылы ашылады. Ол К,удай бейнесше уксас жа- ратылган микрокосмос болгандыктан шекс1з жене шыгармашыл 69

жан болып табылады. Адамдагы шекслздж кудайга тэн куд1рет- тшгкпен, ал шолакдык, — табиги кырымен байланысты. Бул жагдайда К,удайдыц эз1 табиги куш емес, элемнщ мэш мен акикаты репнде туспциршед1. Сондыктан, Бердяевтщ niKipiHuie, К,удайсыз адам жеткшжп толыскан жан деп есептелмейдк К,удай жок болса, онда мэн де, жогары акикат та, максат та жок. Онда бул умшйздж пен бейшаральщ. Осылайша, Бердяев К,удайды TepicKe шыгарып, адамды К,удайга айналдыратын гуманизмге карсы шыгады. Бердяевтщ ойы бойынша когамды элеуметпк кайта куру ушш техникалык кайта куру емес, рухани жангыру кажет. Ресей ушш бул «орыс идеясын» беютумен байланысты, онын бул кезкара- сы кебшесе Соловьев кезкарастарымен сэйкес келедк Орыс идеясыныц басты касисп, Бердяев бойынша, букш когамньщ эн бойын камтитын дши мессиандык болып табылады. «Орыс идеясыньщ» MOHi —кудай патшалыгын жерде орнату. Бердяев марксизмд1 революциялык тургыда насихаттаудан дши философияга дейшп улкен жолдан етп. Еркшдж, рух, тулга, шыгармашылыкты ол зулымдык, KacipeT, кулдык устем- дис ететш объектшер елемше, кажетплжке карсы кояды. Тарих- тыц менше, оныц айтуынша, тарихи уакыттан тыс еркш рух елем1нде мистикалык жолмен жетуге болады. Бердяев езшщ Heri3ri идеяларын алгаш рет «Шыгармашылык меш» ецбепнде жариялап, кейш онан opi дамытады. Бул еркщщк идеясы, шы­ гармашылык пен объективация идеясы, тулга идеясы жэне соц- гысы тарихтыц «метатарихи», эсхатологиялык (акырзамандык) MBHi идеялары едк Бердяев курган нактылыктыц дуалистж кар- тинасында 6ip жагынан рух (К,удай), ерюндйс, ноумен, субъект (тулга, «мен»), екйшп жагынан эмпирикалык элем, кажетплix, феномен, объект 6ip-6ipiH e карсы койылады. Бул eKi елем де 6ip-6ipiH ci3 eMip суре алмайды (платонизм шмше сейкес келедО, 6ip-6ipiM eH езара ерекетке туседк рух пен еркшднс ноуменал- дык елемнен феноменалдьщ елемге етш, сонда ерекет етед! Элемдеп рух ерекетшщ нетижес1 эркашан да ел1 ешмдер, объектшер формасында болады жэне субъекттен белшш, эмпи- рияныц барлык шектеулерше —кещстш-уакыттык, себеп-сал- дарлык байланыс, формальды логика зацдарына багынышты болады. Бердяев объективация деп атаган бул еркшджтщ кажеттшиске кулауы каареттщ, кулдыктыц, зулымдыктыц бол- мыстык Ty6ipiH бщщред1. Алайда элемде объективацияга езге бастау — шыгармашылык карсы турады. Шыгармашылыкпен айналыса отырып, субъект бул элемд1 езше тартып алады, оны 70

еркшдж пен рухты кабылдауга дайын езшщ iumi eMipiHe енпзед) жене осы эрекепмен оны езгерте отырып, объективациядан азат етед1. Шыгармашылык акт —рухтьщ объектшер элемше басып Kipyi. Оньщ нэтижелер1 объективация саласында кайта пайда болганымен, ©3i бул салага жатпагандыктан еркш болып сана­ лады. Шыгармашылык ~ объективацияны игеру жолы, ал бул игеру элемдж тарихтыц мэш мен максатын курайды. Алайда эмпирияныц, кецютж-уакыттык болмыстыц шецбер1нде игеру- дщ жузеге асуы мумкш емес; уакыттыц 63i еткещц, Ka3ipriHi жэне болашакты сэйкес келпре алмагандьщтан объективация- ныц салдары болып табылады. Объективациядан азат элем Бер- дяевте гнжшдгк К,удай патшалыгымен 6ipiKTipme отырып, еркш рух элем1, озге «эон» репнде тарихтан тыс жатады. Бул метата- рихи эон болмыстыц белгш 6ip «эсхатологиялык» калпында мэцп eMip суред1 жэне бул дуниедеп элеммен кезкелген уакытта, кезкелген жерде кактыгыса алады. Шыгармашылык акт осын­ дай кактыгыс болып табылады, оныц барысында элемде, та- рихта олардыц акыры мен мэш ушкын туршде кершедь Оныц мэш тургысынан алганда тарих узджшз емес, дискретт1, ол «ара­ сында y3mici бар, шыгармашылык удерк». Тарихтьщ мундай картинасы барлык эволюцияльщ жэне теологиялык улплерд1, удерю теориясын, сонымен катар Бердяев «кате ш1м» деп си- паттаган К,удайдыц К ерш келдт доктринасын да TepicKe шы- гарды. К,удай элемге Озш ашады, 6ipaK оны баскармайды. Бер­ дяев философиясы — бул тулга философиясы, персонализм. Тулга —бул эмпирикалык индивидуалдылык емес, объектива- цияга багынбайтын шыгармашыл жэне еркш адам. Озге адам- дарга шыгу жэне олармен 6ipiry, Бердяев бойынша, тулганыц i11гкi елемшщ ажырамас б е л т ретшде оган тэн касиет: «когам — тулганыц белт» («Адамныц кулдыгы мен еркш д т туралы»), Бул еркш iinKi элеуметт1лжтщ icKe асуын Бердяев «соборшыл­ дык» деп атайды жэне оны топтар, партиялар, улттар, ипркеулер сиякты тулганы ужымдык, элеуметтж институттардыц тулга- сыз-универсалды курылымына карай алып кететш куштеп элеуметтенд1руге карсы кояды. Осыдан Бердяевтщ элеуметт1к жэне кукьжтык позициясы ацгарылады: «К,укьжтыц мемлекет- тен устемдтн жэне ерк1нд1к пен тулга абыройыныц максимум мумк1нд1ктерш беретш салыстырмалы формаларды бек1ту ке­ рек» («Эсхатологиялык метафизика тэж1рибелерЬ>). Бердяев дшге сене отырып, сонымен катар заттанган д1ни формаларга —догматтарга, ипркеу уйымдарына, тарихи хрис- тиандыкка объективациядан жещлгенджтен сын кезбен кара- 71

ды: оны шыгармашылык; тургыда игеру К,удай мен адам туралы булжымайтын аяндьщ туршдеп «эсхатологиялык христиандык- тыц» рухани мэнш айкындауы тшс. Николай Бердяев философиясыныц гуманистж багытта екендтн ескеру кажет, ейткеш оныц барлык ойы тек 6ip гана объектке —адамга, оныц абыройы мен еркщщгше багытталган. Соловьев жэне оныц б1ркатар 1збасарлары, жогарыда айтыл- гандай, орыстыц дши философиясында интеллектуалдык урдасп колдады. Олар акылды сешмге кызмет етюзуге, дшнщ адам санасыныц рационалдык бастауына суйенуше мумкщщк беру- ге, дши дуниетанымды непздеуде гылым жет1стйстер1 мен фи­ лософия аппаратын тартуга тырысты. Орыстыц дши филосо- фиясындагы интеллектуализмге антиинтеллектуалистж урдк карсы турды. Антиинтеллектуалистер акыл-ой бастауынан ба- сым туратын сез1мге непзделген дшдарлыкты насихаттады. Олар дши ем1рд1 эмоционалдык сала шецбер1мен туйыктауга умты- лады. Орыстын дши философиясында антиинтеллектуализм позициясыныц кернекп екшдершщ 6ipi JI.Шестов (1866—1938) болган. Оныц ш1мгндеп непзп нэрсе акыл мен сешмнщ кара- ма-кайшылыгы, титл еэйкееаздш туралы тезис болып табыла­ ды. Оньщ niKipiHme, сез1м — бул адам болмысыныц ерекше, анагурлым толык, жогаргы беткеш. Сешм адамныц ем1рде суйенетш барлык идеялары курсауынан тыска шыгуга умты- луы. Шестов езшщ дштанулык 1здешстерщде ортодоксалдык протестантизм позициясын устанады. Оныц niKipiHme сешмге оны 1здеген адам ие болмайды, К,удай к1мщ тандаса, сол ие бо­ лады. Егер к1м езшщ даналыгына, езшщ эдiлeттiлiгiнe, езшщ кушше гана сенсе, ол ешкашан да куткарылмайды. Дши сешмнщ рационалдык непздершен бас тартуды уагыздай оты­ рып, Шестов ез жеке кушше суйенген адамныц кезкелген жйерш кудай жолынан ауыткушылык деп есептедк Рационалдык танымныц туб1р1мен зияндылыгы туралы Шес- товтыц niKipiMeH кернекп православиелис философ С.Н.Булга­ ков (1871—1944) келюед1. Оныц ойынша, логикалык ойлау ку- нэЬар адамга тэн, ол ауру, жетшмегецщктщ KepiHici. П.А.Флоренский (1882—1937) езшщ философиялык кезкарас- тарын дши сана шецбершде дамытты. Болмыстыц бутщщгш, тутастыгын, уйлеымдшйш непздеуге тырыса отырып, ол жал­ пы тутастыктыц метафизикасын (Соловьевтщ i3iHme) дайын- дайды. Флоренскийдщ ойы «барлык жаратылыс тутастыгы ку- дайда» деген тужырымга суйене отырып, гарыштан оныц Heri3i Абсолютке карай «ерлейдЬ. Бул тутастыкты тусйццру ушш ол 72

софиологияга бет бурды. София —«К,удай жараткандардыц иде­ алды аньщтамаларыньщ тутастыгы», «Киел1 тупбейнелердщ бейбп жиыны» —гарыш болмысы уйлешмдинпнщ Ty6ipi болып табылады. София тугыры мэселее1 ортодоксалды православиелж дштанушылар тарапынан сынга ушырады, ейткеш Уштжтеп тершиш тугыр туралы мэселе туындайтын ед1. Флоренский кез- карасынан тагы 6ip кумэн туындайды: егер София жаратылыс «Ty6ipi» болса, зулымдык пен KacipeT кайдан шыгады? Флоренский символизм идеяларына коп кецш коя отырып, бул мэселеге лингвистика, енертану, икона метафизикасы са- лаларындагы зерттеулерш арнайды. Православиелж дштанушылар Булгаков пен Флоренский дши антиинтеллектуализм методологиясын непздеуде антино- мизм принцишне арка суйейдй К,удайдыц уш бейнел1 тутасты­ гы, Флоренскийдщ niKipiHme, бул —кайшылык. Антиномизм Булгаковтьщ niKipiHme адамзат акыл-кушнщ жеткипкспдт. К,удай табигатын, киел1 купияньщ eMip cypyiH танып, бшудщ мумкш еместш —букш христиандык иррационализмнш, басты принциптершщ 6ipi. Сонымен, XIX жэне XX гасырлар аралыгында Ресейдщ даму жолын христиандандырумен байланыстыратын жэне адам да­ муын дши тургыда непздейтш дши философиялык ой калып­ тасты. EKi багыт болды: интеллектуализм —дшнщ дши бастауга суйенуге мумкшдш, антиинтеллектуализм —кудай табигатын, элемдж даму зандарын угыну мумкш еместап. Осылайша, бутшдей алганда орыстьщ революциялык демократтары телту- малыкка басымдылык бередь XIX—XX гасырлардагы орыс философиясыньщ ерекш елт Ресей телтумалылыгына деген кезкарастыц калыптасуымен жене бул телтумалыктыц критерий! ретшде дшдарлылык тац- далынуымен сипатталады. Ресейдеп философиялык удepic жеке автономиялык удepic емес, ресейлж медениет eMip сурушщ 6ip кыры, сондыктан бул бутш удерклгщ рухани кайнар кез1 П ра­ вославие болып табылады. Ол езшщ барлык кырлары жиынты- гында —ceHiM репнде жэне ПИркеу ретшде, ипм репнде жэне институт репнде, ем1рлж жэне рухани урдгс репнде кершедк Орыс философиясы салыстырмалы турде жас. Ол еуропа­ лык жэне элемдж философияньщ озык дестурлерш бойына сщдрщ. Оз мазмунында ол букш елемге де, жеке адамга да ар- налады жене елемд1 езгерту мен жеплд1румен катар (батысеу- ропалык дестурге тен), адамныц езш де жетиццруге (шыгыс- тык дестурге тэн) багытталады. Сонымен катар ол философия- 73

лык идеялардын, тарихи дамуыньщ букш драматизмш, пнар- лсрдщ, мектептер мен багыттардыц карама-карсылыгын ен бой- ына жинаган ете дара жэне телтума философия болып табыла­ ды. Бул жерде 6ip-6ipiMeH корил орналаскан батысшылдар мен славянофильдер, консерватизм мен революциялык демократизм, материализм мен идеализм, дши философия мен атеизм езара сухбатка туседь Оньщ тарихы мен бутш мазмунынан ешкандай узшдшерд1 алып тастауга болмайды —бул тек оньщ мазмунын кедейлецщруге экеледь Орыс философиясы — бул элемдж мэдениеттщ ажырамас б е л т . Философиялык таным ушш де, жалпы мэдени даму ушш де оныц мацызы осында. Сонымен, XIX жэне XX гасырлар аралыгындагы орыс фило­ софиясыныц ерекшелжтер1 Ty6ipi орыс дэстурлер1 непз1нде эуед бастан Ресей дамуыныц телтумадылыгы идеясын жариялауы- мен сипатталады. Орыс философиясыныц тагы 6ip сипаты оныц Ресей телтумалылыгын «орыс идеясы» аркылы кереетушде, ягни букш христиан элемш православие непзшде 6ipiKTipyre тик Ресейдщ ерекше мессиандык релш жариялау аркылы бвдцрушде болды. Баскаша айтканда, орыс философиясы ез ерекш елтнщ алгышарты ретшде, оныц дши бастауы ретшде телтумалылык идеясын дамытты. 1.8.3. Орыс философтары ецбектершдеп еураэияшылдьщ идеялар Ресей батыстык типтеп де, шыгыстык типтеп де эр турл1 халыктарды 6ipiKTipeTiH орасан зор кещстжте орналас­ кан. Орыс тарихыныц эуел басынан-ак оныц кершшер1 улкен рол аткарды. Сондыктан да ец алгашкы улкен тарихи ецбек XI гасырдагы «Жылдар жылнамасы» Русь туралы эцпмеш керип- лершен бастайды. Солтусттнде скандинав халыктары —варягтар (кейш1рек даттардыц, шведтердщ, норвегтерд1н непз1н кураган халыктардыц бук1л жиынтыгы) орналасты. Русьтщ оцтусттнде К,ара тец1зд1ц солтустж жагалауына дешн орналаскан гректер коныстанды. Сонымен катар курамында христиандар да, иудей- лер де, мусылмандар да болган жекеленген халыктар жиынты­ гы —хазарлар кершшес коныстанды. Русь езшщ алып аумагында фин-угор халыктарымен жэне литвалык тайпалармен (литтер, жмудь, прусстар, ятвягтар жэне баскалары) тыгыз катынас орнатты. Олардын кепш 1лт Русь 74

курамына енш, ортак саяси жэне мэдени ем1рмен 6ipre OMip сурдк Чудь, мерей, весь, ижор, мордва, черемись, коми-зырянь жэне т.б. бейбгг катынаста болды. Русь мемлекеп эуел бастан кэп ултты болды. Русьт1ц TOHiperi де копултты болды. Орыс тарихыныц мыцжылдык тэяарибесш ескере отырып, Ресейдщ тарихи миссиясы туралы сез козгауга болады. Тарихи миссия угымында ешкандай да мистикалык нэрсе жок. Ресей миссиясы онын курамына юрген уш жузге жуык халыктар ара­ сындагы жагдаймен аныкталады. Ресей мэдениеп осы кепултгы- лык жагдайында калыптасты. Ресей халыктар арасындагы Kenip кызметш аткарады. Ен алдымен мэдени Kenip репнде. Бул Kenip карым-катынасты жещлдете отырып, мемлекетпк билжп Tepic пайдалану мен алауыздыкка жол бермедк Орыс философиясы езшщ мазмуны жагынан универсалды, ол ер турл1 такырыптарды зерттейш. Элеуметпк болмыстьщ эртектинп, кайшылыктылыгы элеумстпк-саяси мэселелерге деген кызыгушылыкты тугызды. Орыс философиясы элеуметгис- философиялык мэселелер1мен катар, ез елш щ тагдыры мэселес1мен де айналысты. Бул такырыпка деген кызыгушы- лык XIX гасырдьщ соцы мен XX гасырдыц басында Ресейде элеуметпк ахуалдьщ аса шиелешсу1мен байланысты есе туст1 Орыстыц езщщк санасы мен мэдениетшщ ерекшелжтер1, Ресейдщ тагдыры, оныц адамзатты езгертудеп рел1 туралы мэсе- лелер В.Соловьевтщ «орыс идеясы» (1886) нег1зшде калыптас­ ты. Ресей тагдырын зерттеу оныц 1збасарлары Е.Трубецкой, В.Иванов жене т.б. ецбектершде жалгасын тапты. Олардьщ «орыс идеясы» Ресей мен Батыстыц терец рухани б1рлпш непздеуге жэне орыс халкыньщ тацдаулы халык ретшдеп ерекше мессиан- дыгы туралы славянофильдер кезкарастарын сынауга нег1зделд1. К,азан тецкер1сшен кейш элем тарихындагы Ресейд1ц орны туралы тагы 6ip ерекше кезкарастар пайда болды. Бул кезкарас- тарды «Шыгыс mepyi» (София, 1921) жинагында орыстыц фи- лософ-эмигранттарыныц 6ip тобы непздед1 жэне кейппрек бул концепция еуразияшылдык деген атпен кецшен танымал бола бастады. Ресешнк тарих пен мемлекетт1л1кт1 салмакты турде зертгеу1, отанныц болашак багытыныц болмауы барысында еура- зиялык мектеп езге де эмигранттык козгалыстар арасында ерек­ ше кезге тусе бастады. Еуразиялык мектеп окшдср1 катарына эмиграциянын алгашкы толкынындагы талантты эдебиет- ш1лердщ, философтардьщ, публицистердщ, экономистердщ бупндей тобы Kipfli. Олардьщ арасындагы белплшер1 —географ П.Н.Савицкий, философ JI.П.Карсавин, филолог жэне мэде- 75

ниеттанушы Н.С.Трубецкой, тарихшы Г.В.Вернадский, музы- катанушы жэне енертанушы П.П.Сувчинский, дши философ- тар жэне публицистер —Г.В.Флоровский, В.Н.Ильин, Б.Н.Ши­ ряев, сыншылар мен эдебиеттанушылар А.В.Кожевников (Ко- жев), Д.П.Святополк-Мирский, кукыктанушы Н.Н.Алексеев, шыгыстанушы В.П.Никитин, жазушы В.Н.Иванов, экономист Я.Д.Садовский. Еуразияшылдыктыц басты кундылыгы оныц географиясыныц кец байтактылыгы немесе оныц непзш калаушылардыц муд- десшде емес, орыс тарихы мен мемлекетплтнщ ш ш тутас терец дэстурлерше непзделген идеяларында едь Еуразияшылдарга тэн нэрсе ерекше тарихи тагдыры бар материк, бутшдей география- лык континент Еуразия курамынцагы Ресейдщ орнын керуге мумкщцж берген ерекше кещстжтж -уакыттык оптика, улкен тарихи кезжанар болатьш. Еуразияшылдар орыс мэдениетш еуро­ палык мэдениеттщ тек 6ip б е л т ретшде гана емес, сонымен катар шыгыстык тэж!рбиеш де сол мелшерде бойына жинактаган дер- бес мэдениет ретшде карастырады. Бул кезкарас тургысынан орыс халкын еуропалыктарга да, азиатгыктарга да жаткызуга болмай- ды, ейткеш ол телтума этникалык кауым —Еуразияга жатады. Орыс мэдениет] мен мемлекеттштнщ мундай даралыгы Ресейдщ ерекше тарихи жолын, оныц батысеуропалык дэстурмен сай келмейтш улттык-мемдекетгж багдарламасын аныктайды. Оныц устше, Ресей ушш азиялык кайнар батыстан repi штей жакын. Еуразияшылдар Ресейдщ шыгыстык багдарын едцщ геосаяси жагдайымен байланыстырцы, ал дши саланы камтымайды. П.Н.Савицкийдщ жазуынша, орыстар терец «православиелж адамдар» болып кала бередо, олар ушш православие «багцаршам» болып табылады. Еуразияшылдар ездерше дешн eMip сурген Данилевский, Леонтьев, Достоевский сиякты славянофильдерда жакын тутка- нымен, олар одан ертеректеп дэстурге коб1рек суйенед!. Еура- зиялык козгалысты мукият зерттеу революциялык орт ушкы- нынан пайда болып, эмигранттык козгалыспен жйерденген ресейлж тарихи-софияныц кездейсок кубылысы емес, орыс ойыныц кепгасырлык дамуыныц зацды нэтижес1. Дэл1рек айтканда, еуразияшылдык Софияца ца, Берлинде де емес, Ресейде революцияга дейш пайда болды. Бул «алгы еура­ зияшылдык» кезец еуразияшылдардыц алдыцгы буыны — Г.Вернадскийдщ, Л.Карсавиннщ, Н.Трубецкойдыц гылыми 1здешстер1мен байланысты болцы. Кешнп буын —П.Савицкий, Г.Флоровский кеййпрек эмиграцияца косылды. Л.Карсавин 76

жасостр1м кезшен Ресей тагдырындагы далалык азияныц релш зерттеумен айналысып, 1914 жылдьщ езшде-ак Ресейд1 Шы- гыспен салыстыра отырып макала жазды. КСРО-дан куылганга дейш 1922 жылы Карсавин —«Батые, Шыгыс жэне орыс идея- сы» деп аталатын жеке ютабын жариялады. Бул енбекте автор В.Соловьевтщ к у и т ыкпалында болгандыктан Батыс-Шыгыс мэселелер1 дши тургыдан карастырылады жэне еуразияшыл- дьщ шыгыстык басымдылыктары айкын кершбегеншен ойшыл езшщ антибатыстык кезкарасын былайша жетюзедг «Б1здщ тарихи OMip суру1м1здщ болашагы еуропаландыруда емес жэне еуропалык империя 6i3re болашактьщ кепш бола алмайды». Сол кездщ ез1нде Карсавин еуразияшылдар козгалысыныц кейб1р еюлдер1мен таныса отырып, «батыстык эмпиризмнщ шектеулшшн игеру прогресс идеалы деп аталатын жалпытутас- тык суррогатынан бас тартуды талап етедЬ деп тужырымдайды. Ресейдщ тарихи тагдырлары мен келешепндеп Шыгыстыц рол1 туралы ой толгаган Трубецкой Москва университетшщ линг- вистикалык уй1рмес1нде шыгыс тщцер1, мифологиясы мен фоль- клористикасын зерттей жур1п ез1н1ц еуразияшылдык дуниета- нымын калыптастырды. Бул уй1рмелерде ты мэселесшен езге батыстык руханилык дагдарысы мен «элсмд1к тарихта еуропа­ лык жэне азиялык урд1стердщ жакындасуы каж етплт» туралы да сез козгалады. Софияда, эмифацияныц алгашкы орталыгы болган осы калада еуразияшылдыктыц непзп ек1лдер1 бас кос- канда, олардьщ эркайсысы бул мэселеге байланысты жеке 1здешстердщ улкен жолынан eT in келген ед1. Революцияны 200 жылдык еуропаландырудыц зацды нэтижеа рет1нде кабылда- ган жас ойшылдарды онан кей1нп кугын-сургш 6 ip iK T ip in , олар енд1 куткарылудьщ анык багдарларын «Шыгыска бет бурудан» кере бастады. Еуразияшылдык езшщ идеялык дамуында б1рнеше кезендер- ден етп. Жиырмасыншы жылдардыц басында бул б1ртутас uiiM емес, Трубецкойдыц дши жэне тарихи-софиялык ойлары мен Савицкийдщ географиялык ойлары ед1. Алайда жиырмасыншы жылдардыц еюнии жартысында еуразиялык идеология курделе- не тусед1 жэне онда карама-кайшы урд1стер калыптасады. Eip жагынан оныц мацызды философиялык 1ргетасын улттьщ «со- борлыгын» б1лд1ретш Ресей-Еуразия жэне Жеке Кудай идеясы непзш курайтын «симфониялык тулгалар» иерархиясы туралы жогары метафизикалык ш1м курайды. Еюнии жагынан бул коз- галыс б1рте-б1рте саяси сипатка ие бола бастайды. Бул теорияны практикалык ем1рмен байланыстыра отырып, еуразияшылдар 77

большевик™: Ресейде болып жаткан удер1стерге толык талдау жасауга умтылды. 1917 жылгы окигаларга олардьщ ез катысы болды. Еуразияшылдар революцияны тарихтыц кубылысы, болыиивизщц революцияньщ жемкл жэне коммуниста идеяны киратушы революциялык идеология ретшде карастырды. Ал Ka3ipri кезде, Ресей мен бурынгы КСРО геосаяси KeHicTiriHin посткенестж жагдайы тарихи дамуыныц жаца белесшде еуразияшылдык идеясы мемлекеттж-саяси децгейде жаца каркын алды. ТМД елдершщ саяси жэне экономикалык интеграциясыныц жаца стратегиялык т е т т репндеп конструк- тивт1 геосаясат доктринасын Н.Назарбаев усынды. Бул доктрина- ныц ТМД аумагында туратын халыктардьщ туб1рл! мудцелерше сай келерш-келмесш тарих керсетед! К,орьгга келе, Ресейдщ тарихи миссиясы б1рнеше гасырлар бойы элемдж децгейдеп эр алуан окигаларда icKe асты деп тужы- рымдауга болады: монголдар экспансиясын токтатып, Батысты аман сактап калган монгол-татар устемдшне карсы курес, На- полеонньщ элемдж билжке умтылган жоспары icKe асуына мумкшдж бермеген 1812 жылгы француздармен Отан согысы жэне адамзатты фашизм обасынан аман алып калган 1941—1945 жылгы ¥лы Отан согысы. Осы жагдайлардыц (кейде баска да жагдайларда) барлыгында да Ресейдщ куш-ж1гер) шешуш1 мэнге ие болды. Рух саласында гасырлар бойы орыс идеясы сырткы шабуыл- дар мен iniKi дагдарыстарга карамастан орыс адамына рухани багыт сштей отырып, улт eMipiH уйымдастырды. Тарихи уакыт шецбершде Пушкин мен Илья Муромец бейнелер1 орыстылык, орыс рухын б1рдей б1лд1ре алады. Орыс идеясы XIX гасыр одебиет! сиякты кубылысты тудырып, элемд1 тац калдырды. Мысалы, А.С.Пушкин, Н.В.Гоголь, Ф.М.Досто- евский, Л.Н.Толстой, А.П.Чехов жэне т.б. Пушкин туралы Гоголь былай дейд1: «0з дамуындагы орыс адамы. Онда орыс табигаты, орыс тин, орыс м1нез1... езшщ мшс1з таза сулулыгында кер1нед1». Сонымен бул мэселеш П.Флоренскийдщ сез1мен корытын- дылауга болады: «Нигилизм езшщ жутацдыгы мен бейшаралы- гын толык дэлелдеп, саркып бккеннен кейш, мен адамдардьщ акылы мен журеп орыс идеясына, Ресей, касисгп Русь идеясы- на бурынгьщай жалкаульщпен емес, комагайлыкпен кайта ора- лады деп ум1ттенемш жэне сенемш... Мен бул дагдарыс орыс атмосферасын, TinTi элемд1к атмосфераны да тазалайды деп сенемш». 78

9 X X гасыр ■ философиясы М.Хайдеггер (1889—1976) XX гасырдыц аса ipi фило- софтарыныц 6ipi. Философия дамуыньщ курдел1 жолын сыни тургыдан пайымдай отырып, М.Хайдеггер езшщ «Болмыс жэне Уакыт» ецбегшде адамньщ элемнен белшу1 техникалык ерке- ниетке тэн деп сипаттайды. Техникалык еркениет адам мен елемщ6ip-6ipiHe карсы кояды, ал субъект пен объект белписшщ философиялык нспзделуй сонымен катар субъекттщ объектпе белсещц ыкпалы мен оны багындыруы Жана заманда жузеге асты. Еуропалык нигилизм феноменш сынап зерделей отырып, М.Хайдеггер болмыс такырыбына оралып, адамньщ ез болмы­ сын езекп мэселе репнде карастырады. Философтьщ ойынша адам осындагы —болмыс болып табылады. Адам eMipi кебше м эназдж п сезшумен, жалгыздыкпен, азап шегумен байланысты. Олай болса, не нэрсе мэцщ болып табы­ лады? Мэщц болып табылатын нэрсе —адамньщ накты болмысы, уакыттагы болмыс. Адамньщ емip cypyi букш бупщц, элемщ ез1не камтитын «осы» мумкшдшн жузеге асырумен сипаттала­ ды. Демек, «Болмыстын болмысы» мэщи болып шыгады, ал оны угыну ушш тшге кулак туру кажет, тшдщ езш сейлету керек. Тш аркылы op6ip адам езш-ез1 ашады, езшен хабар беред1, езшщ жагдайын, кецш-кушн бшд1ред1, ал сол аркылы езшщ элемге деген, езше деген катынасын айкындайды. Ал бул поэзиялык плде мумк1н болады. Дэл осындай тщ адамньщ жагдайын, коньт- куйш, оныц езшдиш, ол кандай болса соган сэйкестшн ашып керсетед1. Поэзия элемд1, ондагы ахуалдандыру «тэс1лш ашып», поэзиялык т т аркасында адам ез1нщ к1м екен1н, максаты мен тагдырын таба алады. А.Камю (1913—1960) езшщ «Сизиф туралы ацыз», «Бунт кетеруш1 адам» ецбектершде экзистенциалдык шарасыздык позициясын бел1сед1. Ол кудайга сешм жогалган, барлык суйешштен айырылган бул элемдеп кундылыктар кактыгысын- да OMip cypin отырган адамныц санасын тацдайды. Суйен1ш 1здеудщ мэн1 жок екендиш уккан, санасы «жулмаланган» мундай адам ещйп жерде тек кана езше ceHyi тшс. Тек 6ip гана нэрсе бар —адам ем1ршщ ашыктыгы. Ж.П.Сартр (1905—1980), адам ем1ршщ шектеулшшн, жал- гыздыгы мен етк1ншш1пн, сонымен катар онын еркшдпш атап 79

керсетед1, ейткеш оны шектейтш ешкандай объсктив'п норма- лар мен кагидалар жок. Адамнын ез ерк1ндшн ce3iHyi оньщ eMip cypyi удер1ешде жузеге асады. Сартрдьщ ойынша, адам­ нын к1м жэне кандай тулга болуы оньщ шеинмше, тандауына байланысты. XX гасырдагы батыс философиясындагы ен куатты багыт- тардьщ 6ipi гылым философиясы болды. Оньщ курамында мы- надай философиялык мектептер болды: логикалык позитивизм, аналитикалык философия, сыншыл рационализм. Логикалык позитивизмд1 кейб1р батыс тарихшылары бри- тан эмпиризм! мен агартушылык философиясы ретшде сипат- таса, кейб1р зерттеуиплер —тоталитарлык жэне иррационал- дык концепцияга карсы реакция ретшде, ал yiiiiHUimepi Ka3ipri гылым мэселелершщ философиялык рефлексиясы ретшде карастырады. Логикалык позитивистер (М.Шлик (1882—1936), О.Нейрат (1882-1945), Р.Карнап (1891-1970)) тшдщ логикалык куры- лымы, б т м н щ непзделу1 сиякты мэселелермен айналысады. Логикалык позитивистердщ пйаршше, грамматикалык тургьща дурыс курылган жэне таюрибе аркылы немесе гипотездж- дедуктивтж тэсшге непзделген аналитикалык тужырымдар мен апостериорлы синтетикалык тужырымдар гана OMip суредь Мундай тужырымдарга логикадагы, математикадагы тужырым­ дар мен тэж1рибеге жэне гипотезднс-дедуктивтж тэсшге суйенетш кейёнр гылымдар тужырымдары жатады. Теология мен классикалык метафизика тужырымдарын позитивистер эпитемологиялык тургьща мэш жок деп жариялайды. Логика­ лык позитивизмнщ дамуы гылым философиясыныц пайда бо- луына алып келд1. Рылым философиясы гылымды концепту- алды талдау, формалданган тшдерд! талдау, логика мэселелерш зерттеумен айналысты. К.Поппер (1902—1994) ep6ip мезеттеп технологиялы к мумкшшшжтерге байланысты болып келетш жалгыздылык та- лабына сез1мдшйс критеришн кайта калыптастырды. «Рылыми жадалык логикасы» ецбегшде К.Поппер эмпирикалык кондыргы туралы тезисш непздеЩц. Бул кондыргы бойынша бш мнщ ecyi уш1н айкын тушндер мен усынылатын тужырымдарды оте дэл эмпирикалык тексеру кажет. Поппсрдщ айтуынша, жалпы тужы­ рымдарды непздеу ушш дедуктивт1 тексеруге жугшу кажет. Бул ушш усынылган тужырымнан туындайтын эмпирикалык сал­ дарлар тексершедь E ipaK бул жерде 6i3 жалпы тужырымды тушндеу мэселесш оны непздеу мен тексеру мэселесшен белш 80

алуымыз керек. Бул жагдайда алынган айгактык меселелерд1 эмпирикалык гылымдарга жаткызамыз, ал жалпы мэселелерд1 зерттеу логикасы аркылы тусшд1рем1з. Зерттеу барысында дэлелдену1 ец киын деген болжамныц тексеру тэсшдерш тауып алуымыз керек. Егер гипотеза (болжам) мундай тексеруден калыпты отсе, онда оны дэлелденген деп кабылдауга болады, 6ipaK бул нэтиже онан opi терюке шыгарылуга, жалганданды- рылуга дайын. 0 з позиниясын К.Поппер «сыншыл рационализм» деп аныктайды. К.Поппердщ niKipiHuie, галымдар б1рдемеш уйре- ну ушш ашык жэне epKiH рационалдык ппирталас кажет. Мунда галымдар усынылган тужырымды теркке шыгару тэсшдерш табуга да, карсыласы кезкарасын колдауга да да­ йын болуы шарт. Ашык шюрталаста акылды орынды пайда- лану — мше, осы рационализм болып табылады. К.Поппер «Ашык когам жэне оныц жаулары» кггабында Платон, Маркс идеяларын догматизм ретшде сынап, оларда нактылык пен бш1мд1 жетшд1руге деген умтылыс жок деп санайды. К.Поп­ пер акикатка монополия жасауга карсы шыгып, толерантты- лык (тез1мдш1к) пен либералдык позицияларын устанады. К.Поппер озшщ «Тарихилык жутацдыгы» деген тагы 6ip ецбегшде элeyмeттiк болжамдарга карсы езшщ непзп каги- даларын дэлелдеп, холиспк жорамалдарга талдау жасайды. К.Поппер бастапкы болжамдарга тузету енпзе отырып, сал- дарларды зерттеу жэне оларды накты окигалармен салысты- ру жолы аркылы болашак туралы болжам жасауга болады деп санады. Оныц ойынша, барлык когам туралы болжам жасау жэне оны эзгерту мумкш емес. Философтыц niKipiHuie накты реформалар журпзу барысында б1здщ жоспарларга ту­ зету енпзу мен тексершген куралдар аркылы кезецдерге белш езгерютер жасауга болады. TepicKe шыгару туралы Поппер тезисш Т.Кун (1927—1996) езшщ «гылыми кызметтщ тарихи-гылыми кезкарасы» деген идеясы аркылы сынга алады. Кунныц аныктауынша, элем картинасында оныц мына­ дай мацызды компоненттерш байкауга болады: парадигма, гылымныц калыпты дамуы жэне гылыми революция. Кун- нын niKipi бойынша парадигма — бул тексершетш гылыми гипотеза енг1з4лген жорамалдардыц жалпы жиынтыгын белплеу уш1н колданылатын угым. Еылымныц калыпты да­ муы — бул шынайылыгы кумэн тугызбайтын усыныстарды пайдалана отырып, галымныц проблемалармен жумыс icTey 6-3219 81

кезещ. Гылыми революция —бул гылыми зерттеулер бары­ сында, оныц кейб1р мэселелерш пайымдау нэтижесшде оныц жалпы жиынтыгын езгерту кажетплш туындайтын кезец. bip парадигмадан eKiHuii парадигмага ету Кунныц сипаттамасы бойынша сек1рулер аркылы жузеге асады. Биимнщ o cy i же- келеген 6ip парадигманыц ш ш де жузеге асады жэне 6ip па­ радигмадан екипшсше отуге катысы болмайды. Куннын ай- туынша, эрб1р парадигманыц эз шпнде акикаттылык пен ма- ныздылык критерийлер1 болады, демек eKi немесе б1рнеше парадигмаларды салыстырганда олар 6ip-6ipiH e сэйкес келмещи. Сонымен катар пайда болган гылыми революция- ны багалайтын жэне оны гылыми удерк ретшде аякталган нэтижес1 деп аныктайтын ешкандай да бейтарап позиция жок. Мундай жагдайда гылыми тужырымныц шынайылыгы мен жалпы мацыздылыгы накты 6ip парадигмага багынышты болады. Парадигма эр турл! тусщщршу1 мумкш. Онтологиялык тургы­ дан алганда, ол «eMip суретш нэрсеге» багыттайды, методоло- гиялык тургьща «жаксы» зерттеу нормаларына сЬтгещи, педаго- гикалык тургьща элеуметтещйру максатында галымды окытып- уйрету улпсшщ мацыздылыгын корсетед1, ейткеш оны белгип 6ip гылыми кауымдастыкка баулиды. Тэшрибенщ осы типш ем1рлж даналыкка ие болу деп Tycimupyre болады. Бул идея Л.Витгенштейн (1889—1951) философиясында ерекше мацызга ие болган. Витгенштейн ушш аса мацызды мэселе тшдгк белплер мешне талдау жасау болып табылады. Эрбф сез немесе сейлемш окшаулаганда олардьщ жасырын мэш болады, ал белгш 6ip контекстке орналастырганда олар накты мэнге ие болады. Мэн контекстке багынышты. Мундай жагдайда сейлемдердщ де контекстке багынышты кеп турл1 мэш болады. Демек, фило- софтыц мш деп и л колданудыц накты контексин 1здеуде, кэдушп тшге талдау жасауда. Витгенштейн «Философиялык зерттеулер» деген ецбепнде тшдж ойын ретшдеп тш идеясын дайындайды. Философтыц niKipiHme твдц колдану мен тшдщ e3i белгш1 6ip тутастыкты курайтын эр турл1 накты лингвистикалык контекстерд1 тал­ дау кажет. B p 6ip зерттелетш кубылыс тйадк ойынныц белпл1 6ip угымдарымен сипатталады. Угымдардыц eii тшд1к ойын контекспнде ерекше немесе б1рнеше тшдйс мэнге ие болады. Эр турл1 тшдердщ лингвистикалык KepiHici ерекше немесе б1рнеше тшд1к ойындар ушш жалпы болуы мумкш. Соцгы жагдайда оларды семьялык (уйелмендпс) уксастык репнде 82

белплеуге болады. Осылайша, Л.Витгенштейн плдж ойын- дар сипатын уйелменднс уксастыктар кемепмен тусшд1ре алады. Рылым философиясымен салыстырганда психоанализ мектеб1 адамга философиялык, талдау жасауга ерекше мэн бередь Психоанализ батысеуропалык философиялык, мектептер шиндеп ен ыкпалды, беделдшершщ 6ipi. Коптеген зерттеушшер психоанализдщ адамды тушщцруде жасаган тецкерюше орай бул мектеп жетютжтерш Дарвин, Маркс, Эйнштейн сиякты гуламалар жацалыктарымен катар кояды. З.Фрейд (1856—1939) езше дейшп жэне езше замандас ойшылдармен салыстырган­ да ен басты мэселе ретшде субъект ем1ршщ ментальды кырла- рын емес, оны тек Kinii б о л т ретшде карастыра отырып, бей- саналылыкка талдау жасауга баса мэн беред1. З.Фрейдтщ тклршше, бейсаналылык адам индивидуалдылыгыныд ядро- сы болып табылады. «Туе керуд1 жору» деген ецбегшде ол бул удерютщ мацыздылыгына алгаш рет мэн 6epin, тустщ мэш бар жэне угынылмаган куштарлык Kepimci деп санайды. «Кундел1к эм1рдщ психопатологиясы» жэне «Психоанализге Kipicne» деген ецбектер1нде З.Фрейд «умытылу», «кате ic-эре- кет» сиякты эзгертшген, анайы формаларында коршетш бей- саналылыктьщ эр турл1 формаларын талдайды жэне тус1нд1ред1. «Жыныстык катынас теориясы туралы уш макала» (сексуал- дык теориясы бойынша уш очерк) деген ецбегшде З.Фрейд сексуалдылыкты адамзат инстинкп мен жур1с-турысыныц фундамент! ретшде к,арастырган идеясын усынады. З.Фрейд «Психоанализге ырюпссшде» бейсаналылык, жасырын сана- лылык жэне саналылык деп бел1нет1н адам менталдыгы то- пографиясын алгаш рет жасап шыгарады. К ейш рек бул то­ пография «Эго», «жогары эго» жэне «ид» (анау) деген термин- дсрд1 енг1зу аркылы айкындала туст1. Лэззат алу принципше багынатын ид менталдыктыц ец ежелп саласы болып табылады. Бул нактылык принципше багынады жэне кажеттш1ктерд1 Kayinci3 тэс1лмен отеуд! камтамасыз ету — оныц м1ндет1. Эго ыгыстыру, идтщ эсершен корганып, супер- эгонын комегше суйенед1. Суперэго моральдык талаптарды, элеуметт1к нормаларды ез бойына жинактайды. З.Фрейд «Мэдениетке наразылык» ецбегшде психоанали- тикалык концепция тургысында мэдениет пен еркениет мэселелерш сынай отырып, талдау жасайды. Бук1л мэдениет пен еркениет тарихын З.Фрейд Эрос жэне Танатос арасында­ гы курес тарихы рет1нде сипаттайды. Егер мэдениет адамдар- 83

ды коргап, агрессия кысымын басу ушш Эростьщ кемепне суйене отырып, индивидтер арасындагы катынасты реттесе, онда ©ркениет осы агрессияны озгелерге карай багыттайды. Егер Эрос адамды адамзаттылыкпен, когаммен, ултпен, тай- памен, отбасымен 6ip iKTipce, ал Танатос оны бузады. K,a3ipri кезен мен мэдениеттщ болашагын болжай отырып, 3.Фрейд неврозды алып тастау ушш мэдени суперэгонын рационал- дык парадигмасы аркылы сексуалдык канагаттану дережесш кенейту кажет деген усыныс айтады. З.Фрейдтщ кептеген идея- лары Адлердщ, К.Юнгтщ, Э.Фроммныц, Г.Маркузенщ, сон- дай-ак, б1ршама дэрежеде Ж.Дерриданыц кезкарастарына ыкпа­ лын типздк Ж.Деррида (1930-...) Ницше мен Хайдеггер бастаган мета- физиканы сынауды жалгастыра отырып, Фрейдтщ кейб1р идея- ларын дамыта отырып, бую л батыстык ойлауды сынайды. Дер­ рида м этйш оку барысында, оныц пшндеп жымдасып кеткен кайшылыктарды а’шу мен «мэтш курылымын мэн-магыналык тургьща тарату» уш1н деконструкция принципш ойлап шы- гарды. Ж.Деррида центризм позициясын сынау аркылы, мэтш мен жазуды кызмет репнде туащйре отырып, оныц epiciH ке- цейте тусед1. Деррида м ац ы зд ы снбсктср! «Озщщк референ­ ция», «ерекшеленд1румен» жумыс жасап, «Озгеш» ашумен си­ патталады. М.Фуко (1926—1984) индивидтеп автономдык бастаудыц ба- сымдылыгы туралы идеяны сынап, адамды элеуметпк конст­ рукция репнде айкындайды. М.Фуко ез зерттеулершде мэде­ ниет тарихындагы ессгзджке талдау жасап, билис пен устемдис курылымдарын аньщтаумен айналысады. Р.Рорти (1931—...) езшщ «Философия жэне табигат айнасы» ецбепнде субъект деп ажыратылатын дэстурл1 акикатты «ой мен зат арасындагы езара 6ip жакты катынас» ретшде тусиадретш идеяны сынайды. Рорти контекстуализм позиция- сын устанады. Философтын niKipiHme констексте базиспк кундылыктар болады жэне ол пайдалылык дэрежесш анык- тайды. Оныц ойынша барлык нэрсе контекстуалды жэне кез- дейсок, сондыктан ешкандай да катац универсалды жэне кажетп шюрлер мен нормалар eMip сурмейдй Kasipri кезде Рорти философиялык дистинкцияларды деконструкциялаумен айналысып, оларды экстремалды мэнге дейш жетюзуде, мэпндерд1 деконструкциялау барысында езшдж референци- алдык кайшылыктарга жоламай, балама шюрлерге Ke6ipeK дэлелдер келпруге тырысады. 84

2 тарау КДЗА1£ ФИЛОСОФИЯСЫ

Казак, философиясыныц ерекшелштер1 Идеядардьщ мыцдаган жыдцык купиясын ©з бойына жинактаган философия тарихы бугшп танда орасан зор мэнге ие болды. 0 з ултыныц туп-тамырына, салт-санасына жэне ерекшелптне назар сала бастаган жана тэуелаз мемлекеттер ушш муньщ манызы ерекше зор. Жаца мемлекеттщ тарихи-когамдык аренасындагы орталык угымы «телтумалылык», езпадк болмыс- тылык. Бул ещц езшщ барлык мушелерщщ OMipjiiK доминант- тарыныц жалпылыгы жэне езше тэн ерекшелшне непзделген когамнын дербестшн, сапалык айкындылыгын бщщруге жумеа- лады. Бул жерде когамдык турмыстыц эр кырлары, когамдык сананыц онтологиялык жэне гносеологиялык аспектшер1, таршшктщ калыптаскан элементтер! мен дамудыц iiiiK i бастау- лары ажырамас 6ip салага 6ipirefli. 0р турл1 философтар мен мэде- ниеттанушылар езщщк болмыстыц орны жайында ой туйе келш, ол —тарихтыц козгаушы куштершщ 6ipi, мэдениетгщ ем1ршецщк ©3eri, гылымныц мэдени езеп, когам дамуыныц уцемел1 кагида- сы (динамикалык принцип!) деген угым калыптастырган. 0з1ндж болмыс угымына жакын турган ерекшелж угымы кебшесе салт пен дэстурде, рухани мура мен адамдардьщ мшез- кулыктарында басым колданылады. Бул угым когамныц сапа­ лык ерекш елтн керсетуде белсещй турде кершедь Буныц e3i жалпы адамзат айгагыныц экономикалык шындыкка катысын- дагы айрыкша рухани багалы орнын айкындауга да ceiiTirin типзедь Шыгыс когамдарыныц ерекшелш туракты рухани мура- ны элеуметпк байлыкпен тыгыз б1рл1кте карастырады. Осьщан 6i3 индустриялык когамга карсы багытталган элеуметпк каты- настардыц тубегейл1 езгешелiri Ц-коремis . Сондыктан да, руха­ ни байлык бастауы «ерекшелнс» угымыныц жупн аркалап,

шыгыстыц ойлау ерекшелшн айкындап тур. Эйтсе де, будан бултартпас сурак туындайды. Экономикалык катынастардьщ басты екеш жайында батыста калыптаскан жагдай шыгыс елде- ршдеп дамудьщ эмбебап багыты болып табыла ма? Азиаттык enaipic эдкп жайында жэне баска да ппарталастар нэтижеанде шыгыстык еркениеттщ дербестис табигатын, даму- дын езшдж бастауларына и ел тн , осы себептер оньщ ерекшелш мен езгешелшн белгшегешн тусщем1з. Бул Шыгыс галымда- рында жалпы батыстык багыттардан озгеше «эндогендж даму» багытын 1здеу умтылыстарын туындатты. Буган когам дамуын зертгеуде бурынгы формациялык, ягни алгашкы кауымдык жэне кулдык когамнан феодализм аркылы капитализмге, социализмге отед1 деген жорамалдар мулдем баска, жана еркениегп когам дамуын зерттеу факторы да итермелед! Еуропалык эмбебаптылыктан бас тарту елеул1 салдарга экелд1, ол когамньщ аргы-берп туп тамырын зерттеуге, еткен мен бугшнщ 6ipniriH багалауга, opi уакыт пен кещстж мэдениет- терщщ аракатынасына непзделген. Шыгыс эмбебаптылыгынын жаца концепциялары белсенд1 сез бола бастады. Муныц ма­ цызды корытындысы —эр кез шыгыс халыктарыныц мэдениет- Tepi арасынан тарихи жэне мазмундык параллельдер (сэйкеспк) тауып, Отан, патриотизм, эндогещцк идеяларына непзделген ортак 6ip мэдениет бар деушшерд1 6ipiKTipy. бркениегп нег1здерге жугшу еркениетт1лж угымына терец1- рек уц1луд1 тугызады. Бупнде оны жеке адамдар мен топтардыц (материалдык) заттык жене рухани аспекплсрш1н жалпы бай- ланыстарына непзделген, уакыт пен кещстжте булжымас ор- ныктылыгы бар элеуметок е\\прд1ц улкен келемд1 калыптагы уйымдастырушысы деген тусшж Konmi.niKTiH мойындауына ие болды. К,огамдык аракатынастардыц рухани калыптары ерек­ ше мэнге ие болады. Муныц 63i жалпылык мэнге ие жэне кажетп жуйел!к компоненттерде icKe асады. Бул еркениетт1ц элеуметпк куштер1 аркылы оныц тутастыгы куралады. Бул ез KepiHiciH рухани байлыктардыц, идеялардыц, бш1мнщ, бет-багдардыц, дэстурдщ нормалар мен символдар б1рлишен табады. Тек ер- кениеттшж когам дамуындагы уйлеамдипкп, оныц болашак- иен байланысын камтамасыз етед1, когамды езщ1ц ыргагына багындырады. Бул ез KepiHiciH эр килы калыптасу кезендершен, еркендеуден, токыраудан табады. Осы непзде нагыз улттык когамдасу тек капитализмн1ц келу1мен элеуметпк-мэдени жуйе болып калыптасады деген формациялык кезкарастыц жалгандыгына кез жeткiзeмiз. 87

Кеп жылдык, айтыстар керсеткендей, «азиялык ецщрю эдкп» батыстык экономикалык елшеулерге багынбайды. Сондыктан да Шыгыстагы еркениет мулдем батыстык емес кауымдасу ofliciHe непзделген. Бул 6ipiHini кезекте адамдар арасындагы катынастьщ базистштне катысты, атап айтканда, ол медени байлыктар молдыгынан, рухани реттеу турактылыгынан коршедй Егер жекелеген когамдарды алып карасак, ол жеке адамдар арасындагы катынастар фундаментализм1мен сипатта- лады, экономикалык катынастардан айкын байкалатындыгы- мен ерекшеленедь Бул когамда жалпыга ортак рухани байлык­ тар болады, ол когам мушелершщ барлыгы уиин булжымас мэнге ие. Бул когам ерекше куш и рухани аракатынастармен байланыскан. Осы арада катынастар табиги бола отырып, езшдж аракатынас купияларын, тш жэне эд1с коммуникациясын, сон- дай-ак, символ (танба), трансляциясы (жарыкка шыгару) кал- пын курайды. Оркениетп тургыдан келу когамньщ сапалы езгешелпстерш багалауга, оньщ рухани eHiMi ерекшелшне, он- дагы экономика мен саясатка Караганда, мэдениеттщ улкен орын алатындыгын багалауга мумкгндж бередь Кезге кершбес руха­ ни байлыктар астаса, ныгая келш, Шыгыс еркениетшщ букш жиынтыгын, оньщ батыстык индустриалдык когамнан тубегейл1 ерекшелшн аныктайды. К,аз1р еркениеттшктщ ортак теориясы жок. Дегенмен, Шы­ гыс когамдарын жуйе репнде зерттеу уинн еркениеттипк MOHi мен оныц орнын сипаттауга мумкшдж беретш жалпы кепшшж кабылдаган угымдар бар. Оркениет бул жагдайда аталмыш когамньщ букш шекарасы (сферасы) мен ен бойын кектеп ететш, мэдени калыптардыц барлыгына корек 6epin, когамньщ рухани непзш курап, бупнджп бекйгетш белгш1 6ip механизм субстанция репнде туспшршедь Халыктыц эр турл1 кауымы, оныц шлнде калалыктар немесе ауьш тургындары орталыкта турса да, шеткер1 аймакты мекендесе де, б е л г т 6ip мелшерде сол когамга тэн идеалдар мен байлыктарга кездесш отырады. Булар сол когамда бола турып эр уакытта болатын бупндиик механизм1мен бектледь Бул еркениеттеп ец бастысы —рухани ецщрйтщ колма-кол жуйесй ол заттык (материалдык) enaipic факторына Караганда элдекайда мыгым, орныкты. Бул когамньщ езшдж турмыс ерекш елтн калыптастыруга мумкшдж бередг Ондагы рухани эволюцияньщ iuiKi бастауларын белш алып, ерекшелжтерш жэне козгаушы куштерш табуга жол ашады. Ягни мэдениет проекциясына бой уру оныц базасында жэне соньщ езше тэн

куралдары кемепмен туракты, етпел1 емес элеуметпк мэдени­ ет курылымын, оньщ кайталанбас бояулары мен и1р1мдерш сак- тай отырып, калпын сол кушнде сактап калуга мумкнццк бередь Барлык дамушы тутастыктар модификацияларына катыса- тын ортак бастау i3fley мейлшше ертеден келе жаткан жэне та­ рихи есте сакталып калган, адамдар арасындагы езара катынас - тарды ныгайту T9pri6i болып шыгады. Бул жеке адамдар арасындагы катынас TopTi6i когамнын, «differentia specifica» бола турып, узак уакыт аралыгында курдел} эволюцияга ушырайды. EipaK, езшщ о бастагы мэнш, «айкындау- шы уйткысын» сактап калады, сондыктан барлык рухани ещцрюке жэне когамдык катынастарга гасырлар бойы уйымдас- тырушы басшылык ыкпалын типзедь Батыстагы акша-тауарлык катынас орнын бул жерде жеке адамдар арасындагы катынас ба- сады, ол сананын непзп зандылыгы ретшде бой керсетедг Дэстурл1 Шыгыс когамдарындагы рулык, туыстык байланыстар- дьщ мэш осымен тусщщршедь Бул осы уакытка дейш сакталган эр турл1 идеологиялык бурмалауларга соктырып отырады. Оркениеттщ рухани аспекпсшщ келемд1 болганы соншама, оньщ Шыгыс когамындагы орны Батыска Караганда мулдем езгеше. Ал буньщ e3i когамньщ экономикалык, саяси бейне- лершщ (ракурстершщ) тарихи есшде сакталуымен ерекшеленед!. Ол эркашан тарихи тэж^рибеш шьщдауга мумкщщк беред^ когам жупнерлис прецеденттер калыптастырады, мэдени мура- ньщ журек согысы болып табылады. Осы непзде Шыгыс оркениет батыстын eMip суру улггсше конфронтациялык катынасын калыптастырады. Шыгыс когам- дарыньщ дербеспк жэне тэуелаздж шегш бслплейдг Ол таза рухани асп екте уласады жэне шыгыс мэдениетшщ, езшдж тур- мыстык, автономдык принциптер непзшде халыкаралык кукык- тык жуйеленуше белсещй эсер етш, халыкаралык жэне улттык кауымдастыктардьщ эрекет ережеа болып калыптасады. K,a3ip еркениетп даму концепциясына улкен ум1т артылып отыр. Бул дуниетанымдык теориялардьщ еуроцентристж TypiHiH жалпы элемдж эмбебаптылыкка ие болмагандыгына байланысты келш прелген туйык. Даму TypiHiH кепкабаттылыгы идеясы, эволюция жолдарыныц плюрализм!, ягни еркениет Шыгыста да Батыстагьщай эр килы жолдармен журед1 делшедг Бул ал- шактык стереотиптерден алыстау когам дамуыныц эр турл1 каркынынан хабар бередь Ягни, бул мэдениеп мен философия- сында ез KepiHiciH тапкан, дербес кайталанбас ез тарихы бар Шыгыс когамын керсетедг 89

Бурынгы элемдж философия тарихыныц K,a3ipri мэселе кою , жагдайынан озгешелш сол, онда еуроцентризм устемдж алды. Ол Батыстагы шеппмд! асырып Ж1берш, Шыгыс философиясын Tepic багалады. Буган сенсек, Шыгыста барлык уакытта 6ip турл! философия OMip сурген. Оньщ непзп белплер1 — пессимизм, иррационализм, идеализм. Отаршылдыктьщ коптеген гасырлары Шыгыс ойларынын, пессимистшт, и нертп лт делшетш мен- сшбей караушыльщпен белгш. Бул Гегель концепциясында нркелген, онда Батыс философиясы Шыгыс философиясынан элдекайда жогары багаланган. Б1р жагынан, Шыгыс тургында- ры отаршылдыкка карсы курес барысында «мэдени империа- лизммен» эр турл! курес тэсшдерш тапты. Бул Шыгыс ултшыл- дыгыныц эр турл! калыптарында жалпыланды. Шыгыс философиясына уцше зер салсак, оньщ ешкашан жалпы болмагандыгын, ен аз дегенде, уш дербес багытта, унд1, кытай, араб мусылман болып дамыгандыгын корсм1з (Степа- нянц М.Т.Своеобразие типов восточного философствования / / Вопросы философии^-1987, №6. 158-бет), Сондай-ак, рационализмнщ, материализмнщ, активизмнщ, экстраверттшктщ, тагы да баска багытгардыц эр турл! калып- тары Шыгыста емip сургендш белгш. Бул эдю Шыгыска тэн, ейткен1 даналык бул жерде орта гасырларда туындап, оньщ кэс1би философия ретшде калыптаскан университеттж Typi болмады. Сондай-ак, рационалдык багыттагы даналыктьщ бас­ ка да турлер1 кездеспейдь Философия мэдениеттщ дуниетаным- дык непздерш толгаганда жаца мэндерд1 дуниеге экелетйп б елгш Бул эмбебапшыльщты бейсаналыктан суыртпактайды, оларды ой елегшен откгзш, «философем» кабатын, ягни фило­ софиялык угымдар мен категорияларды тузедь BipaK, Шыгыс­ та философиялык емес кабаттар басымдыгына байланысты бул угымдар (мэтшдер) коркем жэне дши мэндеп эдебиеттердщ дэстурл1 турлершде малтыгып калады. Бул философиялык дуниенщ зерттелуш элеуметтж-мэдени (контексте) мэнде куруга мэжбур етед1. Дуниетанымдык багыттагы муралардан «фило- софемдЬ жжтеп алуга коб1рек куш жумсауды кажет етед1. К,азак когамы ушш философиялык емес калыптагы дана­ лык тэн. Ол адам прлшппн калыптастыратын дуниетанымдык эмбебаптылык дэрежесшде колданылады. Сондыктан да шы­ гыс «философемЬ дэстурл1 коркем жэне дши эдебиеттерде мал­ тыгып, философия тарихшыларын философиялык жуйеш элеу- метт1к аспектще зерттеуге, дуниетанымдык багыттагы мэт1ндерд1 тануга итермелейдь 90

Казак философиясынын, я калыптасуы Мемдекет Heri3i эл а з болган сайын табиги ортаньщ этникалык кауымдастыкка ыкпал етет1ш бслллк Ал казактын ата тектершде жэне казактарда да мемлекеттшистщ тарихи жа­ гынан элслз болганы белгип. Табигат эркашан К,азакстан тургын- дары ушш абсолюттж жэне мэцгипк дуние бастауы, бфден-б1р акикат болды. Ол оздшнен жаратылган, TipinuiiK етудщ имма- центпк себсптер] мен факторларыньщ, белсендинк пен эволю- цияныц непздер1 болды. Адамдарга алгашында табигат зацда- рына мойынсунып калткысыз багыну гана калды. Оньщ се- бептерш тусшш жэне соган ез болмысын курып, табигат ка- таклизмаларынан кашкактап отырды. Табигат бул жерде адам­ дарга турмыстыц формалары мен эдютерш, кешпендшйсп не­ месе егшшшисп тандауларын белплеп беретш галам ретшде коршедъ Коне заманда адамдарды кун сайын рудыц немесе тайпа- ныц дуниетанымдьщ устанымына адалдыгын дэлелдеп отыруга мэжбур e ir i, ейткен1 прш М к етуд1н ауыр жене катал жагдай- лары руластардьщ элеуметпк багдар мен салтгардан бултаруына жол бермед1, эйтпесе оларга рудан аласталу — кеп жагдайда муньщ арты ел1мге апарып соктыратын ед1. Дуниеш сезшу ай- кындала тусп, дуниеш тусшу айкын эрекеттерге итермелед1, дуниетаным накты жагдайдан туатын, шын айкындык болды. Табигат дуниенщ аякталган калыпты жагдайы, ал адам таби- гаттын 6ip белшеп гана болды. Алайда, адамзат баласыньщ даму эволюциясы нэтижес!нде ецбектщ практикалык жэне жацгыртушылык кызмет16ip're-6ipTC TyciHiKTi бола туст1, сейтш табиги ортаны адам кажетше бешм- деп, кайта жацгырту жузеге асырылды. Егшшипк пайда бола­ ды, жинаушыльщ бау-бакша ecipyre айналады. Уй малдарына шоп шабу жузеге асады. Табиги ортаны бешмдеуден адамдар оны ецдеуге ауысады. Оныц ецщ 6ip формасы ацдарды колга уйрету болды. Жабайы жылкыны колга уйрету жабайы мал ecipy мен кеш пендткке жол ашты. Бул сол заманда прогрестцс кубы- лыс болды. Табиги ортаны езгертудщ пайда болуы философиялык кезкараста адамньщ айкын максатты кызметш, максат кою факторын ©Mipre келт1рд1. Муныц e3i адамныц табигаттан белшш, дербес (сущность) прш ш ж n eci болып калыптасуы- 91

ньщ алгышарты едь Адамныц максаткерлж кызмсп объек- тивтж удерютщ шешуин формасы болып табылады. Б1ртутас, 6ipaK карама-кайшылыкты удерюте ол табиги зандылык жэне адамдардьщ максаткерлж кызме'п ретшде KepiHic тапты. Тутас дуние калпы ещц унем1 адамдардын максатты кызмет1мен, оньщ «табиги белшеп» емес, оньщ 9Mipuiici, езгертуннс1 бо- луга умтылган эрекеп нэтижесшде бузыла бастады. 03ipre мунда ешкандай огаштык жок ед1, 6ipaK кеп гасырлардан кейш бул эрекет экологиялык жэне антропологиялык дагдарыска экеп соктырды. Табигат элем1 адамдардьщ максаткерлж кызмеп барысында адам элемше айналады. Ещц кажеттшжтщ «тем1рдей ерж- жггерш» талап ететш табиги зандылыктар емес, адамдардын epuai кызмеи memymi рол аткарды. Олар сырткы жагдайлар детер­ минациям сиякты емес, бостандык зацы бойынша эрекет erri. М улжтж тенс1зджке непзделген когамдык курылыстыц уйымдасуы материалдык ощцрю удер1сщце танымдык бага беру жагдайлары енгешн керсетедь Осыньщ ©3i жалпы алганда кешннен т1ршшж етудщ дуниетанымдык багдарына жетюзедь К,огамдык санада солардыц озьак элеуметтж мшез-кулык нор- малары, салты, дагдысы ретшде калыптасты да, адамдар кауым- дастыгыныц, сондай-ак, казактыц аргы TeriniH де OMip суруш реттеп отырды. Бул жердеп кезделген максат жартылай кешпецщ мал ocipyflin ещйрктж катынастары казактыц ата тепнщ дуниета­ нымдык, багдары калыптасуына калай эсер еткенш соз ету не­ месе адамдардьщ ецщрютж кызмет1 «накты турмыс жагдайы- мен» калай байланысты болганын бшу. Ал кезкелген когамда тутыну ушш удайы ошм ондфшуге THic, бул ep6ip когамдык курылыс ушш де, сондай-ак, казактыц аргы Teri eMip сурген когам ушш де булжымас зац болып табылады. К,андай да бол- масын enaipic yaepicim ieri когамдык форма барлык жагдайда узджаз болу керек, ягни барлыгы да мезгш-мезгш кайталанып, сол кезецде етуге тшс. К,огам тутынуды токтата алмайтыны сиякты, OHflipicTi де токтата алмайды. Сондыктан да ещцрютщ кезкелген когамдык yflepici ез жацгыруыныц туракты байла- нысында жэне уздж аз таскынында бола отырып, сонымен 6ipre ол удайы ещирю удернл де болып табылады. Кептеген гасыр- лык шеж1реа бар, ал К,азакстанда осы кунге дейш eMip cypin отырган жартылай кешпещц мал ecipy K9ci6i бул халыктыц аса терец TipjULTiK тамырларына нэр бередь Мунын osi болмыс принциптер1 мен адам баласы жасаган игшжтерге к е л т косы- 92

лады. Онын, устше бул иплжтер ежелден келе жаткандыгы сон- ша, олар адамга нэресте куншен канына сщген, сондыктан да кеб1несе санасыз эрекеттерге барганымен, онын тупю мэнш тусше алады. Бул адам санасында жш кездесетш, канында бар, туй бггкен жэне атадан калган мшез-кулык формалары, олар­ ды жеке адамньщ тек ©3i OMipi аркылы тусшдгруге болмайды. Бул дуниедеп барлык заттардын ез тарихы бар, ягни акыл-ой- дыц да ез тарихы болуга тшс. Айталык, адамныц антогендж сатьщагы санасы даму кезещне жол салады. Дамудыц бул саты- ларында дамудыц нак сол филогенетикалык турактылыгы ор- ныгады, буган адамнын акыл-eci болганымен; езшщ тжелей катысы болмайды, б1рак кайта жацгыртып отырады. Баскаша айтканда, баланыц езшдж даму барысында оныц аргы тепнщ филогенетикалык сатылары кайта жацгырады. Бул тэрбие ба­ рысында жузеге асады, сонан соц санасыз туйсж курамына Kipefli де, санага эсер етед1. Ягни психика мен сана eKeyi eKi баска нэрсе. Оныц курамында сонымен катар адамныц eMip суруше ыкпал ететш улкен санасыздык белш де бар болып шыкты. Бул архаистж (кене) калдыктар (3.Фрейд) адам психикасы- ныц ecKi белш жэне «коллективтж образдар» мифологиялык такырыптар аркылы оныц непзш курайды. Нелжтен будан eKi мыц жыл бурын eMip сахнасынан кеткен мифтер унсмл жацгы- рып отырады жэне бул кубылыс буг1нде де неге бгздщ санамыз- да белсенд1лтн сактап калган деген суракка жауап 1здесек, ол мынадай болмак. Мифтер адамныц ойлау аппараттарында унем1 базистж 6LiiM репнде катысып отырады. Кейшнен бул архаистж калдыктар психикалык талдаудыц баска мектептер1нде мифо- логиялык бейнелер мен такырыптардыц саналы KepiHici болып табылатын архетиптер немесе прообраздар ретище танылады. Мыцдаган жылдарга созылган жартылай кешпенд1 мал ecipy K9ci6i, оныц батыр, ат, кеш, кшз уй, алые елдер, замана, кеш- коные KenicTiri, жылы оцтуст1к аймагы, «саргая куткен калыц- дык» тагы да баска кептеген такырыптары тек кана тжелей eHflipicTiK катынастар ыкпалы мен гана емес, когамды к мэдениеттщ болуымен, ягни белгип 6ip т1рш1лж салтыныц эсершен пайда болады. К,азактыц ата тегшщ болмыс шындыгына т1келей жакын- дыгы —олардьщ бакылауы, кабылдауы, дуниеге сез1мд1к тургы­ дан жакын болуы жэне бул болмыспен тамырластыгы уакыт- ты, KCHicTiKTi, адамныц imKi дуниесш, т1рш1л1к етудщ баска да жактарын, болмыс мэнш, ар-ождан бастауларын туешушен ез KepiHiciH тапты. Муныц бэршщ накты ом1рде накты туп тамы- 93

ры бар, осыдан келш баска em6ip приплж тусш тм ен шатыс- тыруга болмайтын дуниенщ улттык образы, дуниетанымы пай­ да болады. К,азактыц ата теп мэдениепне назар аудару ондагы этнос менталитет угымын туешуге мумкшдгк береди Ягни, будан когам мушелершщ барлыгына катысты жэне индивидуалдык денгейде кершетш, когамда ужымды турде калыптасатын ой- лау жэне психика курылымын угынамыз. Мэдениеттщ бул «фермент!» ep6ip адамньщ элеуметпк мшез-кулкында шешуип рол аткарады. 0йткеш, ол оныц санасында орныккандыктан оган когамдык козгалыстыц жолын айкындайды, сан килы ем ip сэттерше багдар беред1, ец бастысы, барлык объективп мумкш- дистер imiHCH ез калауын тацдауга жен сштейдь Егер туйак дэрежесгндеп калау архетиптж калып базасында жузеге асып, инстинктер импульстерде кернпс тапса, ал менталитет «гылы­ ми мшез-кулык» пен эдет-гурыптар жиынтыгы непзшде баг­ дар тандауын талап етед1, буларды тэрбие мен 6uiiM т.б. аркы­ лы ужым (коллектив) бередь Адамдардын материалдык-ещпркпк кызмет! жагдайында танымдык катынас практикалык TipiuuiiK кызметшщ мураты ретшде кершеда. Когамдык ещцрк удеркшщ ез1нде адамныц максаттары мен кажетгшп, кызмет заты, куралдары мен нэти- желер! туралы угым пайда болады. Сондыктан сапа ез бойына материалдык ещцрк саласымен тжелей байланысты жэне ма­ териалдык мэдениет ескерткшггершде ез i3iH калдырган езшдж болмыс категориясы болып табылады. Казакстан аймагындагы алгашкы адамдар тас дэу1ршен бас­ тап ецбек куралын сапасына карай тацдады, осьщан сез1мге непзделген заттьщ эрекет удерю басталды. Ежелп адам К,ара- тау жотасы салаларына орналасты; муны шелль-ашелль fleyipi ескертюштершен керем1з. Бул жерде кене кремнийден жасал- ган ежелп тас куралдары табылды. Одан бас жагыныц жартысы согатын шуйде тур1нде жасалган шокпар нобайын байкаймыз. Будан кешшрек пайда болган шокпардыц немесе сойылдыц белrici ацгарылып тур. Кене ею кырлы шабу куралы, кыргыш, eTKip уштыктар табылган. Будан кейшп ашелль-мустьерлж кезецде куралдар курделшенш, бизонга, бекенге, марал мен тарпацды аулауга колданылатын турге енген. Кремнийден жа­ салган куралдармен катар халцедон пайдаланылады. 0щ црк кызмет1 нэтижесшде тастыц сапасы да езгере бастайды. Тас куралдарды ендеу ушш сурпш жэне жонгыш ретшде суйек пен мушзден жасалган куралдар пайдаланыла бастаган. Заттьщ жаца 94

касисттер1 мен сапасын аныктау оны адамньщ заттык, кызметше тартудын Heri3ri жолы болды. Тас куралдарды одан opi дамыту оньщ сапасын жетыд1ру жолымен жузеге асырылды. Тас куралдар уакыт оте келе езшщ сапасы жагынан дамып отырган enaipicTi канагаттандыра алмады. Сейтш, мыстьщ жэне калайыньщ корытпасын, коргасын, мырыш косып дайындал- ган коланы енбек куралдарын, адшы каруларын жасаудьщ непзп шиизаты рет1нде пайдалану кен тарады. Тас шапкыш- тардан эдем1 де берж металга кешуден казактыц ата тегшщ де сапалык артыкшылыктарды пайдалануда алга басушылыгы бол- ганын керем1з. К,ола floyipi барлык халыктар арасынан бакташы тайпалар- дыц белшу жэне алгашкы ipi когамдык енбек белшкп айкын- далу тарихымен байланысты. Бул б1рден материалдык мэде- ниеттщ дамуына козгаушы куш болды. Tepi шалбарлар пайда болды, ал, корпи халыктар муны тез-ак кабылдап алды. Ауыз- дыктыц, айыл, куйыскан, ер-токым, найза, жебе уштарыньщ кажеттшш металлургия мен тау-кен emiipici жедел дамуына жол ашты. К,огамныц анагурлым сапалы eimipic куралдарына жене кару-жаракка зэрул!п Жезказганда, кенд1 Алтайда, К,аршыга- да, Жалтырда, Ащылыда, Уратебеде - мыс; Атасуда, К,албада, Нарымда — калайы; Степнякта, К,азаншункырда, Балажалда, Акжалда, Майкапшагайда —алтын ондф1сш дамытты. К,оланыц сапасы енбек куралдары мен кару-жарак жасауга гана емес, сондай-ак, турмыс заттары мен эшекейл1к заттарды дайындауга да мумк1ндж берд1. Муныц e3i кую, накыштау, жылтырлау, майдалау, заттарды ерлеу енерш керкемджке жетыздк Эйткенмен 6ipa3 уакыттан кей1н К,азакстанныц ба- йыргы тургындарын коланьщ сапалык касиеттер! канагаттан- дырмады жене сол сак дэуф1нде жалпы адамзат баласы даму- ында революциялык рел аткарган аса мацызды шик1зат темфге кешт1. TeMip кую enaipici кызыл жэне коцыр TeMip рудаларын корытудан басталды. 0вдф1лген шойын мен тем1р ат эбзелдерш, кару-жарак, турмыс саймандарын дайындауга кещнсн пайда- ланылды. Акинак пен пышак дайындауда тем1р коланы тез арада ыгыстырып шыгарды. Рундардын ез1 заттары мен т1рш1л!к иелерше сапа тургысы­ нан карады. Мейлшше к у а т , кут1м т1лемейтш, алые жорык- тарга тез1мд1 асыл тукымды жылкыларды оаргещц дурыс корд1. Тайпа коссм1н оныц сапалык касиеттер!н багалай отырып сай- лады. Оныц касиетгер1 негурлым куштшшмен, айлалыгымен жэне кергендтмен багаланды. Мундай сапалык катынас мы- 95

надан да кершедг «Kyiirruiepi айлалы жэне дэмдкпн жещй, кар- тайгандары солардьщ калдыктарымен тамактанады. Жастар мен мыкдыларды сыйлайды, кариялар мен элаздерге курмет аз» (Бичурин Н.Я. Собрание сведении о народах обитавших в Сред­ ней Азии в древние времена. М., 1950, т. 1. 40-бет). Жауынгердщ кылыш шабу OHepi жауынгерлпс сапаньщ шыгу формасы бол­ ды. Жшт сапасы ретшде батыры тацдап алынды. Халык тари- хында оньщ орныньщ зор екен дт белгш. Эр ж тттщ эз басына тэн сапасы мен касиеп, ерлш мен каЬармандыгы, орлш мен ежеттш ерекше курметке ие болды. Муныц халык калыптасу- ында орасан зор мэш болгандыгы сондай, баскаларда, T in r i кершшес халыктарда да батырлардьщ, багадурлердщ мацызы зор болганымен, батырлар когамдык мэндшш жагынан казак кауымындагыдай дэрежеге жете алмады. Бул —мекендеген ай- мактыц кен байтактыгы мен оны коргап-сактау кажетттне, корганыс факторыньщ мацыздылыгына байланысты. К,абанбай мен Богенбайдыц, Наурызбай мен Сыпатайдыц, Малайсары мен Тайлактыц, Жэшбек пен Отегеннщ, Саурык пен Эбшкайырдыц, Баян мен Таукенщ, Бухарбай мен Агыбай- дыц жэне баска коптеген батырлардьщ казак халкы есшде сонбес ерлпс у л п а рет1нде кадып, каЬармандык бейнелер1 ба- тырлык эпостарда KopiHic тапты. Бул батырлык дэрежеге жетш, кол бастап кана емес, рулар мен тайпаларды аузына каратып, билпс айткан жшт сапасыныц кандай мэнге ие болгандыгын корсетедь Жоцгарлармен Ацыракай шайкасы ерлш пен кол- басшылык таланттыц жаркын у л п а, Kimi жуз ханы Эбшкайыр­ дыц абырой-атагыныц кайнар бастауы болгандыгын айтса да жеткшкть Тарихи деректер керсеткендей, Жетку казактарыныц аргы теп асыл тукымды жылкылар ocipfli. Бул кершшес елдерде, ocipece К,ытайда кызу канды жуйрж тулпарлар репнде аса жо­ гары багаланды. Yftcin жылкылары, Тецлж корганынан табыл- ган алтын (пластинка) такташада бейнеленгендей, ipi жэне бшк, булшык етп, улкен басты, жалы мен куйрыгы ершген немесе кузелген. Олар, эрине, Персеполь рельефшдеп жэне Петров коллекциясындагы С1б1рден табылган алтын такташада бейне- ленген сак жылкысына уксайды. Бул жылкылардыц кунды- лыгы сондай, олармен бекзада калыцдыктардыц, хан кыздары- ныц калыцмалын берген. «Бул уакытта Цзюцюань бекеттер мен бекш1стерд1 Юймыняга дешн койды. Уйсш 1000 бас жылкыны ханшаныц калыцына айдатты. Хан сарайынан император тегшен Цзянду еамвд ханшаны узатты», —дейтш деректерге назар ауда- 96

рьщыз. Сапаны айкындаудагы осы дагды казактарда осы кунге дейш сакталган. Сан угымы заттарды есепке алуды калыiпастырумен, жетш- д1румен, оларды олшеумен, объекплерге эр турл1 сандык сипат- тамалар белгшеу жолымен пайда болады. Былай айтылады: «Уйсшдерде жылкы коп, олардьщ ец бай адамдары торт-бес мыц жылкы иелецщ» (Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Юж­ ной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961, 120-бет). Мал еарудщ дамуы сандык айкындылыкты дуниеге экелед1. Санныц онтологиялык сипаттамасы барлык кезде кещспк пен уакыт болды. Сандык катынастар алгашында елшеу барысында жжтслд1. Бул б1рден-ак сез1мдж кызметке пайдала- нылды, ягни мал басын тугендеуде, озен жагалауларындагы, ац- гарларындагы егш салынатын жерлерд1 белкженде колданылды. Казактын ата тегшщ ецбеккорлык кызмеп кецйлж угымы- ныц дамуына алып келд1, ягни мыц шакырымнан астам кеш жолдары талай ай мен кунге созылгандыктан кещстис угымы пайда болды. Тштен кундйс кеш жолы 6ip кеш, сондай-ак, козы кеш, апталык кеш т.б. кашыктык мелшер1 белгшещц. К,ыстау- лар мен отырыкшы мекендерде накты белгшенген, арыктармен белшген, отбасы мушелер1 санына байланысты 60—150 шаршы метрден белшген жер иелжтер1 болды. Бул кещстгкп геометрия- лык игеру мен оны елшеу кызметш, сондай-ак суармалы жердеп епстщ тшмд1 келемш керсетед1. Ал ещц тэл1м епстер, зерттеу жумыстары керсеткендей, элдекайда кеп мелшерде игершд1. 0йткеш, бул жерлер онша кунды болмады, тэуекел жагы басы- мырак болды (тэуекелд1 егшшшгк аймагы). Сондыктан, сан угы­ мы мал ecipy мен егшш1лйс удерютерщце катар калыптасты. Бул казактыц ата тепнде б1рыцгай тацбалы жуйе болгандыгын керсетед1. Мунда адамдардыц элеуметтж тэж1рибес1нщ коды ■пркеледа. К,арапайым санау операциясынан бастап, санныц непзп субкатегориялары —сан, шама, курылым т.б. калыптаса бастады. Тауар ецщрюшщ дамуы, акшаныц пайда болуы ем1рщ сандык тургыдан игеру жолындагы мацызды кезец болды. К,азактьщ ата тегшдеп енд1р1стщ эр тур.и формалары — мал ecipy, спншллж, багбандык, бакша ecipy —отырьщшы жэне кешпещц халыктар арасында сауда катынасыныц кец канат жаюына жагдай жасады. Ягни мал ecipy мен епншшк тауарларына сандык аракатьшас белпленд1. Когамнын ез иишдеп сауда-саттыктыц кец таралуы, кершшес елдермен айырбас ушш оньщ мэш, ¥лы Ж бек жолы- ньщ, Еуропа мен К,ытай аралыгындагы керуен жолдарыныц бо­ луы —сандык айкындылыкты жогары орынга койды. 7-3219 97

Ic жузщдеп арифметиканьщ кажетп лiri саудадагыдай сияк­ ты согыс icnwe де кажет болады. К,ытай жылнамашылары бы- лай деп жазады: «Уйсш басы шабылганы бар, эскери туткыны бар, 40000 жауды колга Tycipin, жылкылар, букалар мен кош- карларды, есектерд1, туйелерд1 —700000 бастан астамын олжа- лап, туткындарды айдап, ез елдерше кайтып келдЬ (Кюнер Н.В. Китайские известия... 82-бет). Эскери кажеттипктер, кол жи- наудагы, контрибуция жэне олардыц телену1 сандык керсет- юштердщ колданылу аясын кецейтуд1 кажет erri. Эйтсе де сан­ дык угымдардыц непзп колданылу аясы —сауда мен айырбас болды. Бул жеке менипктщ шыгуымен байланысты одан epi дамыды, ал оныц казактыц аргы тепнде ежелден келе жатканы кумэн тугызбайды. Жеке менипктщ пайда болуына орай бай- лык ру басылары иелшндеп жылкы санымен елшене бастады. Адамдар аскан байларга (4—5 мыц жылкы), орташа байларга (1—2 мыц жылкы) жэне аздаган малы бар катардагыларга белщщ. Жеке мешшк елшемшщ осы ypflici XX гасырдыц басына дейш колданылды. Жекелеген феодалдардыц жеке менш тндеп жыл­ кы саны 17—18 мыц болды. Сез1мд1к-заттык кызмет барысында малшы мен диканшы кунделисй кездесш отыратын бастау сандык шамалар пайда болды. Олар жылкы саны мен игершетш жер келемь Timi ежелп туристердщ езшде-ак санныц 6ip формасы ретшде кешспк пайда болады, ол колем елшемшщ KepiHici репнде гана емес, соны­ мен катар Keuii-кон кещстш репнде улкен мацызга ие болды. Кешпендшердщ шыгыстан батыска дэстурл! турде жылжуына, сонымен катар кущи кущрет тутуына байланысты шыгыстыц олар ушш кад1р-касиеп басым болды, жердщ баска белостер! оган тэуедщ децгейде турды. Кешпендшжтщ дамып еркендеуше байланысты бул шыгыс ырымын онша устана бермейтш болды. Муны кшз уйдщ eciri орналасуынан керуге болады. Алгашын- да ол шыгыска багытталатын, ал кейшнен орналаскан жердщ бедерше тэуелд1 болды. Иакинф былай деп жазды: «Туракты мекен-жайы жок, 6ipaK эрюмнщ ез жер и е л т бар (жайылым болса керек). Хан эркашан Дугинь тауын жайлайды. Оныц ор- дасына шыгыстан Kipefli, елге кун нурыныц шапагы тегшетш жактан» (Бичурин Н.Я. Собрание сведений... т. 1. 230-бет). Кещстж багдары казактардыц ата теп мен ежелп туржтердщ баска халыктардан ерекш елтн уйлершщ eciri шыгыска карауы- нан-ак байкауга болады. Бундар жайлы да былай делшген: «ша- ньюй ертемен косынан (лагерь) кунге табыну ушш, кешке айга табыну ушш шыгады. Ол сол жакта, жузш солтуепкке 6epin 98

отырады» (Бичурин Н.Я., 50-бет). Рундардан калган бул дэстур тур1ктерге ауысты. Бул гундардьщ алгашкы туржтер екендш жайлы болжамды куаттайды. Кшз уйлершщ eciri эркашан онтустжке ашылган монголдардан айырмашылыгы осында. Bip кызык жэйт, монгол казактарынын, кшз ушнщ eciri осы жергшисп тургындардын уй! сиякты оцтуспкке карайды, ал тундш TypiK дэстуршдепдей шыгыска карайды. Таным багдарында шыгысты курмет туту ежелп тас балбал- дардан да кершед1. Туристердщ ежелп молалары барлыгыньщ жуз! шыгыска каратылады. Тштен коне TypiK тшшде шыгыс — алдыцгы жак, батыс —арка бет, ал оцтустис —он, солтусик сол жак болып есептелед1. К ултепн ескерткпшнде былай делшедг «1лгер1 —куншыгыска, оцга —туспкке, кешн —батыс- ка, солга —терюпкке» (Малов С.Е. Памятники древней тюрк­ ской письменности. М. —JL, 1961, 27-бет). Эйткенмен кешпендшк дамуымен бул багдар ез мэнш жогалта бастады. Егер eciK пен тундпстщ шыгыска багытталуы куннщ алгашкы сэулелерш сезшуге мумюндйс берсе, будан кейш кун сэулесшщ шанырак шецберш бойлай жылжуы жэне уыктар ерекше 6ip уакыт елшеу1ип сагат ретшде кызмет аткарады. Ал бул кещспкте орна- ласудын катан торпбш жасады. Тек кешннен баска мекендерге кешкенде тургк ата TeKTcpi eciKri еркш, жел ыгына, кшз уйлергн алдын кец кергп отыратындай етш пгетш болды. К,азактардыц басым белш кип уйдщ eciriH оцтустк-шыгыска каратып TiKTi. Бул солтуспктен батыска багытталган жел эсерше, табигат жагдайларына байланысты болды. Кшз уйдщ eciri мен оныц ор- наласуы кшз уйд1 пгуд1 есйсген бастаумен тус1щйршед1 (Маргу- лан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. А.,1964). Кшз уйге ег- жей-тегжейл1 токталуымыздын ce6e6i, ол багзы заманнан кеш- пендшердщ дестурл1 турак-жайы, езшдис ерекшелжтергмен осы кунге дешн сакталды. Сондай-ак, кешпендипкке мейлшше жа- кындыгы тургысынан элем бшмшщ Yлгici болды. Кшз уйдщ негурлым кейшп турлершде айтарлыктай дере- жеде шындык пен символ 6ip;iiri жогалган. Сондыктан да, жа- рык сэулесше бет-багдар алуында, iuiKi жасау-жийаздары жи- налуында магына-мэн жаткан, кунделжп пайдаланылуы мен отбасы мушелер1 орындарыныц белплсну! сиякты жэне т.б. эн бойына мацызды сипат сыйгызган кшз уйдщ алгашкы форма­ ларын зерттеу ерекше мацызды. Кшз yitai зерттеу аркылы оныц элем улпс1 репнде кешпещц уинн жогарыдан тецкершш, адамды ез iiume енпзетш кек кумбезш курайтынын керем1з. Бул кшз уйдщ мэнш жаца 99