Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

шеп жайкалып тур. Уйд1ц 1Ш!нде шет ел жиИазы, дуниес1 мунтаздай, асханасы, конак уЙ1 кен, тыны- гатын белмес1 де жайлы, деретхана, ваннасы бэр1 жинакы да таза. Дауылдан жарык еинп калыпты, 3-4 жерге май шам жагып, ас уйде эйел1 демд! тамактарды алды- мызга койып, бар ынтасымен кутт1. Сол дауыл болып турган уакытта эйел1 Зульфия сыртта, какпанын касында турган автокол1кке енд! м1ней!н деп от алгызып турганда, б1р агаш авто- кел1кт1н тебесше тус1п, эйел!н басып кала жаздап- ты. Автокел1кт1н тебес!н 2-3 жерден жактауын, ес1клн жанын майыстырыпты. Жазым деген аяк ас- тында, кудай кагып, ез1Н!н аман калганына куандык. Жаксы тунеп шыктык. Бэйек болып к у тт , арка- жарка куанып жатыр. Университетте окитын бала­ сы, Ринат, бер1м13 б1рнеше рет намаз окыдык. Ертен1нде облыс орталыгындагы меш1тке апарды, оньщ ок!л имамы Алматыдан жакында келген екен, мен танитын жас Ж1пт. Аты - Кондыбай. Орталыкта бурын балабакша болган 2 кабатты уйде орналаскан Кайырымдылык мекемес! \"Алтай\" ер балалар пансионатын араладык. Торагасы Ахмет- жан Омаров деген ж т т екен. Жатын орындарын, намаз окитын белмелерш, асханасын т.б. жерлер1н корсетп. Онда 70-80 бала окиды. Олар сол каладагы орта мектепте бЫм алып, ал мунда д1ни сабактарды окытады екен. Осыдан кей!н менщ улкен балам Максаттыц кел1ншег! Сэуленщ агасы Кснжалин Кер1м куданын уйше ат басын лред1к. Бул юсшын найман - кара- керей атасы Козби Абайдьщ замандасы каралл, дшдар, отк1р тшд1 адам болыпты. Сонында калган енегел! сездер! оте мол:

Ел болам десен, 6ecirinai тузе. Адалдыкты аттама, Адал жолды таптама. Алтын шыккан жерд! белден каз. Осы арада тобыктыныц басы атанган атакты би, шешен Параменденщ даналык сездер1тн кейб1р1н атап кеткен артык болмас. Ел кешсе, бел жепм, Уйрек-каз кетсе кол жепм, Epi жок ел жепм, Ел1 жок ер жепм. Жоктаусыз кетсе кыз жепм, Жасы жеткен карт жепм, Парыксыз болса сез жепм. Немесе Кесеу узын болса, кол куймейд1, агайын коп болса жан тимейдг Малыц кетсе де береке-б1рл1гщ KeTneciH, 6epi айналып кайтып келед!. Бул айтылган сездерде тагылым мен тербие ушан-тещз. Бул сапарым 1976 жылдан кей4н, 30 жыл еткен сон келу1м екен. Жол шалгай, жи1 кел1п туратын жакын жер емес жене де жас келген сон денсаулыгын да жарамайды. Сондыктан 18 маусым KyHi 2006 ж. Семейдщ облыс- тык Энет бабамныц атьщдагы меш!тте Семейде тура­ тын барлык туыстарымды Тобыкты, Олжай, Ыргыз­ бай одан Мырзатай, Оскенбай, Жортар, Осерлердщ урпактарын жинап куран цатым етк}зет)н болдым да 6epiHe \"Эйелдер1нмен 6ipre келш катысындар\" деп Талгат екеум13 хабар берд1к.

Атын атап керсетсек олар мыналар: Ыргызбайдан ен улкен! болып саналатын Эз1м- баев Мусабай (Бул юс! А станага келп калып, катыса алган жок). Окапов Асан Тастекеев Бейсенгазы (Кус фабрикасыньщ бас директоры). Абдухакимов Сержжан Тастекеев Эйткеш Жанболатов Молдабек («Тобыкты-Шынгыстау» шеж4рес1н жазган азамат-галым). Тастекеев Сер1кказы Ыскаков Болат Байзаков Рымбек Рахымжанов Ертай Рахымжанов Мираш Кепбаев Айбек Кыдырманов Хасен Тем!ргалиев Аскар Жумагалиев Кайырбек Слямбеков Сер1к Слямбеков Аскар Ысхакова М 1наш Самаргали Елизавета Самаргали Талгат Самаргали Талант Самаргали Мухтар Самаргали Гулмира Самаргали Гулнафис Бейб:т Сатарэл1н1н шешес1 Жэния Тагы да 3-4 юс!лер жазылмай калганы, турл1 себеп- пен келмей калгандары бар бала-шагаларымен жиыны 60 шакты адам жиналды. Эскеменнен метмен б1рге кажылыкка барган Ишмуратов Ринат кедщ.

(¡оз) — Ринат бауырым, жарадыц, сонау Оскеменнен к е ^ н рахмет, — деп жатырмын. — Оу, Кдйыржан цажы, ага, анау Алматьщан мьщ шацырымнан астам жерден с1з м е т Оскеменге 1здеп келгенде, мен неге мына 200 шакырым жерден Се- мейге С13 шакырганда келмей1н, - дедг Талгат, кел1ншеп Лэззат, ею баласы — Путтыбек, Дэулет, женгем]3 Елизавета бэр!М13 ак ниет!М1збен дастаркан жайдыц. Базардан жем!с-жидек, ор1к- м етз т.б. затгарды алдык,. К,аскабулактан цымыз ал- дырдык, б1р кой атап сойдык. Меш1тт1н катымхана- сында етк!ЗД1к. Кдтымхана 200-дей адамга арналган кен екен, улкен зал, стол, орындыктар жэне сэкшщ уст1нде казакша децгелек столдар, айналдыра керпе тесеп койган. Тамак эз1рлейпн белме, сыртта казан- ошак орнатылган, палау басатын жер4бар екен. Ел жиналган сон, жайгасып орналасканнан к е т н , мен табыскан туыстарыма б!раз уагыз айт- тым. — Цымбатты агайын туыстар! Мына арада Тобыкты, Олжай, Айдос Ыргызбай- дан жэне Энет, Жандос, Бэкендер де бар. Мырзатай, Оскенбай, Жортар, Осер Семейде туратын урпакта- ры ул-кыздары катысып отырсыздар. Мен1н тари- хым: кутын-сурпн болганда экем Малгаждарды бай- дын баласысын деп, юнэлап, сол унин Б1шкекке, кей1н Жамбыл облысы Меркеге жер аударып Ж1берген. Сол Меркеде туып— ос1п Б:шкек, Жамбыл калаларында оку окып, жумыс ¡степ журдж, кей1н 25 жылдай болды Алматыда т1рш!Л1к епп жатырмыз. Таразда касымда туган-туыскан болган емес, жалгыз журд1м. Мына ата-бабамызды, ел-журтты мулдем бшмейт1нб1з. Енд! ол еткен заман кайталанбасын, каз1р Егеменд1 ел болып бостандык, демократияга

(м м ) кол жетк!31п жаксы жатдайдамыз, хальщтьщ элеу- метпк хал-жагдайы, турмысы жылдан-жылга жакса- рып келедь Лайым осындай болайык, туыстыгымыз арта берсш. Бакилык болып кеткен, ата-бабалары- мызды еске алып, куран катым тус1реЙ1к те, куран окытайык, \"Ол1 риза болмай, Т1р1 байымайды\" де- гендей еруактар да риза болсын. С1здер мына фэни ом1рде аман больщыздар, осындай жаркын жузбен кездесе беретк! Меш!тпн облыстык ок!л имамы, бас имамы сыр- каттанып калып катыса алмады. Онын орнына Найб имам Мухит деген жас, бппмд! Ж1п т куран катымды окып, жаксы етюзд!. Кабыл болсын! Куран катымды руы Тобыктынын ¡Ш1нде мына еруактарга багыштадык: 1. Олжай атамыз, онын балалары Айдос, Кайдос, Жандоска жэне Айпара анамызга, ул-кыздарыньщ рухына. 2. Ыргызбай атамыздьщ, онын Оскенбай, Мырза- тай, Жортар, Эсерд1н ул-кыздары рухына. 3. Эсер улдары Нурмагамбет, Жармагамбет, Ер- магамбет. Жармагамбет улдары Аты петс, Мухамет- баки, Тагыпетске. Мухаметбакидан - Еркекара, Акшал, Малгаж- дар. Ермагамбетген — Бакаш, одан Эбдуали, одан Ба- лагали, Оразгали (Шэукен), Самаргали, Самарга- лиулы Сайлаубек (Кенесбек) Нурмагамбет улдары Нурлан, Нурлыбай, Нур- пейю. Нурланнан — Жумагали, Елеухан. Нурлыбайдан — Орынбасар, Ыстамхан, Ислам- хан, Ахан, Уатхан. Уатханнан — Кенес

воО% (Ш ) Нурпетстен - Акылпешс, Макулпей1с. Макулей1стен - К,алибек, одан Айдар. ШЕШЕМ КУЛБАДАН ЖАГЫНАН Есбодат руына, одан Аккул, одан Бепмбет, Ораз- бай ул-цыздары рухына. Бепмбеттен — Сман, 1лияс, Токтауш1к, Токтар, Шшияс. Токтауш1ктен — Кайныш, Ш ербен, Кулбадан, Кабдеш, Камза, Бану, Кекима, Хазез. Токтардан - Шагатай, Насима ул-кьндары рухы­ на. Оразбайдан - Касешн, К.асымжан, Медеу, Меке- гали, Саркытбай, Жаныл ул-кыздары рухына. Куран катым етк13!п болган сон, менщ айткан уагызымнан кей)н арамыздагы ен улкен аксакалы- мыз «Тобыкты- Шынгыстау» шеж1рес1н 15 жыл зерт- теп, Пазакстан бойынша тобьщтыларды 1здеп, тауып, ата-тектер!н дэлелдеп жазган Жанболатов Молдабек б1р1нш1 сез сейледг — Бул агайынды Макин Цайыржан, Аскар бетен елде туып-ескен. Сейте тура ез туыстарын умытпай тауып, бндерге улп керсепп, басымызды косып, еру- актарга куран катым тус1рш отыр. Кайыржаннын терт ютабын да алып окыдым. Ол салт-дестур, дш ту­ ралы жазады, б!раз шеж1релерд1 жинактаган. Мысалы Б1шкектеп Есболат нагашы журты туралы мен осы Кайыржаннын \"Ел1мнщ болашагы жаркын болсын\" деген ютабынан алдым. Мен Кыргызстанга барган жок ед1м, сол Есболаттар, Оразбайлар, Кдйыржан- нын шеж1рес1 аркьиы жинакка юрд1. Аскар 1Н1С1 де акын. Ек1 Т1лде орысша, казакша жазады - дедй Абайдын !н1с1 Ысхак одан Архам, М1наш апа Архам-

(1об) кызы ак тшектерш айтып, сез сейлед!. Кус фабрика- сыньщ бас директоры Тастекеев Бейсенгазы айтгы: — Оу, туыскандар Кайыржан агамыз 031 бауыр- мал ю с1 екен, бер1м!ЗД1н басымызды косты. Осын­ дай жаксы бастама бастап берд!, б1здер ары карай жалгастырайык, агамызга шапан жабайын\", - деп шапан кипздь М1наш апамньщ баласы Рымбекпен 2003 жылы Алакелде кездескенб1з. Келдщ басында мен Осер- теп Ыргызбаймын деп елмен танысып журсем. Рым- бек: \"Ол кай Ыргызбай, мен неге танымаймын\" деп, мен1 тауып алып, келд1н басында танысканбыз. Сол кездесу1М1зд! отырган туыстарга айтты. Содан к е й т куйеу бала Кыдырманов Кдсен сез сейлед1. Жогарьща керсеткен туысканым Осертег! Самар­ гали Сайлаубек (К ецесбек) 1937 ж. туылган, б1р эке- шешеден уш кыз, б1р ул. Коныр жене Рая Карауылда кайтыс болган, ал Рима 1942 ж. туылган, куйеу1 Кыдырманов Касен Ыбрайулы 1935 ж, Семейде турады, 3 улы, 1 кызы бар, олар: Сержбол, Бер1кбол, Ермекбол 1984 ж. жене Гул- мира деген кыз. Ермекболы ескери мшдетш Ауганстанда о тю зт жургенде кайтыс болып, ол туралы орысша б1р ютапшада жазылган екен, содан узшдм Кыдырманов Ермек Касенович 1965 года рождения, казах, член ВЛКСМ, образо­ вание среднее. Ермек проходил воинскую службу в войсковой части 35651 в Демократической Республики Афга­ нистан. 1 июня 1984 г. в группе войнов участвовал в вы­ полнении долга и оказании помощи населению в от­ ражении нападения мятежников.

КоСЗЗ (JÔ7) Группа разгромила банду мятежников. Ермек уничтожил несколько мятежников, принял актив­ ное участие в захвате гловаря банды. Преследуя остатки банды выполняя интернацио­ нальный долг Ермек кадырманов погиб смертью ге­ роя, до конца оставшегося верным воинскому долгу. За мужество и героизм проявленное в бою, Ер­ мек представлен к правительственной награде и на­ гражден орденом Красной звезды. Это был верный, чуткии товарищ, преданный Ро­ дине войн. Похоронен в городе Семипалатинске. Выпущена книга о войнах интернационалистах Семипалатинцах погибших в Афганистане. В Семипалатинске имеется мемориал, где напи­ саны имена всех афганцев. КУНАНБАЙ КАЖЫ ЭКЕС1 ОСКЕНБАЙГА АС БЕРГЕН1 ТУРАЛЫ Кепшийк халыкка мэл1м Кунанбай атамыз ша- мамен 1859 жылдары экес1 Оскенбайга уш жуздщ басын курап ас 6epyi (Оскенбай 1851 ж. 72 жасында ел ген). Бул карадан шыгып хан болган Кунанбай ага султан сайланган кез1ндеп атак-данкын алты алашка жайган 6ip енегел! ici. Оган уш жуздщ ел баскаратын адамдарын, билер4н, акын-жыраула- рын, енерпаздарын, ат успнде ойнайтын сайысшы- ларын Teric шакырады. А с Каркаралы жершде, Кекшетау бауырындагы Аккойтас e 3eHiHin бойын- да етед!. Сол кезде Балта акын Оскенбай баласы Кунан- байга арнап мынандай елец шыгарган:

Ym жуздi жиып ас бердщ, Кел!ст1р4п сэйкес1н. Аргынды тугел биледщ, Алшысы мен тэйкес1н. Келсен-келде кез болды, Кейи де 6epin кайтесщ. Жер кайыскан адам жиып, ас беру 6ip адамнын колынан келмейд1. Мыцдаган мал союга, тогыз- тогыздан Т1гыген бэйгелер, астьщ барша шыгынын етеуге жеке мулк! жетпес ед1. Оны ол карауындагы елден, уй басы сауын айтып, жинаган тэргди. Аска келушшер ез басшысы мен \"кара\" лплген уйге Kipin куран окып, бата кылады. А с ете сэулетп, керкем турде етед1. Аккойтас e 3eHÍHÍH бойында мыцдаган шагаладай ак уйлер тiгiлiп, улы сайыс жасалады. Ас ойын-сауык, кызык кору тур!нде отед!. А с кундер1 былайша белшед1: 6 ip ¡H n ii кун жер ошак казу кун1. Бул кунi мал сойылып, ет n ic ip in e a i. EKÍHnii кун — конак кутелн кун. Y m iH m i куш осы астыц непзп бэсекес1 етед1. TepTiH nti кун — таркар кун. Куйиплер кумб!рлете куй тартып, энпплер эуелете эн салып, ауыздыга сез бермес аркалы акындар айтыска туседь Осы кун) ат шабады, балуан K y p ecea i. Кыз куу, жамбы ату, тенге алу, кунан бейге, жаяу жарыс, туйе жарыс, аударыспак ойын т.б. Кеш алтыбакан, жастар думанына уласады. \"03ÍM13 кермеген ек! ойын Typi басталады. Bipi - уйыган катык толы тайказанга алтын тенге таста- лып, т1степ алып шыгу 6 e c e K e c i. Ешк1м тецген! т1степ алып шыга алмайды. Оскенбайдын асындагы екшпп 6ip гажайып дэстур — майданга жаланаш сулу eйeлдi шыгару.

(¡09) Бул еск1 дэу1рден келе жаткан едем1, кызык сауыц- тын, б1р тур1. Бул тек \"Манас\" жыры мен Оскенбай- дын ас беру уст!ндег1тойда тана кездеседг Масаты кшем жапкан кайымалы ¡нгенд! ортага экел1п шогер1п, буйдасын казыкка байлады. Жар- шы: \"ургашы жыныстардан б1реу тыр жаланаш шытып, буйданы т1С!мен шешсе, туйе мен кшем сон ью \", - деп хабарлады. Алгашында ешк1м шыга коймады. Кептен сон жиыннан б!р ейелд1н шешшш жатканы байкалады. Сары К!д1р тартып калган катын екен, буркен!ш жамылып, туйен4н жанына кел1п: -Ерлер, ерлер, Ерлер туган жерлер, Караймын десен де ездер!н бш. Арыстын бул асында, Бул бейген1 алмак дур, — деп, буркетпгп сыпырады. Сол кезде Кунекен ейел- ге буйданы шешк1збей, юлем жабылган ¡нген устше косып, шеш1нд4рген айыбымыз деп шапан жапкы- зып Ж1беред1. Оскенбай бидщ асы алты алаштын басын коскан тендес1 жок айтулы ас болды\", — деп жазады жазу- шы Бейб1т кажы Сапаралы \"Кунанбай кажы\" деген ютабында. Б13 *плге тиек еткен елжп жерлеу, еске алу, зиа- рат (салу) ету терпд! дэстурлер де коб1несе заманга байланысты. Эр гасырдьщ, эр заманнын ез дестур- салты, тэрт1б! болады.

(Щ ) ТОБЫКТЫЛАР ТУРАЛЫ Ежелден гасырлар бойы халцымыздын турмыс- TipLuúiiri терт тул1к малмен етене, кен далада кысы- жазы ки)з уйлерде турып, малын epicTeiin, мал жаты- дайымен кеш!п-конып ет, сут, жун emñpin, KeciôiH Hecin eTin, ецщрген emMÍH саудага салып, езге тауар- ларта айырбастап, TipmûiiK цамын жасаган.

воС% (Ж ) Макин ^айыржан цажы эулет!. Руы Тобыцты ¡ш!нде Ыргызбай бес!нш! атасы, жет!нш! атасы Олжай

Малга epic, елге коныс керек, шурайлы жерге таласып, малга айтысып-тартысып, 6 ipne meKicin, б{рде 6eKicin журген. Не кермеген бул казак! Элемд! шырк HipreH Шьщгысханныц да e3riciHe тап болды. Кдлмакпен TeKeTipecin, багы тайып, \"А к табан, шубырындыга\" ушырап, \"Ел1м-ай\" — деп ещреген де кез! бар. Сон­ да да рухын кулатпай, жасымай, enceciH тус!рмей, ел уш1н erecin , жер уш!н жан бер1скен. Жаужурек бабаларымыз Абылай хан тусында калмактарды тоз-тоз eTin кангытып Ж1берсе де, амалсыз ак пат- шанын кол астына К1рд1. EKi жарым гасыр Ресейге бодан ел болды. Ж е т т с жыл кенес ук!мет1Н1н сая- саты, казакты тукыртып устап, уыстан шыгармау болды. Куйтыркы саясатын \"Халыктар достыгы\" деген пердемен буркемелед1, пигылы кайткенде де TmiH, дш1н, Д1Н1Н умыттырып, орыстандыру болды. \"Улы орыс халкы\" деген сезд1 ашык айтты, б!зге де айткызды. Жау келгенде топтасып, мамыражай сеттерде 6ip-6ipiM eH араздасып, шок басып калган кездер1 аз емес. Агайын арасындагы алауыздык, рулар арасын- дагы бэсекелеспк, бил!кке таласу казакты капы кал- дырган. Жер1н жаудан, елш даудан коргаган, коз аларт- кан душпанга дес бермеген, ангалдыкпен коп жайды ескермеген, корш1лес елге жен-жосыксыз тимеген, соктыкканы кул-парша боп куйреген, тулпар м:н1п,ту устаган бабаларымыз. Ежелп турк1лерд1н ерл1Г!не елем тамсанган. E i3 солардьщ урпагы екенд1пм1зд1 ердайым жадымыздан шыгармауымыз керек. Улттык рухты улыктаган кеменгер акын, Халык жазушысы К,адыр Мырза Эли казактын улы

(¡П ) касиеттер1н айгактайтын жырлар жазды. Ол елен- дерде халыцтыц улттык MiHeßi, табиги болмысы, шы- найы тарихы KepiHic тапты. Менщ бабам куйд]рген кыр аптабы, Кепип-цонып, Урпагы турактады... Ызд1ц тарих - Бул да 6ip калып тарих, Окулыгы жуп-жука 6ipaK тагы! — деп толгады. Ел тарихынын кемескшенш, тасада калуы акын журепн ауыртты. Урпакка KÍM екен!нд1 бш, тарихынды таны, ôecirinni тузе дед1 акын. Енд1 6ip елещнде: Бабамыздьщ шок баскан табанымен, Б1рдей екен жаксысы жаманымен. Bip жаманы — тынымсыз кеше берген, Bip жаксысы — кимаган даланы кен, — деп казактьщ туп-тамыры даламен етене екенш паш eiri. Teyeлciздiк алгалы ес1М13д! енд! жиып, етег1м4зд4 енд4 жауып келем13. Тарихымызды тугендеуге KipicTÍK. Казактын ер суйем жер1, ep6ip руы ез!нше 6ip тарих. Жинактала келе ел тарихы шыгады. Осы жерде саны азгантай тобыкты руы туралы 6ipep сез айта кетуд1н артыктыгы жок. XVII гасырларда казактар калмакпен кактыгыс- та, ер елпмен су кепип, ел тоз-тоз болып боскан, \"Актабан шубырынды, алкакел сулама\" заманында тобыктылар Актебе жактан ауып Шьщтыстау OHipiHC коныс Teyimi. Сонда 250-ак шацырак болып

келшп (Шeжipeшi Шабданов Сер!кказынын айтуы бойынша). Б1рте-б1рте он1п-ос1п, 1928 жылдары тобыктылар бес болыс ел болыпты, ол: 1) Шьщгыс болысы 2) Бугылы 3) Шаган 4) Мукыр 5) Кызыладыр Сол кездег! Шыцгыстаудагы тобыцтыныц саны 32-35 мыц адам болыпты деген деректер кездесед!. Бурынгы ютаптарымда жазганмын, кажылыктан келгенен сон б 1р айдай ел кор1п, жер к о р т , солтустж пен кун шыгыс жактагы аймактарда бо­ лып, кажыларды, кудаларды, туган туыстарды кьщы- рганда Павлодар каласынан ек1 жуз шакырымдай жырак Баянауыл ауданында болгам. Кудай тагала сол б1р жерге керемет, эсем табигаттьщ нагыз жума- гын орнатып койган. Не жок дейсщ, зангар таулар, сынсыган орман-тогайлар, айдын колдер, бал булак- тар т.б. Сол табигатыныц сулулыгына сай тургылык- ты адамдары да акылды, дарынды бола ма деймш. Ж ер1 байдын — ел1 бай дегендей, Баянауыл бау- райында туылып, б!р ауданнан 25 академик-галым- дардьщ шыгуы сирек кездесетш кубылыс. К,аныш Сэтбаев, Ш экен Айманов, Элкей Маргулан, Султанмахмут Торайгыров, еулие Мешйур Ж ус1п Копеев т.б. казактьщ мактанышына айналган сан- лактар шыккан. Осыган уксас кепш1л!к халыктан естим1н, оз1м де тан каламын, саны аз тобьщты руынан да неб1р данышпан галымдар, белд1 батырлар, д1лмар шешен, баглан онерпаздар шыккан. Абай, Мухтар,

(и ?) Ш екер!м аталарымыздын аттары дуние ж уз1не танымал. Ал билерд1 санайтын болсак - Мусабай би, Сары би, Энет баба би, Кенлрбай би, Оскенбай би, ал ага султан Кунанбай атамыз тшл карадан шыккан хан атанган. Батырлар: Ыргызбай батыр, Кожаберген батыр, Калкаман, Ж андос, Бекенш1, К е т 1бак, Торгай, Мырза, Мамай, Кекенай, Ж еуке, Тэуке, Санты, Токтамыс. Кенес ек1мет1 кез1нде \"Тобыкты Шьщтыстау шеж1рес1нде\" кызыкты деректер бар. 51 адам гылым докторы, 102 адам гылым кандидаты атагын алыпты. (мен1н кызым Лязат Макина да психология гылым- дарыньщ кандидаты). Энерпаздар - енш1, сазгер, куйил, ерлс, режис­ сер, фотограф, кол онер шебер1, актер, т.б. — 104 онер тарландары шыгыпты. Сез зергер1, калам иес1, акын, журналист, жазу- шы, шеж1реш1 т.б. дарынды адамдардыц саны 165. (Арасында менщ акын 1тм Аскарбек Макин де бар). Шьщгыстаулык Кенестер одагынын батырлары - 4 адам. Шьщгыстаулык Социалиста Енбек Ерлер! — 16 адам. Улы Отан согысы жылдарында Шыцгыстаудан енбек армиясына ж1бершгендер — 164 адам. Кенес ек1мет1 орнаганга дейш патша заманында кажыга баргандардын саны - 86 адам. Тобыкты кажылары (92-бет). Ыргызбайдан гана 7 адам, олар: Кунанбай, Шекер!м, Акберд1, Кожахмет, Ахмет- жан, Алдажар, Лей1мбек. Мэселен Кенес ек1мет1 орнаган кезде бай мен кедейдщ, ак пен кызылдьщ, Алашордашылар мен

кызылордашылардыц ара Ж1п айкын бш1нет!н, тап жауы деген угым-тусМк копшш!к кауым санасында атойлап шыга келд1. Энет баба, Ыргызбай, Кенпр- бай би, Кунанбай кажы, Ш экэр^ кажы т.б. пкелей урпагы болу атейст1к кенеспк идеология устемдж ала бастаган шакта д1ндардьщ урпагы демек, халык жауыньщ нeciлiнeн деген угым-тусш1кт1 бшд!рет1н ед!. Байлар мен дшдарлардьщ урпагы болу талай текл ул-кыздардын туб1не жетт]. Кызыл империя орнауымен кэмпеске аралы- гындагы 20-30 жылдын тарихнамасын тынгылыктап зерттейт1н болсак осы жогарыдагы ойымызды ай- гактай тусет4н жуздеген мын кужаттарды емш- ерк:н табуга болар ед:. Маман тарихшылар, жазу- шылар бул тургысындагы кыруар енбектер1н жа- рыкка шыгарып та жатыр. Ал жиырмасыншы гасырдын ек!нш! он жылдыгын дуб1рлеткен Алаш- орда козгалысын, оньщ Ш ыцгыстау мен Семей елкесшде коныс тепкен орталыгында ел болашагы уш1н деп кайраткерл1к керсеткен Ахмет Байтур- сынулы, Элихан Бекейханов, М1ржакып Дулатов т.б. б!ртуар тулгалардыц кей1нп кайгылы тагдыры- ларын юм бшмейд1? Осы аталган кезенде каншама казак перзент- тер!н1н элеуметтершщ ¡ргес1 шайкалып, тамырла- рына балта шабылып, кызыл империяньщ кысас- тыктары, зорлык-зомбылыктары, зардаптары урпактан урпакка жалгасып, ом1рден орын алды десещзш1. Теки атаньщ урпагы бола турып, б1здщ еулет те мундай тагдыр телкепнен шеткер! кала алмады. М ен1н экем Малгаждар бар жазыгы тект1н1н урпагысыц, байдыц баласысьщ деп жер аударылып Ж1бер1лд1, эуел! Кыргызстанньщ астанасы Бшкекке

(Ж ) (Фрунзе), кеЙ1н Жамбыл облысы, Мерке ауданында болды. Мерке ауданы ен шурайлы жерде орналаскан, Алатаудын бектер1нде, суы мол, жер! кунарлы, жем1С-жидек, егш, жугер1, кызылша т.б. адам бала- сына кажеттшщ бэр! когер1п-коктеп турган мекен. Мал о к р уге жайлы. К,ысы салкын, жазы жылы. Географиялык орналасуы да ьщгайлы, батыс жа- гында Таразта, Шымкентке асфальт жол, шыгыс жагында Бш кек 120 шакырым, Алматыга 300 ша- кырым, автокол1к жур1п жатыр, поезд да б1р тын- байды. Халкы мей1р1мд1, меймандос. Б1здер секшд! сырт- тан жер аударылып келгендерд! кушак жая карсы алып, орталарына косып, комек бер1п, туыстарын- дай болып кетпк. Мерке туган жер1м болгандыктан, унем1 мактаныш санап, \"Меркедей жер бар ма?\" — деп, абыройын аскактатуга тырысамын. Ол уакыттарда жещц ру сураспайтын. Ата-тек жакты мулдем бшмейтшб1з. Экем 1972 жылы кай­ тыс болды. 1996 жылы шешем 90 жаска келш, о дуниеге аттанды. Отбасымызбен, эйел1м Жансая, балаларым Максат, Рахат, Лэзат Семейд!н Карауы- лына кыдырып кайтканбыз. Б1зд1 Батдат Эл1м- жановпен экес1 Галым жэне Максут Слямбеков (булардын рулары Энет), б1рталай Жидебайдагы еруактарта апарып, Оскенбай, Осер, Кецпрбай биге, кез1нде медресе салган Оразбайдын баласы Медеуд1н туган жер1не алып барып, сол ещрде де болдык. Кулбадан ш еш емтн эке-ш еш естщ жат- кан корымдарында болып, бэр1не куран окып, эруактарга зиярат жасадык. Кэмпескеденген! оз алдына, жиырмасыншы жылдардьщ аягында Шынгыстау олкес!нде тобьщ-

ю С % (И 8)Ю (23 тылардын саны шамамен алганда отыз мьщньщ успнде болса, колдан жасалган ашаршылык, цызыл цыргын 1937 жылдын зулматынан кей1н бул сан алты жарым мьщга курт цулдырап кеткен. Ягни кан- ша ма ошактын оты сен 1п, цанша ма шанырактар ортасына тус4п, канша ма урпак буыны оталды десен 1зш1 . /) имел

БЭЛ1М

во (П о ) В О (Я « 7}рк/ № 4 сбур, 20^) 2079 жбм ЕУРОПА ЕЛДЕР1НЕ САЯХАТ (Германия, Франция, Нидерланды, Бельгия, Люксембург) Я7<32&ла 7^ а^а^д/, &мас&/я ^^¿¿/6* жоро/м/мб/. 7обм- <?Я/И/МЫкуя-й!ум, &/7 .Ж'^7 суб/^ ^ .Жбр&' 6/С/И6/^ л;&/с- ^6/ Ж'03<?<3 ЯУ6/СЯ?Я6/Н&2М /<6М6/Я Ж'оро/И/Иб/. Л 6<<1'И&/ От? й р Аяубмо^&/н<^й^ елб/пшдем ^&мь/п жоро/я/иь/. ,4&ш &иосб/ о б<зся!я жайзйь; яфм/шк е/я/'я, ая аулая, &мь/д; ус/яая^ м/ея-м/яла^и ж бя, у я ^ ^ О ? ^ язур^яя. А1ря/яяея я?ояб^ял;я!яя лг/ря/ш л;умб/я, йяся!б%?.мя ся^жя. у4^ам//пь/ жо//А/я, ум /яураь/зазя. Жабайы жылкы, туйе, ог1з, тттп п!лдерд4 де уйрелп, кел1к р еттд е колданран. 1 р1 караны арбага, сок ага жегш , жер жыртып, ег1н еккен. Гасырлар ете жерд1, тец!здер мен мухиттарды, тау-тас, кум, мидай дала болса да б э р т игерген. Азия, Африка, Америка, Еуропа, Австралияда халыктар ем1р сур1п жатыр. Адам баласы каз1рг1 заманда калаларда коп кабатты зеул!м уйлерде турып жатыр. Мысалы, Араб Эм]рл1Г1ндег! Дубай каласында бткт1г1 822 метр уй салынган. «Бурдж Халифа» дейд1. Ал, Малайзиядагы Куала Лумпур каласында кос б т к уй сорылган. Оныц би[клг1 600 метр. Бул елде найзагай жи! болып турады екен. Б1р жылда 200-ден астам рет. Бул уй тем1рден согыдрандыктан, б4р жагынан найзагайдан корганыс релнде пайдаланылады.

ВэС% (121) К,аз1р элемдеп уй-жайдын 1Ш1нде электр жарыгы, газ бар. Жылумен камтамасыз еплген. Тоназыткыш, шацсоргыш, юр жуатын машина, телевизор, теле­ фон тагы баска турмыстык техникамен жабдыктал- ган. Ыстык су, суык су ол да саркырап агып тур. Отын жарып, ком1р тасып, су тасымалдап еуре бол- майсын. Мше, адамньщ турмыс жагдайы жаксарып, колын жылы суга малый отыр деуге болады. Адамга ен кереп — денсаулык. Бул салада да ме- дицинаньщ жеткен жепспктер! аз емес. Ауру-сыр- кауларды емдеу упин неше турл1 дер4-дэрмектер шыгарылады. Адамньщ он ею мушес1не б1р закым келсе, оны оп-онай емдеп жазуга кол жетк!зд1. Мы- салы, аяк-кол, жамбас тагы да баскалары сынган жагдайда ота жасап орнына келлредг Ец гажайып ж еп сп к журек, бауыр, буйрек тагы баска ¡ш-куры- лыстарыньщ мушелер!н кайтыс болган юсщен алып, п р 1 юс1ге сала алады. Нейрохирургиянын керемет- тер! коп. XXI гасырда техника, электроника жене техноло­ гия шарыктап дамьщы. Т1пт1, ертег4дегщей кез кел- ген адам калаган жерше санаулы сагатта ушакпен ушып жете алады. Шалгай мемлекеттер б1р-б!р1мен ерю н араласады. Ушактар континенттер мен континентгерд1 жалгап жатыр. Кез келген мемлекет- те пойыз жолы, автокел1к катынасы, су жолы жаксы дамыган. К.аз1рп кезенде б1рнеше мемлекеттер «Гер­ мания, Испания, Франция» б1р1пп, дуниежуз!ндеп ен улкен Аэробус — самолет шыгарды. Ен: 25 метр, узындыгы 80 метр. 4 двигателы бар, 15 мыц шакы- рым кашыктыкка дейш узш1сс1з уша алады. Онда 553 орын бар. Ал енд! осы самолетпц куны 489 мил­ лион доллар турады. Бул ушак 2007 жылдан шыга

бастады. Жалпы саны 234, онын 107 ушагы Араб Эм1рл1пнде. Ушактар кез келген елдерге конып, ушуын жал- гастырады. Мысалы, Астанадан Германиянын Франкфурт-на-Майне каласына 6-7 сагат уакытта ушып жетед1 . Одан api карай Америкага мухит, тещздерд1н уст1нен 12-14 сагат ушып, жалпы жиы- ны 20 сагаттан астам аспанда кальщтайды. Бул ен улкен epi узак маршруттардьщ 6ipi. Ал дуние- ж узш де KyHi-TyHi адам баласы мемлекеттер ара- сында калаган каласына белпленген уакытта ушак- пен жете алады. Мемлекет пен мемлекеттердщ 6ip- 6ipÍHe ынтымагы, барыс-кел1с1 кобейш, 6ip-6ipiMeH карым-катынасы ныгая тусуде. Осы жет1ст1ктерге жетк!зген элемде гылымнын дамуы, галымдардын жет]ст1п. Конструкторлар, академиктер, енертап- кыштар елге кещ нен ей п л 1. К ен еси к галымдар Тупольев, Антонов, т.б. конструкторлар ашкан жаналыктар уакытпен 6ipre жанарып, улгая тусп. Гылымнын жеткен жет1опктер1 соншама, гарышты игердг Кез1нде, ракетаны ойлап тапкан Королев космонавтиканьщ HerÍ3ÍH каласа, каз1р ел ем дж денгейде гарышты зерттеу жумыстары жалгаса тусуде. Ж уздеген гарышкерлер eciMi елге танымал. Б13Д1Н Республикамыз да гарышкерлер1мен макта- нады. Осы жет1ст1кт1ц 6ep i гылым мен б!Л1мн1н дамуынын н эти ж ес1 . Алла тагала жаксы амал ¡стеген пенделер1н ылги да колдайды. Ka3ip элемд1 шарлау тан емес. Мен, Алла тагалага «Тэубе! Тэубе! Тэубе!» дейшн. Сансыз рет тэубе дегеннен жальщпаймьш. Оз басым бала кезден неше турл! циыншыльщ- тарды керд{м. Эр адам баласынын eMÍpi заманга

байланысты. Мен уш заманды керд!м. Улы Отан со- гысы басталган кезде 5-6 жастагы бала ед!м. Мен1н замандастарым сол сотыстын кес!ршен балальщ- тын кызыгын да кере алмады. Ылги да урей, аштык пен жаланаштыкты кер!п есл к . Социалиста когам кудай жок деп уйрегп. Тек кана Теуелс1зд1к алган- нан к е й т жараткан иен1н бар екенше мойынсын- дык. Косагым Ж ансая екеум1зге ек! ул, б1р кыз, с е п з немере берд!. Бэр1м1з Алматы каласында турып жатырмыз. Кудайга шук!р, жагдайымыз жаксы. Мен киналып ж ур1п, эуел! техникум б1Т1рд1м. КеЙ1н жогаргы оку орнын тэмамдадым. Онын уш жылын кешк! факультетте жалтастырдым. Кунд13 курылыста жумысшы болдым. Аягымда керз! ет1к, услмде купейке, кейде осы ки1м1ммен институтка да барып журд1м. Эскери борышымды Кныр Шыгыста Солтуст!к тундрада етед!м. Онда 6 ай тун, 6 ай кун болатын Запольярияда болдым. Б1р жылдыц тогыз айы какаган кыс, 40-50 градус аяз. Окуды б1Т!рген- нен кей!н, мастер инженер, ага инженер, зауытта директор ж ене облыстык кес1подакта кызмет етпм. Ол кезде партияга етпесен лауазымды кызметке туру мумк1н емес. Коммунист болганымды да жасырмаймын. Барлыгы кырык жылдан астам жумыс ¡степ, зейнетке шыктым. Жана тасыр мен1н ем)р1ме жаналык экелд1. Д1нге бет бурдым. 2000 жылы Меккеге барып, кажылык парызымды етед4м, сол жылдан бастап 20 жылдан бер! 5 уакыт намазымды ок ьт журм!н. Ораза устай- мын. Алланын бес парызын орындауды м!ндет1м деп бш ем1н. Кудайга ш у т р , намазымды каза кылтан кез!м жок.

(124) Элемде мусылмандардыц уш улы MemiTi бар. Олар Меккедеп Эл-Харам MemiTi, Мединада Мухаммед (г.с.с.) мешМ, Израильд!ц Иерусалим каласында Эл- Акса мешЖ, кудайым колдап, осы уш меннтте де болдым, намаз оцыдым. Бурында журналистикамен ептеп айналысушы ед1м. Газеттерде ара-тура макалаларым шыгып туратын. Зейнетке шыкканнан кеЙ1н ем 1рден керген-туйген4мд1 жазайын деп талаптанып, колы- ма калам алдым. Содан 6epri 20 жылда окырман- дарга 21 ттабымды тарту eTTiM. Цал-кад!р!мше жазушы атандым. Эзге каламгерлерден ерекшел!пм де бар. Мысалы, кептеген жазушылар ютаптарын сатады, ал мен эр ютабымды 6ip мын данадан шыга- рып, тепн таратамын, б!рде-б!р к)табымды сатцан eMecniH. Бала кез1мнен ел-журт аралаганды жаксы керуш1 ед1м. Казакта «Кеп жасаганнан сурама, кеп керген- нен сура» дейпн накыл сез бар емес пе? Сол айткан- дай, ертеректе кызмет бабымен ел араласам, жер керсем, кеЙ1ннен арнайы сапарга шыгып туруды дэстурге айналдырдым. Былайша айтканда, саяхат- шыга уксап кететш кездер1м бар. К ез1нде exi жуздей ауыл, аудан, калаларда болыппын. Республикамыз- дын 14 облысьшыц жерлерше табаным тид). Ал, тал- гай елдерд! алсак, 25 шет мемлекеттер!нде болу мац- дайыма буйырыпты. Сапардан келгеннен кейш е з1м болган ел туралы макалалар жаздым. Унд1стан, Кытай, тагы баска елдер туралы жазган сапарнама макалаларым газеттерде жарык Kepin, К1таптарга шыкты. Мешн макалаларым ец кеп жарык керген басылым «Турк) элемь> газет!. Осы басылымда жетшске жуык макалам жарык корд!. Сез орайында

воС% (Щ ) ^L )cg 63ÍMHÍH cyáiKTi газеттме автор рет!нде алгысымды айткым келед!. Кудай тагала ерюмге сынак не ауру, не неше турл! киыншылыктар беред1 . Мен ем 1р!мде 23 рет ота жасаттым. Алла тагала е з 1 колдап, ем i сет1нен келд1. Кудай е з 1 сактасын, кейб1р адамдар 6ipÍHHM ота жасаганнан-ак кез жумып жатканы аз емес. Эткенд! умытпау, аруакка курмет корсету - ата- бабамыздан жалгасып келе жаткан дэстур. Мен уш журтыма бес рет катым-куран багьпптап, ас берд!м. 1. Семей каласындагы Энет баба м е ш т н д е ез журтыма, ата-бабама арнап етюзд!м. 2. Абай ауданындагы Карауылда 2013 жылы тагы да бабаларыма арналган ас берпцй. 3. Шу каласындагы Cepix кайын атамнын ушнде кайын-журтыма арнап, куран окытып, ас берд1м. 4. 2014 жылы Шу каласында еюний рет кайын- журтыма арнап, куран окылды. 5. Цыргызстанньщ астанасы Б ш кек каласында 2009 жылы нагашы журтыма арналып, ас 6epñmi. Алты кала, бес мемлекет Еуропа ел1не 28 мемлекет юредь Сонын 5 мем- лекелнде мен баламмен жене 3 немереммен турией к сапарда кыдырып кайттым. Германиянын Франк- фуркт каласына жума куш туе мезгшшде жетт1к. Кун жума болатын. Сапарымыз «б1см1ллэ>> деп намаз о ц у д а н басталды. EípiHmi кабатта орналаскан меш)тке Kipin, намаз оцы ды ц. Жума намазда имам нем)С тыпнде 6ip сагат уагыз айтты. Ею парыз намаз окылган сон «Аминь!» деп бар даусымен намазхандар айгай салды.

(126) Эзге елдерден Еуропага барудыц б1р айырмашы- лыгы егер Шенгендж визаны алсаныз тугел Еуропа- ны аралап шыга аласыз. Оны алуга кезек кут1п 2 айга жуык уакыт кетг1. Бул мемлекеттерде ежелден согыстар кеп болран. Э с1ресе Франция мен Германияда. Халык кисапсыз кырылды. Селолар мен калалары жер мен жексен болды. Сорыстан кейш тез уакытта ецщр1с1 еркен- д еп , ауыл шаруашылыгы жылдам кетершд!. Булар техникасы, технологиясы, бш1м рылымы, мэдениет! ете жорары дамыган елдер. Экономикасы да элемд1к бесекелесикке лайык. Германияныц е з 1 Шыгыс ж ене Батые болып, астанасы Берлинн1ц ортасы дуалмен белш ш , б!реу1 капиталисик, б1реу1 социалист!к мемлекет болып ем 1р сурд1 . Тек 1989 жылы ол дуал кабырга алынып, Германия болып б1р1кт1. Жалпы нем!с мемлекет! сонау ек1нш1 дуние- ж узш 1к сорыстыц шыруына себеп болган мемле- кеттерд]ц б1р1. Сол кезенде Гитлер бастаган топ « 6 13 аксуйектерм13)> деп, уран котер1п, кою репн согып, халыкты тер1с жолга бурды. Кецес ую метш ен жец1лгеннен кей]н, ол кеуде кагудын жат кылык екен^н мойындады. Жараткан ием астамшылыкты, тэкаппарлыкты кеш1рген емес. Гитлер секшд1 б1р адамньщ астамшылыгы букш елемге кайгы-кас1рет экелд1. Жалпы, алганда нем1стер енбеккор, максат- шыл, накты 1ске бей1м, делд1кт1 , тазалыкты жаксы керепн халык. К,аз!р Германияда халыктыц турмысы елеуметт1к жагынан жаксы, жумыссыздарга жэрдемакы беред1 . Балабакшада, мектепте, жогаргы оку орындарында оку тегш. Медициналык кызмет те тепн керсет1лед1. Германияда Таяу Шыгыстан, Сириядан, Ирактан,

(127) В О с д Мысырдан, КурД'стан мен Ауганстаннан, Африка- дан келген боскындар кеп екен. Жалпы Германияга 2 миллиондай халык кел1пт1 . Осылардьщ берш е мемлекет кец1л бел1п, кеудес1нен итермей жагдай жасап жатыр екен. Мемлекетпк кызметкерлер ара- сында сыбайлас-жемкорлык жок деуге болады. Полициялары парадан таза. Концлер ханым А.Мер- кель он мыц еуро айлыкпен ем1р суредк Петер1н1ц 031 карапайым, орта кабатты уйде турады екен. Буньщ 031 елде демократиянын нетижел1 ¡ске аска- ны деп тус1ну керек. Сапарда бес мемлекеттщ алты каласын коз1ммен керш, асын татып, суын ¡шт!м. Енд! сол туралы энг!мемд! козгайын. Франкфурт — Гискон айматындагы халык саны 732 мыц, Германияда улкенд1г1 жагынан 5-орын алады. Майн езен!н1ц жагалауында орналас­ кан. Калада Еуропанын орталык баню, Германиянын федералды баню орналаскан. Экономикада коммер- циялык жумыстардын, медениет пен биймнщ орта- лыгы, туризм нщ кайнар к езд е р 1Н1ц б!р1. Сауда- сатгык биржаларымен, жермецкелер1мен аты ейгш4. Халыкаралык еуежайы бар. Ондагы жолдар Еуропа мемлекетгерш б1р-б1р1мен байланыстырып жатыр. Ол елемдеп альфа калалардын катарында. Дюсельдорф ,Дюсадьйорф — Германиянын батыс бел1г4нде орналаскан. Халкыныц саны 600 мыц. Ол кала статусын 1288 жылы алыпты. Республикада ¡р!

(Ï28) BOcg экономикалык 6ecTiKTin 6ipeyi. Елд1н медениет1 мен саяси oMipme ыкпалы зор кала. Элемге аты ейгш! ipi компаниялардын штаб-пэтерлер1 де осында. Жога- ры оку орындарыньщ саны коп. Солардьщ катарын- да Дюсельдорф керкемсурет академиясын, Генрих Гейне университетш атауга болады. К,ала Дюссель е з е т куятын Рейн о з е т т н он жагалауына орналас­ кан. Сонгы кезенде каланыц б1ркатар аудандары Рейнн!н он жагалауына да коныс тепл. Германияда ен танымад спорт Typi - футбол. 20)4 жылдан 6epi жогары бш!м алу тепн. Элеуметт!к кемек каржысы комакты. Автокол1к шыгаруда да алдынгы катарда. Ангела Меркель нем1с тарихында бил1кке келген 6ipiHuii ейел. Сыра тутынуда орташа жан басына 119 литрден келед1. Суыныц сапасы таза. Элемге танымал аспирин дэрю ш щ Отаны — Германия. Экономикасыныц дамуы жагынан элемде TopTÎHmi орынды иеленед1 (АК,Ш, К,ытай, Ж апо- ния). Германия деген атаудыц 031 латын т1л!нде «Барлык адамнын жepi» деген магына беред!. Сагыз да осы елде алгаш жасалган. 1 ете жаксы бага, 6 ен т е м е т . Кез келген затты жендету, сатып алганнан кымбат. Германияда эйелдерден еркек коп, эйеддер де кол алысып амандасады. Автомашинамен 230 шакырым жер жур!п, Дюсельдорфка келд1к, HOTEL MAXIM NOXÎM конакуйш е келеек б1здщ немере ÎHiMÎ3 Ж ансер1к Макин Таня келш екеу! кулп тур екен. ImnieriM Шу каласында турган к езш де осы Таня атты HeMic кызына уйленген eai. К е й т ейел1мен 6ipre Герма­ нияга коныс аударган. Дюсельдорфтан 100 шакы­ рым жерде турады екен. Д энекерлеунн болып жумыс ¡стеймш дед1. Олардын 6ip кыз ею улы бар.

(Ж ) Германияда турып жатканына 20 жыл болыпты. Ертен1нде автомашинамен журпзучл Андрей, Миха­ ил деген гид ете сауатгы еврей ж т т п тауып, Нидер­ ланды астанасы Амстердам каласына ею жуз отыз шакырым жур1п жетг!к. Амстердам - Нидерландтын ен ¡ Мунда 170-тен астам улт турады. Оздергщз бшес1здер Италияда судын 1Ш1не орна- ласкан Венеция деген кала бар. Б1з барган Амстер­ дам, сол сеюлд1 бул да судын успнде тур екен. Суы мол, кегалы кеп кала. Бул каланыц непз! 1275 жылы каланган. Казактыц «суды жер - нулы жер» деген макалы осы елкеге келед1. К езш де каналдар жерд) кургату уш1н казылган екен. Каз1р онын жалпы саны 165. Осы каналдарда 1281 к е т р орнатылган. Кез келеген жерге адамдар ерк1н карым-катынас жасайды. Автомобиль жолдарымен катар велосипед журпзушыер, жаяу жургшшшердщ жолдары белек-белек. Нидерланды казба байлыгы жок, жер! аз, жел! кеп. Каланыц аты «Амстел» езен1 мен «дамба» сезш щ косарлануынан туындаган. Басында шагын балык- шылар ауылы болса, кейш Нидерландыныц алтын гасырында элем деп ¡р1 портка, сауда орталыгына айналыпты. Каз!р Нидерландыныц каржы ж ене медени астанасы. Элемдег1 ен кене кор биржасы да осында. 500-ден астам елемд1к 1р1 компаниялардын 7 штаб-петер1 жумыс ¡стейдг Амстердамда тацгажайып муражай бар. Онда

(Щ о) Мадам Тюссо — Анна Мария Тюссо (ез1 францияда туылган) ойлап тапкан жасанды мусшдер (восковые скульптуры) кеп екен. Танымал президенттер, суретшшер, актерлер, енш ш ер Т1зшш тур. К,удды Т1р1 адам кейтнде. Нидерланды ел! ¡р{мш)п мен сут!мен мактанады. Алацандай гана жер] бар. 16 миллион халцы бар елдщ 16 миллион сиыры да бар. Олар емрген алКы­ зыл гулдер букм элемд) жаулап алган. Ауыл шаруа- шылыгы еркендеген, ен!мдер1н экспортка кеп шы- гарады. Улттык кшм1 «агаш суйретпе», (деревянные башмаки) селоларындагы ерб1р уйде бар. Велотурак- тар кеп. Халык велосипеда кеп пайдаланады. Амстердамда муражайлар саны кеп. Э с1ресе улы суретшшер Винсент Ван Гогтыц жеке муражайы, Рембрандтьщ муражай-уй1 бар е к е т н айта кету ке- рек. Д.Валлен аталатын кызыл фонарьлар кварталы (улица красных фонарей) бар. Амстердам - ете еркш кала. Шектен шыккан десе де болады. Кызыл фонарьлар кварталында на- шакорлык, жезекш елж кещнен етек алган. Гейлер мен лесбиянкаларга ерк1нд1к бер!лген. Элемн1ц т у к тр -тук тр ш ен агылып кел!п жататын кызтеке- лер, жен!л жур1ст1 ейелдер де кеп дейд1. Бул азгын- даудын б1р белпс1. Мундай пелен1н бе*пн аулак кыл- сын. Франция —Париж Парижде «Норманди» конакуй1не жайгастык. Осыдан сон жолсер1к (гид) жалдап, каламен таныс- тык. Опера театрын, Париждеп Эулие ана Ш1ркеу1н

тамашаладык. Оны салуга 200 жыл уакыт кет1пт1 . Тунгыш университет Сарбонаны да корд1к. Эркай- сысынын тарихы коне, кез суйс!тп, коц1л голкитын эсерде болдык. Король Людовиик XIV гасырда салгызган Вер­ саль храмы да, Эйфель мунарасы да кездщ жауын алады. Ж ет1 кереметт1ц 6ipi — Эйфель мунарасы- нын ÖHiKTiri 324 метр, кекпен таласып тур. 1889 жылы салыныпты. Бас конструктор Густаф Эйфельд1н к урм етте Эйфель мунарасы аталган. Бурынгы деректер бойынша осьщан он жыл бурын оны 250 миллиондай адам тамашалаган екен. 300 метр 6niKTiKTe адамдар демалатын алан бар. Оган дей ш п котер1лет!н баспалдактьщ саны 1792. Отан жеделсатымен (лифт) котер1луге болады. Мунара- нын уш1нш1 пдатформасында астрология ж ене метеорологиялык обсерватория орналаскан. Муна- раньщ тобес1ндег! шамшырак Ю шакырым жерден KopiHin турады. К ез1нде, 1940 жылы Гитлер жедел- сатыньщ бузылуынан (е д е т 1стелген) жогаргы кабатка шыга алмаган. 1944 жылы генерал фон Хольтицке мунараны киратуга буйрык берген. Генерал ол буйрыкты орындамапты. Мунара 40 жыл бойы елемдег1 ен б т к гимарат болып есептел- ген. 1887 жылы 300-ге жуык каламгерлер мен суретпплер мунаранын салынуына карсылык бш д1рд1 деген деректер бар. 1906 жылы мунарага радиостанция, ал 1935 жылдан телехабарлар жумы- сын жург1зу колга алынган. Ka3ipri кезде осы тер1зд1 телемунаралар 6ipкатар елдерде бар. Гонконг, Ташкентте, М ескеуде, т.б. калаларда. Э з кез1ммен корген М ескеу телемунара- сы керемет. Онын би!кт1Г1 337 метр. 300 метрл!к

(132) би4к11кте алан бар. Оган шыксан кала алакандагы- дай кершед1, одан 2-3 метр теменде «7-ое небо» мей- рамханасы, шыркебелек айналып турады. Францияда ен тем енп жалакы 1000 еуро. Элем цаз1р кен!нен пайдаланып журген жеделжэрдем, фото, калькулятор, парашют, эуе шар, суасты кайыктары француз онертапкыштарыныц улес)нде. Жыл сайын Францияга 80 миллионнан астам туристер келедг Туризм дамыган элемдеп б1р1нш1 ел деуге н епз бар. Тш — мемлекетт!ц, улттын непзг Ал француз т!Л1 болса, 30 елде ресми тш болып табылады. XV гасырдыц басына дей!н француз тш1 300 жыл А нглияны ц ресм и Т1Л1 болы п келген. XVIII гасырда Ресей аксуйектер1 француз т1Л1нде сейлегещй ен жогары мэдениетт1л1к деп тусшген. «Epкiндiк, тецд4к, бауырластык!» - елдщ ураны. Тарихи ескертк1штерге айналган коне уйлер оте кеп. Т1пт1 салынганына 300-400 жыл болган кеше- лер де эл1 бар екен. Автокелжтерге арналган авто- жолды алгаш енпзген Франция. Француздар б1р- б1р!н сушп амандасады. Париж Сена е зе т н :ц жагалауында орналаскан, Триумфальды арка 1836 жылы Францияныц эскери жен!с! курмет4не тургызылыпты. Эйфель мунарасы )889 жылы еткен халыкаралык керм еге к1рет1н какпа ретшде салынган. Ж обада кермеден кей1н алып тастау кезделген. Б1рак кимаса керек. Содан бер! 120 жыл уакыт етт1. Жылына 15 миллион адам тамашалайтын Париждеп Эулие ана инркеушщ (Нотр-Дам-де- Пари) салынганына 850 жыл болыпты. Париж орта- лыгындагы католик дш ш щ символына айналган гимарат. От пен су тшс!3 жау дейд! халык. Пеле де­

воС% (1зз) ВО сз ген аяк астында. Таяуда 15 сэу 1р кун! плркеу улкен ертке тап болды. Париж халкы гана емес, элем б!рге ег!ЛД1 . Теледидарда орт к ез1нде егш ген журтты, ещреген халыкты керсетт1. Обал! Meнiн де журепм ауырды. Бага ж етпес кунды дун и е ед 1 гой. Ел президент! Макрон 5 жылда калпына келлруге уеде берд1. Элемнщ ер тукп!р1нен каржылай кемектер келуде, казфдщ е з1нде 1 миллиард доллардан асып- ты. Дел осы пйркеудщ алдында домалак белп жасап койылган, ол Франция ж ер1Н1ц нолд1к шакырымы болып есептелед1 екен. Тагы б1р айта кетелн ерекше орын «Гранд Опе- расы» елемдег1 ен ейгии опера ж ене балет театры 1862 жылдан жумыс ¡стей бастаган. Оныц подва- лында озен бар екен деген ацыз айтылады. Эйтсе де оны ерттен коргау уш1н су корын сактайтын орын дейд1. Букы Еуропада балаларга арналган б1рден-б!р ец улкен аттракцион осы Диснейленд Францияда. Париж орталыгынан 32 шакырым кашыктыкта. 1992 жьшы салыныпты. Онда 55 аттрак-цион бар, жылы- на 12,5 миллион адам келш тамашалаган. Кешке ойын-сауык т1птен кыза тусед1 екен. Жаркыраган шамдар, салюттер мен фейрвергтер аспанды сулу- ландырып Ж1беред1. Балаларга ете кещлд1, кыскасы кунде думан. Лувр муражайында улы суретш!лерд!ц 2500-ден астам картиналары койылган. Экспонаттардыц келу тарихы ер килы. Осындагы Леонардо Да Винчидын «Джаконда», Рафаэльдын «Суду багбан» картина­ лары Ф ранциско 1 жеке иелМ нде болган екен. Б1ркатарын Наполеон ескерлер1 алып келген. Цудай колдап метц 81 жаска толган туган кун<м,

(в ?) 27 наурыз куш балалардыц бастамасымен Париждеп «Петра Альта» мейрамханасында аталып етт). Сол куш кешке жакын балалар Диснейлендке барды. Тацертен келп, кешке оралды. 12 сагаттай жур1п. Ол жеке калашык екен. Ойындар сырганайтын, дома- лайтын эстакадалар, машиналар бар. Оны ойлап тап- кан Дисней деген К1С1 екен. Люксембург Астана ел атауымен аталган. Ресми аты — «Улы Люксембург герцогт1г1», ол элемдеп ен юшкентай мемлекетгерд!н б!р1, жер колем! 2600 шаршы шакы- рым, халкы 600 мынга жуык. Калада 100 мын адам турады. Ен бай елдердщ катарында. 200-ге жуык 1р1 банктер бар. Оньщ жер!Н1ц уштен б1р бол1п орман. К,ала тарихи к о р ж и жерлер1не сай тугелдей ЮНЕСКО-ныц коргауына алынган. Мемлекетт)к плдер! —француз, немю Т1лдер1. Электроника онд1р4с1, химия ен ер к эс1б1 жаксы дамыган. Те\\йр, мунай, газ, т.б. онд1ред1. Бельгия —Брюссель Еуроодак, НАТО, БУУ т.б. беделд1 халыкаралык уйымдардыц н еп зш калаушы мемлекеттерд!н б1р1нен саналады. К едейлер, жумы ссы здар жок. Еуроодактын конгрестер1 осында ж т ет)п турады. Ацызга айналган «Атомиум» атты мус1н тем1р атомыныц курлысын корсету уш1н 365 миллиард рет улкейтш ттг Бул 1958 жылгы букшелемд1к корме уш1н жасалыпты.

(1з?) ВОоз Еуроодактын штаб петер! орналаскан, еюмшш1к орталыгы осында. НАТО-нын офис1 бар. Белгия- дыктар уй жануарларын ете жаксы коред1. Мысык пен ит асырамайтын отбасы жок деуге болады. Нидерланд, француз, немю ллдер! ресми Т1Л болып есептелед1. Буд шагын мемлекетте конституциялык монархия (корольдж) бил1к етед1. Жер колем! 3500 шаршы шакырым. Онда 11,5 миллион халык турады. Химия онеркес1б1, ауыл шаруашылыгы, кондитер он1мдер1 жогары дамыган. Саксофон аспабын бель- гиялык Адольф Сакс ойлап тауыпты. Бельгия, Нидерланды, Люксембург осы уш мем- лекет Бенилюкс деп аталатын экономикалык-саяси, кедецщк одак курган. Теубе! Кызметте жургенде ¡ссапармен ел арала- сам, зейнетке шыккан сон ул-кыздарым курметтеп, ездер1 баратын жерлер1не мен! де б!рге алып жур. Балаларыма мыц да б1р ракмет! Айисин мам^с м/с/.

вэС% (Тзб) «7}рл;/ ¿азе/м/, №7 (\"м/мдс, 777^) 2076 жьн КАВКАЗ ЕЛ1НЕ САЯХАТ Алла тагала 18 мыц галамды жаратканда жалпы галамшардагы барды к кубылыстардын оркайсысы- ньщ енш1с!н жеке-жеке тендей бел1п берген екен. Аспанын, ай мен куннщ , жулдыздар мен аспан денелер1н1н белгш1 б1р тартылыс куш! аркылы бай- ланысы сиякты, жер бет1н1н де тек езш е гана неме- се жергиикт1 тау кыраттары мен ойпаттарына, ну орманы мен кен жазык даласына, шелейтт1 сахара- сына тэн табигат кубылыстарын да, б1р1н - аптап ыстык ет1п жаратса, енд1 б1р жерд1 уск1р1п катты, унем! б1р калыпты кыс болып туратындай ет1п жа- раттыпты. М!не, осындай таулы жерлерд:н б1р! - Кавказ та- бигаты. Мен осы макаламда Кавказды мекендеген ею мемлекет туралы ой козгамакпын. Б1р1 - Грузия, екш1шс1 —Эзербайжан халыктары. Кавказ — батысында Кара жене Азов тещз1мен, ал шыгысында Каспий тенЫмен уласып жаткан тау­ лы, би!к кыратты елке. Солтуст1г1 Кума-Маныч ой- патымен шектессе, Онтусппнде Азия таулы кырат- тарымен етек алады. Н еп зп бел1п — Улкен Кавказ тау жуйес! (Эльбрус тауы, 5642 м.) СолтустМнде Кума-Маныч дей1нп жер Кавказ алды болып табы- лады. Кавказ — Кара тещз Каспий тещ зш щ жага- лауында орналаскан Азия аймагынын б1р белшег!. Кавказ аркылы багзы замандардан бер! батыс пен

(¡37) В О о з шыгысты, оцтуст1к пен солтуст!кт!н карым-катына- сыньщ дэнекерш]С1 болып табылатын кол1к жолда- ры етед) екен. Сол себепт1, бул ещрд! «Еуразиянын басты жол киылысы» — деп аталып кеткен дейд1 тургылыкты адамдары. Жалпы Кавказ жер)нде ею аймак бар екен. Олар: 1) Краснодар аймагы, орталык каласы - Красно­ дар; 2) Ставрополь аймагы, орталык каласы — Ставро­ поль. Каваз тауларын мекендеген непзг! уш 1р1 мемле- кет жатыр. Атап отсек, 1) Грузия —астанасы —Тбилиси; 2) Эзербайжан —астанасы —Баку; 3) Армения —астанасы —Ереван. Сондай-ак, Кавказды бул уш мемлекеттен баска да, тагы 9 (тогыз) автономиялык мемелкеггер курай- ды екен. Бул автономияны курайтын халыктардьщ коб1 - туб1 б!р турк1 тектес елдерден турады. Олар: )) Адыгей Республикасы, астанасы — Майкоп. 2) Марии Республикасы, астанасы Иошкар — Ола. 3) Карашай Черкесия Республикасы, астанасы Черкес. 4) Кабардин Балкар Республикасы, астанасы - Нальчик. 5) Солтуслк Осетия Республикасы, астанасы - Владикавказ. 6) Ингушетия Республикасы, астанасы —Магас. 7) Шешен Республикасы, астанасы - Грозный. 8) Таулы Карабах Республикасы , астанасы — Степанакерт. 9) Дагыстан Республикасы, астанасы — Махач­ кала.

BoOg(Í38)&L)cg Кавказдын aya райы алуан турл1 болып келед! екен. Бул таулар шамамен 1100 км-ге, е т - 180 км созылып жатыр. Кавказ тауларында карстык ynrip- лер саны асып жетерл!к ж ене осы жаграпиялык та- бигат кубылысы кептеген альпинистерд1 ез)не талай жылдыр бойы кызыктырып келген, беймэл1м таби- гат ананыц каншама сыры жатыр десещзш!... MiHe, осы Кавказ жер1н коргенде «Алла Аскан ыкыласымен, ыктиярымен жараткан ба? » деген те- рен ойда болдым. Жер колем! жагынан аз гана, 6ipaK керемет суду табигатты мекендеген елдерд1н эр кай- сысыныц озш е гана тэн ерекшел!ктер1 мен уксас- тыктарын байкадым. Грузия мен Эзербайжан мемлекетшщ астанала- рына бары сы мен, eKi б1рдей мемлекеттерд1н елшш1ктер1: Грузиядагы Казакстан елш!С1 - Ермуха- мед Ертюбаев мырзага, Эзербайжандагы Казакстан елпнс1 — Исабаев Бейб1т мырзага ез колыммен «Улт пен д1н» атты к1табымды сыйга тарттым. ГРУЗИЯ МЕМЛЕКЕТ1НЕ САЯХАТ Биылгы (2016) жылдын мамыр айынын 20 мен 26 аралыгында Казакстан «Эйр Астана» эуе компания- сынын ушагы аркылы Грузия мемлекетше уштым. Ушу сапары 4 сагатты курады. Жол кыска болсын деген макстпен ушакта отырып 4-5 грузин ж т т - TepiMeH таныстым. BipeyiHÍH аты Леван, екеу1н1н аты — Георгий екен. Орыстын «Иван» eciMi калай жи1 к езд ессе, олардьщ «Георгий» eciMÍH ж и 1 кездест1руге болады екен. Ж ол-женекей эртурл} кызыкты энг1мелер!мд1 айтым. Иерусалимдеп Иса пайгамбардын жерленген жер1ндеп «Храм Господня» деген гимаратында болганымды айтып уагыздадым.

М е т н эц г1мемд1 уйып аягына дей1н тындап, сапар аякталардыц алдында алгыстарын айтып, «кеп жаса- цыз ата, картайманыз» деп тшектерш айтып ушак- тан тусуге беттед1 . MiHe, 4 сагат бойы аспанда калыктап ушып, Грузия астанасы — Тбилиси кала- сына да к ел т жетт1к. Грузия Республикасы — Еуро- па курлытыньщ оцтуст1к-шыгысын мекендеген, Кавказ тауларынын онтуслк бол!пн алып жаткан мемлекет. Грузия жер1Н!н 87 пайызы таулы кыраттар 36,7 пайызы орманды жер. Солтуслпнде Улкен Кав­ каз катпарлы тау жуйес1 кездесед1 де, ал Кара тау жагалауында Колхида ойпатымен шектесед!. Жер1 ете курделi жер катарына жатады. Кыстьщ куш aya температурасы 4-7 градусты керсетсе, ыйлденщ ап- тап ыстыгында 22-24 градусты керсепп турады. Тау­ лы жер болгандыктан жауын-шашын жи1 жауады. Ж ер территориясы жагынан 70 мыц шаршы килдометрд1 алып жатыр. Мекендеген халык саны — 5 миллион адам. Астанасы —Тбилисиде 1,5 миллион халык турады. Мемлекеттщ ресми Tini — грузин Т1Л1, Республика аймагында колданылатын акша 6ipniri - лари. Эуежайдан Рахат баламнын Георгий Худоян де­ ген досы 6i3jñ купп алды. Кен далада сары кымызды сапырып 1шкен казакпын гой, дауысым да 6ipa3 ж ерге ж етерл ж , эуеж айды ц imi ыгы-жыгы Kici, К1 м д1 -К1м б 1рден тапсы н, э л г 1 баламны н досы н еркелелп «Куеужан, Георгий» — бар дауысыма са- лып айкай салып ем, жанагы Рахатымнын досы курак ушып ж ел п келд1 . М е т аталап «кушактап» аман-есен жетт1щз бе?» деп ecKi танысымдай кушак жая карсы алды. Георгий мен1 ecKi каладагы Гришашвили кошес1 №35 уйге алып келд!. У йд1ц neciHÍH аты - Важа,

(¡40) жубайынын аты — Зия екен. Ек! белмел1, ¡ни таза, суы, барлык жагдайы жасалган тап-тинактай ша- гын конак уйге уакытша коныстандым. Георгимен тацертен сагат с еп зд е кездесет!н болып кел1ст1к. Ертещнде ес1к алдына шыксам Георгий ес!к алдын- да кел]скен!м1здей купп тур екен. Екеум1з кел1кке отырып, «Гори» деген юшкене калага жол тарттык. Бул кала Тбилисиден 100 км жерде орналаскан. Бул кала И.В.Сталиннщ туган жер1 екен. Б1р кабатты би1к еск1ше салынган гимарат - И.В.Сталин- Джугашвилид1ц муражайын корд1м. Муражайдыц сырткы коршауында Сталин м1нген вагоны, ак мермердан соккан мус1ш, жанында агаштан жасал- ган к1шкентай уй тур, Сталин 1879 жылы 21 жел- токсанда осы уйде туылып, 1883 жылга деЙ1н бала- лык шагын осы жерде етк131пт1. Кезшде кенес ода- гынын курамындагы барлык улттардын тагдырында тарихи умытылмас танба калдырган Сталинн4н ту­ ган жер] осы екен... Осыдан б1раз уакыт бурын умытпасам, 1978 жылдары Тараз каласында «Облыстык кес1би одак комитепнде кызмет епп жургенде б1зд1 3 жылда 1 рет М эск еу каласына 6 1 Л1КТ1Л1 КТ1 арттыруга Курска Ж1берет!н. Сонда сенб1, жексенб1 кундер1 М ескеу- дщ коптеген тарихи жерлер1мен таныстырып, ара- лататын, атап отсем: ВДНХ кермесш , коптеген муражайларды керд1к, «Останкино» мунарасын да талай тамашалагам, онын б т к т М эл 1 ес1мде 337 метр. 330 метр бшктжте айналып турган мейрамха- на бар. Оны «Седьмое небо золотой ресторан» — дейд1 екен. Мескеуге келген кез келген саяхаттау- шы ол кездер] Крем1лге ю ре алмайды, мен сет 1 тус1п юрдш. Уш кабатты Ленин болмес1нде, баягы тем!р тосепн, сандыгын корд!м. Сол кезде И.В. Ста-

(Ж ) ВОоз л и т н кабинелне де юрд^м, политбюро отюзген за- лын, узыннан устелд1 жагалай пзш ген орындыкта- рын, жасыл сукнамен капталган екен ж ене таспага жазылып алынган сейлеген сез!н еслген болатын- мын. Арата б1раз уакыт сала бара керген Сталиннщ туган ж ер1ндег! тарихи ж ед 1герлерд1 ойша ¡штей М ескеуде кергендер!ммен уштастыра байланыс- тырдым... Бупнг1 кун4 дуние ж уз1нде 1 миллиондай улттар бар, халыктьщ саны 7 миллиардтан асты, эр халык оз л л 1нде ойын ж етю з1п, оз ултында бар ерекше касиеттерш тМ , салт-дэстур1 аркылы дэрштейдк Мен талай елдерд1 аралап журш копшш1к елд)ц сан турл4 ойын жет1к мецгеруге тырысам. Ол осы сая- хаттаумен айналыскалы бер! е з д т н е н пайда болган касиет болды. Оз1ме таныс емес тансык дуниен! бшуге деген куштарлыктын аркасында пайда болды. М е т ц байкаганым кулл1 элемде баршага ортак кол- даныска ие болган плдер катарында 6 тш бар. Олар: испан, агылшын, араб, нем1С, орыс ж эне француз т!лдер!. Жер бетшдеп коптеген елдерд!н азаматгары 70% халык агылшын т1Л1нде сойлейд1 екен. Мына грузин т1л1 де ете киын жазы лу эр:птер! де тек ездерше гана тэн дыбыстар, айтылуында ерекше ды- бысталып сст4лед! екен. Б1р еслгенде айтып кайта- лау ете киын. Ты бшмеген кез келген жерде адамды тыгырыкка Т1 рейд! екен. Кытайда саяхатта журген1мде дэретханага барар жолды таба алмай б!раз киналганым ес1мде, сондык- тан да, осы жолы Тбилисиге ушып келе жатканда жолаушы Георгий деген ушакта таныскан жипттен бipaз создерд! жазып жаттап алдым. Мысалы айта кетсем, пури — нан, цкали — су, гого - кыз, бичи — бала, халакц —кала, мадлоба — ракмет, мтэби —тау,

(142) мдинаре — езен, тави — бас, гульваши-мурт, михвар- хар - суйем, льмази —сулу, швиль - балам, карги - жаксы, куди —жаман. Айта кететш ерекшелж 613Д1Ц казак тш1мен уксастыгы, грузин т1Л1нде де б1здщ «к» дыбысы бар екен. Ен кызыгы екен! - «мама», ана- ны—«деда» —дейд1 екен. Гори каласынан келген сон 15 км жерде орналас- кан Мцхета каласына бардык. Ертеректе грузин- дерд1н астанасы болган екен. Жанында орналаскан таудыц би1к шаткалында Джували деген нпркеуде болдык, 1ш1нде д 1ндар экей м т е ж а т ет1п жатыр екен. Ш етелден келген б1раз адамдарды к ер д1 м. Олар: Израиль, Венгрия, Франция, Германия, И н­ дия Швеция Канада т.б. мемлекетгердщ азаматтары мен сиякты саяхаттап журген адамдардьщ грузия ел!Н1ц конакжайлыгына д ен ризалыктарын бай- кадым... Грузиндерде непзп д1н1 христиан д1н1н устанады, б1рак ислам д1нш1ц меш1Т1 де, ездершщ Ш1ркеу1де ете кеп. Олардыц сагат айырмашылыгы б1зден 2 са­ гат екен. Грузияда н еп зп тургылыкты грузин ултынан баска армян, езербайжан, курд, сыган, еврей, езит, украин, поляк орыс, айсори, осетиндер, месхетин тур1ктер1, турады екен. Тбилиси каласынын б!рталай кернек1 жерлер1н кер}п тамашаладык. Олар: Ботаникалык бак, Нари- кала мунарасы, канат жолы, Тау шаткалында «Тру- зия анасы» ескертк1ш1н, М етехи камалы бурын турме болган, Тбилиси муражайы, Майдан алацы, Хайдар Алиев атындагы саябагын араладык. Табиги колайлыгы жагынан Грузияда кыс жок- тыц касы. Тбилисид1ц тец ортасында Кура е з е т агып жатыр. Айнала коршаган таулар, ну орманды

(Ш) шасыл шалгынды табигаттан адам агзасына пайдалы 6ipHeme емд1к су турлер1 агады. Баршамаызга белгпй «Боржоми», «Набеглави» деген сулары шар тарап- тын кептеген жерлер1не элдекашан тарап кеткен. Сондай-ак, шипажайлар ете коп. Атап отсек: Гудау- ли, Сенаки, Боржоми, Кахети, Ахальцехи, Мангли- си, Коджори, Мцхета, Батумида шипажайлар бар. Сондыктан да «Шипажайлар ел1» деген атакка ие болган. Кдзактын Баянауыл елкес^нен 22 академик шьщ- кан, сол сиякты Грузиядай табигаты аса шурайлы тамаша жерден елге танымал болган тулгалар туып ескен екен. Сталин, Берия, Орджоникидзе, Рево­ люционер Камо, Напалеонмен шайкаскан полково­ дец — Багротион, композитор Хачатуриян, Ресейдщ сырткы ¡стер министр! - Лавров, Ресейдщ Пример- министр! Примаков т.б. туып ескен екен. Грузия елш мен сиякты талай жазушылар да саяхаттап та- машадапты солардыц 6ipi — француз жазушысы - Дюма, елш! релнде турган — Грибоедов, орыс акы­ ны — A.C. Пушкин, Лермонтов сиякты т.б. 6ipi кыз- мет бабымен eKiHmici - демалысын етк!зу келin та- машалаган екен. Грузия ел1 KyKipTTi моншасымен танымал. Ол «Мирзоев» моншасы деп аталады. Сырттан келген конактар осы моншага туспей кетпейд!. Денсау- лыкка пайдалы, ауасы таза, жемю-жидег! мол мына жерд1 Kepin жаратушыньщ назарына iлiккeн шурай­ лы жер екен деген ойга калдым... Грузия ел1 жалпы ездер4нщ ж уз1мнен жасалатын таза шараптарымен кептеген елдерге танымал. Ежелден келе жаткан дэстурлер1 бойынша бала туылганда 1 бешке шарапты жерге кемед1 екен, элг1 бала 20-25 жаста уйленсе, сол шарапты ашып той-

(Щ ) дагы конактарга тарту етед1 . Т1лек айткан адамга кене дэстур бойынша сиырдын муй131нен жасалган буйымдарга элг1 шарапты куйып ¡шед1 екен. I m iM - Д1кт1 мелш ерден тыс колданбайды, c e6 e 6 i артык ¡шее ол уятка жатады екен. ЭЗЕРБАЙЖАН МЕМЛЕКЕТ1 ТУРАЛЫ 20! 6 жылдыц мамырдын 23 куш ел п Георгий таксист ж т т п тангы 5-ке шакырттым. Ушне конак eTin куткен Важа деген грузин ж М тш е ракыме- Т1м!зд1 айтып, Эзербайжан шекарасына шыктык. 60 шакырым жер журш, шекарага жетт!м. Георгиймен коштасып, 300 метрдей жаяу жур!п, Эзербайжан мемлекетшщ шекарасына келin жетт1м. Осы арадан Баку каласына дей!н 550 шакырым жер екен... Бакуге жеткенше келжте отырып жан-жагыма карап, табигатынын сулулыгына тэнт1 болып отыр- дым. Жер колем! жагынан 87 мьщ шаршы километрд1 алып жатыр. Республикадагы халык саны — 10 мил­ лион адамды курайды. Астанасы — Бакуде 2,5 мил­ лион адам турады. Ресми тин - эзербайж ан тин. Акша б!рл]г: -манат. Бакуге барар жолда «Газах» деген ауданы бар. Бул сездщ терк1н!не ущлсек, бiздiн «казак» соз!не оте уксас екен. Bi3 жанагы Газах ауданынын орта- лыгымен етт:к. Bipa3 журген сон, кол1кт!н жур- ri3yim ici Фазыл деген Ж1п т «MiHe, мынау Ганжа каласы. Бакуден кей4нг: ек1нш1 кала» — дедг Бул жерде кулл1 турк1 элем1нде белгш! Низами акыннын турганын, Гейдар Алиевпн атында саябак барын ай­ тып 6epni. Biраз уакыт журген сон, «Чурдамир Сум- ган» деген каламен де етпк.

(J45) BOcg Бакуге дей1нп eni жак жолдыц барлыгы ericTiK алкабы екен, арнайы анар ocipeTiH бакта, кокон1стер де каздай Т131Д1П б!р!нен сон 6ipi эд ем 1 , ерекше кут!ммен каралатыны байкалып тур. Ceri3 сагат жур1п Бакуге де жетт1к. Алматыда жургенде неме- рем Улпан «BRISTOL» деген конак уйге тапсырыс 6epin койган болатын. Конак уй Бакудьщ орталы- гында ecKi каланын жанында орналаскан екен. К,онак уйд!н атауы агылшынша болгандыктан журпзуш ! елден сурастыра отырып езер тапты. «Е ол ана турган уй, 6i3 оны «6ip стол» деп атаймыз» — дед1 кала тургындары. Бакудьщ жана калашыгын да корд!к. EcKi каласында «К,ыз мунарасы» атты муна- раны KopaiK. Бул тарихи жэд!гер туралы тургылык- ты халык мынадай аныз айтады екен «Эке-шешес1 6ip жас кызды ерюнен тыс турмыска бермек болады, баратын ж 1гтн унатпаган кыз осы мунарадан кулап 0 Л1ПТ1» деген аныз ел арасында кещнен таралган, сол ce6enTi мунаранын аты да «К,ыз мунарасы» деп ата- лып KeTinTi. «Шермен шах» деген эзербайжанньщ белпл! ша- хыньщ турган уйш жене 6eniTrepiH корд1к. Кецес одагы кез1нде тус1ршген, буюл одакты дур сшкйццрген кино элем1н1н сол кездеп, элi де болса тамаша туындысы болып табылатын «Бриллианто­ вая рука» (Гаухар тасты кол) атты фильмшде актер Никулинн!н колына гаухар тастарды салып Ж1берет1н кадрды TycipreH жерш корд!к. «Жагалау» деген жер1нде тещз жагалауынын 6 аланынын бар- лыгына кафель тастарын салып эдем!деп койган. Субуркактын манайы Typni тустермен кезектесе ай- налмалы жарык койылган. Цасында эртурл! тусте электр жарыгымен кемкершген бизнес орталыгы бар. Бул жерлер кепшЫк жиналып демалатын жер 0227-10

(J46) екен. Жакын арада мейрамхана, KiutiripiM демхана- лар орналаскан. Эзербайжан ел!н1н ен Heri3ri байлыгы — мунай. XX гасырдыц басына дей1н Баку мунай ennipici бо- йынша 1-ш1 орынды иелен!п келген. 1918 жылы агылшынныц «Near East» журналында «Егер мунай патшайым болса, онда Баку онын тагы» деп жазы- лыпты. Мунай бул ещрде 16 гась[рдын басынан та- былган, мунайды еуелще Tepi каппен тасымалдаган, кейшнен контейнермен, бу кемес1мен шет мемле- кеттерге, оньщ ¡Ш1нде Иран, Ирак, Унд1, Ресей, экс- портпен ж1бершш отырган. 1886-1888 жылдары Ав­ стрия, Венгрия, Жапония, Кытайга да ж1бершш отырган. Ал 2006 жылы н еп зп экспортты мунай кубыры салынып Баку-Тбилиси-Джейхан жолымен етк131л1п отыр. Баку каласына келген Александр Дюма «Кавказ» атты ютап жазыпты. 1873 жылы швед KecinKepi Но­ бель - Роберт карудын сабына арналган сапты агаш 1здеп Ресейд1ц Санкт-Петербург каласынан Эзер- байжанга келген екен. Бакудагы жаппай мунаймен айналыскысы келет1н елд1 Kopin, Нобель -Роберт агасы Людвигп шакыртады. С ейл п eKeyi «Нобель агайындылардын мунай онд1рудеп cepiKTecTiriH» ашады. Осы мунай ещцрумен айналыскалы 6epi ею агайынды керемет катты байып кетедг 1900 жылы мунайдан тапкан табыстары 15 миллион доллорга дей)н жеткен екен. Сол уакыттардан 6epi бул ешрлер «Кара алтын­ ный мекен!» деген атка ие болыпты. Эзербайжан халкы аса курметпен карайтын, жерг1Л1кт1 карапайым халыкка каншама колынын ушын 6epin комектескен, эзербайжан халкы бул ес1мд1 аса курметпен еске алатын ерекше тулгасы —

юСЗЗ (146) Тагиев Гаджи Зейнедабдин. Ол (1838-1924) кедей от- басында туады. Оз1 тас копарушы болып жумыс 1стейд1 екен. Б1р куш Гаджи Зейнелабдин корасында жер казып жур1п «мунай тауып алган деген сез бар» — деп ж ерпл1кт1 халык аса б1р мактанышпен айтып бердт Бул ете б1р гажап энг1ме екен, сездермен бел1с- песке болмады... 19 гасырдын 70-90 жылдары элп Г.Тагиев мунай енд1румен айналысатын Эзербайжандагы алгашкы кэс1пкер болыпты. К е т т р е к Бакуден токыма фаб- рикасын ашады. Эзербайжан экономикасынын да- муындагы кез келген саласына ез капиталын салган кес1пкер. Кемемен тасымал, Судан энергетика кезш енд1ру саласына, макта, балык, ун, шарап шыгару енд1р1стер1не улкен капитал салган кес!пкер болган екен. К ен орман алкаптарыныц иес1 болган ж ене кепеспк Бакин банк1н1ц непзш салушы болган. Ол тек к ест к ер гана емес, Баку каласынын инфра­ структурами дамытуга ез улес1н коскан, кептеген жоспарлар мен жобалар екелген когам кайраткер1 болыпты. Ол каладагы тем1р — ат жолын салуды каржыландырган. Бакуда «Шоллар» су кубырын етк1зген. 1883 жылы Г.3 .Тагиев тау хрусталш ен театр салгызу уш1н франциядан шеберлерд1 алды- рыпты. «Ол е з каласымен ел1Н1н дамуына ерекше кещл белген м е т р 1мд!, кец пей1лд1 адам болган» деп «ерб4р эзербайжан айта алады» деп аса курметпен мактанады екен. Онын курмелне оку орындары ата- лып, газеттер басылып шыгып, ертурл1 улт ек!л- дер!не Тагиевтщ атынан оку акылары телен!пт!. Ба- кудын орталыгында 2 кабаты «Тагиевтщ муражай уш» бар екен. Мен сол муражайга арнайы к:рд1м. 1 ш1ндег1 колданган заттары аса кымбат, сирек

(Щ ) кездесеин заттармен толтырылган. Жатын бел- мелер1ндег! тесек жаймаларыныц, кшемдер1Н1ц ещ ел! кунге дейш ез рещн жогалтпаган екен. Уйдщ !Ш1ндеп жогары тебе бел жылтырап тур. Себеб1, 12 кг алтынмен жалатылган екен. Енд! осы юс1ге Алланын берген тагдырын кара- нызшы, аскан байлыгымен аты кулл1 елемге мешИур болган екен. К,артайган шагында 86 жасында кедей калпына тускен дейд!. Кенес ек1меп барлык байлы- гын терюлеп тартып алады, б1рак соттамайды, жер аудармайды себеб1 халкы уннн кеп кызмет ет1п, кедей-кеппикке кеп колушын созган адамгершш1пн еск ер т тиспеген екен. Эрине, анандай аскан бай- лыкка ие болган адамнын ем1ршщ сонында бас- тапкы кедей калпына тусу1 аянышты тагдыр. Тагиев тулгасы эзербайж ан халкы уш!н аса кад!рл1 де манызды болган, аты адам герш 1л 1 г1 мен анызга айналган Г.З.Тагивт1н ем!рбаянына ерекше токтал- ганым осы болатын. Будан байкаганым: Жаратушы Алла байлыкты да, атак данкты да е з1 бер1п, кандай да б!р киянатымыз болса, Аллага келт!рген кутрл!Г1М13 болса, соньщ жазасы релнде берген!н ез! алады демекп1н. Казак халкымыз «Кеп сургеннен емес, кеп кергеннен сура» дейдг Келер урпак «ата не кердщгз» десе, ауыз толтырып айта алмай отыратын каншама карттарымыз бар. Келешектен уят болмасын деп б!раз жерлерд! саяхаттаган сапарларымда алдьщгы талай макалаларымда жазып журд1м. Максатым: ¡ш кен-ж еген1мд1 немесе кыдырганымды мактан тутайын д е г ет м емес, осыны окыган талай жастар катары ел, жер кермегендер! керуге талпынсын, керуге шаркы болмагандары осы жазылгандардан езд ер !н е кажетт! акпаратын алсын д е г ен 1 м ед4.

ВоС% (¡49) BOeg Окырманга кандай да 6ip пайдам in in жатса Алла- нын маган берген улкен сыйы деп бшем1н... Осы жерден сан гасырлар бойы ата-бабасы, берт!н келе 03i, келешекте— баласы, одан кала берд1 урпагы менпл1к мекен еткен жердщ халыктарынын ез)не гана тэн жеке касиеттер! кандай болса, баска халыктармен уксас жактары да кеп кездесед! екен. Мен1н айтпагым, б1здщ казак кандай конакжай, ашык, акжаркын ел болса, мына грузин мен езер- байжан да ез!м1здей конакжай, кен, меймандос халыктар екен1н4н Kyeci болдым. Грузияныц астанасы — Тбилиси каласында ток- таган конак уйдщ neci Важа деген азамат уйше ша- кырып конак eTin кутп. Осьщан мен бул халыктар- дын 031М13Д1н казак сиякты конакж ай, кепипл, акжаркын халык екен1не коз1м жетп. Ал енд1 Бакуды саяхаттап ж у р г е т м д е б1зд1н казак сиякты конак десе ¡шкен асын жерге коятын М1н е з д 1 эзер б а й ж а н халкынан да байкадым. Кеш к1С1н жагалауды аралап тещзд1Н хош т с 1мен тыныстап жур ед1м, эзербайжаннын оз1м катарлас егде тарткан кариясымен таныстым. Мен де жаным- ды салып Цазакстаннан келген1мд1 айтып, Кавказды саяхаттап жургетмщ баяндап ед4м, ел ri кария катгы куанып, оздер1Н1и конакжай халык екенш танытып, мен! уй!не шакырды. Bip корген жат адамды терше шыгарып кудайындай кутелн казактыц MiHe3i мен эдеб1 де ecin тургандай болып KOpinni... «Эpкiмдiкi 03iHe ай керш ер к о з1не» деп атам казак айткандай еэр пенде 03iHÎH шыккан Ел1н, Жepiн, Отанын мактан тутады ж ене кандай болма- сын тек езше гана ыстык CKeniH жаксы бшед4. Мен де ез Отанымнын Казакстанымнын 6ip nep3eHTiMiH гой, саяхатым аякталарга такалганда ejmi сагынган-