Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

5 эйел aлfaн, Зере Эскенбай би бэйб!ш еден Кунанбай, кей!нг1 1. Кунанбай терт тоцалынан 2. Жацып cer¡3 ул керед1, 3. Майбасар мше осылар: 4. Шубар 5. Елеус1з 6. Ттеуберд! 7. Солтамбек 8. Бейсемб! 9. Кенжебай 1) К,унанбайдан (4 эйел!нен - 6 бала) 1Г -)Г — -! Г — — — — — — — -, ' 1. Кункеден ' ' 2. Улжаннан ' ' 3. Айтыздан ' ' ^ Нурганымнан i ' ' ' ' ' ' ' (бала жок,) ' Абай-Ибрагим (1845-1904) (2 эйелтен) 1. Д!лдадан 1. Туратул 2. Мекайш 1. Акылбай 3. 31кайт 2. Абдрахман 3. Магауя

воСЗЗ (зГ ) ханына, одан ары карай: Орыс хан, одан ары Жошы хан, одан ары тура Шьщгыс ханньщ ез1н1н пкелей эулет1 болып шыгады. Бул - б1р жагы. Ек1нш1 жагы, жана айттык, Сары би - кол бастаган батыр болды деп. Одан кейш барып шыккан Ыргызбай да ез за­ манында улкен, 1р 1 батыр болган. Ы ргызбайдын бейб1шес1 - сол Абылай ханньщ заманындагы, хан- ньщ он Т1зес1н алган атакты Керей Ер Ж ен!бек ба- тырдын кызы, ягни О скенбайдыц шешес1, К,унекенн{н ежес1 —Ер Жен1бект1н кызы. Улттыц мудде тургысынан, халыцтыц мудде тургысынан келет!н1 мэселеге, Янушкевич жаксы айтцан гой, Цунанбайды дана, данышпан деп. Бул енд1 каз1р журтка белгпн. Ал Абайдьщ ез басына келетш болсак, Абайдьщ екес1н калай багалаганы ез шыгармаларынан кер1Н1п тур. Осы уакытка д е т н 613 жасырганмен де айтылып келд1. Б1р сез1нде айтаты- ны бар гой: «Мукым казак баласы, - Тугел акыл суурапты» —деп. Кунекенн)н даналыгына бас урган Абай. Ал енд! Кунанбай жай гана ¡р1 шонжар емес, жай гана бил!к басындагы улкен би, бмпр адам емес. Бул ез зама- нынын барлык даналыгын бойына с1щрген, казак- тыц халык едебиепн, есю сездер1н, еск1 жыраулар- дьщ , би лерд1ц накы лдары н, толгаулары н - б1р сезбен айтканда, бук1л казак халкыныц философия- сын, далалык философияны бойына С!Ц!рген дана адам. Абай сол жас кезшен бастап, ерине, тЫ шык­ кан кезден бастап, алгаш апыл-тапыл басып, ес1 юрген кезден бастап, екес1Н1ц, ерине, пзес1нде оты- рады. Казакта ете б1р жаксы салт-дестур болган. Ол — улкендер жиылган жерде, жиын-кецесте, сосын ел аралаган кезде, кабшетт1, ю с ы т бар, байкалган ба- лаларды касына ерп п журу. К,аз1рг1 кезде, мысал

( П ) ^L)og уш1н айтайык, казак, конакка шакырып жатады, той да жасап жатады. BipaK баладар баска уйде отырады. Ал ол заманда балалар экесшщ т!зес!нде отырган. Сол жас Абай да экесшщ алдында отырып, оньщ ез заманындагы талай улкен билермен, шешендермен сейлескен сезш , елд!н шонжарларымен арадагы эцпм елер1н тындаган, дастаркан басындагы талай кенестерд1 де тындаган. Соньщ 6ep¡H бойына cinipin ескен. Абайдьщ дуние тануына, калыптасуына Куне- кецн!н орны айрыкша. Абай ешкашан экес!юц алды- нан шыцпаган. Енд1, Бул орайдагы Мухацныц рома- нындагы жагдайлар ез к е з1нде заман ьщгайымен кеткен меселе. Улкен утыс еперд! кез1нде. Сол уш1н мадактады. Кунанбай ескш1кт1н бейнес1 сиякты бол- ды, Абай жаналыктьщ бейнес! сиякты болды. EcKi заман мен ж ацаны ц Kypeci деп керсетт!. Шын мешсшде, айналып келелн болсак, тарихи шын- дыкка кайшы келет1Н1 ез алдына, керкемд!к жагы- нан да М.Эуезовтщ утысы деп айтуга болмайды. Ол каз1р кепе-корнеу KopiHin жатыр. Кунекец ж етн д е енпме ете кеп... Лушй/иь// 2002, 73 /иам, 373-37 <?d.dj Ия, расында да Кунанбай кажы жeнiндe айтылар енпм е ете кеп. Жазушы Б.Сапаралы «Кунанбай кажы» деп аталатын гылыми-зертгеу енбепн жазып, жарыкка шыгарганына да 25 жылдыц жуз! болып калыпты. Кунанбай кажы тулгасына деген ынтыгу- шылык абайтанушы, когамтанушы зерттеуш!лер арасында ел! кунге де 6ip сетке тодастар емес. Кунанбай Оскенбайулынын он тогызыншы гасырдагы ец кернект! мемлекет цайраткер! жене Ислам дшшщ

(Ж ) такуа насихатшысы екендМ алдагы уакытта эл) де тынгыльщтап зерттел!п жазыла беред! деп ойлаймыз. Тобыкты тепмЬ, Энет баба, Ыргызбай ата, Кунан- бай кажы, ИбраЬим хак!м, ШаЬкэр!м кажы... ес)мдер!не байланысты тыц деректерд1, кызгьшыкты- онегел1 хикаяттарды ест!п-оки калсак айрыкша елендеп, гибраттанып, ойымызга ток,ып алып, копшш1к ортасында жангырта насихаттап журпм1з келед!. ДАЖЫЛЫЦ ПАРЫЗ Бурын ем1р сурген деу1р мен каз1рп кезенд1 са- лыстыруга келмейд1. Сонда да болса б1ркатар айыр- машылыктарын атай кетей1к. 1. Ол уакытта кажылыкка бару, шет елге шыгу уш1н кужатты ак патша уюмет1нен алатын. 2. Ол уакытта халыкаралы к валюта к аз1рг1дей доллар емес, алтын болатын. 3. К,аз1р калаган мемлекет1Н13ге козд1 аш ып- жумганша ушакпен жет!п барасын. Ол кезде автокелж те жок. Атпен, есекпен, немесе жаяу-жал- пылап журед1. Шаршап-шалдыгып жолда, далада тунейдг Судан кайыкпен етш, тау-тас, кия шын, кумдарды басып, кун-тун демей журген. Сондыктан Куанбай кажы Меккеге 1 жыл 8 айдай уакытта ба- рып келген Б1з кажылыкка барганда 6 сагатта ушып жетт1п. 21 кун сонда болдык. Мекке, Медина калаларында такси мен журд1к. Ж анга тыныш, жайлы конакуй- лерде жатгык. Меш1ттерде, конакуйлерде кондицио- нерлер бар, салкын. Не ¡шем, не жейм!н демейс1н, бер1 бар, ешкандай киналган жокпыз. 4. Ол уакытта сапарга узак уакытка кететш бол-

гандыктан, жолда неше турл1 кауш-катерлер кездесу! MyMKiH. Сондыктан кетер кез1нде жылап- сыктап коштасып, TinTi цажылыцца баратын KiciHiH Tipi кез)нде-ак жаназасын окып, шыгарып салады екен 5. Ол уакытта ажалы желп, Меккеде кайтыс бол- са, сол жерге жерлейд1 екен. Кунанбайдьщ атасы Жакыптын баласы Акберд! Меккеде жерленген. К азак арасында анызга 6eprici3 эцг1мелер жеткийкп. Сонын 6ipi XaKiM Абайдын eKeci Кунан­ бай кажы Меккеге барганда, Букар тМн б:лес!з бе, кайдан келд!щз, KiM боласыз, ултыцыз KiM?» деп сураганда: «Букар-сукар т!лш бммеймш, Т!л1м!з - казак, дiнiмiз — мусылман, Tipi кез4м!зде - тереге багынамыз, елген кез!м!зде кожа не болады» депл. 1874 жылы кажыга барганында казак кажылары тусетугын Меккеде 6ip тэкиэ, ягни уй сатып алып, кудайы кылып ед!. Осы кунде Kimi тэкиэ деп атайды. Kimi жузден 6ip Султан деген бек, талым жМ т ие болып тур. Басында кажы маркумньщ койган KyTyniici Канатбай сопы ед1 Ол Kici елген сон кемгпр катыны, Текиеге Султанды ие кылыпты. Мен Ш ай к ер 1м 1905-1906 ж ылдары каж ы га барганда тек н е т керд1м. Бул текие осы кунде Kimi жуз Дос- жан кажыньщ атына жазулы екен, не себеп екенш бшмед1м. Кажы маркумнан кей1н б1зд4н топтан кажыньщ туысканы Ж акып баласы Акберд1 маркум барып Мекеде OTin eдi, сол жолы кудай тагала Hecin кылып, кабырына зиярат кылдым. К,ажы маркум eKeci Оскенбай би еткенде осы кунп казак гурпымен ас кудайы бергенде уш жузд4н казагы н тугел шакырып eдi. Таш кент, Бухара тещрепндеп уды жуз казактары да кажыга сый деп

жепмдер, ягни кул алып келш берген. Кажы маркум 1886 жылы август айында 82 жасында, тауык жылы етт1. Ал Оскенбайдан кейш К^унанбай атамыз карадан шыккан хан, ага султан болады. Ол е з тусында билеуш1лерд1ц кеб!нен катал, салмакты болган. К айсар м4нез1мен ойга ж уй р 1к, с е з г е ш еш ен, айлакерл!Г1мен белгш1. Меккеге барып, енд4 келет!н казактарга арнап «Тация» атты уй салдырып, кажы болып цайтыпты. Оз жер!нде мектеп, медрессе ашып, меш!т салдырган оныц жомарттыгы ел арасында кещнен тараган. Кунекен деп сейлейд1 екен б1здщ елде кажынын атын атамайды немесе Пунанбай кажы дейд1. Ол бинмд1 кожаларды, татарларды алдырып ел1нде бала- ларды окыткан, д1нд! енпзген. Кекшетауда экeci Оскенбайга ас берген. Уш жузд!н казактарын шакырган. Сол аста неше турл1 ойын-сауыктар - тенге алу, кыз куу, жамбы ату, курес, бейге т.б. етюзшген, тагы ел кермеген ойын- дар керсетшген. Ол: 1) К.атык уйыган казанга алтын тенге тасталып, пспен алып шыгу. 2) Б;р эйел тыр жалацаш шыгып, буйданы Т1с1мен шешсе туйе мен ю лем сонык! дегенде, б1р ейел буркен!Ш1н сыпырганда, Кунекец е з1 т н шапанын жапкыза салып, буйданы шешк1збей, туйе мен к1лемд4 берштг Кунанбайдын будан сонгы ел есщде калган б!р ¡с1 — орыс улыгынын буйрыгы бойынша усталуга тинст; Кенесарыны куткаргандыгы. Кенесарынын Улытау, К)ил таудан кеш 1п, Улы жузд1 бетке алып бара жат- кан кез1, яки, Балкаш тын Камал деген тубепне карай к е ш 1п бара ж аткан кездер: болса керек,

Эйтеу1р сол ж ур1С1Н!ц б1р 1нде Кунанбай старшын кун1нде Кенесарынын кеш 1не ж ел п л . Олар 6ip топ Kici болып жиналып, 6ip apara келгенде Кенесары атынан T ycin намаз о к ы п т ы . Сонда орыс бастыцтары шабайык дегенде Кунанбай: «Намаз уакытында шап- паймыз» — деп шапцызбай ц о й ы п ты . Сол жолда Кунанбай нолмен келе жаткан казакты жиып алып к е н е с т , Кенесарыны устамауга, кас кылмауга уэделесшт) - OTipiK пен шьшнын арасы 4-ак eni. —Кезбен керген шын, кулакпен ecTireH OTiptK. - Тобыктыда Кунанбай тумаса егер, Кунанбай- дан Абай да тумас ед1. — Кунанбайга 6ipeynep «Абайдын акылдылыгы с!зден жогары гой» —деген екен. Сонда Кунанбай: «Абай менен асу уш1н, оз1ндей ул тугызсын» деп ай- тыпты. - Тунгышбай Ешен еулие Турк!станга барып, ез1рет Султанга зиярат етед1. Бухарага да барып 3-4 ай журедй Ибрагим атанын басына тунейд1, сонда Кунанбайга цатысты туе керед!: Жидебайга гажап аспанды т!реген зангар шын орнапты, жогарыда c¡3, С!зден темен Улжан екеу!Н!зд1 керд)м. CÍ3 турегеп турсыз, ал отырган Улжаннын eTeri шын- нан асып, Шынгыстауды орап алган. Ш ыннын ушар басына карап ед1м С1зд1н артыныздан басы аскан 6ip Ж1г4тт4 андадым. Келес! н ем ерем тц атын Ибрагим коям дейд1 К.унеке. Ешенге 3 кулынды бие, 6ip ат бередй — К^Р^тай би жастардьщ заманын жамандап, ез заманын мактайды. «Мен1н заманым пайгамбарга жакын» дейдй Сонда Абай «Алатаудьщ басы кунге

в зС % (57*) жакын, б)рак басында менгш1к кар жатады. Сайын- да неше турл4 ес1МД1к, жем!с шыгады. Рахым-жаксы- лыкка алые жер, алые заман жок» деген. —Абай Кунанбайга ас бермеген. Шект1 деген найман ел!н!н шешеш Абайга аман- дасып болганнан сон. 1. Базаралы аман ба дейд1, Абай ун катпайды. Ш ект1 тагы да сурак кояды: б)р бала бар, екесшен аса туады, б1р бала бар екесше жете туады, б1р бала бар кетшен кешн кете туады, сонын кайсы- сыц? дейд1. Абай тагы да ундемейщ. Саган не болды дегенде: ол мен1 женд1. ). Базара- лыны сурады, оны ез!м айдаттым. 2. Кей4нп сурагы ете киын, егер б1рдеме десем булшгел! тур. Себеб1, Ыргызбайга Оскенбай 3 жузге ас берд1. Оскенбайга Кунанбай 3 жузд1н басын косып ас бердг Мен К,унанбайга 3 жуздщ басын косып ас бермед1м. Ол соны айтты. К.унанбай Оскенбаев (1849-1852) уш жыл мерз!мге ага султан болып сайланады. «К,арадан шыккан хан » атанады. Сол ага султан болып жургенде езара казактар болыстыкка, жерге таласады. Жакын туысы, Бежей- ге кол кетеред! т.б. Содан олар Омбыга Батые С4б4р генерал-губернаторына арызданады. Губернатор б1рнеше тергеуш4лерд1 ж:бер1п тексертюзедг Ен со- нында К^унанбайды кшэлап Каркаралыдагы «п!скен бас майор» ^унанбайды шанамен Омбыга экeтeдi. Романда тарихи деректерде Алшынбай майорга мол пара берген дейдг Ел айтады жене менщ екемнен ест1ген!м бойынша осы майор тергеуш1 Кунанбайды екеле жатып Омбыга жол бойы б1р купецтщ уй!не токтайды. Тамак 1Ш1п енпмелесш отырганда К.унан- байдын iнiciндeй болып кеткен сетмцц ЮС1С1 1згутгы

бар екен. Сол yuieyi отырганда Цунанбай кайратты бойшан адам орнынан атып турегел1п майорды кушактап устап турады да 1згуттыга айтады. «Ана белец папка болып жаткан кужаттарды ана жанып турган пешке салып Ж1бер, орте дегенде 1згутты да пысык Ж1п т лып eTin К,унекецн1ц айтканын орын- дайды. Сейт!п барып кагаз жанып кеткен сон майор жылайды. «Енд! мен курнтьш болдым» деп. Кунанбай купецпен кел!с!п ушн де ертеп ж:беред{. Цунын толеймш деп. Кей:н ортте болган окига деп майорды актайды. Кунанбай Оскенбайулынын кесек тулгасы ез за- манындагы мындаган атагы шыкдан адамдардын, ыс- тык ыкдасына беленген. Дамб/ржан %жисы Мзкмн, /н/'с/.

(П) №6 777 аА;ман, 20J) 2076 ж&м КУНАНБАЙДЫ КОРЛАУ1А АБАЙЛЬЩ АГАЙЫНДАР ЖОЛ БЕРМЕЙД1 Эткен жылдын шшде айында шыккан KenminiK- * ке танымал 6ip басылымда № ЙйГ «Тобыктынын К.унанбайы - нагыз Ka бурынгы Абай — Жидебай Ж , кор).]к муражайынын 30 / ^ ж жылдан аста\\) директор].! бо.ианТскеи Нбрачпюч- ' ]ын сухбагыи окын, А баи '^ Я аудаиынын кептеген \"* ^ окырмандары жагасын устады. Уды Абайды казак халкы гана емес, букш дуние жуз! «Адамзатгын Абайы» деп бага берсе, Т. Ибра­ гимов «Абай» музейшщ директоры болып турганда, улы акынныц онерге, гылымга, енбекке, адамгер- шш1кке арнаган бЫмш, онын осиетп кара сездер4н зерттеп, талдап, келешек жас урпакка улп-енеге турудьщ орнына «EpiKTi ауызга 6epÍKTÍ бас сыяды» дегенн1н кеб1мен, енд! акыннын ез1н койып, екес1не ауыз салыпты. 2006 жылы «Анык Абай» деп айкай салып, «Цазакстан-1» телеарнасында берген сухбатында: «Абай бил1кке кумар болган, epKiMHÍH Teyip дуниелер!не кызыккыш болган, KopiKTi эйелдерден кет api болмаган, жалпы жат нэрсеге eyecTiri коп

(бо) В О оз болган» деген сьщаймен, ез1 Абаймен б1рге журген- дей айтканы эл! ес!м1зде. Абайды дел б1р курбы-курдасындай: «...К,ара шал ете киын адам, онын олещнде нес! бар? Елге акыл айтып нес1 бар? Барды да таяк жедг Тапкан кызыгы осы ма?» — деп кыжыргады. Бул жерде де од «То- быкты Абайды сабады» деп ¡л4п экетел!. Оны койып, Абайдын елендер!не ревизия жасауга юрюкен Т. Иб­ рагимов «Махаббатсыз дуние бос» деген акынныц олен жолдарына езшше сын айтып, бостьщ орнына дос деген сезд1 енпзу керек дегенше не дерс1н? Рас, арасында маймецкелеп, Абайды керемет адам гой деп мактаган да болады. Мунысы кез кел- ген б!реуд1 жет! атасына д е т н боктап, б!рак сен жаксысын гой дегенге саяды. Биылгы жылы бip сухбатында: «Тобыктынын К,унанбайы - нагыз кан1шер» деп, букш Абай елшщ халкын корлаганы тагы да жанымызга катть! батты. Осыны окыган жастардын кеб! кандары кызып, б1здщ бабамызга лл типз1п, корлады деп: «Б)з коше- ге шыгып шу шыгарамыз!» - деуге дей4н барды. Шындыгында, осы макаланы «Тобьщтыньщ К,унан- байы — нагыз кан!шер» деп атауы бук1л б!р елд1 дурлжлрдй Макаланьщ атынан-ак а в - тордын ой- п1к!р1, козкарасы, не айтпагы бесенеден белгий бо- лып калды. Шындыгына келеек, макалага осындай орескел ат койган, 30 жылдан астам «Абай» м узей тщ дирекгоры болган, эдебиетш!, галым, Абайтанушы, мэдениетл, парасатты, коз1 ашык, коюреп ояу Токен Ибрагимов дегенге л п л сенпн де келмейд!. Б1рак амал не? Кундеслк пен кунпйлдж адамга не !стетпейд1? Улы Абайдын экес! Кунанбай жон!нде сол за-

манда Кунанбай ауылында болып, казак халкынын ем!р1мен таныскан поляк халкынын жазушысь» Адольф Янушкевич: «Табигат оган кесек акыл, гажайып ес жене жуйрж тм берген, кара кылды как жарган би жене онегел! мусылман, ал барльщ байлар Кунанбайдын кеб!сш киг!зуге де жарамайды», — де­ ген ед1. Сол сиякты елд1к, ултгык, халыктык денгей- де ойлайтын кептеген акиык акын-жазушылар, галымдар К,унекентц ацыл-парасаты, б1рбеткей ту- рашылдыгы, кайсар кайраттылыгы жен)нде неб1р те- рен пiкipлep айтып, ед1летт1 багаларын берген. Олар аты шулы Кодар мен К,амканын елт!р!лу! непзг4 жер уш1н емес, келер урпактын рухани-моральдык таза- лыгы уш1н жасалганына арнайы токталады. Эрине, буларды Токен окыды. Б1рак ел арасына ¡р1тк) салып, ру араздыгын тугызу уш1н «Тобыкты­ нын Кунанбайы — нагыз катшер» деп касакана ат койып отыр. Себеб1 ол Абай ауданыньщ непзп тургындары тобыкты руынан екен!н жаксы бшед1. Сол сухбатында К,унанбай колында бил1к турса да, меш1т, мектеп салдырткан жок, Абай да салган жок дейд]. Сонда Кунанбай кажынын каз1рп «Есю там» деген жерде мектеп ашып, онда улы Абайдан, Шэкэр1м кажьщан бастап, кептеген балалар окытка- нын, олардын устазы Табитхан, молда Махмут, Ыскак деген адамдар сабак бергетн, ага султан бол­ ган кез1нде Каркаралы ауданыньщ орталыгынан меш1т салдыртканын, каз1р ол «Пунанбай кажы меш1т1» деп аталатынын, Меккеде казактар уш1н «Такия» конак уй!н салдыртканын Ибрагимов бшмейд1 емес — бшедг Б1рак тырнак астынан к4р 1здеуш1л!ктен узай алмаган. Улы Абайдын екес{ К,унанбайды тук жаксылык жасаган жок, кан1шер болган деп аты анызга айналган букш казак халкы-

(бГ ) В О сз ньщ аяулы аксакалыньщ аруагына, тарлан пер— зенпне тш тиг13)п, орескелд1к корсетед1. Ибрагимовтын тобьщтыларга тш тиг1зу! жалгыз бул емес. Сонау кызыл империянын отаршылдык саясатын ашык айтып, талай рет сотталып, акыры айтканыдел келген, халык жазушысы, К^азакстаннын б)р!нш! президент!не бата берген акын, сазгер, ой- шыл Шекер Эбеновтщ де арьша ттп, «арак ннкнп>», «алкаш» деп гайбаттаганына накты куэ болган адам- дар жеткЫкп. Сонау жылдары КР меж1л1с парламентшщ депу­ таты Е. Рахметов Абай ауданыньщ сайлаушылары- мен кездесуге келгенде, 400-ден аса сайлаушы ка­ тыскан салтанатты жиыннын сонында бул тобыкты- лар Абайды да сабаган деп жар салтаны тары бар. Б1рак хальщ алыстан келген адамдарды сыйлап, ел арасында наразылык болмасын деп сабыр сактап, ундемед1. Дегенмен, б1раз жастар од кезде де нара­ зылык б1лд1рген-д1. Ибрагимовтыц макеаты — казакша айтканда, халык арасында ру араздыгын тугызып, б!р-б!р{не айдап салу. Ец коркыныштысы — каз!рп жастарга, эмресе мектеп окушыларына «Абай атамыз сумдык оцбаган, оныц экес! Кунанбай бабамыз кан!шер бол­ ган» деген ой тугызу. Токен «Абай>» музейшщ директоры болганда, онын енбекакысын алганнан баска, Абайдын Жиде- байдагы муражайына ештене ¡стеген жок. Коркейту, кегалдандыру, абаттандыру, корыктын 6400 гектер жер1н коршау жумысынын б1реу1н де жасамады. Шекер1м кажыньщ тутанына 150 жылдык мерей- тойына арнап, облыстык бюджеттщ каржысына сал- дырткан кешенд1 5 жыл бойы 031 жумыстан куыл- танша музейд1н балансына алдырткан жок. Кер1сш-

взСзЗ (Ж ) ше, оны салдырткан адамдарды сотка бер1п, ел ара- сында улкен айгай-шу тугызды. Бул кешен тек об- лыс эк!М1 Д.Ахметовпн араласуымен биыл рана 1ске косылды. К,аз1р ол Жидебайга Абайдын, Ш екер1м- н1н кесенес1не келген туристер мен саяхатшы- окушылар уш1н сапалы кызмет жасап тур. Келген конактар улы Абайдын, гулама Ш экэ- р1мнщ енбектер1мен танысып, рахмепн айтуда. Ж асы 70-тен асып кеткен1не карамастан, ол муражайдьщ директоры болып тары 5—10 жыл жумыс 1стег1с1 келд1. Б1рак бул кызметтен оны жога- ры жактагылар алып тастады. Ол оны абайлыктар- дан, тобыктылардан корд1. Журепндеп осы кыжыл аркылы Ибрагимов улы Абайга, оныц екес1 Кунан- байга кара куйе жагып, жамандау аркылы Абай елш мукаткысы келд1. Ел президент! улы Абайдын 150 жылдык мерейл) тойында: «Казак халкынын иес1, ары мен намысы, акылы мен журеп - улы Абайдын алдында басымды ид1м», — деп, букш елемге жария етп. Сондьщтан б)реуд1 — ек1нш1ге, б!р руды - бас- цасына айдап салып, ел ¡нпн ала тайдай булдфпс4 келетшдерге еш жол бермеу керек. Осы туррыда Токен Ибрагимовке Абай елшщ журты оте нара- зы. Улы Абай атамыздын рухын корлап, онын ек ес1 Кунанбай кажынын аруагына тш тиг1з1п, гайбаттаганы уш1н Текен Ибрагимовтыц Абай ауданыньщ «Цурметт{ азаматы» деген атац ц а сай емест4пн атап керсетш, ол атацтан айыру кажет деп санаймыз. Сад ум/ш л;ад %окмимлар.' Абай ауданыньщ Курметг! азаматгары: Ж.Жун!сжанов, Э.Имаханов, М.Тунл1кбаев,

(б ? ) Б.Орьшбаев, К.Оспанов, А.Искаков, Т.Жангалиев, Б.Бейсенбаев; Кучанбай кажыньщ туысы —М.Балтакайулы; Ецбек ардагерлер1 - М .Р а ц ы ш ев , К.Эл4мбеков, Ш .Нес1пбаев, С-Ысцац, А.Нурмуханбетов, М.Магденов; Абай ауданынын елкетану муражайыньщ директоры - М.Жун)сжанов: Абайдын немере 1 т с 1 , жазушы - К,айыржан Кржы Макин. о&мсбл

элам/^ ¿азе/и/, №<?-Р (\"/яамьа-/<;б^кумж, 207-20^) 2 0 /9 .жъм АБАЙДЫЦ ЗАМАНДАСЫ ОРАЗБАЙ КАЖЫ ТУРАЛЫ Оразбай туа дэулетт1 отбасынан шьщпаган. OKeci де оз1не жетет1н малы бар, орта шаруа болтан. Енбеккор, кару- лы Ж1пт жас кез1нде ба- рымташы болса керек. Ел аузындагы ецг1меде онын бул ерекетш Кунанбай к,ойтызыпты, Кенг^рбай би т у с т е eHin, аян 6epinTÎ дейд1. Цунанбайдын адам та- нытыштытын ескерген, бул энпме де TeriH емес. Со- дан мал жиып, шаруанын ыгын тауып, шылкытан дэулетт!лерд1н катарына косылтан. Уй!рлеп жылкы айдап, оньщ саны 3-4 мыцта жеткен. Абаймен еткен кактыгыстарда котамдагы элеу- метт1к кайшылыктар, бесекелеслк, бил1к уш1н, жер ymiH талас бой керсетед). Оразбай Абайта тана кар- сы емес, езгерш бара жаткан заманга наразылык та- нытады. Жацашылдьщна жел 6ÍTÍpin, дем 6epin отыртан Абай деп тусшед!. Оспаннын Оразбайды байлап, арбага салып экелген!н, корлатанынан кеЙ1н, оныц Абаймен уста-

(66*) суы ерши тускен. Дуй1м елд1 аузына караткан, шыл- кыган бай Оразбай Tipi пендеге намысын таптатпа- ган. Окиганын epmin, Абайды сабатуга дей1н баруы — кек кайтару. Оразбайды арбага байлау, ол уш1н одан еткен корлык жок. Намысы жалын боп тутап, жанартау болып атылды. Барымтаньщ карымтасы бар деген- дей, кандай жолмен болса да, кек кайтаруга бел бууы занды ед1. Сол сетте 6ip кауым елд) уысында устап отырган азулы Оразбай какпанга тускен кас- кырдай аласурды. Оразбай — кайшылыкка толы тулга. Элемд1к едебиетпн алтын корына енген «Абай жолы» эпопея- сынын сюжет:ндег1 шиыршык аткан окигаларынын К1ЛТ1 Оразбайдын !с-ерекеттер1нен туындайды. Абайдай алып тулганыц белдесер жауы, айкасар душпаны ез1ндей ер, кандай курестерде де бел 6ep icn em iH куатты болуга ти!с ед1. Босац, болбыр, таяз адам Абайдын келенкес1не де жолай алмайды. Таумен тау гана иык TipecTipe алады. Осы тургыдан келгенде Оразбай малы мьщгырган жаман-жеут1к бай емес. Bip ру елд! уысында устаган, ак деген! ал- fbic, кара деген1 каргыс, акылы алымды, айласы ша- лымды кейткер. К1таптагы Оразбай образы кесек 6iTÎMiMeH есте калады. BipaK бул ем1рдеп Оразбай­ дын Kem ipM eci емес. Жазушы киялы косылган, типтенд4ршген бейне. Улы Муктар Эуезов «Абайга жанасы бар маглу- мат жалгыз Ибрахим Кунанбаев жайындагы ici емес, езге жакын агайын iciHeH, немесе араз душпан ¡стен керуге болады. Абаймен б1рде дос, б!рде жау болып еткен Оразбай Аккулыулы баласынын iciH де осы- лай кадагалап карау керек», - дейд1. Эпопеяда Ораз­ байды «Жал тумсык, жар кабак, ер жузд! Оразбай»

(6 7 ) деп суретгеуд1ц езшде де оньщ Оразбайды мойында- ганын ангарамыз. Оразбай егде тартцан шагында кажылыкка бара- ды. Бул 1899-1900 жылдардьщ арасы. Кажылык па- рызын етеуде де ол цайырымды ic ¡стейд{. Кулдыкка сатылгалы турган Меккедеп алты адамды ез цаража- тына сатып алып, бостандьщ алып беред). Мусл!м атты 6ip араб жйЖ Оразбаймен ¡лесе кел1п, 10 жыл- дай осында болып, кей)н елше кайтыпты. Елд!ц айтуына Караганда, Оразбайдыц жауыры- нынан куймышагына дей;н кара жалы бар екен. Мундайды цазац нысаналы, ырзыгы мол адам деп есептейдь Осындай жал оньщ Мекегали атты бала- сында да болган екен. 1920 жылы сол баласы т!л- кезден ауырып, кайтыс болады. Кеп узамай Оразбай да кершжтен гана емес, кайгыдан коз жумыпты. Осы жерде айта кетепн 6ip меселе 1917-1920 жылдар арасында апалан-топалан заман басталды. Кенес дэу1р1Н1н канды TOHKepiciHÍH шет жагасын Оразбай кажы да кез1мен керд1. Казактын, урпактыц ертец1 не болады деп кайгыга батуы да ыктимал. Оразбай кажы ш аруацор, устамды, цайтпайтын ожет, кайсар адам болган. Оразбайдын алдын ала aya райын болжайтын касиет1 болыпты. 1911 жылы жут болатынын болжап, жаздай шоп дайындатып, жас тобылгыны шаптырып, маялап уйг1зед1. Соны- мен кыстан аман шыгады. Ел аузындагы енпмен1н б1р1нде оныц жылкышысы кеп жылкынын 1Ш1нде бетен малды танып койганын айтады. Мухтар Эуезовтын «Абай жолы» эпопеясында руы Есболат ерекше бай болган (3000-4000 жылкы б1ткен) Оразбай кажы туралы жазады. К е й т к е р рет1нде жагымсыз сипат алады. Сол уакытта бакта- ластык пен болыстыкка таласкан Оразбай атамыз

---------------------- ( Ж ) ^ D e g ---------------------------------- тэубеге кел1п, кажылыкка барар алдында Абаймен табысып, татуласып, куда болады. Егер ол шынды- гында каской, зулым болса, мундай эрекетке бармас едЕ e 3¡H¡H Медеу баласынан туган Санияз деген немересше Абайдыц Турагул баласынан туган Акила (Акыш) деген немере кызына куда тускен. Бул окига 1901 жылы болган, казак салтымен бесж куда болып- ты. 1917 жылы Санияз бен Акила екеу! уйленед!, ке- ремет улкен той етюзшед!. Барлык казак даласыныц атакты Kicmepi катысады. Осы тойга Муктар Оуезов «ЕнМк — Кебек> спектаклш кояды. Сектаклде эйел релдер1н Мафура мен м е т н шешем Кулбадан ой- найды Тойга ен кад)рл! конактары болып катыскан- дардыц !ш!нде Султанмахмут Торайгыров, oHHii OMipe Кашаубаев, палуан Кажымукан жене Абдулла Есергеповтер болган. Санияз Султанмахмут сыркаттанганда ез утнде достык курмспн керселп, жарты жыл кымызбен емдеген. KeniH Акыш пен Са- ниязга алгысын айтып, Султанмахмут хат жолдапты. Осы орайда Акыш апа туралы аз-кем айта кетпесе болмас. EÍ3 алыс-жакындагы Абай ата урпактары жылда 8 наурызда Акыш апанын уй1не жиналатын- быз. Бул кун туган куш болып есептелетш. Абай, Оразбай туралы естелжтер айтатын. Заманнан кор- кып, эцпмес!н бесен дауыспен сыбырлап айтушы ед1. Отырыста Абай ендер1н 6epiMÍ3 косылып шыр- каушы ед1к. Енд1 осы арада Оразбайдын немерес! Медеуд1н баласы Кабыш жене куйеу баласы Абдулла Есерге- пов туралы жазбас бурын, мына шеж1рен1 танысты- ра кеткен жен: Семейде губернатор болган Есергепу- лы Байсеке Медеумен куда болып, улкен кызы Хали- фаны Абдулла деген баласына альш берещ.

(Ж ) Осы Халифа мен Абдулладан 3 кыз туылган: — Мафура: — Куснижамал; — Бакытжамал. Улкен! Мафурадан 6ip ул, 6ip кыз: — Шьщгысбек — Рысбике. Кажымуканды Шмит атты палуанмен белдесуге шакырады. Бэсеке шатры бойьшша eKeyi де 100 сом- нан акша 6epyi керек екен. Сол сэтте ешюмде колма- кол акша болмапты. Медеуд)н улкен Халифа деген кызына уйленген Абдулла деген куйеу баласы ^ажы- мукан палуанга 100 сом акша берген. Ол ете кеп акша екен. 1 койдын куны сол уакытта 20 тиын, ал сиыр 50 тиын турады екен. Сонда 100 сомга 200 сиыр, не 500 кой сатьш алуга болады екен. Bip кун! жаздьщ жайма шуагында Абай 6ip топ жолдастарымен Оразбай ауылынын манынан етш бара жатады. Оразбайдын ауылына сокпай, жол- женекей жылкысына кез салып бара жаткан Абай- ды, жылкыга кез тиед1 деп, сонынан 6 ip жылкы 6epin Ж1берген екен. Осыдан кей1н Оразбайга Абай орта жолдан Kepi бурылып, селем бермей к етк ет орынсыз болганын мойындаган. Кез!нде Медеу мектеп салган Актанбулак жер^н Оразбай Актан деген кариядан 6ip у т р жылкыга са- тып алыпты. Ол кейш жер сол Актан деген Kicim n атымен Актанбулак атанып кеткен. Менщ шешем Кулбадан былай деп айтып отыра- тын: Ауылда 6ip жас молда болган. Bip куш жецгеле- p¡He ренж4п, дуга окып, ауылга жыландарды капта- тып ж!бер)пт!. Бук4л ауыл шулап, шошып, жалы- нып, молданы кайта дуга окуга кенд1р4п, жыландар-

(то) В О ез ды эзер кайтарган екен. Б1р бэсекеде сол молда ауылдьщ манында агып жаткан езецщ тер!с агызып- ты. Осы молда Оразбай кажымен кездескенде: «Эй, молда, с е т журт дугасы керемет деп айтып жур гой. Ал куд1рет1нд! корей1к. Маган мына аккаска атымды селем берд1рш1», - деп талап койган екен. Сонда молда тагы да дуга оцып, аккаска атын ем алдыцгы аягымен т!зерлет1п, Оразбайга сэлем берпзшть Оразбай Кунанбайдан бата алган. К,унанбай да тепн адамга бата бере бермейд!. Сунгыла Цунанбай к!С1 болар ж1Г1тп юсес1не карап таныган шыгар. Оразбайдьщ мертт!п де бар. Жетюудан Абайды ¡здеп келген Жеменкеге жене ек1 баласына Оразбай ат М1нг131п ж1беред!. Алыстан ат сабылтып келген сыйлы конакка 3 ат сыйлап, тобыктыньщ намысын коргап калады. Ондай Абай жырлаган камыс кулак тандаулы ат Оразбайда гана болган. Оразбай конактарына кошемет керсеткенде, кулын сойып, оны бие сутше п1с1рткен екен деген енпме де бар. Оразбай Абай кайтыс бодганда «Т1рл1г1нде кад1р!нд1 бшмед1м-ау» деп катты капаланыпты. Жо- гарьщагы Оразбай кажыга катысты ецпмелер онын оз заманыньщ айтулы ¡р{ тулгасы екен1н!н делель Медеу туралы Меселе тек деулетп болуда емес, елге аты жайы- лган курметп адамдарды сонгы сапарга шыгарып са- лудын жон-жоралгысы болган. Бул — сол кезендеп улкен сын. Жаназа кезшде баласы Медеу тобыкты- нын басты адамдарына ертокым, айыл-турманымен

100 ат мшпзш'п дейд1. «Шеп шыккан жер1не шыга- ды» казактын осы б1р сез1 теки адамдарга арналып айтылган. Медеу де дэулетп болган. Экес) кайтыс болганда жаназасьш 03! шыгарган. БШмд! к!с! болган. Оразбайдьщ Медеу деген баласы туган-туыста- рына абыройлы, цад1рл1 адам болган екен. Абайдын да урпактарымен жаксы карым-катынаста журген. Экес! Оразбай кайтыс болган сон, 1 жыл толганда ас берер уакыт келген соц Медеу туыстарымен акылда- сып, экем!зд! еске алып ас бермей1к, онын орнына мектеп, медресе салайьщ деп, алыстан, шалгай ауыл- дан келгендерге интернатымен б1рге 4 кластык 200 окушыга арнап, медресе-мектеп салдырады. Сол уакыттарда Совет окгмет) орнамаган кез екен. Жо- гаргы басшылар халык жауы деп Медеуд{, балалары Санняз бен Мэукыд!, Абайдын Мекаил деген бала- сымен б!рге жиен! 70 к<с!н{ 1931 жылы булар ок1метке карсы шыккан, котерШске катыскан деп, ел-журттыц «катыскан жок» деген1не сенбей, Семейд1н турмейнде атып олт1рген. Осы окигага куэ болган б1р орыс «Турмедегшер тугел зар ещредЬ деп айтыпты. Алаштын ардактыларымен достык катынаста бо­ лып, т ю р л е с т , олардын ултжандылык идеясын колдаган. Ахмет, М1ржакып, Султанмахмут, Мух- тарлармен коян-колтык араласкан. Алаш партиясы курылганда даяр жабдыктарымен кырык ат сый- лыкка тартыпты. Элихан Бокейханов 1908 жылы Семей турмемнде 8 ай жатканда Медеу бие байлатып, кундел!кт1 ас пен кымызбен камтамасыз ет!п отырган.

(Ж ) В О ся Кабыш туралы Оразбайдыц немерес! Медеуд1ц баласы Кабды- салям (Кабыш) 1931 жылы Томск каласындагы университетт1ц медицина факультет1н б1т1рген. Эз1мен б1рге окыган Мария Федоровна Пшеничная деген орыс кызына уйлен1п, б1р ауылга ауруханага жумыска Ж1бер1лген. К е т н Мэскеуд1ц медицина институтында аспирант болып ж у р т , цазац улты- нан ец б!р!нш! хируруг болып, медицина гылымы- нан кандидаттьщ коргаган. Оразбаев Кабыш Алма- тыда Дунган кошес1ндег1 (М асанчи-Теле би) киылыскан жер1ндег1 емханада жумыс ¡стеген. 1938 жылы алган бЫмш 1ске асыруга мумк1ншш1к бол- май, экес1 мен агалары сек1лд1 репрессияга ушырады да, 5 жылга сотталып, Канск каласыньщ лагер! — турмес1нде отырган. Осы турмеде жур1п, дэрйерлж мамандыгымен коп жерлестер1н емдеген. 1943 жылы 5 жылдык мерз1м1 б!тсе де ол жактан орал- майды. Сол жерде тагы 3 жыл ерк1н ом1р суруге руксат бергеннен сон, отбасын алдыртып, Самсо- новка деген ауылда ейел1 Марина Федоровна Пше- ничнаяны, кызы Лейлямен б1р болмел1 бастырма уйде турган. 1945 жылы Улы Отан согысы б1ткен сон, кайтадан Канск каласына келш, эйел! екеу1 мамандыгы бойынша дэр1гер болып жумыс 1степ, 1946 жылы 20 сэу1р кун1 Алматыга енд1 кайтамыз деп журген мезпл1не ек1-уш ай калганда туб1ркулез ауруынан кайтыс болады. Кабыш Медеуулы Ораз­ баев 40-ак жыл ом1р сурген, оныц 8 жылы бостан- дыксыз айдауда етп. Эйел! Мария Федоровна атакты галым, жаксы дер1гер-терапевт болган. Алматы мединститутында каферда мецгеруш1с1 болып, студенттерге лекция

оцып, сандаган медицина мамандарын даярлаган. Совминн1н емханасында ауруларды емдеген. Цызы Лейляньщ мамандыгы — биохимик. Экес1 туралы б1рталай деректерд! казак денсаулык сактау муражайына етк!зген. Оразбайдыц немерем Газиз Токтаров туралы К енес OKÍMeTi орнаганнан кей1н Сталиннын YKÍMiMeH жасалган олардьщ саясатты К,азакстанда кептеген кайгылы окигалар экелед!. Голоще- кинн1н шаш ал десе, бас алатын зулымдыгы бар- лык казактардьщ малын тартып алып, зорльщпен ел-журтты ашаршылыкка ушыратты. Ocipece солтуст!к ен1р!нде, т1птен апатты жагдайга жетт!. Онтуст1ктег1 казактар жылы aya райында болган- дыктан, булар бидай, кызылша т.б. жем1с-жидек- тер ecipin, сонын аркасында аштыкка онша урын- бай, OMip cypin кеткен. Революциядан к е т н жене 1937 жылы кеп зиялы, окыган, дарынды кебшесе, байлардып балаларын турмеге камап, атып-аскан, жер аударган. Караганды, Шымкент, Жамбыл, Кызылорда жене Эзбекстанга, Ресейге, Пыргыз- станга жер ауып кеткен. Eipa3 казактар ^ытай, Ауганстан, Туркия, Монголия, Туркменстан, Т эж 1кстан жактарга кашып кетуге тура келген. Сол уакыттарда Кыргызстанга, Фрунзеге Ka3ipri Б1шкек каласында б1здщ нагашылырымызды Ес- болаттар тукымы Оразбайдын, Бепмбетт!ц балала- ры — немерелер: осында Keniipin экелген, ашаршы- лыктан аман сактап калган, каз1р де Б1шкекте солардын немере, шeбepeлepi турып жатыр. Олар- ды алып келген Оразбайдыц кенже баласы Сар- кытбай, немерелер! Цабден, Газиздер болатын.

( 74) В О о з Газиз Бeгiмбeт Оразбайдыц немересь М ен:ц Кулбадан ш еш ем тц туган ¡ т с к Осы К1С1 туралы «Вернуть из забвения» деген ютабында журналист М адат А ккози н жазган. Бул ктс1 О разбайды ц Касайын деген баласыныц кызы Кэпиядан туган жиен болады. Газиз зерек, окыган, б1л1мд! к1с1 болтан, мугал1м, Кыргызстан компартиясыныц орталык комитетшде де ¡стеген, байдыц баласы- сыц деп жазыксыз 10 жылга сотталган. С1б4рд1ц Магаданында отырып келген. Эбд!манап Медеуулы туралы Эбд1манап Оразбаев — республикамыздагы кepнeктi галымдардыц б!р1. Тарих жене археология саласында жем1ст! ецбек еткен. КазГУ-дыц тарих факультет!н бтр ген . Улы Отан согысына катыскан майдангер. 1948 жылы Ленинград университетше ауысады. Академик Элкей Маргуланныц шэк1рт1. Республикамыздыц барлык ощрлер^нде археология- лык зерттеу жумыстарын жург1зуге ат салыскан, экспедициялардын жетекш!с1 болган. Осы сала бой- ынша кандидаттык, докторлык жумыстарын коргай- ды. Казак С С Р Гылым академиясында, Казак М ем лекетт1ц университет!нде кызмет ¡стеген. Жуздеген макалалары, монографиялары жарык керген. Казакстанда археологияныц дамуына зор улес коскан Эбд1манаптын енбектер1 аса кундылы- гымен ерекшеленед1. Самат Сундетбаев —Оразбай кажынын жиен! Самат Слембекулы Сундетбаев (24. 12.1929 — 11.1267 жж.) Семей облысы Шынгыстау ауданы

(Ж ) К,аражартас ауылында дуниеге келген. Экес1 Слэмбек Улы Отан согысында каза тауып, жет1м калган. Самат 13 жасынан енбекке араласып, бауыр- ларын асырап, ерте есейедт Ол 1946-1947 оку жылы Семей каласында затонда орта мектепт1 бпйрш, Семей сауда техникумына окуга тускен. 1950 жылы оны узд1к б т р ш , Ленин- градтагы Сауда экономиясы институтында окуды одан ер1 жалгастырган. 1957 жылы институтты ойда- гындай окып б1т1р1п, 1954-1958 жылдары Гурьев, Актебе облысында облыстык сауда баскармасы бас- тыгынын орынбасары болып кызмет аткарды. 1958- 1961 жылдары Актебе облыстык сауда баскармасы- ньщ бастыгы кызметш аткарады. 1961-1963 жылдары Казак ССР сауда министрлтнщ бел!м менгеруш!С1, коллегия мушес1 болады. 1963 жылы С.Сундетбаев Казакстан компартиясы орталык комитет1н1н Жещл тамак онеркэс1б1 жене сауда бел1М1 мецгеруш1С1Н1н орынбасары кызмет1не жогарылатылды. 1964 жылы Казакстан компартиясы орталык комитет! Москва- дагы Жогары дипломатиялык мектепке Ж1бер1лед1. Ол 1967 жылы июньде дипломатиялык мектепп «ете жаксы» деген багамен б1т1р1п, Йемен Халык респуб- ликасындагы Совет елш1л1пне дипломатиялык кыз- метке ж1бершед1. С.Сундетбаев 1967 жылы 11 де- кабрьде Йемен халык республикасындагы совет елш!С!Н!н ешнш! секретарь: кызметш аткарып жур!п, агылшын-американ империалистершщ жалдамалыла- ры колынан ерл1кпен каза тапты. КСРО Сырткы ¡стер министрлт мен Казакстан ек1мет1 С.Сундетбаевтьщ денесш Алматы каласына екел1п, жерлеп, басына арнайы ескертк1ш орнатады. КСРО Жогаргы совет1 президиумы дипломат С.Сундетбаевты ерл!к жене Отанына адал берш-

(7 6 ) генд1кт1н улпс1н к ер сетк ет уш1н, каза тапканнан к е т н «Курмет белпс!» ордетмен наградтады. Казак ССР Сырткы ¡стер министр! М.Есеналиев- тыц «Жалын» альманахыньщ 1984 жылы 2 санында жарияланган «Бейб1тшш1к — ¡зп мурат» атты мака- ласында бейб1тшш1кт! коргау жолында кецес дипло- маттарыньщ сан алуан аса жауапты кызметтерш айта келед1 де Смоленск аланындагы С С С Р Сырткы 1стер министр!не юрср жерде, улкен фоеде мэрмер таска ез1н1н кызмет бабындагы М1ндет1н орындау уст1нде каза тапкан дипломаттардьщ аты -ж ет алтын эр1ппен кашап жазьшган. Олардыц Т131м1нщ басын- да Петроград ескери-революциялык комитет1н1н коммисары Г.А.Светличный, Б.А.Ж емчужный, ок1летт1 е к 1л В.В.Боровский ес1мдер4 бар. Осы лзбеден казак халкынын ардагер улы С.С.Сундет- баевтын ес1м: де кезге тусед1 деп ерекше мактаныш сез1ммен атап еткен. Оньщ ерл1к ем1рше арнап жас акын А.Макин «Дала бэйшешеп» атты поэма жаз- ган. Осы поэманын уз1нд1с1 «Казак эдебиетЬ газет1н1н 1973 жылгы 28 октябрьдеп 43 санында Гафу Кайырбековтыц аударуымен жарияланды. Б1зд1ц елде халыкка, Отанга еткен ецбек ешка- шан да умытылмак емес. «Ешк1м де, ешнэрсе де умытылмайды» деген накыл соз каз1р букш казак халкынын уранына айналды. Самат Сундетбаевтын туган жер1 Карауыл село- сындагы б1р кошеге ес!М1 берМп, ол окыган Семей каласындагы сауда техникумыньщ кабыргасында ескертк1ш такта койылды. Сондай-ак, техникумында арнайы музей уйымдастырылган. Осы шаруалардьщ бэр1Н1н жузеге асыруына кун-тун демей тер тегш, басшыларга хат жазып, алдынан еткен жакын агасы, педагогика гылымдарыньщ докторы, елге сыйлы

( П ) ^L )eg азамат Сергазы Калиев. Саматтын анасы м е ти ше- шем Кулбаданмен 6ipre туган. Сонда Самат екеум13 туган беле боламыз. А катай аксакалдыц ак батасын алып, Есболаттыц атын устаган азамат Кымбат Аяпбергенов табанды- лыгын танытып, мандай тер1мен Шунайдьщ сай-са- ласын жылцыга толтырып отыр. Оразбай бабасынын, рухы дем берген шыгар. Кымбат Аяпбергенов кыруар игМкт) ¡стер тынды- рьш журген азамат. Оразбай атасына арнап улкен ас 6epin, куран багыштады. Басына мэрмэр тастан кулпытас койгызды. Таяуда гана «Дубфл! даланыц дарабозы» атты Оразбай ата туралы ютапты кеп- шiлiккe тарту етт!. KoKiperi ояу Кымбат Тшеугали- улы осындай имандыльщ жолындагы шаруаларымен KenminiKTiH курмет!не беленш жур. E¡3 атасын ар- дактаган азаматка Шунайдьщ шырайын Kipr¡3e бер, ецбепц жансьш демекп{з. %ялсы А/окмм, /н/'с/,

(78 ) В О ез АБАЙЕЛ1 Эсер ата урпагынан калган, Семейде туратын ен жакын туысым Самаргали баласы Сайлаубект! Ке- цесбек деп атапты. Менен б1р жас кана улкенд1п бар, 2005 жылы кайтыс болды. Ауыр операцияга тус1п мен жерлеу1не катыса алмай калдым. Кенесбеклн уш ер баласы - Талгат, Талант, Мухтар жене ею кызы — Гулмира, Гулнафис ¡31н басты, бэр! Семейде турады. Олар шацырак курган, бастарында уйлер1 бар, жагдайлары жаксы екен. Лиза-Елизавета атты женгем (жас кезшде ата- анасы бала турмаган соц, орысша ат койган кер1нед1) есепнй (бухгалтер) болып кызмет ¡стеген. Цаз1р зейнеткер. Кецесбек агамызбен жастай косы- лып, махаббатпен тату-тетт1 е\\йр сургенш ел аныз епп айтады, б1р жыл етсе де ел! жылап-сыктап, асьы жарын кимай, мунайып жур екен. Сайлаубек (Кенесбек) Самаргали улы 1937 жылы Карауыл ауьшы Абай ауданында дуниеге келген. Се­ мей каласындагы №8 электротехникалык училищес1н б М р т , 1956-59 жж. Ресейд1н Перьм каласындагы №705 электромонтаждау пойызьшда электромонтаж- шы болып жумыс 1стейд1. Одан Абай ауданы №113 кэсйтпк-техникалык училищеге ага мастерлж кызмет- ке ауысады. 1973-1984 ж.ж. аудандык коммуналдык- шаруашылык мекемесшщ бастыгы, учхозда менгерупп кызметгерт аткарып, зeйнeткepлiккe шыгады.

во ( 7 9 ) ^ ) 03 Улкен баласы Талгат пен Лэзат (келж ) ек1 бала тэрбиелеп отыр. К,уттыбег1 — университетте окиды, ал юш1С1 Дэулет 9-сынып окушысы. Ек1нш1 улы Та­ лант — энергосбытта мастер болып 1стейд1 екен. Ушшцнс1 — Муктар, зангер. Агайынды ушеу1 де ашык-жаркын, анкылдаган жандар екен. Талгат екеу1М13 Царауылга барарда, Талант езшщ автокелнтн берд!. Б1здщ бара жатканымызды К,арау- ылдагы атасы Сер1кхан мен енес1 Айманга алдын ала телефон шалып, ескерлп койыпты. Талгат екеу1М13 кешк! салкынмен Семейден шык- тык. Семей каласы мен Кдрауыл ауьыы аралыгында Берл1ге асфальт жол бурылады екен. Бурын Каска- булак совхозынын бел1мшес1 болыпты. Берл! - Семей облысы Жанасемей ауданы мен Абай ауданы шекарасындагы таулы тебел1, адырлы белд1, шил! корьщты, сыздауытты тузды жер. Берл! - казак халцыныц улы перзент!, абайтану- дьщ непз!н калаушы Мухтар Омарханулы Эуезовтыц атаконысы. Мухтар Эуезов атамыздын руы - Кожа. Оньщ кыскаша тарихы былай орбид1. Ертеде б1здщ Жан- дос атамыздан (Ж1птек деп кеткен) Кенпрбай би ту­ ган. Бул К1С1 тобыктьыар Актобеден ауып кел1п, осы Шьщгыстауда, коныс тепкен кезенде тобыктьыарды баскарып, Кенг1рбай бидщ атагы дуЙ1м елге тарала- ды. Кецг!рбай би батыр Бекенш1н1 Турк1станга жерлемекш1 болып алып келед1. Сонда Мухтардьщ аргы аталары Саякып кожаны елге ертш келед1. Кунанбай атамыз Борл1 деген жерд1 енш1С1не бередй Саякып кожадан Берд1 кожа туады, одан Эуез кожа, одан Омархан кожа, одан Мухтар кожа, ал Мухтар- дан, тертшпн эйел! Фатимадан Мурат кожа туады.

(so ) М. Эуезовтын туганына 90 жыл толуы мерейтойы карсанында Берлщеп цыстау уй жендел1п муражай- уйге айналдырылады, сыртцы аланы коршалган. Уйдщ 1Ш1нде Мухтар агата байланысты фото сурет- тер, оз отбасында колданган ыдыс-аяктары, жеке саймандары, неше турл1 экспонаттар, рет-рет1мен орналастырылып, жайластырып койылган. Касында 50-60 м жерде Мухтардьщ OKeci Омархан, memeci Нуржамал жерленген екен. Басына улкен кумбез со- гылган. Муктар Эуезовтын Берл1 ауылындагы музей1нде аралап журген1м1зде, б13Д1н касымыздагы 6ip бейта- ныс адам музей директоры Шахжан Исабаевка то- сын сурак койды. - Журт аузында канку сез бар, Муктар Эуезовт! Абайдын баласы екен деген ceздi ел арасынан жи! естим!н. Осынын анык-каныгын айта аласыз ба? — дед! ол. Шахжан тосылмастан былай деп жауап берд): — Сурагыцыз орынды. Эйтсе де ол осек сез, жуйемз сез. Мынаны карацызшы. Кунанбай кажы- ныц ¡Hici Жакыптыц кызын Алматы жактагы Эл{мбек батыр алган. Ол KicweH Эбсемет туады. Ол - Муктар Эуезовтын анасы Нуржамалдын экес!. Сонда Нуржамал Абайга жиен болып келед!. Бул женшде Абайдыц \"Эбд!рахман наукастанып жат- канда\" атты елец) дэлел. Эбсемет жиенщ, Ол — ceHiH 6ipeyÍH- Достыгын достыкден Отемек - Т1леу1м, — деп жазады, - дед! Шахжан Исабаев. Оньщ орынды жауабы баршамызга унады.

Муражайды баскарушы Шахжан Исабаев узын бойлы, арыкша келген кара торы ж т т екен, мура- жайды аралатып, Муктарга катысты б1ркатар та- рихи энпмелер айтып берд1. М .Эуезов (1897-1961 ж ж .) Осы Берлще туып, ержет!п, 6ipÍHmi рет Рай- ханга уйленед4. Райхан Кеменкызы руы Торгай, бул эйел4нен Мугамила туган. Екшын баласынын аты Ш окан, eKi жаска толмай шет1неп кеткен. Екшпп эйел{ Кэмилэ Магауяцызы, Магира, Зере деген цыздары болган, олар ертеде кайтыс болып- ты. YmiHHii эйел! Валентина Николаевна. Мухтар OMÍpiHÍH соцына дей1н 6ipre Алматыда турып, сый- ластьщта тату-тэтт1 OMip сурген. Бул эйел1 улкен галым, филолог, профессор. Будан: Елдар, Ернар, Елдос, Лэйлэ деген балалары туылган. TepTiHHíi эйел! — Бэтима (Фатима) Бул Фатима апамыздьщ улты татар, 6ipÍHmi Kyñeyi Бшэл Сулеев - когам кайраткер1, жазушы, халык комиссары бол­ ган, эскери кызмет 1степт1, халык жауы болып уста- лып, атьыган. Екшпп xyñeyi 1лияс Жансупров, атак- ты акын, казак поэзнясыныц алыбы. 1лияс 1938 ж. накактан-накак атьыып кеткен. Артында бала шага- сы калган. Соны бшетш Мухан оларга материалдык комек керсет1п, камкор болып журед1. Акыры Мухац мен Фатнманыц ара катынасы cyñicneH- шм[кке уласады. Екеушщ некес1н жазушы Сапарга- ли Бегалин киыпты деген ел арасында эцпме бар. Фатима жукт1 болып, Муктар Меркедег! агасы Ра- зактын колына ж!беред). Меркеде 1943 жылы Мурат дуниеге келед4. Б1здер улкен казыналык коржын уйде Разак ж ене эйел! Эниламен Kopmi болып турдык. Энила ana 6i3re жакын туыс. Ыргызбай Оз1мбайдыц кызы, Тэкежанныц немерес1 (Тэкежан 0227-6

(П) Абайдыц агасы). Фатима апа касымыздагы Калинин атындагы казак орта мектебш де оку iciHÍH менгеруыйс! болып кызмет 1стед1, соган таяу тустагы мектепке карасты уйде турды. М е т ц шешем Кулба- данмен екеу1 б1рден достасып, жаксы карым-каты- наста болды. Мурат менщ ÍHÍM Аскармен курдас, екеу! 6ipre ойнап журетш. Берлщен кеш батып калган уакытта шыгып, тунп 10-да Карауьыга жетпк. Туысымыз Ыргызбайдын Мырзатайы Балтакай- дын баласы Толганбаев Манатай агамыздыц ушне Kipin селем 6epin шыктык та, куш бойы кут1п отыр- ган Сер1ккан куданьщ уЙ1не кел1п тунедж. Ертен1нде Карауьш ауданыньщ OKÍMi Уйсшбаев Бакытка, ауыл 3KÍMÍ Ес1мжанов Талгатка жолыгып, сухбаттастык. Меш1тке, К1тапханага, басшыларга 6ipa3 туыстарга \"Fибартнама\" деген ютабымды сыйладым. Мен Алматьщан Семейге жол журердщ алдында eciKTec керппм Эбд1кэр1мов Бауыржан, эйел1 Кош­ кина Сандугашпен кездесш, эцг1ме арасында сапар шегш бара жатканымды айткам. Сандугаш, жаны калмай: — Ага, Карауылдан 20 шакырым жерде Кокбай ауылында Кошкин Сайлау деген мен1ц экем турады, бурын сол жерде совхоздьщ директоры болган. Ал ауданда ним Ержан турады, ауданнын прокуроры болып кызмет ютейдг EÍ3 Ержанга телефон шала- мыз, С1здерд1 кут1п алады, - дед!. Айтканындай-ак Ержанньщ ушне арнайы барып, амандасып, танысып ютабымды сыйладым жене тангы шэйды сонда 6ipre 1ШТ1К. Ержан 03i ашык- жаркын,мандайы кец, шашы буйра сулуша келген, орта бойлы ер кецшд1 Ж1пт екен. Руы кокше. Дас- тарханын жайып, тамагын эз1рлеп журген эйел! Жа-

нар да ашьщ-жаркын п етл танытты. 5-6 жасар бала- сына Ибрагим деп Абай атасыныц атын койыпты. Суйс1Н1п калдым. Менен - кажы атасынан бата алды. Ержан ецпмешш, аргы-берп тарихты, шеж1рен1 де бшед1 екен. Телеугазы деген жолдасы ауданнын сотын б1збен б1рге косып шакырылыпты. Телеугазы да сондай К1ш1п етл , улкенге 1зетш1л, сыпаны Ж1пт екен. Сержкан куда, Талгат балам, мен, Ержан, сот Телеугазы бер1м1з ерюн отырып, узак енпмелест!к, конак болдык. Ержан маган шапан кнпз!п, Абай атамныц сурет1н сыйлады. Абай атамнын суретш осы ютапка енг131п отырмын. Ертещнде мен, Манатай агамыз, Сер1ккан, Талгат тертеум13 жигулимен ата-бабаларымыздьщ басына барып зиярат жасауга танертец сагат Ю-да шыгып, Лакулы руы тобыкты Жуантаяк Токтамыс батыр- дыц бей1Т1не келдж. Токтамыс батыр - 18 гасырдагы казак-калмак согысынын бас каЬармандарынын б1р1, тобыктыныц ту устаушы батыры. Токтамыс жоцгарлармен шай- каста ондаган 1р1 ерл1к улпс1н керсеткен. 1756 ж. болган алапат майдан - Аягез шайкасында кайыс- кан кальщ казак колынан Токтамыс батыр шыгып, жекпе-жекте ек1 б1рдей калмак баЬадур1н найзага шаншып елт!ред1. Шекер1м кажы Ецл1к-Кебек окигасына байла- нысты дастанында: Ту тжкен Тобыктыныц колбасшысы, Жуантаяк Токтамыс деген юсг Жамагайын жакыны сол юсшщ, Бар екен Кебек деген б1р Ш1С1.

воС % (Ж ) ^L)cg Руы Бекенш1, шеж1репй Шабданов Сер1кказы туысканым: — Сендердщ Жармагамбет, Нурмагамбет, Ерма- гамбет, Бакаш, А гы п етс, Тагыпей1с, Мухаметбаки (Маца) аталарыцньщ бетттер1 Токтамыс батырдыц бей1Т1Н1ц кун шыгыс жагында 1 шакырымдай жерде \"Мадкетпес\" езекте корымда орналаскан. Жайлау- да, \"Шакпактьщагы\" жыланды езетнде Агыпетстщ тас шошаласы елi кунге дешн сакталган, - дед1. Содан кейш Акшокыга келд1к. Акшокы - Абай ауданынын солтуст1Г1ндеп тау — шоцы. Осы Акшо- кынын бауырындагы кырат уст1ндег1 узындыгы - 30, ен1 10 метр, барлык жиыны 300 шаршы метрд1 aльíп жатцан улкен беЙ1тте Кунанбай кажы мен оньщ елуден астам im-балалары, агайын туыстары жерлен- ген. Терт цулацты б е т т т щ ен тер1нде К,унанбай кажы ( 1804- 1885), бул арада Эбдрахман (Э б 1ш), Магауия, Халиолла, Ысхак, К еттай жерленген. К,унанбай еулет1 каб1рстанынан буган коса Смагул Кунанбайулы, Сырайыл Акылбайулы, Жа- гыпар Магауияулы. Камалия Магауиякызы т.б. денес1 де осы беттге койьмган. Абайдьщ улы бабасы Айдос, Ыргызбай Шыцгыс- тауда, Бекенш1 е з е т н 1н сол жак кабагында жерлен­ ген. Айдостыц бейб1шес1 Айпара ана да осы корым­ да жерленйгп жене Мырзатай, Жортар, Осер Оскен- бай балалары да осы корымда жатыр дейд1. Тобьщты eniHÍH атакты би1, epi елагасы Кенпр- бай би (1735- 1825) токсан жаска кел!п дуние салары- нын алдында уш кундей жок болып кетш, б т к тебе басына атын байлап койып, тыныгып жаткан жершен табьшады. 1825 ж. Ши бойындагы e3i керсеткен тебе басына Кецпрбай бид!н денес! жерленед!. Арада 6ip жыл

(8 ?) В О ез уакыт отпей, жас кез1нде бид1н батасын алган \"карызы бар\" Кунанбай кажы малый шыгындап, зи- ратын отарлап би1кт1П — 7 метр, табан шенбершщ ен1 5 метр, шошак бей1т тургызады. Кенекездерд1ц, б1рден б)рге айтып жетк1зу1нше, б е т т кабыргасы котершгенде лайга кырык аттьщ кылы мен кырык ешкшщ майы мен каны коса араластырылган. Б1р ерекшел1п, бул ещ рдеп бейттердщ ес!Г1 куншы- гыска карап орналаскан болса, Кенг1рбай бид1н бей!Т1Н1ц е с т кунбатыска карап тур. Оскенбай улкен ейел1 Зере бэйб1шеден ею ул суйед1, ол Цуттымухамбет жастай опат болган, Цунанбай кажы. Зереден кейшп торт1нш1 токалы- нан Оскенбай би сепз ул коред1. Солардын б!р1 То- быкты ел¡не болыс болтан ага султан Цунанбайдын ¡Н1С1 - Майбасар. Майбасардан Ахметжан (....) Мухамеджан т.б. улдары болган. Мухамеджан — атакты энпй , Абай мен Шэкер1м ендер1н орындаушы, куйш!, акын, сал сер{ Эм1р К,удайберд1улы Кунанбай немерес1 екеу1 б!р1пп сал- дык, серш1к курады. Дауысы аса зор эний Мухамед­ жан Абайдын \"Ескещцр\", Акылбайдын \"Зулыс\", Магауияньщ \"Медгат-К,асым\" дастандарын да жыр- лаган. Мухамеджаннан Насимаолла, Эбугали, Оразгали т.б. улдары болган. Оразгали аксакал да б1здщ Мер­ ке ауданында, Аспара ауылында турган. Оразтали- дан Багдат, Cepiкбoл, Ахмет, Наурызбай-Науан деп айтатынбыз, бул Науаннан Мэсхут, Ж ещс жене 8 кызы бар. Науан агамен карым-катынас туыстыкпен жYpгeнбiз, кайтыс болганына 7-8 жыл болды. Ахметжаннан (П1радар) Нег1рбек (Некербек) одан Газез, ал Газезден Бейсенгазы, Сер:к, Бексул-

(Ж ) тан, Жумабай, Канат, Самат, Бакытбек. Осы Ахмет- жановтарды \"жет1 агайындар\" дейд1 екен, (оны мен Семейге барганда б1лд1м). Алматыга келген сон б1р к1С1лер аркылы Павло- дарга \"Гибратнама\" жене \"Адам жене Заман\" деген К1таптарымды берш Ж1берд1м. Ол Ж1пт б)р К1тапты шешелер1не апарып бер1пт1, ол апай 031 телефон шалсын деген екен, содан мен апага телефон шал- дым. Апамыз 86 жаста екен, аты Багила, кенже бала- сы Бакытбекпен б]рге Павлодарда турады екен. Мен эке-шешем1здщ 1935-37 жылдары жер аударылып, осы Мерке жакта турактап калганымызды, каз1р осы онтуст1к он1рде Б1шкек, Алматы, Тараз калаларында журген1М1зд1 айттым. Ал С1здермен 613 де ыргызбай- мыз 4-5 атамен табысамыз. Жакын туыстармыз, карым-катынас жасап турайык дед1м. Мен ен б1р1нш4 куанатыным туыстарымды тауып алдым, ме- кен-жайымды, телефонымды, К1табымды жазып Ж1берд1м, ал ары карай жалгасу, сыйласу осы бауыр- ларыма байланысты. Жогарьща керсеткенмш (1 том \"Тобыкты — Шьщ- гы стау\" шеж{рес1нде 92-6 .) Ыргызбайдан патша уакытында кажылыкка баргандар: 1. Кунанбай 1874 2. Шэкер1м 1905 3. Акбсрд1(бул юс1 Меккеде кайтыс болган) 4 . Кожахмет 5. Ахметжан (ГПрадар) 6. Алдажар 7 Ляй1мбек Ал, Казакстан егеменд1кт1 алып, езшше мемле- кет болган сон, дшге бостандык бер1лд1. Эйтпесе 70 жыл бойына кудай жок деп дш1м!зден де, т1л1М!зден де айырьма жаздадык емес пе?

вз0% (87) В О сз Осы 7 кажы аталарымызды мен б1р1нш1 рет Бейб1т Сапаралыньщ \"Байшегел\" К1табынан таптым (318- бет). Заман тузел т 1990 жылдардан бастап Казак- станнын мусылмандары Меккеге бара бастады. Мен 2000 ж. бардым, б1зд1 — 100 шакты адамды Асылхан кажы апарды. Б1ртнн рет \"Казакстан кажылары\" де­ ген т т а п шыкты, сонда сурет1м!збен, ем4рбаяны- мызбен енд1к, (164 бет). Енд1 осы заманда Ыргызбай урпагынан Осерден мен б1ршш1М1н деп жур ед!м. 2005 жылы Ыргызбайдын Оскенбай баласы Жакып, одан Акберд1, одан Усатай, одан Жуматай. Жуматайдан Тшес, 1лияс деген 2 улы бар. Алматыда турады. Тшес у л к е т, ол техника гылымыньщ докторы. Ал 1лияс Кажылыкка 2005 ж. Барып келд1. Енд1 Ыргызбай урпагынан екеу болдык деп жургенб1з. Багила апамен сойлескенде: \"Менщ улкен балам Бейсенгазы кажы 2001 жылдарда барып келд1\", — дед1, ест1п куанып калдым. Ыргызбайдын урпагынан 3 адам кажы бол­ дык, оган да тэубэ! Сол жолы Майбасар атамыздын жаткан бей1Т1не барып зиярат жасадым. Осы 7 агайындардьщ Ахмет­ жанов шоберелер1 корымньщ басына ескертк1ш ор- натыпты. Эдемшеп коршап койыпты. Алла разы болсын! Жогарыда айткан корымдарда ата-бабаларга зия­ рат жасап Абай атамыздын жаткан корымына жене муражайга келд1к. ЖИДЕБАЙ - ИБРАГИМ (Абай) Абай ел!мше Магауияньщ казасы катты эсер еттт Магауия кайтыс болганда Абай б1р жума бойы ешюммен сойлеспей, тамак йыпей, тер1с карап жа-

(Ж ) ^L)cg тып алыпты. Аузы дуалы, елге кад1р1 бар адамдар кел1п, кенш айтып, жубатканымен ештене шыкпай- ды. Содан мулдем тесек тартып жатып алады. Соны- мен улы акын Абай Кунанбайулы Магауияныц кыр- кын берген кун1 1904 жылы 59-га караган жасында дуниеден кайтты. Алгашкы ретте ел агалары езара кецесе кел1п, жет1 болыс ел адамдары катыскан жаназа окылган- нан к е т н Абайдыц денесш Акшокыдагы экес!Н1ц касына жетюзбекш1 болды. Абайдыц денесш шацыракка салып кун шыга Ба- лашакпактан алып терт жузге тарта адам 100 шакы- рымнан аса жол жур1п, кеш бата Жидебайга жетед!. Кун1 бурын Акшокыга Ka6ip казушылар Ж1берш1п, Абайга топырак салу уш 1н ол жерге де Семейдщ 6epri жагындагы адамдар жиналып, топталып тосып турган болатын. Ал Акшокы мен Жидебайдыц арасы 80 шакы- рымга жуык жер едг Жидебайга екелгеннен кеЙ1н: \"Кун ыстык уакыт- та соцгы уш кун гана ауырып кайтыс болган, арык- тамай дуние салган Абай денесш сактай беру дурыс па? Акшокыга апару керек па, жок елде ÎHici Оспан- ныц жанынан осы Жидебайда орын алып жамбасын жерге типзген дурыс па?\" деген сиякты niKipnep ет жакын адамдар арасында айтыла бастайды. Акыры кепш1Л1к Акшокыга апармауды, осы ел ортасынан узап кетпеуш жен керед1. Жидебайга жерленсш деген ортак тужырымга тоцтайды да, Ос- пан зиратыныц касына кояды. Абайдыц жамбасы TepTÍmui кун дегенде жерге тид!. Бул Жидебай корымында Абай жерленген, ÎHici Оспан, ежес1 Зере, анасы Улжан, агасы Кудайберд1, Габитхан молда, Шеукенбай, Еркежан, Шекэр1мнш

воС% (Ж ) баласы Ахат, Шекер!м жатыр. Кецес екмеи кез1нде зулымдыкпен елт1ршген, ашаршылыкка ушыраган Ыргызбай Кунанбай кажы урпактарынын мурделер1 де жатыр. Жидебайдагы муражай-уй Семей каласынан 180 шакырым, аудан орталыгы Царауылдан 25 шакы- рымдай жерде. Жидебайга ец алдымен Кунанбай кажы кыстау уй салдырган. Кей1н кара шанырак Кунанбайдыц Улжаннан туган кенже баласы Оспаннын енш1с1не толыктай тиген. 1н1С1 Оспан жастай опат болганнан кетн , Абайдын турган кыстауы - осы Жидебай. 1945 жылы улы акыннын туганына 100 жыл толуына орай мемлекегпк денгейде курылган арнау- лы комиссия шеийм1мен Жидебайдагы Абай кыс­ тауы — муражай-уй ретшде калпына келт1ршш, тунгыш рет ес1пн ашты. 1959 ж. Абай беттш щ басына граниттен би1кт1п 10 м ескертюш тургызылган. Абай бейнес1н салып, туган, кайтыс болган жылдарын, ес1М1 мен теп жа- зылган жене казакша, орысша Абай елендер!нен уз1ндшер шеюп туаршген. 1970 жылы Абайдын туганына 125 жыл толуына байланысты муражай курдел1 жендеуден етк1з1лед1 де, сол Абай кыстауынын белмелер1н, сырткы П1Ш1Н1Н Абай заманындагы кер1тс келбет1н сактаган калыпка келт1ред1. Муражай-уйд1ц бес белмес1 мен уш залына буйымдары орналаскан, ш ш де ас уй бар, онда ек1 казан тур. Кабыргаларда туе к т з 1Л1нген. Кундел1кт! турмыс-т1ршш!кке колданылган дастаркан, кенеп орамал, шыныаяк, самауыр, сагат т.б. заттары тур. Конак уйде Абайдын орыс достары Е.П.Михаэлис,

С.С.Гросс, А.И.Долгополов пен П.Лобановский- лерд1н cypeirepi Мнген. Кесе, Ke6ic, айбалта, шакша сиякты буйымдар бар. T ep ri белмеде Абай К1тап окып, жазу жазып, онаша жумыс ютеген. Орта белмеде Д1лден1н суйек Teceri койылган, оньщ уст1нде Эбд!рахмен мен Ма- гауянын cypeirepi шшген. Суйек тесек алдында терт кабаттап керпе салынып, ею жастык койылыпты. Оган Абайдыц уш 1шект1 домбырасы суйеул1 тур. Улкен стол устшде e3i ойнаган тогызкумалак такта- сы, дойбы тактасы тур. Камалияньщ Абай ушне кел!н болып тускендег! ктмдерк кундыз 6epKi мен камзолы, енд1 6ip жерде Абайдын кум1с ертокымы орын алган. Терт баканга Т1реле шатырша жабылган тешала кысы-жазы 6ip температура устайды. Айыр бутакта- ры бар, оган бурын ет шшген. Цорган 1ш т жагында корамен жалгас шатырдын ^шiндe Абайдын куймел1 neyecKeci мен тарантасы койылган. 1995 жылы Абайдыц туганына 150 жыл толуы карсанында мемлекеттж дэрежеде арнаулы комиссия цурылып 1959 жылы орнатылган ескертмш белп бузылып алынып тасталып, архитектурасы жаца ме- мориалдыц кумбез мавзолей, меппт, шырацшы уй, амфитеатр салынатын болды. Мемориалдык кешенен1н узындыгы 200 м, е т 70 м. Абай басына кетершет1н кумбез 6niKTiri 35 м, UleKepiM Ka6ipi тебес!ндеп кумбез б и ж т т 33 м. Абайдын 150 жылдыгы 1995 жылдын ек1нш1 жар- тысында мемориалдык кешенде еткершд1. Тамыз айыньщ Ю кун! ЮНЕСКО шенбершдс жер жуз1нен кад1рменд1 конактар катысты. Ал 2005 жыль[ улы Абайдын 160 жылдыгы erri,

(Ж ) бунда 1995 ж. салынган мемориалдык кешен1 б1раз жендеуден етюзппп, кептеген ки1з уйлер тМ лш, кеше-кешеге электр куатты багандар орнатып, тебе жерлерде, Жидебайдьщ касында сахна курылды. Жан-жактан кептеген конактар келдт Жогарыда керсеткен Берл1, Токтамыс батырдын жаткан жер1 Малкетпес езекте Бекенпп езен1, Май- басар корымы, К енпрбай бей1Т1 жене Жидебай корымдарына, ата-бабаларга багыштап куран окьщым. Семейде де Абай атамызга арнальш муражай ашыл- ган. Ол муражай каданьщ ортасында бурынгы б1р бай саудагерд1н уй1 болган екен. К,ора жайы кец, мол, 2 кабатты. Муражай директоры Ибрагимов Текен Смайылулы. Бул муражайда да сол Жидебайдагыдай улы Абайдыц Т1р1 кез1нде колданган ьщыс-аяктары, ктмдер!, экспонаттар, от басыньщ, орыс жолдаста- рыныц суреттер1 1Л1нген. Жазган ютаптары мен ез колымен жазган елендер1 жене т.б. кеп затгар бар. Кайтарда Ецл4к-Кебект4ц зиратына тоцтап куран окьщык. Оздер1Ц13 б1лес1здер, бул е т жас ез махаб- баттарымен косыламыз деген1не болмай, салт- дестурд1 бузганы уш1н ел1м жазасына кесшген. Булар туралы К1тапта жазылган, пьеса да бар. Сонда да кыскаша токтала кететн. Кебек Токтамыс батыр- дыц немере 1Н1С1, оныц да руы тобыкты. Ецл1кт1н руы найман, Матайдыц кызы. Ец1л1к б1реуд1ц айтгырып койган жес1р1 екен. Бул екеу1нде махаббат сез1мдер1 кушт1 болган. К ебек Ещнкт1 алып кашады. Содан кей1н улкен дау туып, ек1 ел арасы бузылатын болган соц, ек1 елдщ билер1 то- быктынын Кецпрбай б т , Матайдыц Еспенбет би1 кел!С1п, екеуш ел1мге буйырады. Оларды аттыц куйрыгына байлап, суйреп елт1ред1.

(92) В О ез Керд1Ц1здер ме кеп нерсе заманга байланысты, каз1рп уакытпен салыстырсак кыз да, бала да ездер1 б1р-б1р!н тауып, ездер4н1ц кел1С1мдер!мен, махаббат- пен косылады. Зац, закон да, еке-шеше де карсылык керсетпейдт Б)рден эр адамнын ез кукыгы билейд1. Демократия дейм13, эйел мен еркек кукыгы б1рдей. Каз1р осындай жаксы заман туды, зорлык-зомбылык жок, суйген)не косыласьщ. Осыган уксас ею жастын махаббатын коспай, жазалайтын жагдай б1зд1ц тобыкты ел1Н!ц 1Ш1нде болган окига, ол Калкаман-Мамыр туралы. Булар да осы Ецлж-Кебек сиякты сол уакытгагы салттьщ, зацньщ каталдыгынан жазаланады. Ецш4к-Кебекте калын мальш бер1п айттырып кой- ган кыз болса, бул арада ездер1щзге белпл1 ежелден казак ултында канды бузбау уш1н, кешнп урпактын денсаулыгы мыкты болуы унйн, Тэукехан кез!нде б!здц атамыз Энет баба \"Жетт жаргы\" деген зац шы- гарган. Онда ею жас, ж т т пен кыздьщ ата тек жагы- нан 7 атага толмаса уйленуге тыйым еалынган, бул салт-дэстурге ен<п жэне зандастырылган. Мамыр Сары биге шебере болады. Калкаман да шебере, ал Кекенай батыр немере болып келедй Сонда Сары биге ушеу1 де немере, шебере болып келедт Ушеу1 де б1р-б1р1не туыс. Сондыктан К еке­ най батыр ете заншыл, намыской жене катыгез ю а болган. Булар ата-бабалардын салт-дестур!н бузды, ел-журтты маскаралады деп б1р1нш1 Мамырды са- дакпен атып елт{ред!, к е й т Калкаман туралы би Энет бабага сез салады: \"Бул екеу1тн арасы 7 атага толган жок, булар екеу1 жакындасып койды, М а­ мырды елт)рд1м, енд! Калкаманды жазалаймын\" ле­ генде Энет баба би уюм шыгарады: \"Калкаман ба­ тыр атына М1Н!П шауып етс1н, сен Кекенай батыр

(Ж ) белен жерден садакпен ат, елее елед1, лр1 калса лр! калды\" дейд1. Сонда Кекенай батыр атпен шауып бара жаткдн Калкаман батырды садакпен атканда он санына тшп, т1р1 калады. Б1рак сол шауып бара жат- кан е к т т м е н шауып кете беред! де, Алматы мен Каскеленнщ ортасындагы ауылга, шешес1н1н жур- тына, нагашыларына келедг Осында уйлен1п, есш, ен1п, урпак жайып турактап калады. Калкаман тобьщтыныц урпагы, Алматы облысы Каскелен ауданындагы \"Калкаман ауылы\". (\"Тобык- ты Шынгыстау шеж1рес1нде\", II томында, К1таптын арт жагында 420-бетте) Айкым-Калкаманнан шык- кан эйг!Л1 адамдардын аттары аталган. 1. К,алкаман батыр Эйтекулы 2. Жуматай 11Ир1кбаев 3. Каппар Отегенов 4. Кемелбек Тшеуулы 5. Эбд1селем Калиулы 6. Эсет Бейсеуов — атакты композитор т.б. аза- матгардын аттары керсетшген. \"Калкаман-Мамыр\" туралы Ш экэр!м атамыз поэма жазган. Тарихтан белгш1 сол уакыттарда менсапка таласьш, жерге, байлыкка бэсекелес)п айтысып-тартьюып жа- кын юешер де партия-партия болып тартыска тусед! екен. Б1р окиганы айтайын, 1887 жылы Карауыл ауылы тещрепнде болыстыкка сайлау ететн деп жат- кан кезде Абай атамыз Оспан ¡ т а н болыстыкка сай- ламакшы болады. Ал руы Есболат Оразбай деген бай (менщ Кулбадан шешемн1н улкен атасы) Кунту деген туысканын сайламакка кулшынады. Оразбай руы Есболат. Есболаттан Кайыпберд1, одан Кошкар, одан Баркы, одан Аккул тарайды. Аккулдьщ ек4 перзент! болган. Олар Бепмбет пен

(Ж ) Шэкэр!м атамыз жазган \"^ал^аман-Мамыр\" поэмасыны^ кейткерлер! Бул окж а 1722 жылы Сырдария бойында болган к,ыз бен ж!г1тт1ц, арасы жел атага толмаган, ^¡не мына шеж!реге к.ара^ыз: Оразбай, Бепмбетген — Токтаушж, одан Кулбадан. Оразбайга мен1н осы Кулбадан анам немере болып кследг Tyбiн куа келеек, мен эке жагынан Ыргызбай- мын, Осер теп, Абайдын атасы Оскенбай болса, мен Абайга немере ¡н: боламын. Ал шеше жагынан Ес­ болат, Оразбайга шебере ш! нагашы боламын. Осы женшде Сер1ккан кудага айтып отырсам, ол К1С1 1шек-сшес1 катып куледг \"Кызык екен, эке жагынан Абай, шеше жагынан Оразбай екен\" — деп.

воОЗЗ ( Ж ) Оразбай атамыз да окымаган, деулет! тасыган ке- ремет бай (3 мыц жылкысы болган), пысык, озбыр К1С1 болыпты. Ылги Абаймен бакталастыкта, айтыс- тартыста журген. Ол уакытта съезд болыстык меселес1, сайлау шешед1 жене губернатордьщ ез катысуымен етед1 екен. Ыргызбайлар Абай баскарган жак, Есболаттар Оразбай баскарган жак жанталасьш жатады. Оразбай Абайды съезге баргыздыргысы келмейд1. Туган агасы Текежанды арага салады. Абай ояз (уездной губерна­ тор) орыспен кел1ст астыртын барып катыспакшы болады да Оспан ¡тсш болыс коямын дейдт Осыны Оразбай бМп койьш, Абайды губернатормен, оязбен кездест:рмейм1н деп, адамдарды уйымдастырып, Абай онаша отырганда уйге юр^п камшысымен Абайды са- бап жатканда сол арада б1р юм Абайдын уст^не етпет- тей жатып, сабатпауга ерекет жасайды. Дабырласкан айгай-шумен ел жиналады. Ояз Абайды арашалап алады. Оразбай жактарды жауапка тартады. Ал Абайдын 1Н1С1 Оспан тентектеу, 1р1 денед1, кушт1 Ж1пт болыпты. Оразбайды Семейден арбага салып, аяк-колын байлап, ептеп сабап, К,арауылга алып келед1. Сейт1п корлап, кинап, уятка калдырып, еш!н алады. Кей1н Оразбай кажылыкка барарда Абай атамыз- бен татуласады да: \"К,уда болайык, алыстап кеткен, арамызды жакындатайык\" - дейдт Оразбай немереС1 Медеу баласынын улы Саннязга Абайдын немерес1 Турагулдын кызы Акиланы (Акыш апа дейм13) еперед!. Оразбайдын ен кенже баласы Саркытбай кеп жылдар Б1шкекте турьш, сол жерде кайтыс болган. Эйел! Бнбшур 90-нан асьш, Алматьща кайтыс болды..

-----------------------------( 9 б ) ----------------------------- Кулбадан шешем жагынан руы- Есболат Медеу Касайын К,асымжан Мекегали Сарк.ытбай Саркытбайдан: !. Амантай 2. Сержтай 3. Куаныш 4 . Эд1лбек

Осы 4 бала да отбасын курган, уйл1-жайлы, булар да Алматыда турады. Абай елгенде Оразбай атамыз жоктап, катты кай- гырган. Сонда касында журген к!сшер: \"Оразеке неге сонша куйзелес!3, eMip бойы Абаймен жауласып eTT¡H¡3 гой\" — дегенде, \"Эй! Акымактар, мен Абай­ мен жауласайьш деп жауласты дейс!ндер ме? Абай - тарихта цалатын K ic i. Абай елгенде Оразбай Абаймен сондай больпггы деп, мен де тарихта цалмаймын ба\" — депт4 деген ел аузында энг!ме де бар. 2005 жылы 10-тамызда республикамыз улы Абай­ дыц 160 жаска толганын атап етп. Соган орай Шым- кент каласында Абай атындагы парк алдында бурынгынын орнына Абай атамыздын жаца Mycim, одан 30-40 м жерде Абайдын баласы Турагул ата- мызга да мусш орнатылды. Турагул атамыз да атак- ты ацын болган, eKeci Абайдын eMip тарихын, кей1нп елендер1н жинактаган. Турагул атамыз атак- ты жазушылар М.Горький, Д.Лондон, А.Неверовтщ енбектер1н казак тш1не аударган. Турагул атамызды кемпескелеп, ез1н Шымкентке жер аударып ж1бер- ген, сол жерде кайтыс болып жерленген. 1917 жылы Ойкудык деген жайлауда кыз узату тойы болады. Алгашкы рет казак театры енершщ сахнасы Эйгер1м ежен!н уй1нде ашылады. М .Эуе- зовтыц Енд1к-Кебек пьесасы Абай ел1Н1н жастары- ныц катысуымен койылады. Осы пьесадагы ролдер- ге Акыш апаньщ ciHÚiici Мекен апа, мен1н шешем Кулбадан да катыскан. Турагул екес1 Абайдай ел ¡ынне сыйлы болган, Акыш апа да барган жер1нде кад1рл1 болган. Акыш апаньщ колынан Абай аулына кел1п кеткендер1нде Ахмет Байтурсынов, Элихан Бекейханов, М1ржакып Дулатовтар дем таткан. 0227-7

(9 8 ) 1918 жылдьщ кысында Садыр кыстагында Сани- яз бен А ц ы ш т ы ц уй1нде 6ip кыс жатып, Султан- махмут Торайгыров кымызбен емделш кайтады Арада б1рнеше айлар еткен де Медеу ауылына селем жолдап: \"Кдрагым, Акыш! Бекзада аулыны- ныц урпагысыц гой. Мен emóip карызынды етей алар еместн. Саган ризамьш. Ки!м-кешектер1мд{ де ауру- дыц цатерше царамастан еш сескенбей жудыц гой. Мына дерттен жазыла алар емесшн. Хош, cay бол!\" — деп Султанмахмут Торайгь!ров хат жазган. Улы акын курт ауруы туберкулезбен ауырып, осы аурудан 27 жасында жастай кайтыс болады, осы кыска ем!р!нде атак-данкы жайылып, улы тулга ретшде танылып улгеред). М.Эуезов Акышты тутан карындасындай жан- тен1мен сыйлап, кдщр туткан. 1935ж. Алматыга ша- кырып Магауяцызы Уасила екеу1н казак драма теат- рына KHÍM т1гуш1-костюмерша жумысына орналас- тырады. Акыштьщ ем!рл1к косагы Санияз ( 1895- 1931 жж.) \"халык жауы, байдыц баласы, алашорда- шы, Турагул Абайулынын куйеу баласы\" - деп усталып, атылыпты. Улкен улы Бектшеу согыста хабар-ошарсыз кеткен. Екшын улы Кажымурат 1982 жылы Алматыда кайтыс болды. Акыш апа \"Кенсай- да\" жерленген. М е т ц Кулбадан шешем мен Акыш апа Алматы­ да туыс, жолдас, тен курбылас болып, сыйлас карым-катынаста журд1. Акыш апага Ленин кешес1нен eKi бел мелi петер берппп, Абай атындагы зейнетакы алып турган. Акыш апа, Мекен апаны 6Í3 жаксы бшем1з, жи! араласып турдык. Акыш апаньщ MÍHe3i жайлы, сабырлы, метр!мд1 Kici болды. Шешем Акыш апаныц уйшде жи1 тунеп журелн, 6Í3 де конакка к е л т туратынбыз. Акыш апа ез туган

(9 9 ) кун1н бшмейд!, сондыктан 8 наурыз дуние жуз1н!н ейелдер1 к у т н ез!Н1ц туган кун1м деп Ыргызбай, Ес- болатгарды арнайы жинап алып, шей берепн. Содан тойлап, энг1ме айтып, Абай атаньщ елендерш жатка окып, эндер1н орындайтынбыз. Мен де катысатын- мын. Бунда келепндер: ез баласы Кажымурат, орыс кел1Н1 (атын умытгым), Кусни апа, Эз1мбаева К,ати- ра (диктор болып радиода коп жылдар ¡стед1), Эуезовтын кызы Мугалима, С1ЩЛ!С1 М екен апа, менщ шешем Кулбадан мен Жансая екеум1з т.б. осы арадагы туыстар жиналатынбыз. Сонда Абай атам туралы, езшщ eKeci Турагул т.б. атакты Kicmepai онеге eTin айтып отыратын. Ек1-уш кундей Карауылда болган сон Оскеменге мен1мен 6ipre кажылыкка 2000 жылы барган 42-43 жастагы, улты татар Ишмуратов Ринат деген жМтгщ уйше келд1к. Семейден 200 шакырым жер екен, таксиге MiHin ек! жарым сагаттай Талгат баламыз екеу1М13 жол журд1к. Келе жатканда агыл-тег1л несер жауын жауып турды. Журпзуш! баланыц уялы телефоны- мен Ринатка конырау соктырттык, ол белен жерге кажы агамды екел деп таксиске айтты. Сол айткан жер1не ымырт жабыла жетюз!п салды. Ринат e3ÍHÍH жекеменипк иномарка автомашинасымен кут1п алып, уйше карай екеле жатып, туып-ескен мекенш керсет1п келед1. «С1здерд1ц алдарьщызда керемет несер жауын жауды, буырканган дауыл турды, жол- дарды су алып, таскын болды...» Агаштар берене- берене болып жолга кулап, жолды бегеп тастаган екен, уй!не ерен жетпк. Стахановская кеш ес4нде енсел!, eK¡ кабатты уй! жаркырап тур. Эйел1 Зуль­ фия, 6ip улы жене 6ip кызы бар екен. Уйдщ айнала- сын тацертец керд1к. Айнала ну, талдар, гулдер, кок