Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

дыгымды байкадым. Кавказ жер4н мекендеген осы ек! елд1н меймандос, конакжайлылыгына аскан курметпен, ыстык ыкьшаспен карадым. Осы саяхат- тан алган эсер!м, м е т н ем1р1мде ерекше болды. Ел1М13 аман, журтымыз тыныш болсын-агайын! Жер тараптьщ кай жер!нде журсекте, улттар ара- сындагы меймандостык пен сыйластыгымыз арта берс1н! Жер бепн мекендеген кандай улт болмасын, Ал- ланын мей!р1м1 мен шапагатынан кем калмай, кез- келген ез! жараткан пендесшщ журектер1не иман б е р г е т уш1н Жаратушы Аллага мьщ да б1р тэубе- Л1пмШ келпр)п, елге оралдым.... Дамыржян А/акмн /м/с/.

«7}рю №б ^йус&ш, 722) 2072 жьм УНД1СТАНГА САЯХАТ ДЕЛИ, АГРА Ж ЭНЕ ДЖАЙПУР - АЛТЫН БУРЫШ Элемдеп халкынын кеплп жагынан еюнш1 орын алатын Унд1стан мемлекет1Н1ц тарихын тугел шолу мумк1н емес. Сондьщтан Кдзакстанга катысты кейб1р тустарын тшге тиек етпк. Аксак Тем1рд1ц урпактары Моголдар 15 гасырдан 19 гасырга дейш Унд1 империясын баскарып турган. Тек 1803 жылдан бастап агылшындар Ундютанды ез колониясына айналдырды. 1947 жылы Ганди Махат- манын басшылыгымен, унд1 ел1 азаттыкка кол жетюз^п, теуелс1з мемлекет болды. М огол империясын тунгыш баскарган Аксак Тем1рдщ немере-шеберелер!: Бабыр (1526-30), Ху- маюн (1530-1556), Акбар (1556-1605), Джахангир (1605—1627), ШаИджахан (1 6 2 8 -1 6 5 8 ), Аурангзеб (1658-1707). Индияда туризм жаксы жолга койылган деуге болады. Б1р жылда бул елге 5 миллионная астам саяхатшылар келед1 . Б1з болтан уш каланын аты да корольдер курметше аталыпты. Дели - король Делге, Агра - король Агросенге, Джайпур - король Джайсинге. Саяхатшылар упнн ен колайлы мезгш наурыз, сеу1р ж ене мамыр айлары. Осы мезгшде кунн1н ыстыктыгы 3 5 -4 0 градус шамасында болады. Ал маусым айынан бастап кунн!н ысуы 52 градуска жетед! екен. Тамыз, кыркуйек айлары жауын-

шашынды. Гималай тауынын манайындагы уш штатта кар жауып, аяз 34 градуска дей1н барады дейд1. «Нур — К азахстан кажылык» компаниясы ислам д 1Н1иде 3 к асиетп орынга — М еккеге, М эдинеге ж ене Эл-Аксага алып барады. «Нур-К,азакстан» компаниясыньщ президент! - Эбд1халык Амангелд1 Еренгайыпуды. Ол ислам дшш ж епк б1лет1н, кепте- ген гылыми ецбектерд!н авторы. Сондай-ак Амангедщ 2008 жене 2010 жылдары 2 рет Кагбанын 1Ш1не К1р1п дуга плеу мэртебес1не ие болган азамат. Б1здщ сапарымыз осы елге саяхатка барган ек1нш1 топ болып есептеледг Б1збен сапарлас болган адам- дардьщ жалпы саны тогыз адам. Эбдщалык Амангелд1 (жетекш1). Мухамеджанова Зияш, Саг- долданова Гулзипа, Макин Кайыржан, Адаева Пат- ка, Барболсын, Патиман, Мерхамит Баян, Оспанов Болат. Айта кететш б1р кызыкты жагдай сапарласта- рымнын менен баскалары 2012 жылдыц наурыз айында умра кажылыкка, сеу1р айында Эл-Аксага барып келген екен. Енд1 уш1нш1 репнде 7 мамырдан 15 мамырга д е т н Унд1стан ел1нде кауышып отыр- мыз. Осы топтагы ен улкетм1з Патка Адаева, жасы 80-де, улты шешен. Астана каласынын тургыны. Апамыз кажылыкта 34 рет болыпты. Осы сапарга шыгар алдында операция жасатканына карамастан, саяхатгауга бел буган. Сондай-ак, Зияш Мухамеджа­ нова да журепне операция жасаткан екен. «Ауру- мын деп бугше беруге болмайды. Ел аралап, киел1 жерлерге барсац дертщ нен айыгасын, кец1л1н кетершед1», —д ей т Зияш. Бер1м13 де элемдег1 уш касиетт1 орын Меккеге, Мэдинага, Эл-Аксага барып, топырагына табаны тиген кажылармыз. Оз1ме айрыкша эсер еткен б1р

воС зЗ (ПЕ) окига, сырт елде сапарда жургенде казакка тен сый- дастыктын, улкенге деген курметт1ц кезбе-кез куес1 болуым. Арамыздагы ен жас саяхатшы Баян ес1мд1 кел!ншек анасы Патиман мен енес! Барболсынды кабагына карап, колтыгынан демеп, кошеметтеп журд!. И манж узд1 кел!ншек бер!м1зд1ц ортак келш1М13 болып к етл десек те болады. Терлеп- тепш1п демдеген шайын 1шш, зыр ж упр1п дукеннен, асханадан экелген тагамдарын жеп, алгысымызды айтып, ризашылыгымызды б1лд1рд1к. М1нез1 жайда- ры, улкеннщ алдынан кия етпейд1. Э с1ресе, кос ана- сын курметтеген!н айтсайшы! Тогыз кун бойы тама- гымыз бен шайдьщ ез1рлену1 Баянныц мойнында болды, кабагын шытканын еш байкамадык. Орыстар табигатында енес1мен еш. Осы б1р ерескел жат едет аракщ1к казактар арасынан да бой керселп, кейб!р кел1ндер енес1мен шыгыса алмай жатады. Бурынгы заманда кел1ндер кепшш!к жагдайда ата-енелер1мен бipгe турып, куйеу1Н1н ата-анасын, туган-туыстарын сый-курметпен кош еметтейлн, и]л1п селем берш, иба сактайтын. К,аз1рп жастардыц б!р катары казак- тын сондай и п салт-дестур1нен айырылып калды. ЖаЬандану деп канша буркемелесек те, орыстану урд1С1 белец керсетед1. Ата-анасымен б1рге турудан бас тартады. Эгоиел к кезкарас басым. Ал Баян сиякты тел!мд1, кергенд1 жастар калада сирек. Мен бурыныракта «Тобыкты — Ыргызбай, Есболат шеж1рес1» деген К1тап жаздым. Сол ютапта (33-бет) Павлодарда туратын Кунанбай атамыздын 1Н!С1 Майбасардыц ур1м бутагы Ахмет- жан атты баласынан тараган ж ел агайынды Ахмет- жановтар туралы жазган ед1м. Сол жeтi агайыннын 1Ш1ндег1 ец кенжес1 Бакытбек б!р емес, ек1 анасын да колында устап, еулие тутып, екеу!не де малындырып

( 154) кундыз тон киш д1рт, екеу1не де журпзуш!С1мен «Джип» М1н п зш , ег:з баладай кос ана улде мен булдеге малынып отыр. Жет1 агайындынын уйткы- сы, кешбасшысы - аналары Багила. Ол юс1н1н айт- каны — зан. Аналарына ешкайсысы карсы келмейд!, айтканын орындайды, бэр! де бас иш, т1к турады. Сол ынтымак осы эулетке бак, береке, дэулет сый- лапты. Баян кел1НД1 коргенде Ахметжановтар эулет: ер!кс13 ес1ме туст1 . Жалпы улкенд! сыйлаган адам жаманшылык кермейд1. Алла тагала б1р1нш1 Адам атаны, оньщ кабырга- сынан Хауа ананы жараткан дейд] аныз. Кей!ннен жерд! топан су апаты жайлаган сон Нух пайгамбар- дан туган Хам, Сам, Яфастан адамзат тараган. Жер бепнде мьщнан астам улттар мен улыстар турады. Адам саны 7 миллиардтан асып барады. К,аз!рг1 уакытта дуние ж узш е кещ нен тараган терт Д1Н бар. Олар: 1) христиан, 2) иудаизм, 3) ислам, 4) Будда дМ . Элемде сонгы жылдары мусылмандардын саны кебейш келед1. Демограф галым Макаш Тэпмовтын зертгеулер1 бойынша, 2003 жылы мусылмандар саны 1 миллиард 890 миллион болган, ол кезде халыктын саны 6 миллиард 300 миллион болатын. Бул мел1мет каз1р езгерд!, мусылмандардын саны ек1 миллиард­ тан асады. Д1ндер уш турл1 . Б1рш инс1 , хак Д1н - Ислам. Буган касиетт1 Пураннан («Эли-Имран» сурес!, 19- аят) делел: «Алланын алдында (кабыл болатын, шы- найы Д1Н ислам». Екшилс!, езгертшген Д1н. Алга- шында, расында да Алла тагала тарапынан тус1р1л- ген Д1Н ед1, б]рак уакыт ете келе ол дшдерд1 адамдар бурмалап, к1таптарды езгерпп, кептеген жаналык- тар енпзген. Олардьщ пайгамбарлары мен К1таптары

(Ш) бола тура бурмалануы себепл ол д1ндер бойынша амал жасауга болмайды. Цасиетт1 Дуранда («Эли- Имран» сурес1, 85-аят): «К1мде юм исламнан баска Д1Н ¡здесе, одан ол кабыл етшмейд1. Ж ене ол акырет- те зиянга ушыраушылардан болады», — делш ген. К уэл1к сез1н1н шарттары: т1лмен айту, журекпен сену ж ене сол бойынша амал ету. Осы шарттар толыгымен б!р!кпей1нше адамнын куелж сез1 кабыл етшмейд!. Уш1нш1 жалган Д1н: будда, мажусилик. Булар ойдан шыгарылган, пайгамбары да, Алладан тускен К1табы да жок. Будда Д1Н1 б1зд1н деу1р1м1зге д е т н г 1 VI гасырда коне Унд! ел!нде пайда болган. Гаутама тайпасынан шыккан унд1 падишасыныц баласы Сиддхартха Будда атанган екен дейд1 халык аузындагы эпсанада. Ол елгеннен сон Будда — К,удай дережесше не бол­ ган. Будда соз1 кунедан арылган гулама, еулие деген магынаны б1лд1ред1. Ягни, Будда елемдеп жаратушы емес, бар болганы бМ м таратушы. Бул Д1нн)н непзп кагидалары мен уагыздары Будданьщ ем1рбаянында жене уш даналык жинагында баяндалады. Унд1станньщ жер колем): узындыгы 3800 шакы- рым, ен! 2500 шакырым, 28 штаты бар. Мемлекетпк тип —хинди жене агьшшын тип. 46 улт турады. Олар унд1стер, бельдер, гештер, пенджаптар, тамилдер, марахтар, канарлар т.б. Ор штат ер тщде сейлейд! десе де болады. Тек оцтустжте гана хинди тШ басымдау. Б1зге жолсер1к болган гид Нарендердщ айтуынша, халыктын саны 1 миллиард 200 миллион­ ная асады. Тууга шек койылган. Эр отбасы 2 бала иеленуге кукылы, уппнпн балага б!р мын доллар айып пул телейд1. Коп д1нд1 мемлекет. УндЫ ктер д1нд1 хинду деп атайды. Будда-хинду — 80 пайыз, ис­ лам - 15 пайыз, калгандары христиандар ж ене ран,

(!зб) кришна, иогова т.б. Ал индус деген сез Унд1станда туратын н еп зп халыктын аты. «Эр жердщ салты баска, ит1 кара каска» демекпп, будда Д1н1не тацыркамаска ебд1н жок. Жер бепндеп жан-жануарларды, жыбырлап-кыбырлап журген- дерд!н бер1н кудай санайды. Табигатка табынады деген жен шыгар. Айтуларына сенсек 300 миллион­ ная астам кудайымыз бар дейд1. Ал енд1 танданбай кер. Будда дшшщ ез1 15 сектага белшед1 екен. Хин- ду д)н!нде айрыкша кастерлейпн уш кудайды атап етуге болады. Драма - жаратушы, Вишну - коргау- шы, Шива —киратушы. Ал Д1нбасы лары н Драм ин деп атайды. Ол кунэдан пек, устаз, данышпан деген магына бш- д1редг Мен1цше, орыстьщ «Поп» деген атауына жа- кын. Б1р байкаганым Ундютанда таптык, топтык Ж1К- теулер бар екенд1п. * штаттарга бел1ну1; * еулегпк бел1нушы1к; * кландарга белшу. Сондай-ак, ер Д1нн1н киел1 кундер! мен мереке- лер1 бар. * Мусылмандар уш!н — жума к ут, Христиандар уш!н — жексенб! к ут, Иудейлер уинн - сенб! кут. Ал хинди д1т уш!н эрб1р кунд! киел! деуге болады, Дуйсенб1 - шива кудайы кун), Сейсенб! - мешш кут, Сэрсенб! — канеш (гоховаслона) к у т , Бейсенб! — шие кун!, Жума - Дурга кут, Сенб! - менпн кайта- ланады, Жексенб! —кун кудайы кут. Ундпнктер угымында пш - киел1 жануар, адамга сетт1л1к пен денсаулык сыйлайды. Сиыр — киел! жа­ нуар. Меш1н - Ануман. Унд! мухиты мен Араб тещзшщ жагалауына ор-

(Ж) наласкан Бомбей каласын ундМктер Момбей деп атайды. (Бомбей агылшындардын атауы екен). Оз1М)з болган Дели, Агра, Джайпур жене Бомбей калаларында жогарыда атап откен1м:здей, кедей халык ете кеп. Оздершщ айтуынша халыктын 20—30 пайызы тапшылыкта ем!р суред1 . Тещз бойында и4н лресш , жыпыр-жыпыр салынган кедейлерд1Н жер- кепе уйлер! кала тынысын тарылтып тургандай. Орысша айтканда трущебалар, ¡лдалда лашыктар. Енд) б1р кен1л толмаган жагдайлар кала сипатына нуксан келт)рет1н ластыктыц, настыктын белен алуы. Б)р сезбен айтканда антисанитарлык жагдай. Сиырлар кеш еде ерк!н журе беред1, оган ешюм тимейд!. Орталык улттык кеш елер]нен журген автокод1ктер ер шакырымда 50 рупиден акы телейд1. Кешелер) тар, иш лрескен автокел!к. Автокел1к- терд1н рел! он жакта, козгалыс жолдын сол жагы- мен. Автобустар, жещл келжтермен катар, мунда кел!кт1н айрыкша турлер) де бар. Ол рикша деп ата- лады, кос денгелег1 бар арба, пеуеске. Б)р немесе ею адам арбаны суйреп зыр жупред), бейнелеп айткан­ да, «такси». К,аладагы когамдык кел1ктер — автобус- тар ею турге бел1нген. Сырты ерттей кызыл бояумен боялган автобустар мемлекетпю, ал сырты кок бояу- лы автобустар жеке менш)кке карасты. Унд1станнын президент ейел адам, аты-жен1 — Праби Ба Патель. Премьер-министр) ер адам — Ман Мохин Син. Халыктын орташа жалакысы жан басына шак- канда 300 доллар. 1 доллар - 48—52 рупии (унд1 ак- шасы). Азык-тул1кт1н багасында едеу1р айырмашы- лыктар бар. 1 килограмм ет — 5 доллар, нан —20 ру­ пии, 1 литр бензин 1,5 доллар. Ущцстанньщ улттык, мемлекеттж мерекел!к

к э 0 % (158) кундер1: 2 казан — Махатма Гандндщ туган куш, 26 кантар - Республика куш, 15-тамыз — Теуелс13Д1к куш, Девали —Д1ни мереке, Оз басым осыган дей)н алыс-жакын он уш мем- лекетте болган ек ен м т. Эр саяхаттьщ е з 1не тэн кызыктары, есте калар окигалары болады. «Пудай он жолын берсе екен, бул сапар капай болар екен?» деп толкитыньщ рас. Туган топыракка кайта табан прегенш е осындай куйде боласыц. 2012 жылдын 7 мамыры куш ак канат лайнер Алматыдан кешк1 17 сагат 50 минут кеткенде 3 жарым сагат ушып, кешю 21 сагат 10 минутга Дели каласына келш кон- ды. Алдымыздан А нкон атты ун д1с Ж1 Г1Т1 жылы ж узбен жаркылдай тосып алды. Б1р кезде курмет белпс1 репнде, мойнымызга гажайып алка таккан- дай, сары гулдерден жасалган гултеж1н к и пзд1 де, эркайсымызга шагын бетелкедег1 минералды су усынды. Осыдан сон к1ш1рек автобуска М1нпз1п, «Ромада» атты 4 жулдызды конак уйге экелд1. Уш ер, алты эйелд1 уш-уштен бел!п, жеке белмелерге орналастырды. Жуктер1м1зд1 ездер: котерш, коше- меттеп жатыр. Бодмелер тыныгуга колайлы, кен, жарык, телефоны, желдетюын т.б. бар екен. Ванна- дан ыстьщ-салкын суы саркырап агып тур. Кдгаз, сабынына деЙ1н укыпты койылган. Болмеде шай койып ¡шет!н тефаль, шайдын керек-жарактары тугел тур. Жазу столы, кресло, к т м т п ш , айна т.б. кажетпнщ бэр4 бар. Терт калада да орналаскан орын- дарымыз жаксы болды. К утн е б1р рет танертен асха- нада тамак бередг Швед столы деп аталады. Ал туею, кешш асты сапарластар ез1М1з уйымдасть!рдык. 8 мамыр, 2012 жыл. Темендеп асханада даярлап койган астан дэм татып, шай 1Ш1п отырмыз. Б1р офицант Ж1п т шай куйып журген. Мен ез!м бшепн

в э 0 % (Д59) В О с я агылшыншаммен (турмыстык сездер) «Оу май бой», — деп тш каттым. «Шай куйьщызшы» деп жатыр- мын. «Ж арайды», д е д 1 . Аты н К1 м деп сурасам «Мани» дейдк Мани агылшынша — акша деген сез. «Ой, неге мен саган акша беремт?» —д ей м т танда- нып. Атымды акша берсещ з айтам деген магынада TyciHÍn калдым. «М ани, мани» деп , к ею р е гш KopceTin элек. Суйтсем, аты Мани екен, кеудеандеп белгще жазулы тур. Сол куш конак уйге келген автобуспен Дели каласыныц KopiKTÍ ж ерлер!н аралауга шыктык. BipiHmi Джами меш1лнде болдык. Уш какпасы бар. Азиядагы ен улкен меш1ттерд1н 6ipi болып саналады екен. Жума намазда жиырма бес мын адам ерюн сыйып, намаз окуына болады. Бул меш!тте б1ркатар ете кунды ж ед1герлер сакталган. * Э з1рет Эл1Н1н Кураннан кеш1рген колжазбасын тамашаладык. * Мухаммед пайгамбардьщ (с.г.с) мермар таста калган аягынын i3i сакталган. * Мухаммед пайгамбардьщ (с.г.с) 6ip тал шашын керд!к. * Э з1рет Э л1тн балалары Хасан мен Хусейннщ К,ураннан Komipin жазган колжазбаларымен таныс- тык. ХУМАЮН МАВЗОЛЕЙ1 Тем1рланнын ш еберес1 , Бабырдьщ улы Хумаюн император астанасын Arpo каласынан Делиге кеш1рд1. Дели каласын керкейтуге кеп улес коскан ол коргандар согып, порт орнатты. Айналасындагы елдерден коргана отырып, б1ржагынан кеме аркылы байланысын ныгайтты. Ол 1556 жылы кайтыс болды.

Хумаюн кайтыс болганнан кей1н сеулетш) Иса- хан мен Хумаюнныц ейел1 Хамида Бану Бепм XVI гасырда осы мавзолейд1 орнаггы. Бул курылыс архи- тектуралык сипаты жагынан Т еж 1-Махалды кайта- лайды. Соган карамастан ез1нд4к кеск1н-келбет1мен ерекшеленед!. Осында кунедэн пек, эулие адам Низамутдин жерленген. 1ш1нде онын туыс-туганда- рыныц Ka6ipi орналаскан. Жанында Гардуара м е ш т тур. Алацнын айналасын бак кемкерген. Бак- шарбак деп аталады, ол терт белжке бел1Н!пт1. КУТУБ МУНАРАСЫ XI гасырда аугандык Эль Гури Дели каласын жаулап алады. Содан сон езш щ сен!мд1 cepiri Хуту- будан Айбект4 ез орнына Делщй билеуш1 eiin кал- дырады. К,ала eMÍpurici А й бек 6nÍKTÍri 72 метр, диаметр1 15 метр, 5 кабатты мунара соктырады. Мунаранын ер кабатында Кураннын cypenepi таска кашалып жазылган. Онын касында К.уатул Ислам деп аталатын меш!т салынган. (Орысша Сила Исла­ ма). Бул Делидеп ен тунгыш меш!т. Унд1станда XVI гасырга дей1н ресми п л араб тип болса, мемлекет бил4г1н Бабыр е з колына алганнан кей1н, мемле- кетпк тш парсы тш!не кешт1. Дели мен Агра каласыныц аракашыктыгы 200 шакырым. BÍ3 9 мамыр к у т автобуспен Arpara жетпк. Жолсер1пм13 Джами (орысша Виктор) орыс тш!н б1ршама жаксы быед! екен. Онын айтуынша Унд:станда 500 король болыпты. Корольдар дере- жес!не карай улкен ж ене юий деп eKire бел1н{пт!. Улкен корольдарды махараджа десе, Kimi король- дарды раджа деп атапты. «Мен Джайпур каласыньщ махараджасынын тукымымын» деп таныстырды, —

е з 1н Джами-Виктор. Мен оган «О, госпадин ко­ роль!» —деп езщдеп журд1м. Ол Ущцстаннын Кытай ж ене Пакистан мемле- кеттер!мен сырткы саясаттагы карым-катынасы онша жаксы емест1г1н айтты. Онын басты себеб! кез1нде Кашмир жене Джами деген аймактары жо- гарыда аталган елдер иел!ктер!нде калып койыпты. Жер дауы дегенн1н ез1 б)р курдел1 мэселе гой. Ол ту- ралы соз козгаганда Джами-Виктордын кабагында юрбщ уялаганын ангардым. Агра каласы ез деу1р1нде Моголстан патшалары мен билеушшер1 астанасы болган. Эдем!, кер!кт1 та- рихи кала. Кез^нде бас сауда орталыгына айналган. 1585 жылы император Акбар кущ нрген кызыл юрп1штен корган сокты, гимараттар тургызды. Жа- Ьангер патша да курьмыс жумысын одан ер1 дамыт- ты. К ей1ннен ШаИжаЬан ак мермермен корганды жалгастырып, каланы керкейте тустк Корганньщ аумагы ете улкен. Онда патшалардьщ отбасы турган. Кыскы ж ене жазгы сарайлары, арнайы конак кабылдайтын сарайлары, баска да ресми орындары бар. Б1р1 ак, б1р1 кара, патшаньщ ек! тагы болган. Кара такка танертен, кешюсш ак такка отырган. Ал Аурангзеб патша «1нжу-маржан» деп аталатын менпт соктырыпты. ТЭЖ1-МАХАЛ МАВЗОЛЕЙ1 Агра каласынын «Клар-Ш ераз» конак уй1нен тангы 7-ден 30 минут кеткенде шыгып ТежьМахал мавзолей1не ек] сагатта жетт1к. Элем деп жет! га- жайыптьщ б1рше жататын бул керемет сеулет енер1 ШаИжаханнын ен суй1кт1 де сулу ейел) Мумтаз Ма- халга ескертк!ш ретшде 1652 жылы салыныпты.

вэОЗЗ (и л ) Жиырма жылга созылган курылыс 1632 жылы баста- лыпты. К,урылыс жумысына инж енерлер, кол- енершшер, агаш шеберлер!, ернекшшер т.б. 20 мыц адам узд1кс1з жумыс ¡стеген. 1000 пш жан-жактан курылыс материалдарын тасыпты. Тэж1-Махалда хандар мен туган-туыстарыньщ зиратыньщ к еш ет, меш1т, бактар мен фонтандар (субуркактар) орна- ласкан. Оцтустж, солтуст1к, батыс жене шыгысынан терт какпа бар. Бас какпа солтустМнде. Какпалардьщ аркалыктарына К,уран сурелершен жазулар жазыл- ган. Жогаргы бел1пне араб тш1нде «Мен1н жумагы- ма енетш жол» деген жазу бар. Мумтаз Махалдьщ толык аты — Ар Ж уман Бану а М умтаз Махал. Тольщтай алганда ханнын еюнш1 ейелшщ мертебел1 атагы деуге болады. Мумтаз Махал 14- Ш 1 баланы босану устшде, отыз сеп з жасында кайтыс болады. К ез жумар алдында куйеу1 ШаИжахан патшага аманат айтады. Олгеннен к е т н е з 1Н1н уш есиет1н орындауын етшедг Оз1 елгеннен кеЙ1н патшаньщ ешкгмге уйлен- беу1н сурайды; соцында калган он терт балага бас- к ез болып, жет1мд1к таукымет!н тарттырмауын етшедг Оз1не арнап елемде жок мавзолей-ескертюш соктыруын калайды. Император ШаИжахан ез1 шекс13 суйген ейел1Н1н уш етш ш ш де орындаган сьщайлы. Ен гажайыбы Т еж 1-Махал мавзолей1 адамзат тарихында тендес1 жок ескертк1ш болып калды. Ол асыл жарына деген шекс13 махаббагган туындаган. МавзолейШн сэулет- ш1с1 (архитекторы) Устад Исахан Лахори киялыньщ ушкырлыгымен, тастарга т1л б1т1рген шеберл1пмен тент1 етед1. Мавзолейд1н ак мермер тастарын Радис- тан штатыньщ Макран аймагынан алып келген.

(1бЗ) Сондай-ак, ернек пен айшьщтар уш1н кептеген бага- лы тастарды пайдаланган. * Малахитт1 Ресейден тасыпты; * Ауганстаннан лазарет тасын жетк1зген; * Бирюзаны Унд1станньщ солтусттндеп Бутано­ дан жетк1зген; * Кепдщр сапфирд1 Шри-Ланкадан екелген; * Изумруд пен рубинд! орталык Унд1стан мен Радистаннан жетюзген; * Ж азу ернектерш е арналган кызыл кумды Радистаннан тасыпты; * Цара мэрмер тастарды онтустж Ущцстаннан тасыган. Шайжахан патша Т еж 1-Махалды тек кара мэр- мер тастан тургызуды жоспарлаган. Эйтсе де ол жоспары ж узеге аспапты. Оньщ бул жоспарына к едер п болган, оньщ улы А уренгзеб ед1. Ол ете бил1ккумар, М1нез1 канкуйлы, катал адам болып естг Экес1нен бил1кт1 тартып алып, корган !Ш1нде камау- да он терт жыл устады. Шайжахан 1666 жылы 60 жасында кайтыс болды. Экелер1н Джаха Ара мен Раушан ара ТежьМахал мавзолей!не ардакты ейел1 Мумтаз-Махалдьщ касына жерлед!. Теж1-Махалдын юре бер1С1нде курылыстын жос- парыньщ сурет1 ш1нген. Бул жоспар аныз бойынша К,ураннан алынган. Ак гимарат бейне жаратканнын тагына тен, каб1р1не жайлы орын сайлауды ниет еткендей. М авзолейдщ сол жагында меш1т, он жагында конак уй. Орталык жоспарда улкен бак бейнеленген, ол Ш арбак деп аталады, ол терт бел1ктен турады, жалпы саны он алты. Терт бел1К — терт арна. Жумактыц терт езен1н терт арна сипат- тайды (4 бел!к). 1. Бал е з е т .

(1б4) 2. Су е з е т . 3. Сут езен!. 4. Шарап е з е т . Арналарда елу ек1 субуркак (фонтан) бар. Он алты бак ж ене елу ек1 субуркак, екеуш косканда 1652 жыл, бул ТэжьМахал мавзолей4н:н курылысы- нын аякталган уакытын керсетед1. ШаИжахан пат- шанын енбеп еш болмады, каз1р суй1кт1 жары Мум­ таз Махалмен катар жатыр. Т эж 1-Махал элемд1к м эн1 бар тарихи-мэдени мура болып есептеледь ЮНЕСКО-ньщ муралары т131М1не енпзшген. ПАТЕХ ГУР САХРА - КАМАЛ КДЛА Бул корганды 1561 жылы император Акбар сок- тырыпты. Ол патшалык курган кезш де 4 калада б1рдей астана дэрежес! болган: 1. Дели; 2. Агра; 3. Лахор (Бул кала каз4р Пакистанга карайды); 4. Патех Гур Сахра — жещмпаз, жаужурек кала деген магынага ие. Акбар патшанын юнд4пнен узак жыл урпак бол- магандыктан, ол Адал Сэл1м керегенге бал аштыра- ды. Ол онын б1р жылдан сон эйел) ул туатынын ай- тады. Айтканы айна катес!3 кел1п, б1р жылдан сон ул туады. Оньщ атын ЖаИангер деп атайды. Керегенге дэн риза болган патша, оган лайыкты тарту жасауды ойлайды. Содан сон Адал С этм н щ курмелне Патех Гур Сахра корганын салады. Кала колем! жагынан ете улкен, Лондон каласыньщ аумагымен б4рдей. Осы калада 14 жыл билж курган, осьщан кей!н аста- наны Лахор каласына кеш1ред1, ол кала каз)р Пакис­ тан жер1нде. Ал Патех Гур Сахра каласында Акбар-

(¡65) дын эйел! унд1 кызы Джода калып, бил1к жасаган. Бул кала таудан тургызылган корган секш д1, тура Агра каласындагыдай кызыл кумдак к!рп{штерден каланган. Адал Салим кайтыс болган сон оган арнап Акбар меийт жене каб1р1не кумбез орнаттырады. ДЖАЙПУР ЦАЛАСЫНДА Мамырдыц Ю—11 кундер! Джайпур каласында болдык. Бул шайар 1727 жылы салынган. Оны жерг1Л1кт1 халык шыгыстагы Париж деп мактан етед1. «Форд Чум» конак уй1не жайгастык. Агра каласынан келе жатканда жарты жолда агыл-тегш жацбыр куйды. Ж олсер1Г1м б1зге «С1здерд1ц жолда- рыныз кутты екен, ел1м1зге олжа екелдщгздер. Ма- мыр айында б!зде кеб1нде куаншылык болады», - деп катты куанды. Тангы асымызды ¡пип, кене Джайпур каласына аттандык. Айналасын жатаган, аласа таулар корша- ган едем1 мекен екен. Алыстан алып корган кезге шалынды, таудын устш е узындыгы 12 шакырым корган согып шыгыпты, кытай корганын еске сала- ды. Максаттары жау шабуылдаса камсыз калмау. Кел1ктен тускеннен кей1н 350 метр би1кт1кке кетершу керек болды. Онын жолы киын болмады. Б ер1М1з д 1 ек1 -ек 1 адамнан б 1р -б 1р п!лге м т п з ш , п1л1м13 ман-ман басып, жогары кетершдж. Ауылда туйеге де м1н1п кермеген б1зге, пш М1нген т1птен кызык Кер1НД!. Джайпур каласы алкызыл тус1мен е з 1не баурай туст1. Гимараттардын к еп ш ш т алкызыл туске боял- ган. Кене калада король Амбирд1н сарайын тамаша- ладык. Сен-салтанаттьщ бер1 жасалган. Эс1ресе улкен залдары асыл тастарга малынып тур. «Мьщ б1р

взС зЗ (¡66) тун» ертегшер1ндей. Субуркактар, бау-бакша, гарем т.б. Кайтар жолда су уст1не салынган сарайды керд1к. Оган карап, ерте заманда салынганын, ол кезде каз1рпдей техника жоктыгын ескерсек, адам киялы мен м ум ю ндтнщ шекс!3 ек етн е тени боласын. Король Джесип Савай тургызган сарайга келд1к. Сарайлар э д е м 1Л1 Г1 жагынан б1р1нен-б1р1 е т ед 1 . Савай деген с е з акылды деген магына б1дд1ред]. Сарай 1727 жылы салыныпты. Ол атына сай акылды король болса керек. 1728 жылы сарайдын ¡шшен обсерватория тургызыпты. У л к ен дт ж ене мумк1н- д1г4 жагынан елем де тец д ес1 ж ок болгандыктан Генист1н рекордтар кггабына енпзшген. Обсервато- рияда кун сагаты орнатылган. К унн1ц колецкес1 уакытты минут, секундына дей!н дэлм е-дел керсетедь Сол замандагы жулдызшы сэулегейлер жулдыз жорамалдарды терец зерттеп, мермер тас- тарга салган. Жулдыздардыц, ай мен куннщ адам баласына калай эсер етет1н1н аныктаган. Бул шыгыстагы гулама галым Улыкбект^н Самарканда салынган обсерваториясына уксайды. Бомбей (М омбей) каласындагы «Шалима» атты конак уйде болдьщ. Жолсер1пм1з Видия деген унд! эйел Унд1 какпасын корсетт1. Какпаны агылшындар тургызган екен. Араб тещз1 мен Унд1 мухитыныц жагалауына король Георгии-5-т1н курмет! не согылган. Б4з б1р кемеге М1Н1П б1здщ деу1р1м!зге дей1н б1р мыцжыл бурын уцг1рлерде ом1р сурген адамдар ем1рш паш етет1н аралдагы муражайга келдгк. Пор- тугалдыктар алгаш рет осы жерге коныстанганда ею п1лд1ц алып м у с т т керед1 . Осыган орай уцпрд! «Элифанд» деп атап кеткен. Бул уц п р дщ ¡ш1нде

воСЗЗ (Í67) б1рнеше мекен-жайлар бар. Оларда тутас тастардан мызгымастай eiin жасалган Шива Пудайдьщ мус!ндер! орын алган. Бул тибадатханалар Гинес ютабына енг1зшген. Жалпы Унд1станда отыз ек1 аты элемге мешИур курылыстар бар, 6epi де елемд1к Moni бар медени мура болып саналады. Унд1 какпасынын жанына орналасцан «Тадж» к онакут керк1не кез тойгандай гимарат екен. 1900 жылы салынган. Ом1рде неше турл! зулымдык эрекеттер болып жатады гой. 2008 жылы Пек1стан террористер1 осы конакуйд! жарып, кырык адам каза тауыпты. Б1зд1 айрыкша кызыктыргандардын 6ipi аспалы бак болды. Каптаган кызыл-жасыл гул, кок шалгын, жатаган агаштар жапырак жайып тур. Осы алацнан таяк тастам жерде су корыныц коймасы бар екен, ол букш каланы ауызсумен камтамасыз етед1. Осыдан сон Махатма Ганди муражайына табан Т1ред!к. Ол зангер мамандыты бойынша Англияда университет 6 ¡TÍpreH. Мемлекет кайраткер!. Агыл- шын баскыншыларына, олардын халыкты сул1ктей сорып, канап отыртанына карсы бой кетерш, бос- тандык жолындагы кетер1Л1Ске уйткы ap i жетекш! болды. Халыкты сонынан ерте б1лд1. Сонын нети- ж есш де Унд1стан 1947 жылы Теуелс1з мемлекетке айналды. 5 ip милиардтан астам халыктын журепнен орын алып, уранына айналу бакыты буйырыпты оган. Оган сен1мд1 cepiK болтан ен 6 ipiHnii премьер министр Джабахарлау Неру. Унд1стан сэулет онер! е з1нд1к дэстур1мен, шы- гыстык ж ене еуропалык улпс1мен, ез1не тен уйле- С1м1мен тэнт1 етт1. 1888 жылы агылшындар салган тем1р жол вокзалы еткен 6ip жарым гасырдьщ тари- хи ескертк:ш1ндей есерге беледк Есте калган 6ip

( ï § 8) окига атакты мусылманнан шыккан epiic Шахрухан деген енер дулдпннщ уй1тн жанында суретке туспк. Унд1стандагы epôip кун!М1з мазмунды да кызыц- ты етт1 . Бомбейд1н аэропортынан терт сагат ушып, туе aya Делиге келд1к. Т унп сагат онда Делиден Алматыга уштык. Тангы сагат уште аскак Алатау- дьщ царандаган сулбасы кер!нд!. Туган жер, аяулы Отан, ару Алматы журепм!зд!н л утл ш удете TycTi. Ел1нн1н, жер1цн1н кащр-касиетш бш пн келсе сапар- га шыгу к,ажет. Шаршап-шалдьщканымыз да енд1 гана сез1лгендей. Алла куш-куат 6epin, бала-шагым- ньщ, теуелс!з ел1мн1н аркасында аман-сау ел, жер аралап келд1м. Тэуба! Тэуба! Теуба! Макаламды темендег1 жыр жолдарымен аяк.та- гым кедед1 : Сексенге жел1п жетг!м, Жиырма бес ел аралаппын, epÍH6ennÍH. Элемнен керд1м талай не гажапты, Сонда да туган жерден белшбеппш. Казакть[н байтак жер1, езен, кел i Сез!мд1 толкытады терендеп. Казахстан, езгеден артыксын сен Ешюм де беле алмайды сенен м ет . А/акмм м/с/.

вэО% ( 1б9) 7)рк/ <?азе/я/. №3 7 ^ 20Л? .ж'бм МАЛАЙЗИЯ ЕЛ1НЕ САЯХАТ МАЛАЙЗИЯ - АЗИЯ ЖОЛБАРЫСЫ * Халкыныц саны 30 миллионга жуык. * 1957 жылы тэуелаздж алган. * Мемлекетт1к курылымы - конституцияльщ монархия. * Халцыньщ 50 пайыздан астамы малайлык мусылмандар. * Копултгы, кепцццщ мемлекет. Ресми д1т —Ис­ лам. * 1970-1990 жылдар аралыгындагы Жана эконо- микалык саясат (жаца узак мерз1мд1 даму стратегия- сы) зор нетиже берд1. Алпысыншы жылдары эконо­ мика аукымы ею есеге, одан кейш п жиырма жыл ¡ийнде уш есеге артты. * Бюджеттчк к1р1стерд1н жартысына жуыгын экспорттык тус1мдер курайды. * Элемдеп турмыстык электроника тауарлары- ньщ эр б 1р торт1нш1С1 (компьютер, теледидар, т.б.) Малайзияда шыгарылады. Электронды чиптер мен турмыстык кондиционер онд1р1с1 бойынша элемде б1р1нш1 орында. * 8нд1р1с1н1н 95 пайызын халал стандартка тус1рген. * Туризм жон1нен элемдеп ен алдынгы катарлы ел. * Мерекелерк 31 тамыз —Тэуелс1зд1к кун1 (Хари —Мердеке)

Ю ОЗ(170)Ю (35 1 мамыр —Енбек кун! 16 кыркуйек - Малайзия куш Ораза айт жене Курбан айт мейрамдарымен б1рге мусылман жана жылын ж ене меул1т кун1н тойлай- ды. Аякастынан куйысканымыз кетер!Л1п, жумыр жердщ шалгай б!р тукп1р4 Малайзияга бейб1шем13 екеу1М1з бет алдык. Д ем тартайын десе кисыны ез1 келед1. Б1раз елд]ц суын 1шш, топырагын баскан ез басым бул елге барам деген уш уйыктасам, тус^ме де юрген емес. Эр саяхаттын б1р себеб1 болады. Казак баласыныц тшеуш тыеп, урпагымен кегер]п-кекте- ген халык. Осы сапарымызга себепш! болган неме- рем. Алаканымызда аялап ес1рген Улпан немерем- н!н: «Ата, еж е, с1здерд1 сагындым» деген б1рауыз сез1 канатымызга жел бтрд1. «Арман куып, он та- лаппен бы1м алуга аттанган немерем1зд1ц жат жерде жургендег1 жагдайы калай? Бурын Алматыдан узап алыска шыкпаган бала не куйде» деген ой мазалады. Ул-кыздарым: «Каражат б1зден болсын, С1здер ба- рып, жагдайын б)Л!п келсец1здер кайтед1 ?» — деп колка салды. Б1лдей он бес мемлекетке табаным тиген мен мундай усыныска карсы бола коймасым онсы з да белг1л1. Сонымен б{рге Малайзия мен1 бурын да кызыктыратын. Каз1р экономикасы ерлеп «Азия жолбарысы» атанган елд1н б1ркатар тустары б1зд1н республикамызга уксап келед1 . У зак жыл отарлык куйд! басынан еткерген, аграрлык елден индустриялы ел болуга кол жетк1зген. Жана астана салган. Тагы б 1р ¡ш1н жылитыны мусылман ел. Оларда да барлык Д1нге ерк!нд!к бершген. Сондай- ак, мемлекетт! дамыту, халыктын ел-аукатын жак- сарту жолында шет елдерден инвестиция тартып, батыл кадамдарга барган. Кепултгы мемлекет.

(Щ) Малайзияныц ауыз толтырып айтар жет1ст1ктер1 кеп-ак. Эздер1не Жапония мен Онтуст1к Кореяны улг! тутады. Солардыц даму жолын устанады. 8м1ршен еркениетке жету уш1н гылым мен енд1р1с уйлеслк таба бшд1. Ол ип нетижес1н бер1п те жатыр. Малайзия теуелс1зд1пн алганга дей1н каучук пен калайы енд1р1С1н1н экспортына маманданган, б 1р сезбен айтканда артта калган ел болыпты. Улттар мен улыстардын есу 1 де каркынды деуге болады. 1968 жылы 10 млн 500 мын халык 2012 жылы 29 мил­ лионга жеткен. Оньщ 1цлнде малайлар 4,5 миллион­ ная 15,5 миллионга кебейген. Бар болганы 40 жыл- дан астам уакыт. ЖУЗ ЖЫЛДА КАЗАКТЫН САНЫ НЕГЕ 6СПЕД1? 1891 жылы казак ултыньщ саны 8,2 миллион бол­ ган... Ол кезенде казак халкы патша уюметшщ уй басына салатын тут1н салыгынан жасырып, улкен ата отбасынан белш ш шыккан жас отаулар санын т1з1мде корсетпеген. Шындыгында, халык саны сол кездерде 10-12 миллион мелшер1нде болган. Оз басым бул елеуметт1к, турмыстык жагдайдын жаксаруынан деп бшем1н. Жиырма жылга жоспар- ланган жана экономикалык саясат он нетижелер1н екелд!. 1960 жылдары экономика аукымы 2 есеге, одан кейш п жиырма жылда (1970—1990) уш есеге артты. Экономикада еркш бесекелест1кке кен жол ашылды. Малайлык кепинлжтщ тандаган дурыс саясаты малайлыктардын 17 млрд доллар емес, 47 млрд доллар иеленуше екелд!. ЖЭС кезеншде ма­ лайлыктардын жалпы меныпктеп улес1 20 есеге ест!. Малайзиянын мен б1лет1н жагдайы кыскаша айткан­ да осындай. К,алганын бара керерм1з деп туйд1м.

Жалпы жер белндег! адам баласыныц Ty6ipi 6ip, тш! мен салт-дэстур1ндеп, д 1Н1идеп айырмашылыц- тары болмаса, Tirni максат-муддес! де 6ip. «Акпыз, кара, сарымыз, туысканбыз 6epÍMÍ3» дегендей адам- заттын, Алла жарткан пендес!н!н Teri 6ip. Шыр айналып турган жумыр жерд1н орналасуына карай эр материктеп aya райы эр турл1. Табигаттын М1нез! ондагы eMip cypeTÍH адамдардын да психологиясына эсер етед1 . О ц тустж пен Солтуст!кт1 салыстыру мумк1н емес. Табигатка сай адамдары да соган калыптаскан. Б4р1нде аптап, кун айналып жерге тускен ыстык болса, енд1 б1р1нде сакылдаган сары аяз, уш ай гана ептеп куннщ елеус1реген сэулес! кер!нед1. Осылайша осы жылдын 6 сэу1р1нде Алматыдан Малайзиянын астанасы Куала-Лумпур каласына «Боинг» ушагымен, 150 адам 5132 шакырым аспан жолын артта калдырып, ушып кетт!к. 8 сагаттык узак сапарда ушак Кыргызстан, Ундютан, Тайланд калаларынын уст1мен ушып етп. Бул елд1н б1зден 2 сагаттык уакыт айырмашылыгы бар екен. Малай­ зиянын ел! де, aya райы да 6¡3A¡ кул1мдеп карсы алды. Таблода +22° С деген белп турды. Халыкара- лык дэреж едеп, заманауи технологиялармен камта- масыз етшген эуежайга кел1п туст1к. Сулулыгымен, аукымдылыгымен коз тартады. Эуежайынын езшен- ак ертегшер ел1не келгендей эсерде болдым. Тэрт1п бойынша 1-2 тексеру терминалдарынан, кеденд1к бакылаулардан OTin, кала какпасына да жетт1к. Б1зд1 немерем13 Улпан кутш алды. К оз куанышымыз, немерем1здщ жуз1н Kepin, амандык сурасып, мэре- сэре болып калдык. Улпан Куала-Лумпурдын орталыгында орналас- кан «Swiss Garden» атты конакуЙ!нен орынга тапсы-

(173) рыс бер1п койыпты. К,онакуйд1ц ек1мш1л!г! колма- кол 8-кабаттагы № 815 белмеге орналастырды. Турист1к кала болгандыктан мунда туристер мен конактарга барлык жагдай жасалган. Тазалыгында мш жок. Тесек-орын, орамал кундел1кт! ауыстыры- лады. Т1пт1 тыныгып, бассейнге тусуге де болады. Асханада швед столын жайнатып койган. Осы жер­ дей кундел1кт1 малайлардын турл! тагамдарынан, жемю-жидек, сусындарынан дэм таттык. Азия дуниежузш деп 5 континентт1ц ен улкен!, елемнщ уштен б1р бел1пн алып жатыр. Оньщ терри- ториясында 53 мемлекет орналаскан. Д уние- жуз1ндег! халкыныц саны жагынан К,ытай мен Унд1стан сиякты алып мемлекеттер осы континент- те. Кытайда 2 миллиард адам, ал Ундютанда 1,5 мил- лиардка жуык адам турады. Сонда дуниеж уз1тц жартысына жуык халык осы ек1 мемлекетте турып жатыр. Бул нагыз гажайып емес пе?! Азия елдер1н1н ¡Ш1ндеп терт кубыласы сай, бойы озыгы — Малайзия. Малайзияда каз1рг1 уакытта 29 миллион халык турады. Малайлар — 60 пайыз, кытайлар — 25 пайыз, уцщстер - 10 пайыз. Халкы- нын нег131н курайтын осы 3 улт ек1лдер!, ал калган 5 пайызын тайлыктар, эфиопиялыктар, индонезия- лыктар курайды. М алайзияга дуниеж узш ен туристер агылып кел1п жатады. Сондыктан туризм жаксы дамыган. Халкыныц басым кепш1л1Г1 туризм саласы нда жумыс жасайды. К.онакуйлер, дукендер, мейрамха- на, кафелер туристер упйн кун демей, тун демей кызмет етуде. Каптаган халык елемнщ ер тукшр1нен келед1. Америка, Англия, Франция, Ре- сей, Германия, Голландия, Арабия, т.б. керпи ел- дерден келген адамдарда есеп жок. Бупн кеткен

(174) турист1ц орнын келес! кунп конак толтырады. Ту­ ризм деп осыны айт! Ел керш , жер керш журген адам болган сон мундагы адамдардын ерекше конакжай, меЙ1р1мд1, б1здер секшд1 момын екенд1г1н байкадым. Улкен1, юш1с1 болсын, танысын, танымасын, жымиып, бас изеп амандасады. Малайзияда саяси турактылык орнаган. Экономикасы дамыган, зан бузушылык денгей1 ете томен. Сол жацта журген кезде уйс13- куйс1з жургендерд1 , алкаштарды, нашацорларды, бузакыларды кормед1к. Халкыныц турмыс-жагдайы жаксы. Орташа жалакылары 500 доллар, ал зейнетке мемлекетт1к кызметте ¡стегендер ейел1 де ер1 де 56 жаста, ал езге жумыста ¡стегендер 60 жаста тпыгяды екен. Улттык валютасы —рингит. 1 доллар — 3 рингит- ке тец, б1здщ акшамен 50 тенге. Бензинн1ц 1 литр1 — 2 рингит, ягни б1зше 100 тенге. Агылып жаткан кол1ктен кез1ц тунады. Авто­ бус, такси, женш автомобильд1ц неше тур1. Ролдер1 сол жакта, журу тэрт1б1 де сол жактан. Жолдары кец, тег1с, кеседег1 су шайкалмайды. К елж тщ копт1Г1не карамастан кептел1с деген атымен жок. Тагы б1р ерекш ел1п халкы кеб1не мотоциклмен журед!. Б1зден езгеше «трейн» деген жалгыз релст1, аспалы электропойызы бар, метро жур1С1нде де да- мыл жок. Малайзияньщ табигаты тангажайып. Кун1 ыс- тык, + 2 5 -5 0 градус аралыгында. 2-3 айы жацбыр- лы. С убтропикалы к аймак болгандыктан калыц орман, жыныс тогай. Б1р сезбен айтсак ылги жаз, бей!ш ел. Мунда кыс болмайтындыктан, халкы жылу кубыры д еген т ц не екен1н бшмейдг Кыстык ки!м туралы угым жок десе де болгандай. К,ар тура-

(Ж ) лы эц г1ме айту тштен киын. Осы орайда жас ша- рымда эскери парызымды Солтуспк ец!рлерде ат- карганым, ¡с-сапарлармен болган кездер1м ер1кс13 ес1ме тусед1 . Солтустжтщ халкы салыстырмалы турде айтсак, жанкешт1, жаны с1р1. Тогыз ай кысты тоцумен етю зед!. Алты ай кун, алты ай тун. Тан- нын атып, кешт1н батканын сагат аркылы мелшерлейд1. Кеште жене тунде аспанда к ем тр- косакка уксас алуан тустер жарк-журк ойнайды. Табигаттын бул кубылысын «Северное сияние» дейд1. Запольярияда осындай. Тундраньщ тунгиык галамы 50 градустьщ тук1р1Г1ц ж ерге туспейт1н сакылдаган сары аязымен ейгш1. М енпл1к муз бол- са да чукчалар, якуттар, нанайлыктар, т.б. улттар турып жатыр. Баспаналары сыртын ац тер!С!мен каптаган б т к курке, кел1ктер! — бугы, ит жеккен шана. Шангы байламаса жаяу журу мумкш емес. Оны казактар образбен «итжеккен жер» деп атай- ды. Эйтсе де атамекен1, оларга одан ыстык жер жок. Ал елем нщ б1р киырында м эн п жаз. М ше, контраст! Малайзия — Индонезия, Тайланд мемлекеттерь мен коршшес. Айнала Онтуст1к- К,ытай тен!31 мен Андаман тен!31, Малайзия тубеп коршаган. Малай­ зия 2 улкен аралда орналаскан, б!р1 - Малак аралы, екшннс1 - Калимантас. Онда 3 мемлекет орналаскан Индонезия, Бруней, Малайзия. Территориями — 330 мьщ км. 13 султанат (облыс) бар, оларды 9 султан (еюм) баскарса, 4 бас министрлер! мемлекетп баска- рып отыр. К,ай мемлекетке барсан да тшш бшген жаксы. Малайзия е з !т н ана тш1н, мемлекетт1к Т1лд1 ерекше курметтейд1, Англиянын бодандыгында болгандык- тан агылшын т!Л1нде еркш сойлесед! екен. Бейжгнде

(1тб) т4л бымей катты киналганмын, б!р-ек! кунде 20-30 сез уйрент, ептеп тынысымньщ кенейген! бар. Мен тш уйренуге уй!р болгандыктан, малайша 21 сез жаттап алып, оларды б1р тангалдырдым. Малайша сейлесен ете риза болып калады. Сол сездер мына- лар: Эке - ая Ана —ибу Автомашина — кетесуа Бала —ана К.ыз —промпуай К,онак уй - рума тумпанен Деретхана - тандас Ушак —каптал трибал Чай —тей Нан —макел Акша —дуэль Су - ай Жылкы —рума Сиыр —мембу Кой —камби Тауык —аям К ез —мате Мурын —хиду Бас —кибале К,ол —танан Аяк —каких Айтпакшы, еуежайда топталып журген 50 шакты адамдар кездест!. Сурастыра келсем Бангладеш мемлекетшен екен. Осында курылыста жумыс ¡степ, елдер!не кайтып бара жаткан беттер!. Шала-шарпы агылшыншамньщ жетпеген тустарын, колмен ымдап сейлес1п жатырмыз. Нобайлап тусш ктж. Шет елде халыкаралык тш саналатын орыс Т1Л1Н кедеге аспай

(¿77) калады екен. Сейлесе келе, мемлекеттер1н1н кай жерде орналасканын б!лг1м кел1п, калтамдагы «елемтн атлас картасын» ашып карасам, алакандай гана ел. Астанасы —Дакка. Сез арасында «акшала- рын калай аталады?» деп сурадым. «Накка» дейд1. «Ой, Дакка, накка калай уксас» деп б1р кул1п, мэз болып калдык. АРАЛДАР ЕЛ! Мунда жиыны 4 арал бар. 1. Борнео аралы. Бул аралда дуниежуз1нде ен улкен примат май- мыл орангутанг мекен етед1. Рафлесия атты ен улкен гул де осы аралда есед1 екен. 2. Лангкави аралында б1з 3 кун болдык. Мунда Малайзия тубегшщ тузды тещз1не шомылдык. Жа- галаудагы ак кумы кандай майда десецнн. Кунге кызганда жалт-жулт етш, кезд1ц жауын алады. Кайыкпен тешз услне шыгып, мундагы табигат- тьщ эсем жерлер1н араладык. Бурабай табигатына кел1нк!рейд1. Адамнын сулбасына уксайтын таулар бар. Айналасын коп коршаган тау жукп ейелд1 кез алдына екелед1. Халкымыз жет1 казынаныц б!р1 деп кастерлейтш бурютг1 мунда да багатындар бар екен. Олармен б1рге бурюттерд! тамактандырып, оларды баптауын тамашаладык. 3. Пенанг аралында Ботаникалык бак бар екен. Мунда ес1мд1ктердщ тур1 ете коп. Сулульщтан кез тунады. Пароммен ею бетке катынап, талай кызыкка куе болдык. Бул аралда храмдар ете кеп екен. Олар: Жылан храмы, Шри Мариамман храмы, Богиня Милосердия храмы, Кху конгси храмы, Кек Лок Си храмы. 0227-12

(IT S ) Тиоман аралында орналаскан «Уйкыдагы айда- hap» аралы мен «АйдаИар муй131» таулары тунып турган аныз бен купияга толы. Куала-Лумпур ас- панмен Т1лдескен архитектуралык гимараттары мол кала екен. Мундагы «Twin towers» eri3 мунарасында болдык, «Петронас» мунай компаниясы гимараты- нын б т к т т 170 метр, 41 кабаттан турацы. Султан сарайында патша турады екен. Кдкпасынын алдында 2 жаяу, 2 атты сарбаз турады. Оте едем1, коргендер суретке Tycipin алып жатыр. Одан езге «Пенанг» кустар паркшде 200-ден ас- там кустын Typi бар. Кустар ушып кетпес уылн парк тобес! тормен жабылган. Арыктар тола мелд1р су. Б1рказан, бурют, кыргауыл, жорга торгай, жапалак, кегернин, кокиказ, лэйлек, лашын, тауыс, тоты, шагала сиякты кустар оте коп. Б1здер б1лмейт!н кустардын алуан Typi жур. Паркте колдан жасалган аралдар орналастырылган. Ондагы суларда ертурл1 ак, сары, кара, ала-кула балыктар жузш жур. Tinii декоративт! агаштар да койылган. Орхидея жене баска да тропикалык ес1мд1ктер, гулдер комкерген бактарга карап кызыгасын. М алайзиядагы К азакстаньщ е к ш е г п елш 1С1 Бейб1т Атамкулов болган екен, ол баска кызметке ауысып, орнына елш1 келмепт1. 2 6ipiHm i хатшысы бар. Олар Эуесхан Асаубай, Алмаз Нусханов екеу1мен кездес!п, сухбаттасып, «Эл-Акса — жет1 кект1н меш1Т1» , «Бакыт жолы ислам», «Ой-таразы» атты К1таптарымды жене MeHiH макалаларым бар «TypKi элем1» газеттер1н сыйга тарттым. Бул арада Унд! храмы, Кытай базары жене ел- Бухари атты менйтте болдык. Бул тарихи орындар улттык ою-ернепмен, кайталанбас келбет1мен тент1 eiri.

(¡7 9 ) Бул мемлекетте еюмет басшысы Абдул Халим Муадзам шах патша (король). Премьер-министр! - Наджиб Тун Разак. Мемлекеттщ жуйесш тунгыш премьер-министр Махатхир Мохамед жасаган. Бул ел XIII гасырда Португалияныц, кейш даттардын, XX гасырдын ортасына дейш агылшындардын коло- ниясы болып келд1. Малайзия 1957 жылы теуел- с1зд1к алган. Астанасы Куала-Лумпурдын касынан Путра Джия атты кала салынган. Онан ары 50-60 шакырым жерде арнайы оку орындары орналаскан Субан Джия атты кала бар. Малайзияда жогары оку университеттер! тек агылшын тш1нде Британия жуйес1мен окытады. Терт1б1 катал болганымен, берер бш1м1 ете сапалы. Жене мундагы студенттер халыкаралык дережедеп диплом алады. Пара бер1п оку атымен жок. Казакстаннан 3 мьщга жуьщ бала осында окиды. Малайзияда «Протон» жене «Перадуа» атты женш автокел1к, электрокурылтылар, оргтехника, турмыстык техника, телефонный тур-тур1, т.б. зат- тар жасап шыгарады екен. Басты экспортка шыгара- тын енд1р!ст1к тауар —табиги каучук. К,аз1р кокыс- ты кайта ендеп кагаз шыгаратын зауыт салынуда. Ауылшаруашылык саласын соншалыкты дамы- ган деп айту киын. Сиыр, койларды ес4рген1мен малдары арык келед1. Ойткен1 ылгалды жерде ескен шептер1 шуйг1н емес. Осы ылгалдыктан бидай да еспейд1. Сондыктан Канададан бидай, ун екелед1, Пакистаннан, Австралиядан ет жетюзыедь Пальма ес1р1п, одан пальма майын алады. Оны шетелдерге Ж1беред1. Жабайы есет1н жем1с-жидек- тер ете кеп. Азык-тул1ктен ет, алма, сонымен катар арак, темек1 ете кымбат. Ойткен1 бул тауар- лардын барлыгын шетелден тасиды. Сутт! тагам-

(Ж ) дар жоктын касы. Кур:шт1ц нанын жейд!. Нанда- ры каукарсыз. Халыктыц ел-аукаты, табысы жаксы дед1к кой, соган орай тамактын багасы аспандап тургандай. Сиыр ет! 3500 тенге, кой ет1 3250 тенге, б1р койдыц багасы 50 ОООтенге. Алманы талдап сатады. 1 талы - 100 тенге. 1 литр арак —8—10 мын тенге. Темектщ корабы — 500 тенгеден кем1 жок. Нан — француз багсп 200 тецге. Дшге келер болсак, Ислам жене Будда дш1 ресми д1н болып есептеледь Ислам д1н1ндег! тургылыкты малайлар сунниттер жене олар Шефи мэсхабынан екен. Жаппай намаз окиды. К.онакуйге жакын орна- ласкандыктан ел-Бухари м еш тне барып бес1н нама- зын окыдык. Меш1т оте жаксы салынган, улкен, уш жактан тепк!шекпен К1ред1. Эйелдерге арнайы орын жасалган. Желдетк1ш жумыс ¡степ тур. Е дет бастан- аяк кшем. Бас имамы —Сайд Муххаммад Людафи Бен Ван Юсуп. Ол К1С1 болмаган соц намазды найб имам Эли Сайд Мухаммад ел Джафи етю здг Ол к!С1ге ез1м т н «Эл-Акса —жет1 кектщ меш1т1» атты Иеруссалимдеп Эл-Акса м е ш т туралы К1табымды сь[йга тарттым. Агылшынша шамам жеткенше сонда болганымды айтып, тус!нд]рд1м. Тартуыма риза болып калды. Содан кей1н: «Оу, молдеке, с1з неге Бес1н намазын 8 рекагат кана окыдыныз» —дед1м. Б1здер Имам Агзам масхабында екетм1зд1, 10 река­ гат Бесш намазын окитынымызды жетк1зд1м. Ол болса: «Б1здер Шафи масхабымыз» —дед!. Айтпак- шы, конакуйде б1р Араб Эм1рл!пнен келген арабпен кездескем, одан сурасам: «Б1здер Маликиты масха- бынанбыз, 10 рекагат Б ест намазын окимыз» —дед1. Ие, ер мемлекетте, ер халык сол 4 масхабтыц б!реу!мен окиды екен.

ю С ЗЗ (Щ ) Лангкави аралында коттедж-конакуйде турдык. К,онакуйд1н жанында орналаскан меинтке барсам, б1р адам ж ок ¡шшде. Содан уш кун бойы сод меинтте ез1м азан шакырып, бэйб1шем екеу1м1з намазымызды окып журд1к. Ен кызыгы б1р имам, б1р меыйт кызметкер1н кермедж. Иес1тн юм екетн де бшмед1к. Будда Д1н1не сенетш кытайлар мен унд1стер. Калада Унд1 храмы бар екен. Сол храмга б1р монах- пен к1р1п, олар туралы энпмелер)н тындап кайттым. Эр мемлекеттщ ез бас буддалары болады. Будда Д1н1н1ц орталыгы Тибет екенш бшем13, бас будда Далайлама. Храмныц касында 3 кабатты улкен уй бар ед1. Сол жерде 1 мын монахты тег4н окытады екен. Мундагы окушылар — 6-дан 15 жаска дей1нг1 балалар мен жасестр1мдер. Мектепт1н !Ш1н аралап коруге б!зге руксат етпед!. Ел араласан неше турлш1 к о р еец деген осы. Малайзиядагы б1р апта да козд! ашып-жумганша оте шыкты. Ен бастысы немерем1зд! кор!п маукымызды бастык. Сабак улгер1М1 де, жур!с-турысы, тэрт1б! де б13Д1 куантты. Б1р жылга жетер-жетпес уакытта ептеп есетп калганын ангардык. Токетерш айтсак, 613Д1Н Казакстан да тыцнан жол салып, ос1п-оркендеп келед1. «Азия жолбары- сына» айналган Малайзиямен тенесш, иык т!рест1- рер кун маган онша алые емес сек1лденд4. Сондай ел болуга б1зд1н де толык мумк4ншш1ктер1м4з бар. Жас- тарымыз окып, ¡здент, тэж1рибе алмасып жатыр. Лайым солай болгай! ^ажгм Макин нам¿ре /н/сл

(1 8 2 ) «7)рк/ биам/» дозб/и/, №77 (^арам/я, 727) 2072 жьм КЫ ГАЙ ЕЛ1НЕ САЯХАТ К.ытай хансу тпннде сейлейт1н жалгыз мемле- кет. Халкыныц саны б4р жарым миллиардтан аса- ды. Булардыц арасында кептеген шагын улттар бар. Олар казактар, уйгырлар т.б. Булар Синцзян уйгыр автономиялык аймагында турады, халык саны 20 миллионная астам, 1 миллион 300 мындай казак бар екен. Харбин деген жерде ертеректе орыстар кызылдардан кашып, бас саугалапты. Сондай-ак, ертеде арабтардыц жауынгерлер1 кытайдыц б1ркатар жерлер1н жаулап алып турган, кытайдыц кыздарына уйленген. Олардан туган балалар (екес1 араб, шешес1 кытай) дунген улты болып калыптасыпты. Экелер! араб болгандыктан олар ислам дшш устанган, намаз окып, балаларын сундетке отыргызады. Б1рак бул улттыц саны коп емес, Казакстанда да бар. Дунген деген сездщ шыгуы «Д1нге ен» деген магынаны беред! деп жорамалдайды, дунгендерд1 хуйзу деп те атайды. Ал «хуйзу» деген сез арабша «уйге кайт» дегенд1 бшд1ред1 екен. Пытай халык саны жагынан елемде б1р1нш1 орында, буг1нп кунде олар 1,5 миллиардка жет1п отыр. Ал территориясы —9596960 шаршы шакырым. Ресей жене Канададан кей!н З-нп орында. К.ытай 14 мемлекетпен шектесед!,олар: Ауганстан, Бутан, Мианма, Унд{стан, К д з а к с т а н , Кыргызстан, Лаос,

Монголия, Непал, КХДР, П ек1стан, Ресей, Тежж- стан жене Вьетнам. 1949 жылы Кытай Халык Республикасы жария- ланганнан бер1 елд1 Кытай Коммуниста партиясы билеуде. Ресми турде сепз партия болса да, КХР- сын б1р партиялы, авторитарлык елдер катарына жаткызады. Астанасы - 21 миллион халкы бар Бейж1н (Пе­ кин) каласы. 1р1 калалары Гуанчжоу мен Шанхай. Шанхайда 30 миллионга жуык халык турады. * Ресми тЫ: кытай тш1. * Мемлекетт1к курылымы: Коммунист1к Респуб­ лика. * Мемлекет басшысы: Президент Ху Цзинь-Тао. * Премьер-министр:: Вэнь Цзя-Бао. * Валютасы - юань. Кытай жазуы морфема —логографтык жазу саналады. Кене кытай ты1нде сездер б!р буынмен, ягни б1р гана иероглифпен жазылса, кеЙ1н кеп буынды - б1рнеше иероглифа сездер саны улгайып, б!р буынды сездер кеп буынды сездердщ туб1р мор- фемаларына айналган. III гасырда конфуцийш1лд1к, моизм, легизм мектептершщ калыптасуы нетижес1нде Кытай философиясы пайда болды. Кытай халкы жараты- лыстану жене гылыми-техникалык гылымдарынын дамуына елеул1 улес косты. Кептеген манызды гылыми-техникалык жаналыктар Кытайда баска елдерден (соны н 1Ш1нде Еуропа елдер1нен де) б1рнеше жуз жыл бурын (компас, сейсмоскоп, спи­ дометр, кагаз, ок-дер! жасау, ютап шыгару т.б.) пайда болган. Кытайды хаостан, артка калудан жене кедей-

шпйктен шыгуына жол ашып, калыпты элеуметт!к- экономикалык даму жолына салган Дэн Сяопин болатын. 1980 жылдын аягы мен 1990 жылдыц басында К,ытай толыктай халыкты азык-тул1кпен камтамасыз ету мэселес1н, ЖЮ (жалпы 1шк1 о т м ) жене енд1р!ст1 жылдам турде улгайтып дамытуын, халыктын турмыс децгейш кетеру мэселес1н шешт1. Кытайдан бурын Индияга барганда мен байкаган кызык дуние, индустер жан-жануарлар, хайуандарга барлык т1р1 жанга кудай деп карайтындыгы ед1. Олардьщ миллиондаган кудайы бар. Ал кытай халкы кер1С1нше кудайга сенбейд1 екен. Кытай еркениет1не Конфуций заманынан бер1 калыптаскан угым эрб1р адамныц жер бет1ндег1 ем1р4 бакыт пен аман-саулыгына багытталган жога- ры элеуметт1к-саяси белсендш1к тэн деп есептеледг Оларга адамныц тагдыры кудайдыц баска салганы емес, оз енбепцтц аркасы дейд! екен. Казак халкь1 болса ежелден эр ¡с)н кудайга сыйы- нып барып бастаган, жол журерде де бэлен жерге, бэлен кун1 барам деп жоспарлауды да «кудай буйыртса, кудай каласа, Алла жазса» деген создерд1 коса айткан. Б1рде Ж ансая бэйб1шем корш1М1зд1ц Кытайга емделуге барып к е л ге т н айтты, бэйб!шемн1н де т1зес! ауырып, журпзбейт1н. «Маган да барып келу керек ед1, мумкш ем конар», - дед1. «Жарайды, буйыртса барарамыз» деп койдык. Б 1р кун1 б13Д1ц аулага б!р орыс шал кекен1с сатып кел1пт1, Жансая б1р кап картоп сатып алып, кос децгелект1 арбага салып, мен! кемекке шакыр- ды. Мен1н де ж еткетм сол, б!р муртты ж т т «Апа, маган бер1щз, мен кетеретн» деп менщ б4р жагыма

воСзЗ ( Ж ) болысты. Экеле жатып Ж1птпен таныстым. Аты Галымжан, келшшепнщ аты Биб1жан екен, 4 бала- сы бар. 7 жылдай Цытайдын YpiMmi каласында турыпты. «Ой, онда сен б1зге кенес бер, калай барып, кайда барамыз» деп эл п ж 1г1тке жабыса кетт1м. «Ур1мшще Багдат деген карындасыныз бар, соган хабарласып айтайын, 03i кут1п алып, шыга- рып салады, кыдыртады», —дед1. Содан Жансая екеум1з YpiMniire баратын болып жоспарладык. Сол кун1 кажылыкка апаратын «Нур-К,азакстан» кажылык компаниясыньщ президент! Амангелд1 Еренгайыпулымен жолыктым. Ол Kicire жагдайым- ды айтып YpiMniire бармак болган ойымды жетю зген1мде, «Ур1мш1ден кайтсаныз Талдыкор- ганга баргандай-ак боласыз, одан да акыры барган сон Пекинд1 де коре келщ з, Жет! кереметтщ 6ipi Улы К,ытай корганы емес пе?!», — деп кен ес1н бердк Уйге кел!п Ж ансая бэйб1шеме «Ал кеттж К,ытайга, эуел! Пекинге, содан сон YpiMniire» деп танкалдырдым. Галымжанмен хабарластык, визаны ж асатуга KipicTiK. «Цазакстан» конак уй1Н1н манындагы 6ip туристж фирмага бардык. Жайна деген кыз жуг1р1п жур1п кызмет корсетт1. Б1здщ алдымызда 3-4 кун бурын виза багасы кымбаттап кет!пт!, екеум!зге 28 мын тенге телед!к. Сойт1п ею аптанын 1Ш!нде виза колымызга тидь Рахат балам- мен 6ipre барып Ж елтоксан мен Гоголь кешелер1н1н килысында орналаскан \"Akzhol travel\" турфирмасынан Алматы-Пекин, Пекин-YpiMmi ба- гытында билет алдык, «ал Пекиннен YpiMniire билетт1 сол ж актан оздер!Н13 адасыздар» дед!. Сейтш 16-кыркуйекке самолетке билет алдык, кунд13Г1 сагат 4-те Алматыдан шыккан самолет 5 сагат ушып, сол жактьщ уакыты бойынша (уакыт

(Ж ) айырмашылыгы 2 сагат) тунп сагат !1-де жетед! екен. Эуежайга 2 сагат бурын келген ед1к, сол жерден муфтиятта 1стейт1н Э л1шер деген Ж1г1т кездест1. Кдсында ек! бала бар, сейтсе олар Мысырда Эл- Аскар университет1нде окиды екен, соларды шыга- рып салуга кел1пт1. «Онда оздер1н окитын уни- верситетг!н К1тапханасына апарындар, еуел4 оздерщ окындар» деп «Эл-Акса жет1 кектщ MemiTi», «75 жастьщ жем1с1» атты ютаптарымды, «Эсиет», «Адас- па, казак» макалаларымды устаттым. Tipкeyдeн OTin, «Эйр Астана» авиалиниясынын Бойнг самолет1мен ушып кетт!к. Пекинде — Бейж!нде К е л т тускен1М1з сол колында б1зд1н фамилиямыз жазылган кагаз устаган Лева атты ж т т тур екен. Ганысып, кейш кассага барып 20-кыркуйекке YpiMmire билет алдык. Содан кей1н Лева б1зд! «Hong run business» атты отельге апарып орналастырды. 2- кабатгагы №220! белмеге барып жайгастык. Белме- де керегщнщ 6epi бар, барлык жагдай жасалыпты. Тан ертен сагат 7-де тангы аска туст1к, швед столын жасап койыпты, кустьщ сут!нен баскасыныц 6epi табылады. Сагат 8-де Вася деген кытай шопыр Света деген гидпен к е л т , б1зд1 каладан 70 шакырым жердег4 Улы К.ытай корганына апарды. Эз1м1зд:н Коктобеге шыккандай билет алып аспалы жолмен тауга шыктык. «Улы Корганнын» шыгысы Ляудуц- нын Жолбарыс тауынан басталып, батысы Гансу- дагы Жяйуйгуанга деЙ1н барады, жалпы узындыгы 6700 шакырымнан артьщ. Корганныц !ргетасы ка- ланганнан бурын да сол манайда эскери 6eKiHicTep болган екен. Алайда бул 6eKiHicTep улы империяны

(Ж ) коргап калуга кепщщк бере коймайтын eдi. Цорган- ды салудагы Heri3ri максат жазык даланы мекен- дей^н, кытайлар ymÎH ол кездерде жабайылар са- налган кешпендшердщ шабуылдарын токтату, олар- дын мэдениетше Аспан асты ел1 тургындарынын араласып кетпеу1н камтамасыз ету болатын. Б.з.б. 221 жылы тунгыш император Цинь Шихуан- ди езге алты патшалыктын басын 6ipiKTipin, б1ртутас К.ь!тай империясын курды. Ол эр патшалык тургыз- ган y3iK-y3ÎK корганыс камалдарын 6ip-6ipÎHe жал- гастырып салдырды. Оньщ узындыгы 5000 шакы- рымга жет1пт1, ягни корганньщ н еп зп бел{г1 осы кезде салынган. Улы корганды салуга колданылган неше турл! материалдардьщ арасында адам калдьщтары да бар десед1. О й тк е т бул тек улы курылыс кана емес, сонымен катар улы зират болып та саналады. Жал- пы, корганды каланган кез1нен бастап, оньщ сан рет енделгенш ecKepin, толык салыну мерз1м1 ете узак уакытка созылган деген дерекке сенсек, ондагы жер- ленген адамнын накты саны тек Жаратканга гана мэл1м. Сол кезде корган салу жумыстарына Ж1бер4л- гендер уйлер!не оралмаган. Ом1рлер1н1н сонына дей1н император мен ел1не адал кызмет e iin , сол кабырга басында дуние салгандар жетерл1к. Кейб1р ацыздарга суйенсек, императордын каталдыгы сон- шалыкты, кабырга салу барысында саусак сугарлык- тай тес1к калдырып койган адамды болшектеп, сол TeciKTÎH орнына юртш пен коса капай 6epinTi-Mbic. ByriHri танда ел арасында ек1 турл1 ой калыптас- кан. Bipi Улы К.ытай корганын Ежелг1 К,ытай инженерл!к енершщ ен б т к жет1сл п десе, 6ipi бул курылысты катал басшыньщ кисынсыз эрекет1 деп атайды. Ел арасында «егер де корганга кулак турсе,

(Ж ) курылыс кез1нде кайтыс болган жандардын зар жы- лаган дауысын да естуге болады» деген аныз да бар екен. Осы корганды кору уш1н жер жузш ш тукп1р- тукп1р1нен мындаган адамдар агылып к е л т жатыр. Бразилия, Англия, Германия, Франция, Италия т.б. мемлекеггершщ азамаггарын кездеслрд{м. Осыдан кей:н, акыры жол т у с т келген соц, К,азакстанныц елшпнпне бара кеткен1м жен шыгар деп ед!м, б1р кец кeшeнiц ек1 жак бойында ер ел елшш1ктер1 орналаскан гимараттарга келд1к. Солар- дыц б!реу1не «Мынау казактард1к1» деп Вася юрпзгп Ж!берд1. К¡реек кузетш1 Марат деген ж!пт алдымыз- дан шыкты, кызметкерлер туск! аска шыгып кетттг «Мен жазушымын, К1табымды берем1н, келгенше кутемш» деп ед1м, елшш1кт1ц астыцгы кабатындагы б1р улкен белмеге отыргызды. Сол жерде уш сагат- тан артык отырдык. Сагат 3-тен кете I хатшы Жай- наков Энуар деген ж т т келд1. Жагдайымды айтып, eлшiмeн кездесем1н десем, басшынын шугыл жумыс- тары бар, кабылдай ма екен деп ед1, ейтсе де ол юс1 уакыт тауып 5-10 уакытын белд1. Иеменде елш! бол­ ган Сундетбаев Самат белемд1 жене ж ерлест Мурат Эуезовт1н бурын осында елш1 болганын айттым. О з1мн1ц енбектер1мд1 сыйга берд1м. Сейт!п 5 К1табымды елш1л1кте калдырып кетт1м. Ертец1нде Император сарайына бардык. Алды- мен 3 аялдама автобуспен журд1к, жол акысы 1 юань б1зше 25 тенге, одан кейш метромен б!раз журш жетпк. Метро багасы 2 юань, ол 50 тенге. Бул елде тш бшмесен меселе киын. Автобустан туеш, метро бекет1н сурастыра бастадым. Ек! кеш ен1ц киылысында турып кайда барарымды бшмей, ары еткен, бер! еткен 10 кытайдан жол

ВоС % (189) жайын сурастым. Макау К1сщей ымдап, жерд1 кер- сет^п, сонын астымен журет1н кол1к десем ешкайсы- сы тус1нбейд1, самолетте де сондай жагдай болды, жанымызда отыртан б1р ж1г!тке «Кытайсьщ ба?» десем ундемейд!, сосын «а ю чайна?» деп агылшын- ша сурадым, оган да тус1нбед1м дегендей карайды, сейтсем кытай дегецщ олар хансу дейд1 екен. Агыл- шыншам бул халыкка жарамады. Баганагы жолдын эн г1мес!не кайта оралсак, содан б!р фирманьщ кузетиисше барып бар б!лген агылшынымды айтып жатып, сол к!С1 жол сштеп, эзер таптык. Жабык кала (патша эулетшщ сарайы) Кытай ас- танасынын орталыгында орналаскан. Сонгы 5 жузжылдыкта Кытай басшылары туруына арнал- ган. Сарай XV гасырда салынган, ауматы 700 мьщ шаршы шакырымга жететш кешенде шамамен 1000 курылыс нысандары бар. Элемн1н мэдени мурасы- на енетш сарай кытай салтынын бар керш1сш ай- гактайды. «Жабык кала» атауы билеуш1Н1ц рукса- тынсыз сарайга ешюмнщ К1р1п, шыга алмауымен тус1нд1ршед1. Бул кун1 сарай улкен муражайга ай- налган. Сарай курылысы Мин эулетшщ ыкпалы- мен басталган. Монгол эулетшен кей:н, барлык монгол сарайлары киратылып, жаца билеуш!ге туракты жана мекен тургызу керек болады. Кытай- дьщ баска курылыстары сиякты, сарай оз1Н!н кен олшем1мен ерекшеленед1, оны тургызуга мындаган адам ат салысыпты. Курылыс материалдары репнде мэрмэр тактайшалары, кунды агаш, арнайы к1р- тш тер пайдаланылган. Жабык кала ежелп калпын- да сакталып калган элемдеп ен ¡Р1 сарай. Ол 8 метрл! кабыртамен жэне терен орлармен коршалган. К,абырга ен1 ш амамен 8 метрге дейш жетед1. Мундай коршау шабуылдарга тоскауыл болып, са-

в о 0 % (190) райга Т1рек болыпты. Сарай еюге бол!нген. Б1р!нш1 белжте барлык салтанатты рэс!мдер отк!з1лсе, екшин бел1кте патша ез жануясымен б1рге турган. Жабьщ кала сыртында бау-бакша мен саябактар бар. Сонымен катар, патша эулетш щ мушел1р1не арналган кабыр орналаскан. Кешен курылысы мукият жоспарланган, барльщ пэлсафалык жене Д1ни кагидаларды сактап, патша бил!Г1Н1н устем болганын бейнелейд1. Мысалы, барльщ шатырлар патша эулетшщ тус1 болып саналатын сары туске боялган. К1тапхана шатырындагы кара туе орт каушс13Д1гш, ал мурагер уш нщ шатырындагы жасыл туе мансап есуш бейнелейд! екен. К,айтарда да метрога М1нд1к, кешеде, метрода, барльщ жерде адам коп, тыгыз, бэр1 асыгыс, жол сурасан карамайды да, эмбе кепшипк халык агыл- шынша сейлемейд1 екен. Эйтеу1р студенттерден, сакшы кызметкерлер1нен кемек сурап жатып, конак уйге жетт1к. Гид алмаган себеб1м1з олардьщ кызмет корсету куны тым кымбат екен, оз1М1з журд1к. Тещз асты бацшасы 3-куш таксиге отырып океанариумга бардьщ. Онда бальщтын сан алуан тур1 бар екен. У лкет де, К1Ш1С1 де, тур-тустер1 де эр алуан. Тасбакалар, жы- ландар, су асты ос4мд1ктер1тн бэр1н кердж. Оз1нше б4р тангажайып элем. Бейжщ —К.ытай ел1н1н астанасы. Бейжщ, Пекин, Бэйцзин —солтуст1к астана деген магынаны беред1. К елем 1 ж енш ен К,ытайдагы (Ш анхайдан кеЙ1н) ек!нш! кала. 23 миллион халык турады екен. Уш жа- гынан тау жоталарымен коршалган, онтуст1к-шыгыс жагы гана жазык, оте эсем кала. Кошелер!нде кел1к коп, жешл автокол!кпен коса велосипедпен журген-

вэОЗЗ ( Ж ) дер де жетерлж. Козгалыс б1здепдей сол жактан. Келж жолы белек, велосипед жолы белек, адам- дарга арналган тратуар белек, бер1 рет-рет1мен. Хал- кы кеп болса да кала ете таза. Цанша адам болса сонша кел1к, б1рак б1здепдей кептел1с жок. Бул да таи калдырды. Метромен журетшдер де кеп екен, метролары ек1 кабатты екен. Жыбырлаган адам жердщ астымен де уст1мен де журш жатыр, б1рак тып-тыныш, кешеде урсыскан, айкай-шу, дауыс кетеру дегенд1 кездеспрмейсщ. Кытайда пере алган, урлык жасаган, К1С1 елт1ргендерге колданылатын жаза ете катал екен. Ату жазасы бершедк Осындай каталдыктьщ арка- сында 1,5 миллиард халыкты терт1пке багындырып, тыныштык орнаткан шыгар деп ойладым. Бундай кылмыс турлер1 жоктьщ касы, ете сирек болатын сиякты. Халыктын саны кеп болгандыктан бала санына да тыйым салынады екен. К,алада туратындарга 1 бала руксат, ауылдагыларга 2 бала. Одан асса айыппул теленед1 дейд). Дел айыппул кунын бше алмадым б!реулер1 20 мын десе, б!реулер1 50 мын юань дейдь Ал жатдай- лары жок отбасылар бала зансыз туылса оны ешб!р жерге Т1ркемей, ол бала кужатсыз есе беред1 екен. Санакка да юрмейдь Осыган Караганда зансыз туы- лып, кужатсыз журген кытайларды санаганда белк1м халык саны 2 миллиардтан асып та кеткен шыгар. Ер адамдар зейнетке 60 жаста, ейелдер 55 жаста шыгады екен. Зейнетакымыз жаксы дейд!. Халык­ тын жалпы жагдайы, турмысы жаман емес тер1здк Пекинде, Ур1мш)де меш:ттерде болдык, ол жерлерде де кайыр тшеп отыргандарды кермед1к.

(192) Багаларга б1раз тоцталып етсем. Жогарыда атап еткен1мдей 1 юань 25 тенге, 1$ 6,3юань екен. Орташа сападагы жанармайдын 1 литр1 —1,5$. Тамактарыньщ багасы: 1 кг. сиыр ет1 - 45 юань = 1125 тенге 1кг. жылкы ет1 —50 юань = 1250 тенге 1 кг. казы —60-70 юань = 1500 тенге 1кг. кой ет1 —50 юань = 1250 тенге 1 кг. тауык —20 юань = 500 тенге 1 кг. алма —8 юань - 200 тенге 1 кг. жуз1м —10 юань = 250 тенге 1 кг. банан —6 юань = 150 тенге Кгыпрек нан - 2 юань = 50 тенге Улкен нан —3 юань = 75 тенге Багалары б1зд1юмен шамалас. Басында тш бшмей б!раз киналдым. Б!рак саяха- тымнын соцына таман б1раз сез у й р ен т «эй суду кыз, жаксы бала» дегенд1 де айтатын болдым. Уйренген б!раз сездер1мд1 керсетей1н: Самолет - фейджи Автокел1к —чичэ Метро —дыте Деретхана —цесуа К,ыз —гунян Суду —пияулян Ул - нанхар Жаксы —хау Селем —нихау Бейб1ше —чидзе Жаксы керемш —оани Шай —ча Су —шюй Нан —мембо Такси —чизучэ

(Ж ) Аэропорт —джичан К.ь[тай корганы - ванли чан чин Поезд —хочи Тамак жейлн таяк - куайдзы Буны жазып отырган себеб!м, Кытайга жол тусш жатса, б1реулер уш1н осы аздаган сезд1к комек бола ма деген ой. Ур!мппде 20-кыркуйекте Бейж щ конак уЙ1нен шытып, эуежайга келш 14.40-та Ур1мш1ге уштык. 4 сагат уацыт козд1 ашып жумганша ете шыцты. Кешке Баг- дат деген кыз кулп алды. Таксиге отырып, конак уйге бара жатканда, менщ ойыма Ур1мш1де туратын, ептеп таныс- бМст1пм!3 бар б1р казак бизнесмен ¡тш еп м туст!. Осьщан б1рнеше жыл бурын 1Н1МАскарбект1н уй1нде дастаркандас болганбыз. Сонда визиткасын берген, аты Бакытжол. Кытайга жол журелн болган сон, 1здеп тауып визитканы салып алганмын ез1ммен. Багдаттыц калта телефонынан сол Ж1г1тке телефон шалдым. Бакытжол б)рден тани кет1п: «Уйге келш конак болыцыздар» дед!. Б1раз жолдан шаршасак та, шакырган жерге барайык, конак уйге сосын барып демалармыз деп, адрес!н бМп, Бакытжолдын ушне карай жол тарттык. Багдаттын айтуы бойынша бул байлар туратын аудан екен. Расында да уй! алагай да далагай, жиИазга кемш 1п тур. К1ре сала Ж ансая екеум1з дерет алып, кеш батып барады, акшам нама- зын окьщык. Дастархан жаюлы тур екен, б1раз оты­ рып конак болдык. Мен К1таптарымды, макалала- рымды, телеарна багдарламасына тускен таспаны берд!м. Сол жерде-ак койып б1рге керд!к. «Бул

В эС % (194) диск!Н! кебейт!п, осындагы казактарга таратамын» дед1. Б4зд1н конак уй жакын манда екен. Жаяу жур1п барып белмем!зге жайгастык. Ертещнде 21 кыркуйек жума кун1 ед1. Бейб1шем Багдатпен дукен аралап кетп, ал мен1 Бакытжол «Пала сыртында 7 шакырым жерде казак м е ш т бар», деп сонда алып кетп. Улкен меш1т екен, жана- дан салынган кер1нед1. Дерет алып, 1шке к1рд!к. Уагыз айтылып жатыр екен, отырып тьщдадык. К е т н кутпа айтылып, намаз басталды. Уагыз б1тер кезде б!р карт К1С1 кел1п, кол алысып амандасып, касыма отырган. Намаз басталганда елг: К1С1 мехраб- ка турып (намаз е тк 1зет1н орын) намаз етк1зд1. Сейтсем бул К1С1 имам, уагыз айткан ж1пт найб мол- ла екен. Намаз басталды, еуел1 4 рекагат суннет1, одан кейш 2 рекагат фарз окылды, ал б1здерде Агзам месхабымыз Казакстан бойынша жиыны 10 рекагат оцылады. Фарыздан к е т н мен тагы 4 рекагат суннет окьщым. Сонда 10 рекагат болды. Мен калгандарын кут1п отырсам, олар ел1 окып жатыр, окып жатыр. Булард1К! не деп 1Ш1мнен ойлап коямын. Б1р кезде бггп, касымда отырган карттан неше рет окыдьщыз деп сурадым. 18 дед1, тан калдым. Мен Мекке, Ме- динада, Эл-Акса меш!Т1нде осы ерекше касиетп уш меш1тте, Стамбулдагы, Анталиядагы жене К,азак- станнын 14 облыс меш1ттер1нде, Алматынын 32 меш!Т1нде болган кажы к1С1м1н сонын ез1нде булар- дын ерекше окыгандарына карап, тан калдым. Жене тагы б!р жайт б1зде фарз окылганда «ауминд1» 1штен айтады, булар бер1 дауыстап айтады екен. Мен намаздан кей1н суранып, бата берд1м. «Мен Абай атаньщ немере 1Н1С1 Цайыржан кажы Макинмш, жазушымын», — деп е з1мд: таныстырдым. Б1раз

воСзЗ (Ж ) уагыз айттым. Элхарам, Мединадагы Мухамед (г.с.с.) м еш тн , Эл-Акса м еш тнде корген!мд1 айт- тым. Эл-аксадан пайгамбарымыз 7 кокке котершген1 туралы — Миграж тун! туралы сез козгап, осылар туралы К1таптарым бар екенш айттым. Кей1н имамга конак уйге келш К1тап алсаныз болады деп ед1м, аксакал имам «бундай К1тап б!зге таптырмайды», деп, б1збен б1рге конак уйге карай журдк Жолда танысып, б1раз енпмелеслк. Аты Кудайберд! екен, жасы 73-те, 7 жасынан бастап молдадан дэр!с алып- ты, иман болып ж урген1не 20 жылдан асыпты. «Намаз етк1зулер1Н13 б]зден белеке екен» десем, «Ур1мш1де 50 шакты меш1т бар, казак, дунген, уйгырдык! дегендей, бэpiндe осьыай окылады», дед!. Бул жерде Д1н еюметке багынышты екен, меш1т курлысы, оньщ жондеу жумыстары, жарыгы, отыны бэрш ок1мет каражатгандырып, молдалардын, баска да меш1т кызметкерлер4н1ц жалакысын ок1мет телейд1 екен. Конак уйге кел1п имамга К1тапта- рымды, макалаларымды берд1м. Аксакал «Цажеке» деп сыйлап, «ертен кешке б1здщ уйге конак болып кетщ!з», деп шакырды. Ертен;нде Жансая, Багдат ушеум13 дукен арала- дык, балаларга усак-туйек сыйлыктар алдык. Туск1 тамагымызды ]ш1п алып, конакка жиналдык. Имам сагат 5-те жещл кол1кпен келш, бэйбшем екеум1зд1 алып кетт1, уй1 кешеп меш1тгщ манында екен. Кой сойыпты. Сол кун жанбыр жауып, б1раз салкын бол- ды. Ол к1С1лер от жагып койыпты. Сол жылы уйге тунед1к. Э нг1ме дукен курып, б1рге намаз окып, б1раз рахаттанып калдык. Аксакалдьщ аты Шолан Кудайберген, жолдасы Сайраш оз1нен 20 жас т и п екен. 3 ул, 1 кыз асырап отыр екен. Ек1 улы семья курыпты. Кайтарымда шапан киг!ЗД1. Содан ертен!н-

(196) де риза-кош болып, уйге кайтгык. Жолда Богдадагы Жайлаутау кол¡не соктык. Келд1н жагасына 20 шак- ты ки13 уй курып койыпты. Келге дем алуга келген­ дер сонда тусед1 екен. К,ымыз, шубат, бесбармак, куырдактьщ бэр1 бар. К дзактар туратын жерлерД1 атай кетешн: 1) Алтай аймагы 2) Шеуешек каласы 3) Кулжа 4) Ур1мш1 каласы 5) Баркол ауданы 23-кыркуйекте тунп 11-де конак уйден шыгып, Багдат кызымыз Ур1мш1тн еуежайына екелдт Тунп 2-де ушакка отырдык, 2 сагат ушып сагат 4-те Алма- тыгы аман-есен жетт1к. Осылай Пытайга саяхаты- МЫЗ СЭТП ОТТ!. Мен 031 теубеш ш казакпы н. К,азак «Ж уз ест1геннен б1р керген артьщ> дейд1. Сол казак тагы да «Жас кез1мде бейнет бер, картайганда зейнет бер» дейд1 гой. М1не, бала-шагамньщ колдауымен, солар- дыц демеу!мен бэйбш еимз екеум[3 Цытай ел1н де керш кайттык. Ул-кыздарыма алгысым шекс!з. Дяйьрлсян Ж4ЛЙУ Алматы-Пекин-Урумчи—Алматы.



(198) адам/» ¿аз^ям, №4 сауу?, 732) 2073 жьм ТАБИГАТ - ОТАН БАЙЛЫГЫ АДАМ Ж ЭНЕ ТАБИГАТ Эуел баста Кудай аспан мен жерд1 жаратты. Одан кей1н адамды топырактан жаратты, оган жан берш, кабыргасынан эйeлдi жаратты. Жер бет1не андар мен малдарды жене бауырымен жор- галайтындарды тур-тур1мен дуниеге экелд!. Тец1здег1, кел мен езендег! балыктарга, аспан- дагы кустарга барльщ жануарларга адам баласы ие болсын дедк Сол жараткан адам баласы мен барлык жан- жануарлар гасырлар бойы, миллиард жылдар бойы осед1, онед1, к е т н е л т , уакытпен б)рге жацгырып отырады. Каз!рп уакытта дуниежуз1нде 200-ден астам мем- лекет бар, мьщнан астам улттар бар, адам саны 7 миллиардтан асып барады. Тарихка ущлсек адам баласы алгашкы кауымдык курылыста жабайы болган, шоп-шаламмен, кей1н жануарлардыц ет1мен тамактанган. Сойт1п, бастап- кыда жеке журсе, кей1н топтасып, тайпа курып, табигатты игере бастады. Каз1рг1 уакытта тау, тас, мухит, тетз, тогай, кум, мидай дала болса да, ыстык, суык жерлер болса да, барлыгында адам баласыньщ табаны тимеген жер жок. Алла тагала адам баласын кунше 3 мезгш тамак 1шет!ндей кылып жараткан. Сондыктан тамак тауып

(199) жеу уш1н, жумыс ¡стеу керек, т1ршы1к-ерекет жасау кажет. XXI гасырда техника, еркениет дамыган уакытта адам баласы аспанда ушакпен ушатын болды, ке- мемен суда жузетш болды, т1пт1 жерд1н астында да метромен журет1н болды. Сейтш , дуние- ж уз1н1ц халкы белек аралдарда турса да б1р- б1р1мен кары м -каты наста, сауда-сатты к езара байланыс жасап жур. Эркениетт1ц шарьщтай ескен! сонша, адам баласы аспанда ушакпен кустай самгап, жер шарыныц кез келген ту к т- р1не жете алады. Бул халыктар ер жерде ер турл1 лршппк жасай- ды, б!реулер1 калада, б1реулер! далада ем!р суруде. Ал осы кемелденген заманньщ ез1нде кальщ тогай (джунглид1н) 1Ш1нде де жабайы халыктар жаланаш, КИ1МС13, сабаннан жасалтан куркелерде ем1р CYpiп жаткан адамдар, тайпалар да бар екен. Булар жан- жануар, хайуандарды, андарды аулап, балык устап, жем1с-жидек тер1п, тамак тауып жан сактайды. Ал дамыган мемлекеттерде туратын халыктар неше турл1 техниканы колданып жер жыртып, епн, жемю- жидек ес1ред{. Неше турл! мал устайды, терт тул1ктен белек, буры, епз (як), шошка т.б. малдарды ес1р1п, солардын етшен, супнен неше турл! тагам енд1р1п, осы фени ем1рде т1ршш1к корепне айналды- рады. Жерд1ц астынан неше турл1 асыл тастарды жене мунай мен газды, тагы баска казба байлыктарды игерш, гылым мен техниканы пайдалана отырып, адам баласы Т1ршш1кке кажетт1 табигаттьщ бай- лытын игеру уш1н жанталасуда. Т1пт! комагайлык танытуда.