Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

(2 7 5 ) БЬ, казак халкы буйте берсек, бара-бара жойы- лып, нагыз мэнгуртке айналамыз. Таза казак саны- мыз ез1 8-9-ак миллион рана болсак, айналамызда керш1 елдер — езбек, тур1к, кыррыз, орыстар К1р1п жатса, ес1ресе кытайлар кебейт барады, олар казак- тын кыздарына уйлен!п жатса, сонда б!з не болганы- мыз? Улттык намыс кайда? Осындайда Алаш кауымына б1р сурак койгым келед!. Б13 капита- лизмнщ занымен жорары ерлемей, феодализмге карай неге шегшшектейм13? Сондьщтан жогарыда керсеткендей жуздеспей, руласпай б1р казак болайык, eзiмiздiц ежелден ата- бабаларымыз сенген Ислам дш!М!збен журеЙ!К жене калыц мал дегенд! мулдем кояйык. Бул —мен)н акса- калдык сез1м. Б!з тiлгe тиек еткен казак теледидары «^алыц малдан» гер! «Жастар арасындагы ажырасуды калай токтатуга болады, ж ас отбасынын ойран бо- луына не себеп, олардыц ошагынын оты жанбай жатып неге сенед4?>> деген мэселелерд! к етерее, когамга да, адамга да элдекайда пайдалы болар ед1 деп ойлаймын. Жогарыда б!раз мэселелерд1 т4лге тиек етт1к. Корыта айтканда, рухани жангыруымызга кер{ эсер ететш, кайшы кылыктарга жол бермей!к, агайын. А/акмн Ибам&щ /м/с;'.

(2 7 6 ) ¿язе/м/, №6 Г 77^ 2077 жил ОТАНДЫ СУЮ ОТБАСЫНАН БАСТАЛАДЫ Отябясы - О/иамь^Аидм^ ом/а^м. О/ябясммдя ядам бомммдяам ясмл ^ясме/и/яер з<сяр^ь/рям к<%)ннл, ^ядмя/ияся&/. О/ия^и мс/им^ сез^м — жя^ммдярммя^ /яуаям/мумс^яядя^ммя деаем сумкжеяи/ммстяен бяс/иаиадь/. Н.Э.Назарбаев Кешпел1 жене рулык —тайпалык нег1зде курылт- ан халыктарда туыстык байланыстар когамдык карым-катынастын негЫн калайды. Рулас агайын, туыс, аталас, б4р ата баласынын, б1р эке баласыныц туыстык байланыстан туындайтын парыз бен карыз М1ндеттер1 ете кеп. Олар казактын гурыптык зац- салттарымен бектлген. Отбасында непзп туыстык катынас —ерлер жаты- нан тарайды. Сонымен катар ейел жагымен де туыс­ тык байланыстардьщ атаулары бар. Цыздан туган ба- лаларды жиен деп атап, балалар уш!н шешесшщ туы- стары нагашы, наташы журт деп аталды. Казак салты бойынша жиенд! ренж1туге болмайды, сураганын берт, кец!Л1н жыкпаута тырыскан. Жалпы алганда, казактын туыстык катынас атаулары 90-га жетед!. Кенекез шеж!реш! кариялар б!р атадан келес1 атанын баласы н, туыстык тармактарды еш киналмастан-ак тарката беред!. Осылайша, тарихи окиталар, аныз- енпмелср атадан балата жалгастырылады.

(2 7 7 ) Казак отбасы непзшен уш урпацтан турады. Ол - ата, еже, бала. Аталар мен апалар ауыл-аймак, агай- ын арасынын ôepexeci, акылшысы болып келед1. Олардыц еркашанда мертебес! би1к болып, сый- курметке беленген. Эйткен1, улкенд1 сыйлауды кад1р туткан казак салты бойынша KopreHi мен турмыста туйген1 коп, теж1рибес1 мол адамньщ сыйга белену) занды кубылыс деп танылган. Улкенд1 сыйлау, акылын тындау кергенд1Л1к деп есептеледт Дестурл1 когамда ата-ананын тербиесш кермей ескен бала болмаган. Ата-апалар жыр, дастан, ертеп айтып немере-шеберелерш рухани байытып тербие- леп отырган. Цазактыц ежелг1 дестур! бойынша тунгыш немерес1н атасы мен апасы ез колына алып, немере ыстык болгандыктан балаларынан да артык керш, тербиелеген. Туцгыш немерелер ата-апасын ез еке-шешес1ндей санап, туган еке-шешес1н тек кана ескеннен к е т н де танып жатады. Кейде туцгыш немерес1 кенже улыньщ орнына, атасынын кара ша- нырагына ие больш та калатын жейт кездесед1. Эке —еулет басшысы, отбасы, отбасы мушелер1- HÎH Tiperi, асырап сактаушысы, камкоршысы. Отба- сындагы улт тербиес1нде еке мен аналардын орны ерекше. Эке yni барлык балалары уш1н улкен уй, кара шацырак деген киел1 угымдармен сыйлы да курметт!. Кара шанырак, улкен уй деп атайтын екен1ц ушне болашакта кенже ул ие болып, карттарды ба- гып-кагатын, кене салт 6yrÍHri казак отбасыларында да сакталган. Ал улкендер1 уйлен^п уй болысымен енш1лер1н алып, белек шыккан. Жасы xinii болса да кенже иеленген улкен уй баска жасы улкен туыста- ры уш1н де кад!рл1, KacneTTÍ уй рет1нде саналган. Казак когамындагы ейелдерд!н орны жайлы

воСЯ(278)ВО <з; енпмелегенде, Орта Азияны мекендеген баска ха- лыктардын ейелдер1мен салыстырганда казак кызда- ры мен эйелдер1Н1н анагурлым epкiн болганын айтк- ан жен. Олар жуздерш жамылгылармен буркемей, ашык ем4р сурген. Дегенмен, казак эйелдер1 уш1н басты М1ндет —отбасы бер1кпп н сактау, бала терби- елеу, ерлер1н барынша сыйлау, рухани колдау керсету болып табылады. TYЙгeнi кеп шешеа кызы- мен, кел1Н1меи ем1р тэж{рибелер{н бел!ст, болашак улкен ем1рге дайындайды. Туыс агайындардьщ эйелдер! -абасындардьщ карым-катынасы езара кемек пен тусшктжке, берекеге курьыады. Сондык- тан да, «Абысын тату болса, ас кеп, агайын тату бол- са, ат кеп», —деген. Экенщ М1нез-кулкы, езгелермен карым-катына­ сы, енер бш1М1 ул баланын кез алдындагы улп-енеге алатын, соган карап есет4н нысанасы. Цазакта б!реуд!н баласы жаксы, енегел] азамат болса: «Оньщ екес1 немесе атасы жаксы К1с1 ед!, кергещй бала екен, енегел! жерден шыккан гой», —деп мадактай- ды. «Эке керген ок жонар, шеше керген тон тшер» дегендей, отбасында улдар экелер1 немесе аталары- нын бойындагы касиет пен енер1н уйрент ескен. Шыгармашылыкта, акындыкта танылган жас бала­ нын тербиесше аса назар аударылган. Ата енер!н урпагынын кууы, оны мирас ету1 казак отбасыла- рында жи! кездесет!н дэстур. Бил1к, батырлык, еншМк, сер1Л1к, мергенд1к, ащиылык, зергерл1к си- якты ата-баба енерш жет1 атасына дей)н жалгастыр- ган еулеттер каз1р де баршылык. «Экеге карап ул есер, шешеге карап кыз есер» дей^н казак кыз балаларыньщ тэрбиес4не аса улкен назар аударды. Кэмелетке толганга дей!н бойжеткен

воОЗ(П2)ВОсз болашак отбасы ем1р1н1н басты мшдеттержен сабак алды. Ол ер1Н1ц адал жары, ана болу, отбасы бер1кт!пн сактаушы кызмет1не, шаруашылыцтын барлык жактарын игер)п журпзуге, конакты лайык- ты карсы алуга, туыстарын сыйлап кащрлеуге дай- ындык тербиес1. Кергенд! отбасылары кыз баланы «конак» деп мэпелеп, кад!рлеп ес1рген. Кыз баланьщ тербиесше ен б1р1нш1 анасы жауапты болтан. Сон- дыктан казак «Шешес1не карап кызын ал» —деген. Узатылып келген кальщдык уйлену тойынын ертещнде букш ру, еулет, ауылга келш болып сана- лады. Оз1 аттаган босагасынын, рудын адамы сана- тына косылып кетед!. Казак жаксы кел1нд! кызынан кем кормеген. Казак дестуршде улкенн1н атын ата- май, ^рще ез1н, олгенде аруагын курметтеу - жаксы келш нщ эдепт!Л1Г1 мен тербиелш 1пнщ айгагы. Турмыстагы корген! мен туйгет, акылдылыгы, пара- сатгы кел1нд1 есейе келе, ауыл-уй кулак салып акыл- дасатын ана дережес!не кетеред1. Кызына куда тус1п, айттырган куннен бастап жМ т кыз ауылы уш!н куйеу атанып кете барады. Куйеу кайын журтында торге шыкпайды, оган сыбагалы асы деп асыкты Ж1Л1К пен тес тартылады. Эрине, жасы егде- леген сайын, куйеуд)н елеуметт1к мэртебеа де жога- рылайтыны белпл1. «Куйеу картайса куда болады» соз1, осы уакыт аралыгында куйеу жактан элденеше кыз алысып, кыз бер!скенд1пн, куйеудщ де беделд! адам бола бастагандыгын айгактаса керек. Казактын «Куйеуд! кызым уш1н сыйлаймын» деген сез1нде де улкен мен бар. И п п куйеудщ мертебесш кетерет1н «Пайгамбар да куйеу баласын сыйлаган» деген аталы сез бар.

ЕР АДАМНЫЦ е з ЖУРТЫНЫЦ АТАУЛАРЫ у4тяя — екен1ц екес1, берп ата. я/яя — атаньщ екес!. — екенщ шешес!, улкен еже. да^се — езщнщ тутан экен. с?ке — езшщ тутан шешес4 (анасы). — езшен жасы улкен кыз (эйел). длке — езжен жолы юш! кыз (ейел). Д^ярь/мдяс — езшен улкен ул бала (ер адам). ^4йя — е з 1нен к ей ш п ул бала (ер 7/н адам). у4аяммм у4/!Я — бауырлас, аталас адамдар. ^ябя — тутан шеше. — арты ата, улкен ата. <Уед/н — атаньщ ейел1. Жмем — шшш эйел!. — куйеуге шыккан епкеден не Жмемм/яр Ж ез^ карындастан тутан бала. А'уябу — жиеннен тутан бала. йем^ре — эпкесшщ куйеу1. Л7ебфе — С1ЩЛ1С1Н1Н куйеу1. Д7еяме/с — ата-ананын улынан тутан бала. Л(&меме — немереден тутан бала. 7уя^ся/и — шебереден тутан бала. Жмрелсятя — шепшектен тутан бала. Ж е^я/м — неменеден тутан бала. — туажаттан тутан бала. — журежаттан тутан бала.

----------------------- ( Ж ) ^ ) ( з З ------------------------------------ ЕР АДАМНЫЦ НАГАШЫ ЖУРТЫНЫЦ АТАУЛАРЫ Лайамы я/яя — шешен1ц экес1. Лязямы аз^се — ш еш етн шешес1. Лязяи/ы язя — ш еш етн ага-{н!лер}. Л язяи/ы яяя^аяк^ — ш еш етн апа-с^нлыер!. Лязямм /м/ — шешенщ бауырларынан туган жасы К1Ш1 бала. Яязям/м ^^рмядяс — шешенщ бауырларынан туган жасы К1Ш1 кыз. Яязяи/ы ж;з/(зе — шешен1ц ага-шшершщ ейел!. Яязям/ы звезде — шешенщ апа-сщ л^лерш щ куйеу1. ^аде — шешенщ апасы не С1ЦЛ1С1Н1Н ул-кызлары. ЕР АДАМНЫЦ ЦАЙЫН ЖУРТЫНЫЦ АТАУЛАРЫ А^яммя я/яя — эйелшщ екес1. А^яммя еяз — ейел1тн шешес1. Дяйын язя — ейел1Н1ц агасы (жакын агала А^яммя бм/сз ры). Дяммя /я/ — ейел!Н1н епкес1 (жакын эпкелер1). Же^зе Жезде — ейел1Н1н 1Н1С1 (жакын шшер). Дяах;я — эйел1Н1н С1нд1С1 (жакын С1нлшер1). — кайын агасыныц ейел1. — кайын бикес1т н кYйeyi. — эйелгнщ епкесшщ не с{нл4с1н{р куйеу!.

------------------------ ---------------------------------------------------------- ЭЙЕЛ АДАМНЫЦ ЦАЙЫН ЖУРТЫНЬЩ АТАУЛАРЫ А^аммм а/яа — к у й е у ш щ эк ес!. ^аммм еме — куйеуш щ шеш ес). aga — куйеуш щ агасы (жакын агалар). Á/ZMMH — куйеу!Н!ц enKeci (жакын епкелер!). А^аммм /w — к у й еу ш щ im ci (ж акы н 1нш ер). А^аммм сщл; — KyñeyiHÍH кары ндасы (ж ак ы н кары н- дастары ). — кайын агасынын ейел). — кайы н ¡HÍCÍHÍH э й е л 1. Ж езде — кайын бикесш щ куйеу!. Æ yaey — куйеу1Н)н карындасынын куйеу). УШ ÆYPT Туыскандык катынас мурагерл1к жагдайлармен де тыгыз байланысты болган. «Ж1г)тт1н уш журты болады: ез журты, нагашы журты, кайын журты, деген сез туыстык карым- катынастын багытын, орнын керсетед1. К д з а к т а цандас туыстык еркек тарапынан гана журпзшед). К,андас туыстыкка байланысты атаулар: ез ел1 бойынша - баба, ана, ата, эке, шеше, ага, ¡Hi, ana, карындас, ул, кыз, немере, шебере, шепшек, немене, немере апа, немере ага, немере карындас, немере im, шебере ага, шебере im, шебере апа, шебере карындас. 9p6ip шанырактын ен курметт1, сыйлы neci — атасы мен ежеск К,азак ежелден ата-ананы, кария- ларды кад)рлеп, куте бшген. Кепт1 керген беделд1 кариялар уйде де, тузде де ескелен урпакты тербие- леуге ат салысып, букш ауылдьщ, елдщ камкоршы- сы, акыл косатын ел бабасы болган.

(283) ^ Q )e g Мал багу, епн ecipy, ан аулау эке \\ннде-п болса, уй ¡ш:ндеп береке б1р л т н , ынтымактастыгын халк- ымыз еркашан жогары койып, багалай бшген. Кене кез карттар, ел агалары: Катынды теппе аякпен, Баланы урма таякпен, Катынды тепсен —сагы сынар, Баланы урсан - багы сынар. Катын ашынса - катгы айтар, Бала ашуланса 6eT¡H кайтар, — деп халык эйел мен баланын ар-намысын сактай бшуге мегзейд!. Халык даналыгында агалы-1н4л!, апалы-С!цл!л1 адамдардын арасындагы туыстык карым-катынас ерекше орын алады. Халкымыз: «Агасы бардын жагасы бар, iHici бар- дьщ тынысы бар» , «Улкен турып, Kimi сейлегеннен без. Ага турып mi сейлегеннен без», «Arara карап ÍHÍ есер, апага карап ищи есер», —деп тепн айтпаган. Туыскандар арасындагы енегел1 карым-катынас улкенд1-к1шш! адамдардын езара сыйласуынан, кай- ырымдылыгынан, К1ш1пейшд4л1пнен, адалдыгынан туындайды. Ж ас урпактын акы л-eciHÍH, MÍHe3- кулкынын калыптасуы ескен ортасына, алган тербиесше байланысты. Сондыктан да казак ежел- ден агады-1Н1Л1, апалы-с1нл!л! арасындагы татулык- ты, бауырмалдыкты дер!птеген. екшмм ед/ жайб/мом, я<?мм //ядом/б/ Нагашы журтына катысты туы­ стык атаулар нагашы ата, нагашы еже, нагашы ага, нагашы апа, нагашы ÍHÍ, нагашы карындас, жиен, жиеншар, туажат. Казакта кандас туыстык еке тарапынан гана журпзшгенд!ктен, жиендерд! бетен ру деп есепте-

(284) ^ L )e g ген. Сондыктан да халык «Жиен ел болмае, желке ас болмас» деп, онын туыстык алшактыгын айтса, жи- ендер: «Жиен неге ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса» деп езш щ нагашы журтымен де туыстыкта болгандыгын керсетед!. «Жет^мнщ азасы, ж и ен тн назасы ауыр» деген- дей, нагашы мен жиен арасындагы катынас кеб1нде 6ip-6ipiHe деген кайырымдылыкпен, сыйластыкпен сипатталады. Жиенд1 баласындай «ерекше» ардактау казак халкыныц канына сщген дестур1. Нагашыга жиен батьш келед!, халык дестур1 бойынша нагашы- сы ж иетне «кырык серкеш беру» керек. Жиен нага- шысынан уш рет калаганын алуга epiK Ti болган. Жиеннщ кандай еркел1п болмасын нагашы журты кетерген, epi оган нагыз камкоршы болган. Эдетте жиен нагашы атасынан ropi нагашы агаларына (memeciHÍH туган ага, шшерше) оте батыл келедг «Жиенге тигенн!н колы калтырайды» деп на­ гашы журты жиеннщ алдынан шыкпайды, аузынан какпайды. уммями /яуь/с/иорб/ — я;ямб;я EKÍ елд1н арасында кыз 6epin, кыз алысса кудан- далык карым-катынас, куйеу мен кайын журт ара­ сындагы карым-катынас пайда болады. Куда болган ауылдын эйелщщ барлыгы кудаги, кыздарыньщ барлыгы кудаша деп аталуы - казак халкыньщ ат тергеу дестур1н1н 6ip KepiHici. Кайын журты «Пайгамбар да куйеуш сыйлапты» деп кYйeyдi ер уакытта сый тутады. Алган эйел!не дурыс карап, жаксы адамгершш!к касие^н бщщрген куйеулер кайьш журтына сыйлы, ерке болады. Кайын журттъщ ер шанырагы куйеуд^ц сыбагасы деп ердай- ым тес сактайды. Куйеуге тартьшган табакга тес бол-

(285) маса, куйеу тесш даулап жeнгeлepiмeн калжындасып жатады. Тартылган тест! табактан куйеуд1н ез1 алып, табактас кыз-кел1ншектермен бел¡сед!. Куйеу мен кайын журттьщ арасындагы карым- катынастьщ узактыгы - кыздыц узак ем!р суруше, тер к 1Н1и умытпай жи4 катынас жасап туруына, акылына, куйеу1 мен тускен журтындагы бедел1не байланысты болган. Ал узатылган кыз узак жасама- са, оныц орнына балдыз беру едет1 орындалмаса, сол жылдан бастап баска жерден екшпи ейел алган куйеуд!н де алгашкы кайын журтымен карым-каты- насы, кудандалык карым-катынас токталмайды. «Суйек жангырталык» деп кайта куда болып, б1р- б1р1нен кайта кыз алысып, карым-катынасты жалга- стыра беред1. Сондыктан да болу керек казакта «куйеу —жуз жылдык, куда —мын жылдык» деген макал калыптаскан. Сыйлас кудалар б1р-б4р1не ке­ рек болган жагдайларда кемектес1п, ретппне бipгe кайгырып, б!р1не-б1р1 суйеу болатын. Куйеу1не ейел1Н1н эпкес1 —кайын бике, С1НЛ1С1 — балдыз. Эйелдщ С1нлыер1 мен бауырларына онын куйеу! - жезде. Жезде мен балдыз арасындагы карым-катынас казак халкында ерекше сыйластыкпен, ойын-кулю- мен, эзш-калжындасумен сипатталады. Осындай ерк!н, жарасымды карым-катынас кай- ындар мен женгелер, куда балалар мен кудашалар арасында да сакталады. Эр елге узатылган апаль[-с!нл!л! кыздардын, не- мере, шебере, т1пт1 аталас елд!н кыздарынын балала- ры б1р-б1р!не «беле» болып келед1. Белелер арасында олардын аналарыныц туыстык жакындыгына байла­ нысты аса б1р сыйласымды, кайырымды карым- катынас болады. Оларды туыстык жагынан жалгас-

(2 8 6 ) тыратын — нагашы журты, ягни бул ек! жакка да бфдей шешелер1Н1и терк1Н1. Б1р елге кел!н болып тускен апалы-сщлшердщ балалары да б!р-б1р1не беле болып есептелгенмен, екелершщ туыстык жакындыгына (рулас, елдес, аталас боулына) байланысты белел) к карым-катына- стан гер1, туыстык карым-катынас устем болады. Агайынды юсшердн эйелдер) —абысьш, агасьшьщ ейел! —женге, ¡т с !т н ейел! —келш, апалы-с1ндшер!н куйеулер1 - бажа, олардын балалары - беле, апаньщ куйеу1 - жезде (баласы жиен), с1щисшщ (карында- сынын) куйеу1 - куйеу бала (баласы жиен). Ауыл ¡илндеп туыскан адамдардын арасындагы береке-б:рл1к, юр1с-шыгыс, алыс-бер1с, сыйласу, та- тулык кебшде ейелдерге байланысты. Ек1 керш1 эйел б1р-б4р1мен сыйласса, уй-!штер1 де, бала-шага- лары да тату болады. Ею агайынньщ ейелдер] —абысындар б1р-б{р1мен сыйласса «Абысын тату болса ас кеп, агайын тату болса ат кеп» дегендей, агайындардын ауыз б1рлт, туыстык карым-катынасы улгая тусед!. Апалы-сщлип ейелдерд1н куйеулер1 - бажалар кебшде б1р-б!р1мен ете тату болады. «Ею аяктыда бажа тату, терт аяктыда бота тату» деп тепн айтыл- маган. Апалы-с1нл1л1 ею ейелд!н татулыгы бажалар арасындагы туыстык карым-катынастьщ узак болу- ына мумк1нд1к тугызады. Казак улты еуел! руга бел!нед1, кейш жакын туы- сканга бел1нед1, ол туыстык атаулары —Ата, апа, еке, шеше —Ага, 1Н1, апа, С1нцн —бip еке, б!р шешеден туган- дар. Айжин

Лелям леэне <?азе/и/ № J?J f2J/^ //-2 0 жел/яол;сан, 2077 ж&м АДАСПА, КДЗАК Талай таукыметг! басынан кеш1рген, толарсактан саз кеш1п, акын Жубан Молдагалиев кандай: «Мыц ел1п, мьщ TipuireH» казак халкынын. кермеген1 кем де кем. О йткет тарихты еске алсак, куанып шатта- натын да, кабырганы кайыстыратын да жайлар аз емес. Ел yniÎH, жер ymiH талай атка конып. урпак бо- лашагы уш'н досымен араласып, жаумен жагаласып кун кешт1. «Актабан шубырынды, алкакел сулама- да» K03¡HÍH жасын кел етп. «Ел1м-ай» е т н тындасан, эуеншде екс1к бар. Казактын мамыражай т1рл1к кешкен кез1 аз, Tirepre туяты калмаса да, ту устар уланынын камын жасады. Айкасып, шайкасып журш, жещеке жетт1. Такка тап тартысымен келгендерд1н бай мен ке- дей деп б1ртутас ултка Ж1к салтан 1917 жылты тенкер!С1 де халкымызга аз киямет екелген жок. Таптык кезкарас алашордашыларды таптап, зиялы- ларымызга кер1н TiKTi. 1929-1930 жылдары Кенес ек1мет!н баскарган Сталин мен Цазакстан компартиясы Орталык комитет!н1н 6ipiHHii хатшысы Голощекин зорлап ужымшар кургызды. Цазактардын жан сактап, Т1рш1л1к жасап отырган барлык малын тартып алды. Халык аш арш ылыкка ушырап, 3.5 миллиондай казак аштан елд1. Муны 6 y riH ri урпактын б1ле журген! дурыс. Содан кейш 37—38 Жылдардагы

(2 8 8 ) жаппай кугын-сурпн кедщ. Ултымыздын бш1мд1 де­ ген барлык азаматын байдьщ тукымы, хальщ жауы деп атты, соттады, жер аударды. Оларга Кенес ода- гын кулатуга астыртын эрекет жасады, жапоннын жансызы болды деген непзс1Эжалаларды жапты. Семей каласында кугын-сург1н жур1п жаткан кезде Абаймен б1рге айтыс-тартыста журген Ораз- бай атамыздын баласы Медеущ турмеге камады. Сол Медеуд1н баласы Манияз, Меукш, Абайдьщ б)р улы М екей1лд1, барлыгы сексеннен астам К1СШ1 1931 жылы «ек1метке карсы шыкты, кетер!л1ске катыс- ты» деп, ешкандай делеле¡з жала жауып, сотсыз б1р тунде атып тастады. Сол турмеде жатып, муны корген орыстар: «В эту ночь вся тюрма плакала», — деп айткан екен. Ел 1ппндеп зобаланнан, кугын-сург1н мен жап­ пай аштыктан зерезап болган казактын б!р бел1п 1929-32 жылдары шекаранын аргы бет1не коные аударуга мэжбур болды. Ал елде калган журт уыпн тагдыр телке г1 мунымен б1ткен жок. 1941 жылы кан1шер Гитлер б1здщ ел1м1зге карсы согыс ашты. Сол дурбеленде Казак ел1нен майданга аттанган б1р миллион ек! жуз мын сарбаздын тен жартысы елге кайткан жок. Бул б1р тарихтагы аса зор канды кыргын, ауыр кас1рет ед1. Кенес ек1мет1 кез1нде коммунистер атеист1к упт жург1з1п, к е т н п жас урпакты «Кудай жок» деп сенд1рд1. «Д1н —апиын» деп уккан кенеепк жастар- дын катары артып, гасырлар бойы Кудайга сенген халыкты Д1ннен айырды. Ел1м1зд1н аумагындагы мындаган меш1т-медреселер киратылып, имам-мол- далар кудаланды. Коммунистерд1 —ол не мусылман, не христиан болсын, еуендетш агаш табытка салып жерлед!.

В эС % (289) Сол заманда КСРО бойынша 150-ден астам улт рухани кундылыктарынан айырылып, улт рет!нде тоз-тозы шыга бастады. Keñ6ipi мулдем жойылып не орыска ciHÎcin кетсе, : ^ 6 i p i Д1н1нен ажырап, Tmi мен салт-дэстуршщ 6ip бел iпн жогалтып улгерд!. Сонын катарында 6Í3 де бармыз. Алайда, Алла тагала 83Í колдап, !991 жылы егеменд1 мемлекет болдык. Осылайша, 20 жылдыц ¡Ш1нде К^азакстан деген мемлекетп дуниежуз! та- ныды. Десе де, теуелс4зд1кке дей!н, кенес дэу1р1нде орын алган 6ipa3 келенс1зд1ктерд1н салдары елi де жогалар емес. Ел1ктеуден алдына жан салмайтын журтымыз жетп!с жылда езге улттардын орынды да, орынсыз да, жаксы да, жаман да касиеттерш бойына жуктырды. Бупн ойлап отырсак, сонын жаксысы- нан жаманы кеп пе деп каласын. Араккумарлык, на- шакорлык, тэн1н сату, баланы желмдер у тн е етк1зу, ажырасу, неке тураксыздыгы, денен1 жаланаштап журу , бейедеп кылыктар жасау тер1зд! шаригатка керегар epi кунел1 KepiHicTepre eTÍMÍ3 уйренд1. «Орыс болгын келсе, 6ipiHini казак бол» дейт)н езбек агайындар казактын осы тым ел!ктег1ш касиетш деп басып айтса керек. K.a3ip ен туйтк1л1 кеп, курдел1 мэселе д!н болып тур. Теуелс13Д1к дш1М1зге ерк1нд1к берд1. Енд1 «теу- бе» деп сол жолмен журудщ орнына, кайдагы 6ip агымдардын жетег1не ùiecin, бура тартып, когамы- мызга ipiTKi тугызып жургендер де бой керсетуде. Бул егеменджтщ кад!р-касиет1н мансук ету. Алла колдап ез Т1з п т м 1зд1 колымызга устаткан теуел- С!зд1кт1 курметтеу1м4з кажет. «Бояушы, бояушы де- генге, сакалын бояпты» демекш!, Д1нге epiK берген- HÍH жен! осы екен деп, Keñ6ip жастарымыз сол 0227-19

(2 9 0 ) д1нн1ц байыбына бармай жат д1ндерге (иегова, криш­ наит, зМршшдер, т.б.) к1рген! - парыксыздьщ. Ал д1нд1 сату —Отанды сатканмен б1рдей емес пе? Цаз1р казактын каласы мен даласында миссио- нерлер аз ба? Олардьщ максаты - азгыру мен арбау, ез торына тус1ру уш1н акшасын да, баскасын да аямайды. Жат агымдарды буркемелеп насихатгайды. Ор казып, бетш кок шеппен буркеп кояды. Жаста- рымыз сол орга калай омакасканын бшмей калады. Олардьщ жат пигылдары экстремист к 1с-эрекеттер- ге итермелеп, арамызга 1р1тк1 салуга, бул1к шыгаруга б е т м . Ел1М1зде ¡ш!нара бой корсет!п жаткан келенс13 окигалар осыньщ делел1. Бабаларымыз: «Би екеу болса, дау ушеу болады», —деген гой. Дш —б1реу, оны болшектеушшер коп. Осыдан сактану керек. «Ислам халифатын Кура- мыз» деушшерд1н де пигылы жат. Жат агымдардьщ жанамалап, дш1М1зде «буйректен сирак шыгарып» журген1 кезге бфден тусед!. Ислам Д1Н1 дэстур-сал- тымызга гасырлар бойы С1ЩС1П кеткенджтен, ол бас­ ка жамауды кажетсшбейщ. Д1нд1 догмага айналды- рып, фанаттык козкараспен карау жаксылыкка апармайды. Бул ж етн де кундел!кт1 ем!рден копте- ген мысалдар келлруге болады. «Арабтарга уксап адамды кайтыс болган кун1 жерлеу керек. Адам ба­ ласы бул пэниден кеткен сон, баки ем1рде журген- д1ктен мулдем умыту керек. Куран окудьщ кажет1 жок, бей!тш1н басына бару дурыс емес. Ж ет1сш, кыркын, жьыын отк131п, ас берш, еске алу агатгык», —деген сиакты кисынга келмейлн акыл айтушылар шыга бастады. Олардьщ алдын алмаса, елд1 аранда- туга себепш1 болуы мумюн. Ислам — ец сощы дш. Элемде уш илаИи дш бол­ ган болса, эр кезенде Алла тагала адам баласына 4

Kiian TycipreH: Забур Дэу1тке (г.с.), Теурат Мусага (г.с.), 1нжы Мусага (г.с.) жене ен соцгы мтап К,уран Мухаммедке (с.г.с.) туст!. Сондай-ак, Алла тагала адам баласына каншама пайгамбар Ж1берд1 ен соц- гысы М ухаммед (с.г.с.). Алла тагала 6epiH берд1. Журет1н тузу жолды керсетт!, харамнан сацтандыр- ды. Соган карамастан пендешш1кпен адасуымызга не жорык?! Д1нбузарлык. басбузарлыктан да жаман. Кдзактын эу бастан устанганы —Исламныц Ха- нафи мэзИабы. Соны 6epiK устайыц! 9здер1н гана шатаспай, езгелерд1 де адастырып журген1нд4 уксан етт!?! Мундай бейбастык ерекетке токтау салу ке­ рек. Алла тагала керсеткен Куран Кер1мнен дангыл жол бар ма? Елбасы Н .Назарбаев: «Саясат кунде eзгepeдi, ал дш — мэцгинк», —деп текке айтпаганы белг1л1. Сезд1н туЙ1т , Мукатали акын айткандай: «Д1Н — тылымнын анасы», оньщ купиясы да, тылсым сыры да шекс!з. Мусылман баласы Алланы журекпен сушп, ар-иманын таза сактап, жат атымдардан бо- йын аулак салганда гана оньщ eMipi де, кещл! де нурлы. Казак: «Ею кемен1н куйрыгын устаган суга кетед1» деп тег!н айтпаган. %алсы Жакмм

(2 9 2 ) № 4 са^/]р, 7б(У) 207 (Уж&м ЕЛЩ МЕН ЖЕР1НД1 САКГА, ЖАС УРМАК Ел4м деп ем1ренбеген, жер1м деп теб1ренбеген адамды азамат деп айтудын ез! киын. К,азактын да басынан адамзат баласыныц жер бет!ндеп ес1п-ену тарихынап белш карауга болмайтын килы кезендер, сындарлы сеттер, алуан турл1 трагедиялык окигалар еткен. Ол тарихты кайталап жату б!ЗД1н м!ндет1м!з емес. Жер бетшен жоталып кету кауп1 сан рет тенсе де тетеп берген, ¡шкьсырткы жауларына тойтарыс бере отырып, осы гасырга аман жеткен казакты кезшде кернект1 акын Жубан Молдагалиев «Мын ел1п, мын т!р1лген казак» — деп, бейнел! тшмен, керкем образбен айта бщдт Осы сезге кулл1 казак- тын айтылган, айтылматан тарихы, талайына тап болтан кайты-кас!рет1 сыйып тур. Еасырлар кеш1нен бабаларынын ерлМ мен ерл1пн сактай отырып, отансуйпштж рухын ту ет1п устап, урпактын бола- шактаты бакытты кундер1 ушш канын да тект1, жа- нын да берд!, сонда да жасыган жок. Ертещн ойлап, найзасын кайрап, атка М1НД1. «Алаш!» деп урандады. «Ел4м-ай!» деп ен!ред1. «Ак табан, шубырындыдан да» аман етт1. Бас б1ржт1рт, ел бастаган арыстары мен абыздары, хандары мен билер! киыннан сокпак, киядан жол ¡здедт Ер!кс!з бодан да болды. Туйыктан шытар, туманнан адаспас дангьщдарды тапты. Откенс13 бупн жок. Соныц нетижесшде Теуел- С1зд!кке кол жетк!ЗД!к. Етек-жещм!зд1 жиып, он-со-

( 293) лымызды танып, Егемен ел болдык. Туымыз жел- öipen, енуранымыз аскактады. Казакстанды елем та- ныды. Азулы да алпауь[т мемлекеттермен Tepe3eci тен дэрежеде сойлест1к дережеге жет*пк. Kenieri бастан откерген кенестж когам туб!р1мен 03repin, ширек гасырда жана арнага TycTi. Бул тургыда ха- лыктын жене елбасы Н.Назарбаевтын енбег1 ерен. Басцасын айтпаганда, биыл жене былтыргы ек! елеул1 букш халыктык мерекен! айта кетсек те жеткипкп. Ол —Жен1бек пен Керейдщ Heri3iH нала­ гай казак мемлекетшщ 550 жылдыгы жене Алматы каласынын 1000 жылдыгы. Бул елген1м!з Т!р1лш, ешкен1м жанганынын KepiHici. Казак тарихы бурын беймэл1м больш келген жана деректермен толыкты. Толымды макалалар, том-том ютаптар шыкты. Са- намызда сартап болып калган, кезжде жат пигылмен жазылган, казактарды тузд1к, жабайы, надан деген жалалы ой-п1к1рлерд1 жокка шыгарды. К енеслк дэу)р ултшыл, халык жауы деп атын ош]рмек болган арыстарымызды кайта таптык. Олардыц улты ушш улы ¡стерге бас Т1ккен1н мойындадык. Тэуелс1зд1к колга TMiciMeH жогымызды 1здеп, ардактыларымыз- ды тугендеп, откен OMipiMi3 бен журшген жолдары- мызды бабалар рухымен сабактастырдык. Ол елд1н ецсесш т:ктед1, Теуелс1зд1кт1н тугырын ныгайтгы. ОзгесМ айтпаганнын ез1нде, сонгы 3-4 гасырдын тон!рег1нде, TinTi XX гасырдын басында да казактын улт рет1нде жогалып кету Kayni тонген. «Кулд1р- кулд1р KiciHeTin куренд1 м!нер кун кайда? Ь> —деп кущренген есш ерлер ел мен жер уилн езепн орт, кен1л1н дерт шалганын жасыра алмаган. Ен1регенде етег1 жаска толып, кайратын кайрап, намысын жа- нып, кайткенде де туган жерд! коргап калу ymiH кандай катерден де каймыкпаган. Улты уранына,

---------------------------( 2 9 4 ) --------------------------- халкы куранына айналган. Шапкыншы жау жонгар- лармен шабуыл мен текет1рес майдан гасырларга со- зылганына Караганда, оцай кантег1С болмаганы белгш!. Оларды казак даласынан тыксыра куып, тып-типыл етушщ ез1 тендесс!з ерл!к екен! тмд4 болса да тент1 етед!. Бул казактын ержурек, жауын- гер халык екенд1г{н1н делел1. Оны урпак улп етуге ти!с. Ол жай ерлж емес, ултымызды жойып кету каутнен куткарып калган куд!рст. Жер1Н1н белшек- тенбей, Т1л1н1н аман, ел1н1ц бутш калуына септ1пн тиг1зген ерл1к. Корин Ресей мемлекеттмен куш б1р1кт1ру!н4н 031 де бупнп ынтымагымызга дэнекер болды. В.И. Ленин жетекш!Л1к еткен 1917 жылгы казан тонкер1с1 жер бетшщ ек1 системага бел1ну1не, капи- талистж жене социалист1к жуйе болып жжтелуше экел!п сокты. Ала шапкын ак пен кызылга бел1нген азамат согысы миллиондаган адамдардын ем4р1н киды. Байларды жойып, мемлекет бил1пн кедейлер- ге беру атып-асуга, кугын-сурпнге уласты. Бул сая- сат суттей уйыган казакты да ек1ге белд[. Солакай саясат малмен кун кер1п отырган казакты аштыкка урындырды. «Асыра сштеу болмасын, аша туяк кал- масын» ураны орындалды. Асыра с1лтеуд1н кекес1не тап болды. Халыктыц зобалан мен зулматтан т1р] калганы бас саугалап, керш ¡лес мемелекетгерге бос- кын болып жер аууына тура келд1. Кеш бастар кесемдер! шет!нен атьыды, турмеге камалды. Т1птен кенес ук1мет1н колдаган, туын кетер!п, адал кызмет еткен азаматтарга да халык жауы деген жалган жала жабылып, кез1 куртылды. Олардын ур1м-бутагы да кугынга ушырап, жер аударылды, кезтуртк1 болды, турмеге камалды. Коллективтенд1ру деген желеумен туЙ1р денс1з, корасын малсыз калдырып, ездер!н

кангытып Ж!берд1. Осы б1р зорлык пен зомбылык- тын кес1р1нен, аштык мендеп, 3,5 млн. казак кырыл- ды. К,азакстанга сол жылдары басшылык еткен Голошекинн1Н жогаргы жактын жымыскы саясатын мулт)кс1з орындаганы, аштыктын колдан жасалганы тарихи делелден1п отыр. Ел Мырзажан атап кеткен Мирзоянньщ да бундай куйтыркы ерекеттен шет калмаганы накты деректермен баспасезде жазылды. Цанша кырып-жойса да халкымыз бул нэубеттен де аман калды. «Жау жагадан алганда, бер1 етектен» дегендей, онсыз да кугын-сурпннен кез ашпаган, Сталиннщ ашса алаканында, жумса жудырыгында есенпреген халык Ек1нш1 дуние жузш1к согыска тап болды. Бул согыска элемнен 110 млн адам катынасып, 50 млн. адам елген. Оньщ ш ш де КСРО-дан 20 млн. астам адам. Отан коргауга ержурек-пкпен катыскан Казак- стан 1 млн-га жуык боздактарынан айырылды. Со­ тые ауыртпашылыгын куйзелсе де куйремей б1р адамдай кетердг Казактардын жене казакстандык- тардын ел мен жерд! коргаудагы ерл1Г1 анызга ай- налды. Бул да болса ежелден ержурек ел екендь пмЬдщ б1р сипаты. Жастарымыз осыдан улг1-енеге алып, ага урпактын кайтпас кайсарлыгын жадында устауы керек. «XX гасыр казактарды ез Отанында азгындыкка айналдырган кас1ретт! окигалар гасыры болганы ушш казактар К1нел1 емес» деген елбасы Н.Назарбаевтын сез1 - акикат. Ом1р болган сон, бейб1т кYнн^н ез1 - майдан. Ерл1К деген угым тек жаугерш1л1кпен, согыспен елшенбейд!. Согыстан кей1нп кезенде енд!р1с1м1з ес1п, экономикамыз ерлед1. Камбага миллиардтап астык куятын ¡ргел! елге айналдык. Кептеген кала- лар бой кетерд!. Б1зд1н топырагымыздан гарышка

(296) кеме ушты. Мындаган ецбек майталмандары шык- ты. Жер1М1зд1ц ушан-тещз кенд!п, саркылмас бай- лыгы талайлардьщ козкуртына айналды. Бip тудын. астына б1р1ксе де, «Орыс тшш тез мецгерсек, комму- низмге де тез жетем1з!» деп уран кетерген КСРО басшысы Н.С.Хрущев 1962 жылы, республикамыз- ды аралап, Казакстанды белшектеуге ниегп екенш ашык бшд1рд1. Оньщ бул ой-максатыныц КСРО конститутциясына кайшы екен!н, мундай 1с-эре- кетт1ц Цазакстанды жоюмен тен екенд1п н делел- деп, карсы шыгып, сол уакыттагы Министрлер Кенесшщ торагасы Ж.Тешенов сынды азаматтар коргап калды. Соцында кызметтен кудаланды. Ел мудцес1н кызмет пен мансаптан жогары коя бшд1. Осындай тулгалар жастарымызга улг! болуга ТИ1СТ1. Биыл Теуелс1зд1п м 1зд1н мерекес1мен б1рге ек1 улкен тарихи мерейтойлар катар кел1п отыр. Б1р1н- ш1с1 - улт кесем1 Элихан Бекейхановтыц 150 жыл- дыгы. 1917 жылы казактардын басын косып, Орын- бор каласында курылтай. етюз1п, «Алаш» автономия- лык ук1мепн курган. Семей каласын оньщ астанасы деп жариялаган алаш ардактысы Э.Бокейханов - казактыц саяси жене экономикалык жагынан азат ел болуын ансаган, соган бейб1т жолмен жетуд1 кексеген нагыз курескер1. «Алаш» оюмет1 994 кун ом1р сур1п, саяси жене елеуметпк тенс1зд1ктерд1 жоюдыц, азаттыкка умтылудын, ел мен жерд! коргап калудьщ алгашкы кадамын жасады. Бул буг1нг1 тэуелс1зд1п м 1збен уштасып жаткан улы идея. Урпактарымыз осы идеяны бер1к устануы кажет. Е к т ш 1С1, 1916 жылы Улт азаттык котерш1С1Н1н 100 жылдыгы. Ежелден азаттык ансаган халкымыз отар- шылдыктыц е з п с т е батыл карсы шыкты. Ел бос-

(2 9 7 ) тандыгы уш1н кандай курестен болса да бас тартпа- ды. Кетер1Л1ске шыгып, азаттык ушш тегшген кан ел мен жерд1 сактап калу мен урпак келешегш ой- лаудын камы болатын. Осыньщ ез1нен-ак теуелс13- д!Г1м1зд1ц сандаган гасырлар бойында тегшген кан мен казагым деп соккан журектерд1Н жем1С1 екенш пайымдауга болады. Жастарымыз осылардан сабак алуы керек. Жаратылысынан жаны жутан, акылсыз б1реу болмаса, жасы келш, егде тарта бастаган эрб1р адам ер1 ойшыл, ер1 муншыл, алдына емес, артына карай- лагыш болатыны айдан да анык. Ойткет, оньщ етш кеткен ом1р1нщ ерб^р белес1 мен асулары шаттык пен бакытка да, куЙ1Н1ш пен кущрен1ске де куэ бо­ лып, сонында, арт жагында куннен кунге булдыр тартып калып бара жатыр. Эр адам карттьщ пен керш1кт1н шырмауына б1р тускеннен кеЙ1н 031шн откен ем1р!ндеп жасаган жаксылыктары мен келен- С13 кемш1л1ктер1н санап, тугендей бастайды екен. Б!рак одан не пайда?! Ойлап отырсам, б1р гана жагдайда азын-аулак пайдасы бар екен. Ол не лейсп гой, ол —оз1Н1ц букш 0М1р1цнен керген-б1лген1ннен туйгендер1нд1 кейшп жастарга осиет, насихат релнде айтып отырсан, адам гумырынын ер сетш щ , ес1ресе, жастык шактьщ кымбат екен дтн тус1нд1ре б{лсен, аксакалдык жас- тыгы к1С1ге одан артык не керек?! Эрине, улкеннщ айткан акылын санасына С1щ р1п алатын жастар катары коп болса, олар гибрат созден нэтиже шыга- рып жатса, кариялар мен кейуаналар упнн одан откен бакыт болмас ед1. Ойткен1, жасамыс адамнын барлыгы жастарга аландайды. Жарыктык Шекерам кажы ез1тн «Жастарга» деген олецшде былай дейд1 гой:

R jO % (298) Кел, жастар, 6i3 6ip Typ.ii жол табалык, Арам айла, зорлыксыз мал табалык. Ошпес eMip, таусылмас мал берерл1к, Bip 6miMai данышпан жан табалык. Улы акынныц осы 6ip гана шумагыныц ез!нде канша мен-магына жатыр. Жастар осыны тус1не бшсе гой, ппркш! Абай айтты емес пе: «Цульщсыз кулак —ойга олак» деп. Байкал карап отырсам, осы кунп кейб1р аксакал, кексакал адамдар осы заманньщ жастарын ылги жа- мандап отыруга бей4м. Мен оларга карсымын. Эйткен1, кай дэу1р, кай заманда да адамдардын жак- сысы да, жаманы да болган. Анасын айдалага кан- гытып ж:бергендер де, екесш сакалынан алып, саба- гандар да кездескен. Меселен, ел imme еск1 заман- нан 6epi кец тарап кеткен мына 6ip энпмеге назар аударайыкшы. Bip жолаушы ж!Г!т æwe6ip ауылдын ус^нен туссе, 6ip ж т т execiH арбага байлап койып сабап жатыр екен. Сонда елп жолаушы Ti3riHiH тар- тып тура калып: «03iMi3 де эке сабап Kopin ек, 6ipaK дел мынадай арбага байлап койып сабаганды кермептз» —деп тан калыпты. M iH e, осынын ез1нен-ак бук!л адам баласына тен хайуандык ерекеттерд1н кай замандарда да калыс калмай келе жатканын 6 m y iM i3 re болар-ау. М етн 63ÎM елг1 6 ip жастарды жамандай берепндерге карсы болганда, олард!К! мулде дурыс емес деп отырган жокпын. BepiM Î3 кун сайын теледидардан K ep in , бас- пасез бетшен окып отырмыз —тасырлык пен тасжу- ректш1к, кылмыскерл!к пен кырын кетушш1к жас­ тар арасында жш кездесепн жайга айналып барады. Мысалы, картайган ата-аналарын картгар уЙ1не апа- рып, камап тастаган жастардьщ ic i елп 6 ip eK eciH

( 299) арбага байлап койып сабаган акымактьщ жасаган icÍHÍH б у п н п «мэдениетт!» турпатындай болып кер1нед1. Ал енд1 03ÍHÍH жасырын туган сэбиш эжет- хана мен кокыс ж эш тн е лактырып кетет!н кызда- рымыз туралы не бет1М13Д1 айтамыз. Дегенмен, осындай жаман кылыктар ел ¡ш1нде кездесш калып жаткан кунде де, б1здщ жастарымыз жаппай бузылып кеткен жок кой. БЬдщ Улы Ота- нымызды букш дуние жуз1не танытып жаткан KÍM- дер —жастарымыз, бупнп гылыми-техникалык за- маннын бетбурыстарына бел шешпей Kipicin жаткан юмдер —жастарымыз! Ал осындай ул-кыздарымызды кере-бше оты- рып, кепке топырак шашканымыз жараспас, cipe. Кудайга шуюр, теуелс1зд1пм!зд1 алгалы 6epi улты- мыздын езш дж бет-бейнес! айкындалып, ашыла тусуде. Солай десек те, осы тургыдан келгенде, б1тпей жаткан icTepiM¡3 бен алмай жаткан асулары- мыз ел! де болса кеп боп тур. Мемлекет болып, тэуелс13 ел болып тыныстага- нымызга ширек гасыр болды десек те, б!здщ улты- мыздын тарихы мен тагдыры, танымы мен нанымы тым теренде жатыр. Эйткен{, казак халкынын ез1не гана тэн эдет-гурпы, салт-санасы, мэдениет! мен едебиет1 Цазак хандыгы ту кетермей турып-ак калыптасып, ел, улт рет4нде нык табан Tipen улгер- ген. Жуздеген гасырлар бойы жендел!п, ендел1п, сурыпталып жеткен асыл касиеттерд1н ушкындары б1зд1н бойымызда элi бар. Солай десек те, сол 6ip там-тумдап жеткен казакы касиеттерд!н де кей1нп кезде тозгындап, азгындап бара жатканын ангармай отырган жокпыз. Кейде ойлаймын «эр нэрсенщ ею бет! бар» дегендей, казактыгымыздан айырылып бара жатканымыз «жайандану» деген удерютен бе

noC g(№ & D cg екен деп. Олай дейт1т м «ЖаИандану» удер1с1Н1н непзп максаты - буюл адам баласын ортак 6ip жол- мен жург1зу. Ал, ортак жол - кандай? Ол жол — К1МД1К1? Егер 6Í3 «ЖаИанданамыз» деп, батыс елдер1не карай икемделе берсек, солардьщ ce3ÍH сейлесек, жырын жырласак, ез ултымыздьщ Т1Л1Н де, ды4н де, д1н1н де ек)нш! катарга карай Kepi итере бермейм1з бе? Мен неге булай деп отырмын? Жогарыда айтып еткен1мдей, кейб1реулерд1ц каз:рг1 жастарга кен1Л1 толмайтыны да осы «шетелшшдж» гурыптьщ сана- мызга еще бастауынан. Казак деген жаратылысынан жацалыкка жаны кумар халык. Сондыктан, 6Í3 ymiH жаксы-жаманныц 6epi танырлык. Ka3ip элдеб1р жиын-тойларга баскосуларга бара калсак, естит!Н1- MÍ3: «Мен1н балам шетелде окып жатыр, сонда ту­ рындар» дейд1, мен1н балам казакшадан repi агыл- шынша жаксы сейлейд1 деген сиякты мактангой сездер. Кудай-ау, сонда б1здщ теуелс13 ел1м!зд1н жастары туы желб!реген туган жер!н, K03i мелдь реген туган ел4н, байсалды да бай типн колма-кол айырбастай сала ма? «Керген кергенш ¡стейд!» дейд! казак. Оз ел!нде, ез жершде де бы1м дариясы агып жаткан уакытта, mÍM-6mÍMai канып cÍMipeTÍH жастык шагын шетелде етк1зген жастардьщ К1мге, неге ел1ктейт1Н1 беп- белг!л1. Ен жаманы, ондай жастардын кеб! езш жо- гары санап, туган е л т е менс1нбей, TÍnTi, мус1ркей карайтын дережеге д ей т жетед1. Ол e3ÍHÍH ана Tmi — казак т!Л1н ауызею сейлеу тш1 есеб1нде гана кабыл- дап, оньщ болашагы туралы мулде ойлангысы да келмейд1. Бiздiн болашагымыз урпак TeK^iriHiH та- залыгымен елшенед!. «Ел болам десен, ен 6ipimni, бec^г^ндi тузе» деген аталы сездщ аргы TepKÍHi те-

(Ж) ренде жатыр. Ак бесжтег! ак бепеге уншген ананыц ак тшеу! де, эжен1н э л д т де тек кана туган тшде гана бейнеленед1. Сондыктан, улттьщ устыны да, устанымы да тек кана оньщ ез тиннде турады. Оз тш 1н б!лмейт1н бала улттын егей баласы сиякты. Ойткен!, оньщ тур! гана ултына уксап турганымен, тип жат болган соц, туган ел, туган жерше буйрег1 бурыла бермейдй Осы Т1л мэселес! казак халкыньщ кыр сонынан калмайтын б!р кырсыкка айналды. Б1з Кенес дэу1р1нде «кос тш дЫ к» деп урандап, «ез уйшде кесте Т1кпеген, юс1 Yйiндe кшем токиды» де- гендей, ен акырында казак тш!н камакка камап, орыс Т1л1н оздырып, алдыга шыгарып Ж!берд1к. М1не, енд1 теуелс13 ел болып, ез колымыз ез!м1зд1н аузымызга жеткенде, ултымыздын ул-кыздары казак ел1н казак тшшде болашакка апарады деп, шат болг­ ан шагымызда, «уш тшдшж» деген удер1С бойынша, балаларымыз б!р1нш1 сыныптан бастап агылшынша окуы керек екен. Кудай-ау, сонда, уш тшд4 б1рдей менгерем деп жур1п, олардьщ миы атала кеже болып кетпей ме? Б1р мушелге дейш ерб!р бала ез ултыныц тэрбие- сш кер)п, ез ана т1л1н бойына толык С1щру< керек емес пе? Он уш жаска толган сон да зетщ ц бала кандай тшд) болса да толык менгер!п кетепн! мэл1м. Мен1н ойымша, б!р1нш1 сыныптан бастап окытыла- тын агылшын тШ бала санасыныц есу]не емес, ешуше карай кер! эсер етед1. Улан байтак улы мекенд! менп-баки урпагына табыстап кеткен ата-бабаларымыздын аманатын алга апару уш1н нагыз отансуйг1ш, елжанды улдары- мыз бен кыздарымызды кез жазбай тэрбиелеу1М13 керек. Мен осы макаланы жаза отырып, каз1рг1 жас­ тарга деген арнау сез!мд1 де коса айтсам деймш.

Æ o c/я^р/ Сендер ец ôipÎHmi ел мен жерд1 курметтендер. «Ел ер данкын шыгарады, ер ел даццын шыгарады» деген бабаларыц. Осынау кемел заманды, 6eñ6ÍT омфд! сендерге сьшлап кеткен сол бабалар, сол —ару аналар! Мына 6Î3, Ka^ipri цариялар, еткен деу1рдщ бук1л бейнет1н —казактын тец жарымынан астамы кыры- лып калган аштьщты, кугын-сург1Н репрессияны, кызыл-кыргын согысты, TL4¡MÍ3 бен д1Н1М13деи алас- татуды, 6epiH, 6epÎH керд!к. Енд1 сендер кермендер. Атак-данкы аспан астына белгЫ Бауыржан Момышулы бабаларыц: «Ер бакыты ел колында, ел бакыты ер колында» деген. Сендер ез елдер1ЩЦ ерте- не суйсендер, ез елдерщ сендерд1 керкейе суйед1. ЕлiHai де, жер1нд1 де сонда гана сактап кала аласьщ- дар. EÍ3 сиякты кариялардыц ак Т1леу1 мен аманатын адал орындасандар, сендерд1ц 6i3re орнаткан улкен ескертк1штер1ц сол болады! ^ямьрлссн йм'с/.

БЭЛ1М

(Ж) Юоз 80 ЖАСТЫЦ ЖЕМ1С1 Иран-Гайып деген акынньщ «Букар — казак, Абай —казак, Мен —казак» деген елещнде мынан- дай б1р шумак бар: «Эз!рейш кел1п алсын мейл1 жанымды, Кун1мд1 уптеп, атырмасын танымды. Ултым казак екетмд1 жасырман, Жасыра алман руымды, канымды». — дегендей мен де ултым, Д1Н!М, салт-дэстур)м деп ат салысып журген азаматтын б1р1м1н. Кдзактар айта- ды: «Жаксы мен жолдас болсан жетерС1н муратка, жаман мен жолдас болсан каларсын уятка»; «Уйдщ жаксысы агашынан, ж иентн жаксысы нагашысы- нан» дегендей шыгармашылыкта журген адамдардьщ жумысы устазга байланысты. М!не менщ жазушы- лыкден айналысуыма устаз болган Бейбп Сапарэли кажы бауырым, ол атакты жазушы, гулама, акаде­ мик. Ал дш жагынан устазым Эм{рзац улы Асылхан кажы бауырым, ол нэиб муфти болган, терт дипломы бар, гулама молла. 2000 жылы м е т кажылыкка апар- ган, содан бастап агаНт больт кетт)к. Алла тагала ер к4мге мелшерл! жас бередт НуЬ пайгам-барымыз 950 жыл жасап, елер1нде, Эз4рейш пер1ште жанын аларда «Ом1р1Н13 калай етг1?» —десе, «Эм1р деген — уйдщ б!р ес!пнен к4рш, б!р е стн е н

-------------------------- ю О Я ( 3 0 5 ) Ю с з --------------------------- шыккандай», - депт1. К.азак,тар да «Ом1р деген кам- шыньщ сабындай кыска болады», —деп тужырмда- ган. Сол айткандай гумырымда «керсем, бшсем, айт- сам» деген аскак оймен шыгармашылыкпен айналы- сып, бупнде 82 жаска толганда ез ез1ме есеп беруд1 жен керд1м. Осы жылдарда жиыны 21 К1тап жазып- пын: * «Ел1мн1н болашагы жаркын болсын» * «Аллах деп соксын журектер» * «Адам жене заман» * «Гибратнама» * «Фени жене Баки ем1р» * «К,ызь!кть[ окигалар. Интересные события» * «Эруакты аталар» * «Тобыкты Ыргызбай, Есболат шеж!рес1» * «Салтынды сакта, дестур]нд1 дерште» * «Б13 казакпыз» * «Бакыт жолы Ислам» * «Эл-Акса —жет1 кект1н меш!т1» * «Ой-таразы» * «Фенинама» * «Шеж1ре» * «Улт пен д!н» * «Кулыксыз кулак - ойга олак» * «Дуние-толцын» * «Казак» * «Абай жаккан алау». Бул к4таптарда Д1Н, шеж1ре жайлы ой козгалды, салт-дестур туралы да айтылды, тарихтын теретне де ун1ДД1м. Хальщтын санасына ой салар деген мак- сатпен жазылган к1таптарымды саткан емесп1н, бар- лыгын да тепн таратуды дурыс санадым. 0227-20

(зоб) ^азе/м/м^рае и/м%%ан ^иа^ада^^р; 1)«Энет бабадан К,азыбект1ц акыл сурауы» («Энет баба» ютабы, 103-бет); 2)«Гибрат» («Абай» журналы, 1/2009 ж. 91-92 беттер); 3) «ЖаЬандастыру жолдан тайдырмасын десек» («Рахмет самалы» журналы, №4 (32) шшде-тамыз 2009); 4) «Мура КИ» журналы, акцан, 2011: а) «Мен казакпын» (15-17-беттер); б) «Адам баласы жаратылысы туралы» (28-29-беттер); в) «Тобыктылар туралы» (30-31-беттер); г) сонгы бепнде мен1н сурспм бар. 5)«Хизбут-тахрир кер1 тартпа уйым» («Мура КИ» журналы, 1/11 2012); 6) «Монах неге кумшжцц?» («Иман» журналы, №4(93), сеу1р, 2012); 7)«Адаспа казак!» («Ислам жене еркениет» газету №35 (251), 11-20 желтоксан, 2011); 8) «Людям условия труда» («Охрана труда и соци­ альное страхование», журнал, Москва); 9)«Протезно-ортопедический завод туралы» («Социальное обеспечение», журнал, Москва); 10) «О ветеранах труда и войны» («Народное хо­ зяйство Казахстана», журнал, Алматы); 11)«Казакстан кажылары», ем1рбаян мен сурет (Альбом, 264-бет); 12)«Тобыкты Ш ыцгыстау ш еж 1ресй>, шеж1ре, ем!рбаян мен сурет (3 томдык ютап., 100,162-бет- тер); 13) «Кто есть кто» в Жамбылской области (Аль­ бом, ем1рбаян мен сурет); «Турк1 элем!» газет! жет1 мемлекеже тарайтьш ха- лыкаралык газет. Осы басьыым аркылы шыгарылган

макалаларымды 100-200 данасын сатып алып, тепн ха- лыкка таратамын, к е т н К1тапца енг1зем1н. Осы уакьггка дейн 70-тен астам макалаларым жарык керщ. аазе/яже мы^^ая л*ай;алялар.' 1. Осиет 2. Турк1 халкына кандай улттар енед1. 3. Кенпрбай бид1н батасы 4. Шаукен (Оразгали) туралы 5. Дипломат Сундетбаев Самат 6. Фанатиктер 7. Тагдыр тэлкеп 8. Фатима Габитова туралы 9. Базарлы Кауменулы 10. Оразбай ата туралы 11. Бакыт деген не? 12. Байлар мен кедейлер туралы 13.Турагул Абай экеа туралы 14 .Жат агымдар туралы 15 .Отанды сую отбасынан басталады 16. Эк1мшм1к ауызашар бергенде 17. Эл-Акса мешгп туралы 18. Миграж кеш! туралы 19. Д1н туралы айтыс 20. Тект1 еулетт1н туягы 21. Ахметбей бауырыма 22. Байлар мен кедейлер туралы 23. Индияга саяхат 24. Улттык м1незден айырылып калмайык 25. К,илы-килы кызыктар 26. Цытай ел¡не саяхат 27. Феодализмге карай неге шепншектей берем!3 28. Отанды сую —отбасынан басталады 29. ¥лы Абай атамыздын бейнес1н неге шатасты- рамыз?

ю С % (308)В О сз 30. Малайзия —Азия жолбарысы 31. Казактын жагымды жене жагымсыз касиеттер1 туралы 32. Азгындаудан абай болайык, агайын! 33. Табигат —отан байлыгы немесе экология ту­ ралы ойлар 34. Шьщгыстау —Абай елше саяхат 35. Денсаулыктын кад1р1 36. Эд1лд1к пен адалдыктьщ символы Д.Конаев туралы соз 37. Асылдын сыныгы мен туралы супретпен 38. Эзбек ел1не саяхат 39. Казак тш1н кыйындатып барамыз 40. Казак улты 41. Баянауылды будщрш алмайык 42. Ел1ц мен жер1нд: сакта жас урпак 43. Кавказ елше саяхат. 44. Ибрагимов Текеннщ кексегет не? 45. Кунанбайды корлауга абайлык агайындар жол бермейШ. 46. Батырдьщ аты батыр. 47. Эз т1Л1М1зд1 огейс1тпеуд1н жолы коп. 48. Жаркент м еш т «Аныз жене акикат». 49. Абайдын туракты бейнес! неге жок? 50. Жаркент м еш т. 51. Руын быген ебест1кке жатпайды ейтседе. 52. Элихан Бокейханов —улт кесем]. 53. Альфред Нобель - тангажайып адам. 54. Кожа мен сунак, торе мен толенг1т. 55. Корпи. 56. Астанага саяхат. 57. Карт юсшш ом1р4 балага байланысты. 58. Тагдыр —судьба. 59. Казактын жалкаулыгы мен бюрократтыгы. 60. Ж енпр хан.

^ 0 3 (309) В О с З 61. Тарихтан алтын теж киген Ж. Тэшенов туралы баян. 62. Наурыз ултымыздьщ улык мерекес!. 63. Кунанбай кажы. 64. Улттар. 65. Сары кол. 66. Токал, калыц мал туралы. 67. Неке неге тураксыз? 67. Еуропа елше саяхат. 68. Абайдьщ замандасы Оразбай кажы туралы. 69. Экем Абай туралы. 70. К,унанбайды цорлауга абайлык агайындар жол бермейд1. ЖАЗУШЫ ОЛЖАСЫ - ОЦЫРМАН Жарык керген ютаптарымнын алгашкы окырман- дары ерине туган-туыстарым мен жора-жолдастарым. Б1ршама ютаптарымды шет елдеп кандас бауырлары- ма сыйга таратгым. Англия, Кьггай, Ресей, Иран, Мон­ голия, Эзбекстан, Кыргызстан, Туркменстан, Тежжстан, Эз1рбайжан сиякты алыс-жакын шет елге де ютаптарымды ж1берщм. Тштт Туркияньщ Стамбул каласындагы Султан Баязит атгы орталык ютапханага барып, ез колыммен 6 К1тапты табыс етт)м. Анкара, Анталия калаларыньщ ютапханаларына да ез ютаптарымды таныстырьш, апарып бердм. Германия- дагы - Мюньхен, Штургард, Кёлн калаларында тура- тын кандастарымызбен кездес1п, естел1кке ютаптарымды калдырдым, Ресейде Мескеуге, Челя- бинскиге, Тюменге, Саратовка, Омбыга, Жанаезен калаларьша. Кешнп ютаптарымды Канада, Ливия, Си­ рия, Кырым, Тува, Якутия, Франция елдерш мекен ететтн казакгарга жолдап Ж1берщм. Эзбекстанда Шыр-

(Ж ) шыкка, Хиуа, Ургетшке, Бостандык ауданына жене Ташкентгеп Ултгык штапханага, Эзбекстан Д1ни бас- кармасыньщ муфтише ж!берд1м. Кыргызстанда Б]шкек улттьщ К1тапханасына, Араб-кыргыз университет1не, Д1ни басшы м у ф тт Мурат кажыга, Борбор мештн1н бас имамы Мама- тов Ш эк1р кажыга, «Отан» атты кыргыз диаспорасы- ныц басшысы Бауыржан Ермекбаевка ез колыммен табыстап кайтканмын. «Фени жене Баки ем1р» атты К1табымды Президент1М13 Нурсултан Эбшулы На­ зарбаев танысып шыккан сон, К1тапханасына женелт1пт1. Бул туралы Президент кенесшщ бас- тыры М.Цасымбековтен жауап хат алдым. Ал «Салтынды сакты, дестур1нд! дер1пте» атты К1табым К.Р тунгыш Президент:н1н муражайына тап- сырылып, ез1не лайыкты орнын иелещп деп ойламын. Мен кептеген К1таптарымды б!рталай бедг1Л1 мемлекет жене ногам кайраткерлерше, енер мен едебиеттег1 атакты тулгаларга ез колыммен берд1м. Олар: Имангали Тасмагамбетов, Амангелд1 Шабдар- баев, Сиязбек Мукашев, Асанел1 Эш1мов, Эзшхан Нуршайыков, Бакытжан Момышулы, Мурат Эуезов, Цабдеш Жумадшов, Роллан Сейсенбаев, Жармахан Туякбаев, Болат Абилов, Сер1к Умбетов, Ахметжан Ес1мов, муфти Эбсаттар кажы, Рашид Турысбеков, Бейб^т Сапар Эли кажы, 6м1рзак улы Асылхан кажы, Хайролла Еабжалалов кажы, Мухтар Шаха- нов, Элихан Байменов, Ратбек Нысанбайулы кажы, Макаш Тет1мов, Хасен Цожа Ахмет, Советхан Нурпейсов, Махмуд Кдсымбеков, Амантай кажы, Жансей!т Туймебаев, К ецесхан Ахаев, Молдабек Жанболатов, Бакыт Оспанов, Себит Оразбаев, Эм1рбек Байгелдиев, Бекболат Т1леухан, Амангелд1 Ермегияев, Кенес Аухадиев, Роза Рымбаева, Макрал Ж утсова, Бакытжан Байбек, Бакытжан Сагынтаев,

Токтар Э у б ек 1ров, Л ама-Ш ариф сынды зиялы кауым е к 1лдер1, ж ене ел1м1зд1н облыстык К1тапханаларына, д!н екшдер1не пошта аркылы ез ен.бектер1мд! Ж1бер1п турамын. Ел аралап, еулиел1, касиетт1 ата-бабалар мекен ет­ кен жерлерде болып, тарихтыц таглымынан сусында- ган кездер1м аз емес. Алланыц буйрыгымен, денсау- лыктын аркасында талай жерд1ц дем)н татып, суын 1шт1м, топырагына табаным тид1. Солардын бер!н болмаса да б!ркатарын айта кетсем артык болмае. ЭУЛИЕЛ1 ЖЕРЛЕРДЕ БОЛДЫМ: ). Арыстан баб еулие (Шеу1лдер) 2. Султан Ахмет Яссауи (Турюстан) 3. Экес! Ибрагим (Сайрам) 4. Шешес! Карль[гаш (Сайрам) 5. Домалак ене (Шаян) 6. Гаиб Ерен 40 шытен (Ленпр) 7. Укаша ата (Турюстан) 8. Бекет атанын - Ак м е ш т (Кулсары) 9. Бекет атаньщ м еш т (Еск1 Бейнеу) 10. Бекет атанын жерленген жер1 (Огландыдагы меш1п) 11. Шопан атада 12. Мешхур Жус!п Кепеевтщ мазары (Баянауыл) 13. К,аныш Сетпаевтщ музей! (Баян ауыл) 14. Абай ата музей! (Семей, Жидебай) 15. Мухтар Эуезовтщ м узет (Семей, Берл1) 16. Кецпрбай би мазары (Семей, Карауыл) 17. «Ана» атты ата-бабаларымыздын бей4т1нде (Семей, К,арауыл) 18. Енлж-Кебек мазары (Семей) 19. Кунанбайдын бейтнде (Акшокы)

20. Эулие ата мазары (Тараз) 21. Айша Биб1 кесенес1 (Тараз) 22. Царахан мазары (Тараз) 23. 5 еулие, акын-батырлар; Сарыбай батыр, К,ай- назар эулие, Тукт1бай еулие, Суй1нбай акын, Жам- был акын, композитор Нургиса Тлендиев (Узынагаш) 24. Орталык улттык музей (Алматы) Озбекстяяндя.' 1. Орталык улттык музей1 (Ташкент) 2. Теле би мазары (Ташкент) 3. Шайхон Тохур арабтыц мазары (Ташкент) 4. Аксак тем1рд1н мазары (Самарканд) 5. Тур Эмир мавзолей (Самарканд) 6. Биби ханум мавзолей (Самарканд) 7. Шердар Арслан мавзолей (Самарканд) 8. Тилла Кари мавзолей (Самарканд) 9. Шахи Зинда мавзолей (Самарканд) 10. Улыкбек абсервоториясы (Самарканд) 11. Орталык мепнтте «Куран музей!» (Осман хазретг1н кураны бар) (Ташкент) 12.Телемунара (110 м. Б йкпкте асхана) (Ташкент) 1. Султан Ахмет м е ш т (Стамбул) 2. Аия-София музей1 (Стамбул) 3. Султан Баязит м еш т (Стамбул) 4. Памукаледе (Анталья) Лфдяямядя; 1. Петро калада 2. Ол1 тещзде 1. \"Эл Акса\" мешЫ (Иерусалим) 2. \"Куббатус-Сахра\" меш!Т1 (Иерусалим)

юОЗ(зП)&0(зз 3. Храм господня — Иса пайгамбардыц мазары (Иерусалим) 4. Нух пайгамбардын кайкпен сапарга шыккан жер) (Яфа) Ресемде. 1. Кремль (Мэскеу) 2. Кремльдеп Л енинтц пэтер! (Мэскеу) 3. Л енинтц м узет (Мэскеу) 4. Кремльдеп С тал и н тц политбюро отк1зген залы (Мэскеу) 5. Кремльдщ 1Ш1ндеп пйркеу соборы (Мэскеу) 6. ВДНХ (Мэскеу) 7. Останкино муражайы, 300 м. Б тк п к те ресто­ ран «Седьмое небо» бар (Мэскеу) 8. Третьяковсая галерея (Мэскеу) 9. Карулы куштер м узет (Мэскеу) 10. Панорама Бородино (Мэскеу) 11. Петергоф (Санк-Петербург) 12. Зимний дворец (Санк-Петербург) 13. Патшалардыц турган у т (Санк-Петербург) 14. Жазушы Некрасовтыц усадьбасы (Переяс­ лавль) 15. Еск1 монастырь, генерал Паульст) устаган жер (Суздаль) 16. Печенга (эскери мшдет аткарганда) Заполя­ рье, 6 ай - тун, 6 ай —кун, «северное сияние» Удрямиядя; 1. Девичий монастырь (Киев) йндижЭя.' 1. Джами м еш т (25 мыц адам сияды) (Дели) 2. Хумаюн мавзолет (Дели) 3. Тадж-Махал мавзолет (жет1 кереметт1н б1р1) (Агра)

воО З(зи )Ю (зз 4. Патех Гур Сихри корганысы (Агра) 5. 12 км таудагы бек1н1с (Китайская стенага уксас) (Джайпур) 6. Эмир королшщ сарайы (Джайпур) 7. Судагы сарай (Джайпур) 8. Джесип Савай абсерваториясы (Джайпур) 9. Индия какпасы (Бомбей) 10. ЭлифаНд унпр музей1 (Бомбей) 11. Тадж конак уй1 (Бомбей) 12. Аспалы бак (Бомбей) 13. Махатма Ганди муз е т (Бомбей) 14. Тем1р жол вокзалы (Бомбей) Аймяйзиядя; 1. Куала-Лумпур астана каласында ен б т к епз гимраты 2. Лангкави аралы (ак кум, тещзде шомылдык) 3. Джунглиде (крокодилдерд1 керд1к) КАВКАЗ Трузмядя; 1. Ботаникалык бак 2. Канат жолы 3. Грузия анасы —ескертюш 4. Тбилиси муражайы 5. Гейдар Алиев саябагы с&ообямлсяяйя.' 1. Ганжа каласы —атакты Низами акын турган 2. Шерман шах —белгин шахтын уш 3. Кыз мунарасы 4. А.Дюма «Кавказ» атты К1тап жазган 5. Альфред Нобельдщ агасы Роберт жене Людвиг Бакуга кел1п мунаймен байыган 6. Бай Гаджи Тагиев Баку каласын дамытуга улес1н коскан, кез{р оньщ ею этажды уй! музей

ЕУРОПА ЕЛДЕР1НДЕ (5 мемлекет) 1. /бушянмя - Франкфурт-на-Майне 2. а. Эйфелево башня б. Лувр м узет в. Париж соборы Нотр Дам г. Диснейленд д. Опера театры 3. ТЬяляндия: а. Мадам Тюссо музет б. «Улица красных фонарей» кешесшде в. Озендер мен кетрлер 4. - Евросоюз орталыгы 5. - центр банков Зымырап ет1п жаткан уакытка токтау жок. Ом1р де, кещл де б1р калыпта турмайды. Бала болдык, ер жетт!к, картайдык. Казак оны: «Бупн кулын, ертец тай, Б1р кун кедей, б4р кун бай, Дирменнщ тасындай. Шыр айналган дуние-ай!» - дейд1. — Б1зд!н бала кез!м13 Улы Отан согысыныц ауыр кундер1не тап келд1. Сондыктан коптеген киыншы- лыктар корд!к. Аш та, жаланаш та журген кездер!М1з болган. Ер жете келе, Б ш кек (Фрунзе) каласындагы ауылшаруашылык техникумын терт жыл окып, узд!к дипломмен б т р д 1м. Содан кей4н Жамбьмдагы каз!рг! Тараз каласындагы технология-

(316) лык институтын бтр!п, инженер деген мамандыкты алдым. Оку бтрген н ен сон енд1р1с мекемелер1нде шебер-инженер, ага инженер болдым жене облыс- тык кэс!подакта он бес жылдай кызмет 1стед1м. Кей1нг1 кезде Алматы протез зауытын баскардым. Откенд1 оймен барласам, ем1р1мде ереул1 окигалар бар секщщ. I. Терт ерекше жерде болдым: 1. Эскери борышымды аткарган уакытта, ата-ба- баларымнын кермеген жерлершде, алые солтуст!к Швеция, Норвегия шекараларында, солтуст1к Музды мухит тен!31нде болдым. Бул жерд! «Заполя- рия» дейдг Мунда алты ай тун, алты ай кун, тогыз ай кыс болатын жер. Кыста 40-50 градус аяз болып турады. «Северное сияние» деген болады. Ол аяз кундер!нде аспанда неше турл1 жарык болып жарк- ылдайды екен. 2. М эскеуде Кремльде е к 1мет басшылары, косемдер1 отыратын гимаратты араладым. Ленинн1н петер!н корд1м. Сталинн1ц саяси бюро етк1зет1н за- лына жене кабинет!не к1рд1м, унтаспадан оньщ ез даусын естщ1м. 3. Мескеуде Останкино деген телемунара бар, б т к т т 337 метр, сонын 320 метр б т к т т н д е «Седь­ мое небо», «Золотой» мерамханасында болдым. 4. Франция астанасы Парижде Лувр музей1нде, б т к т т 325 метр Эйфелево мунарасында болдым. II. Уш журтыма катым-куран багыштап, бес рет ас берд!м: * Семей каласында Энет баба мешЫнде ез журтыма, ата-бабама арнап етк1зд!м. * Абай ауданындагы Карауылда 2013 жылы тагы да бабаларыма арналган ас бер1лд1

(317) * Шу каласындагы Сер1К кайынагамнын уй1нде кайын журтыма арнап, куран окытып, ас берд1м.. * 2014 жылы Шу каласында ек!нш4 рет кайын- журтыма арнап куран окылды. * Кыргызстан астанасы Б1шкек каласында 2009 жылы 26 тамыз кун1 нагашы журтыма арналып, ас бер1ЛД1. III. Ею рет тарихи к!тапка еам!м ендй * 2000 жылы Ислам дшшщ бес парызынын б1р1 кажылыкты М еккеге барып етед1м. «Казакстан кажылары» К1табына енд1м. * 3 томдык Тобыкты Ш ынгыстау шеж1рес1не Ыргызбайдан шыккан ейг!Л1 адамдар, елеул! ес1мдер деген жерге ем!рбаяным сурет1ммен бер1лд1. Ислам элем!ндег1 уш меш1тте болдым. * Б1р1нш1 Меккедеп «Эл-Харам» м еш т; * Ек1нш1 Медина каласындагы «Масжидил Наба- би» м еш т; * Уш1нш1 Иерусалимдеп «Эл-акса» м еш т. К1мде-к1м осы дуниеде сол меинттерде намаз окыса, улкен сауапка ие болады екен. Мен осы уш меиптге де намаз окып бакытка ие болдым. Алладан т1леген тшектер1мнщ барлыгы кабыл болатынына сен1м артып келд1м. Иманымнын арка- сында кариялык шакка да жетш, жастарга акыл ай- тар кезенге келд1м. Пайгамбарымыздын (с.г.с) хадис-шерп1н1н б1р!нде айтылган: «Бес нерседен бурын бес нерсет ганибет деп бш: ем1р1НД1 ел1м1цнен бурын, детцнщ саулыгьш сыркатганудан бурын, бос уакьпты колын байланып калудан бурын, жастык деурен1нд1 кария болудан бурын, байлыгынды кембагал болуыннан бурьш ойла», —деген сездер!н ердайым жадымда токьш келем1н.

I. Алыс-жацын шетелдерде де болдым: 1 Сауд Арабиясы 13 Казакстан 2 Б!р1ккен Араб 14 Эзербайжан 15 Грузия эм!рл!ктер1 16 Латвия 3 Туркия 17 Кытай 4 Израйль 18 Малайзия 5 Иордания 19 Ундютан 6 Украина 20 Палестина 7 Ресей 21 Германия 8 Татарстан 22 Франция 9 Башкуртстан 23 Голландия 10 Эзбекстан 24 Белгия 11 Кыргызстан 25 Люксембург 12 Индия II. Бф талай санаторияларда дем алдым: 1 Сарыагаш 11 Израиль —Эл1 тец1зде 2. Алакел 12 Туркия - Пампукале 3 Ыстык келде 4 Баянауыл суында 5 Бурабай 13 Таразда Грэе санаторт 6 Мерке 14 Алматьща «Ак кайын» 7 Туркаб санатори! 8 Кектебе санатори! санаторт 9 Сусамыр жайлауы 15 Уржар Барлыкарасан 10 Ассы жайлауы санаторт 16 Алматы ет комбинаты санатортнде. III. 200-ден астам кала, аудан, ауылдарды арала- дым.

АК Т1ЛЕКТЕР, ХАТТАР КАЙЫРЖАН КАЖЫ АГА Келбетщз Алланьщ нурын теккен, Кермесем де таныдым С1зд1 б1рден. К)табыцызбен еуел1 танысып ем, Достьщ досы екенс13 кермей журген. Кажы ата мерешщз устем болсын, Урпагыцызга бак кусы мецг1 консын! К етрек кез1н халыктын ашып журс1з, Пенделердщ журепне иман толсын! Каралыкта кездеспей мунан кейш, Той-думанда, жуз!М1з жаркын болсын! Самдаубом Семем, -70 2077 жъм «Б13 КДЗАКДЫЗ» ШТАБЫ ТУРАЛЫ Эм1рден кергет мен бшгет, окыганы мен токыга- ны мол Кайыржан кажы Макиннщ кезект! ютабы осылай аталады. Кезекп дейт1н1м13, Кайрекен оншак- ты К1тап шыгарган. К1таптары сураныска ие болган. Оньщ шннде: «Аллай деп соксын журектер», «Гибрат- нама», «Фени жене баки ем1р» тагы баска да жумыр басты пенден! толгандырган такырыптагы туындылар. ...Эдеттегщей, Балхаш каламыздын как ортасын- да орналаскан «Сырлас» клубынын К1тапханасына

: ---------------------------( 3 2 0 ) ------------------------- бас сугып К1таптар 1здест1ре бастап ед1М, К1тапхана менгеруш1С1 Роза Искакова осы К1тапты усынды. К:тапты Алматы каласынан Балкаш каласында осы «Сырлас» клубы жумыс ¡стейт1Н1ы ест4п, ттап авто­ ры Кайыржан кажы Ж1берген екен. К,айыржан кажы Макинжн «Бгз казакпыз» туын- дысына автордыц танымдык макалалары мен ой-то- лгамдары енпзшген. Автор кецеслк кезен кез1ндеп осу мен ¡здену, оку-току, тем1р тертштщ кез!нен еткен. Балалык шагы Улы Отан согысынын ауыр кезещне тап келген. Аштык жаланаштыкты кер!п ескен. Есейе келе ата-бабалары кермеген алые Солтустж Швеция, Норвегия шекараларында, Солтустж Музды мухитта болып, п1с!п-каткан, шындалган. «Бул жерд1 «Заполярье» дейд1. Мунда алты ай тун, алты ай кун, тогыз ай кыс болатын жер. Цыста 40-50 градус аяз болып турады», - дейд1 автор. Кттап терт бел!мнен турады. Алгашкы бел!м:н: Эткен тарих - енеге деп аталады. Онда сонау Адам Ата Хауа анадан бастап, Шынгыс ханнын урпактары казактан шыкканы, кыпшактар туралы ой толгайды. Кожалар туралы да умытпапты. Б1зд4н Алматыдан 2009 жылы шыккан «Ислам жене кожалар» атты енбег1М!зд1 пайдаланыпты. Кайрекен кажылык парызын да етеген. Кейб4р кажыга барып келгендер Кытайдын боз плашын усттне Ш1П,колына таяк алып, шаригат, уагыз айтып, бос сез сейлеп, акылгей бола калатыны едет боп бара жатыр. Кайыржан кажы ж еттстен аскан ша- гында жастарга аталык акылын, кек!репндег! асы- лын ак кагазга каламымен жетк1зуге кулшынады. Адамгершппкке, имандылыкка, ¡згМкке, ултжанды- лыкка шакырады. Улттык болмыс, улттык М1нез,

(Щ) улттык мудце «БЬ казакпыз» туындысыныц аркауы болган. Кайыржан кажы жазушы, ойды образды кылып, керген б]лгендер1н суреттеп, керкемд1к б т к к е кетер1п, кулпыртып анкылдаган букпес1з ак кенинмен, кек!ректег1 казынасын карапайым тымен баяндайды. Осы жазгандарынан казыналы карттын: «Казактын *пл! мен д1н! тозбасын, улы мен кызы аз- басын, мын жылгы мэдениет! атамекен!нде мазда- сын», —деген 1шю ниетш уккандай боласьщ. «К,азак болып туганьща мактан» деген ек1нш1 бел1м!нде казакка тэн эдет-гурып, едепт1л1к, жомар- ттык, ата-ананы сыйлаушылык, ар-намыс, бауыр- малдык, кайсарлык, зереклк, Т1ПТ1 казактын жалка- улыгы мен жайбаракаттыгы туралы ой толгайды. Казак иманды хальщ. Хадистерде: «Эдетте ынсап, рахым, едеп болмаса, адамныц озге хайуаннан ар- тыктыгы болмас ед1. Эдет1 — дш нщ жаршысы. Эдепт1 к!С1де уят бар, уяты бар К1сще иман бар», - дел!ну1 тепн емес», дейд1 автор. «Ом1рде не болмайды» деген бел1мнщ де айтары бар. Бфкатар Д1Н устанган журтшылык асыра сЬтеп, дурыс 1стемей, оз1нше ойлап тапкан амалдарды усы- нып, Д1нге кайшы ерекетгер жасады, - деп мысалдар келпред1. «Б13 казакпызды» С13 де окьщыз агайын! —деп Кайыржан кажынын казынасын с:зге усынып отыр- мын! .муюес/'. 0227-21

в о 0 % (322) ЕСКЕРТШШЩ - ЮТАБЫЦ (Кайыржан кажыга) Ассалаумагалайкум, Кажымыз б1здщ Кайыржан! Атагын елге жайылган. Орта жуздщ баласы, Абай ата урпагы, Ютаптарьщ бар екен Ак, караны айырган. Мактаман С13Д1 бекерге, Кунына бага жетер ме? Артыктау бола коймас-ау, Онеге жатыр десем де. Алланын шакыруымен Меккеге де барыпсыз, Болыпсыз б!раз шет елде. Бойыцызга б1р тылсым куш, Сенбейт1н куат бер1пт1. Жан екенс13 умтылгыш, Изпндей алар ер!кт1 . Онеге мен есиетщ К!табыца ен!пт1. Жер-жерге сыйга бершсщ, К 1табынды таратып, Ат-шапаннан кем кермей Алады журтыц таласып. Дэлелдеп журсш eзiнд^ Тулпардьщ туягы екетн, Сауапка жазсын б)р Алла, Эл1 де кеп кой жетерщ.

Аруакты аталарды аралап, Кер1пс4н оймен саралап. Теб1рен1п жазганын Кэдес^не елдщ жарамак. Абайдыц каны бойында, Журепн ел деп согуда, Осындай болсын азамат! Бакиды жене фен ид) Зердел! тана таниды. Салт-дестурд! де козгапсын Болсын деп урпак жаны ип. Уйрепп журс13 жастарга Исламнан гибрат алуды. К!тап деген казына Алтыннан да кымбат кой, Коргендщен туады Улп алатын тым жаксы ой. Ел-журтыца аманат Ескертк1Ш1н —К1табьщ. К,ажы атам жазды деп Окпды ертен урпагьщ. Уанзмда Ддимоес, у4л;сам 7 2070 жбм.

(324) К ез1нде Жамбыл (каз1рп Тараз) каласында б1ркатар жауапты кызметтер 1стед1м. Ол кезде талап кушп, кызмелне сай болуын керек. Атап айтканда, стандарттарды мемлекетт1к бакылау мекемемнде 3 жыл, осыдан сон 13 жыл облыстык к э с 1подак комитет!ндс ауыл шаруашылыгы бойынша енбек^н техникалык бас инспекторы кызметтерт аткардым. Ук1мет жумыста шыгармашылыкты,кызмет бабы бойынша макалалар жариялауды талап етет1н. Сол кезенде «Енбек туы» жене «Знамя труда» облыстык газеттер1нде б1ркатар макалаларым жарык керд1. Солардын кейб1реулер!н атап етей1н: «Не соблюда­ ют стандарты», «Высшему баллу — знак качества», «Совет трудового коллектива», «Хром просит поща­ ды», «Закон есть закон», «За без опасный труд», «Нет заботы о людях», «Автопоезд малшылар арасында» т.б. Аты аталган макалаларда ауыл шаруашылыгы мекемелерщдеп енбек заныньщ сакталуы, техника­ лык каушс1зд1ктен сактану жолдары, шыгарылган отмдерд1н мемлекетт1к стандарттарга сай болу та- лаптары, ауыл шаруашылыгана катысты озект! меселелер соз болады. Делелд! айгактармен кейб!р мекемелер сынга алынды. Жогарыда аталган макалалардын кепш!Л1п кыз- мет бабында жазылды. Эйтсе де ол кезде мен бола- шакта К1тап жазамын, жазушылыкпен айналысамын деген ой болган емес. Кудай берген куаттьщ арка- сында зейнетке шыкканнан кей!н кол кусырып оты- рудын 031 ебес ко р 1нд1. Ом!рде к е р г е т м мен туйген1м аз емес. Эм1р болган сон кейде дурыс, кей- де бурые кадамдар жасадык. Солардын бэр1 сана- мызда 131н калдырды. Оньщ уст1не ом1рден алган тэж1рибем13 бар. «Коп жасаганнан емес, коп керген-