Қайыржан қажы Макин "Абай жаққан алау"

------------------------- ( 2 0 0 ) -------------------------------------- ТАБИГАТ ТЕПЕ-ТЕЦД1КТ1 СУЙЕД1 Алла тагала 18 мьщ елемд1 оз1нше ерекше жарат­ кан, бер1 б1р-б1р1мен байланысып тур, соньщ б1реу1н козгасан, баскалары да езгередг Б1р сезбен айтканда табигатта артык ешнэрсе жок. Пытай кесем1 Мао Цзе Дун да кудай жараткан та- бигатка карсы шыкты. Жаратылыста артык ешнэрсе жок. Акыр аягы шыбын-ш1ркейд1н де ез1нд1к аткара- тын рол! бар. Табигаттагы хайуандар не жэнд1ктерд1н б!реу1 жойылса табигаттагы тепе-тендш бузылады. Сондыктан, табигат байлыгын ашкозд1кпен, тойым- сыздыкден тонауга болмайды, ондай эрекетке тыйым салынган. Ондайдыц соны —апат. Мынандай да жаг- дай болган, каскыр каптап, малга тыныштык берме- геннен к е й т оларды кырып тастаган екен. Ынше малдьщ ол1М1 кобейген. Оньщ себеб1 каскыр табигат­ та санитар кызметш аткарады екен. Ал, кытай кесем! Мао болса торгайлар епнд1, денд! жеп кояды, ел бай- лыгына зиян тиг1зед1 деп, торгайлардын к е з т куртпакщы болган. Патша айтса болды, 1,5 миллиард халык койсын ба, эртурл1 тес1лдермен атып, тормен устап, кыска мер31мде косемшн тапсырмасын бул- жытпай орындайды. Арада ай отпей курт-кумырска каптап, епн пптен енбей калады. Осыган уксас ¡с-ерекет КСРО-да кайталанды. Ол кезде СОКП айтса зан болатын. Арнайы зан кабыл- дап, аракка карсы курес ашты. Орыс халкы аракка салынып барады, аракты азайтып, ¡шкен адамдарды жауапка тартып, соттап, маскунемд1кт1 жоямыз дед1. Ниет жаксы, ейтсе де орыс халкынын аракты ерек­ ше ¡шетшш, оны койдырудьщ онай емес екен д тн ойлаган жок. Сол уш1н мындаган зауыттарды кират- ты, миллиондаган гектар алма, жуз1м бактарын жой-

(2оГ) ^ ЗО оз ды. Б¡рак арак ¡шу тыйылган жок. Гасырлар бойы, адресе Кавказ, Орта Азияда алма, жуз1м т.б. ес1р1п журген бау-бакшаныц жем1стер1н тып-типыл етт1. Б1р К1С1Н1Н буйрыгымен, Горбачев М.С. деген президенттщ жасаган кател1пмен миллиардтаган каржы желге ушып, ек)мет орасан зиян шектт, таби- гат байлыгы оталды, экология бузылды. Алма, жуз1м кеншарларыньщ жумысы мулде токтады. Шыгын шаш етектен болды. Аракты бер1б1р койдыра ал- мады. Кокке ушып, космоска ракета ж1бер!п, айга, бас­ ка планеталарга сапар шегу - гылыми жет1ст1к. Эйтсе де медальдын екшцп бет1 секшд1, оньщ эколо- гиялык зияны да бар. Гарыш жолыныц дел1з1нен, озон кабаттарыньщ тесжтершен б1зге к у н т ц улы сеулелер1 таралуда. Бул адам денсаулытына ете зиян. Ол улкейш кетсе иптен кауштт Ал, жер-жерде неше турл1 су, жел аркылы журет1н электростанциялар салынды. Енд1 атомдык электростанциялар б1раз мемлекеттерде электр жа- рыгын беруде, кейб1р жерде жанадан салынуда. Мы- салы, Чернобыльде, Жапонияда жарылып, адамдар гумырын жалмап, апат екел1п, соньщ кемршен кан- шама халык кырылып, айыклас дертке шалдыкты. Сонгы кезде АЭС салу туралы ж т - ж т сез бо­ лып жур. Мейл1нше, мундай шепнмге барудьщ кажет1 жок. Онын апат екелетшш кулак ест1п, кез керш жур. Казакта «Сактансан сактаймын» деген сез бар. Экологияльщ жагдайымыз да онысыз да жет1с1п турган жок. Булардын бер1 о бастан адам баласыныц т1рш1- Л1Г1Н жещлдетуге, жаксартуга жасалып жатса да, пайда келлрсе де, 1стен шыгып, жарылганда жузде- ген халык кырьыып калды. Адам баласынын ем1р1не

рана емес, атомнан, радиациядан табигат та уланады, жер, дуние ку ти , булш т, жер, aya, 6ip сезбен айт- канда экология залалданады. Адамдар неше турл1 ауруга шалдыгып, оныц кесапаты узак жылдарга айыкпас дерт болып жабысады. Бразилия, Африка, Америка да агаш онд1р!ске, жиИаз жасаура кажет деп джунглилердеп агаштарды жапа-тармагай отауда. Агаштар кесшген сон ол ещр жайдак такырра айналады, ол жерд1 мекендейт1н жан-жануарлар, ос!мд1ктер жойылады. Ал б!зд1н ел1м1зде салгырттьщтан, кейде адамдардьщ орт кау1пс13Д1Г1н сактамаудан ормандарда ж т -ж ш орт шыгады. Бул да табигаттьщ бул1ну!не соктырып, мемлекетке мол шыгындар екелед!. Сондыктан, табигат аясында тыныкканда мукият болган абзал. Сонгы уакытта барльщ мемлекеттерде когам кайраткерлер^ галымдар табигатты сактауга дабыл кагып, экологияньщ нашарлап бара жатканын ескертуде, оган карсы курес журпз{п, неше турл1 шара колдануга ундеуде. Экологиялык проблемалар —ен манызды eмipлiк проблемалардын 6ipi, ейткен), энпме адамнын OMip cypeTÍH ортасы туралы, болашак урпактардын oMipi туралы болып отыр. GTKÍHmi ти1мд1Л1ктерд1 ойлау, аш козд!к пен комагайлык, пайдакунемд!к, табигатты булд1руд1ц соны адам eMipiH булд1ру болып есептеледг «Агаштьщ жем!С1н жейм1н десен, тубше балта шаппа», — дейд1 Сайф Сарай. Осы 6ip канатты создщ аржагында табигатка кастандык жасаганын оз OMipiHe гана емес, адамзат Т1ргшл1пне жасалган кастандык екен!н пайымдауга болады. Адамнын кещ л1 кулазыгандай табигаттьщ да кулазитын ceTTepi коп. Оны KYpciHaipin, KipinTap

(203) куйге салатын —адам. Саналы адамньщ санасыз ¡с- ерекелнен экологиянын, енсес1н басар зардаптары ушан-тещз. СЕМЕЙДЕП СЕРГЕЛДЕЦ, АРАЛДАГЫ ЦАС1РЕТ Семейд1н сергелдещн, Аралдын кас1рет1н ойда- ганда туда бойыц турш1пп, тебе шашьщ п к турады. Кагылган дабыл, колта алынтан 1с-шара болары болып, бояуы С1нгеннен кей1н тана колта алынды. Кенес ук1мет1 трагедияньщ себеп-салдарын бшд1, сонда да болса «бул калай?» деп ет1р1к анкаусыды. Сыландап аккан Сырдьщ, арынды Эмудариянын суы орынды, орынсыз, занды, зансыз шел далага бурыл- ды, кемей б1тедщ, арнасы кансьщы. Эзендерд! ел*пр1п тынган жок, Аралдын да жаназасьш шыгарды. Тарыш айлагынын да зияны аз болтан жок. Аспанта атылтан ер гарыш кемес1 мен ракеталардыц от-жалыны Арал­ дын суын бута айналдырып, б1рге ала кетп. Айдынды Арал жылап аккан жылтата айналды. Тещз табаны- нан ушкан кум елемд! шарлады. Бул — экологияга ¡идет екелетш кау1п-катерд1н б!р1. Тещз тегеуршшен, халык берекесшен айырылды. Арал айналасында ала- пес ауруы пайда болып, кемтар балалар туыла баста- ды. Арал экологиясы, онын тартылуы елемд1 аланда- тып отыр. Ал, Семейдщ кас{рет1н ойласан етег!н жаска толады. Согыстан да соракы зардаптардын куес1 болдык. Сынактан кей1н мындаган адамдардын румыры киылды. Сол ен!рде асылып, атылып елу етек алды. Мугедек балалар туылды. Арак ¡ш!п азтындады. Белс1зд!к, бедеул1к аурулары мендед!. Халык тшш т1стед1. Айтуга болмайтын мемлекегпк купия болып сакталды.

— ю С Я (Ж ) В О сз— АЦ-КУС АЗАЙЫП БАРАДЫ Отызыншы жылдардагы ойраннын, «кызыл кыр- гыннын б1р уты» 3-4 млн казактыц аштан кырылуы табигат зацы н бузудан бастау алды. Табигат бай- лыгы - терт тул!пн тартып алган казак аузындагы асынан, астындагы кел!г1нен айырылып аштыкка урынды. Ултты жоюга багытталган мундай каталдык Таласбек Эсемкуловтьщ «9зеп талган б!р тагдыр» атты макаласында («Дала мен кала», 28 кантар») Солтуст1к Америкадагы унд^стер тарихы егжей- тегжейл4 баяндалып, Х1У-ХУ гасырда Зенпбаба- лардын (бизондар) 70 миллионнан бупн 7 данасын табу киын екенш, осы малды кырып жоюмен, бук)л халык типыл болганын айтады. Б1рталай жан-жануарларды, хайуанаттарды, кейб1р ес!мд!ктерд! дуниежузы1к кызыл штапка е н п з т сактайтындай неше турл1 мемлекеттер кызу жумыс ¡степ жатыр. Ттст1 мекемелер — ол орман шаруашылыгы, корыктар мен аншылык жене балык инспекциялары, экологияны коргайтын инисти- туттар т.б. жумыс журпзуде. Енд!Г1 максат каз1рп ан-кус, ес1мд4ктерд! саптап, кызыл штапка енуше жол бермеу. Талымдардьщ айтуынша !5 жылдан кей1н жер шарындагы адам саны 8 миллиардка жетедг Ал жан- жануарлар саны жыл еткен сайын азайып, курып барады. Мысалы, ертеректе жолбарыстыц саны элемде 450 мын болган екен, ал каз1р 20 мыны гана калыпты. Сол сиякты сусиыр, жираф, пш, ак аю т.б. андар, киттер, дельфиндер, кейб1р кус турлер1 куннен кунге кем1п барады. Казак даласындагы желдей ескен, у т р -у т р , та- бын-табын болып Сарыарканын тес!нде сайран

в з 0 % (20?) курган акбекендер мен ктктер саны да кем1п бара жатканына кынжыласын. Топ-тобымен кектемде оралатын казактын ежелден тел кусына айналган карлыгаш пен караторгай да каз1р онша кер4не бермейд1. Неге олай, оган мен бер1п жаткан ешюм жок. БАЙЛЫКТЫЦ БАСЫ - СУ Жайлауды жыртып, орманды отап кана койма- дык, суды лайлап журген де бiз. К,аз1р ауызсу меселес! елемд1 аландатып отыр. Талымдардын айтуынша жер бет!ндег1 судьщ 5-6 пайызы гана 1шуге жарамды. Ауызсу акпарат куралдарында жи! енпме болады. Таза су - денсаулык кепш1. Сондык- тан, суды тазартудын жана технологияларын енд1ру керек. Энд1р1с орындарыньщ суды ластауына жол бермеу кажет. Казак «Судьщ да сурауы бар» деп оныц т!ршпнктеп манызын дел айткан. Ол уш!н езен-келдер1н!зд! су коймаларын таза устайык, оган жанашырлыкпен карайык. Су дегеннен шыгады, экология мен гигиена екеушщ туб1 б1р, мазмундас —тазалык деген сез. Мен судан бизнес жасауга карсымын. Мысалы, мон- шанын багасынын курт е с т , мын тенгеге жету^ халыктын тазалыгын сактауга кер1 есер4н тиг!зед1. Цымбатшылыктан гигиена сактамаса, ауру-сыркау, жукпалы аурулар кебейедт Осы жагын ойдану ке­ рек. ЭКОЛОГИЯ - ЕР1ККЕНЩ ЕРМЕП ЕМЕС Елбасы Н.Назарбаев «Казакстан-2030» багдарла- масында: «Экологиялык нашар ахуал бупнде адам

(2Ö6) enÎMiHiH 20 пайызына себеп болып отыр, ал кейб1р аймактарда жагдай будан да циын. Отандастарымыз- дьщ уштен 6ipi сапасыз ауызсуды пайдаланады. Жетюл1кт1 жене дурыс тамактанбау да Tepic демог- рафиялыц салдарга екеп согады», - деп эколо- гияга айрьщша мен берудщ мацыздылыгын ашык айткан. Табигаттыц зацына багынбау —тасырлык. Таби- гат деген1М1з де кулиясы шекс13 ютап, оны оку кез келгенн!н колынан келмейд!. Ойткен1, И.Гете: «Табигат —ер бет1 терец мазмунга толы б!рден-б1р К1тап», - деп тегш айтпаган. Адам гасырлар бойы соны уруга, тусшуге умтылып келед!. Табигат ез1н суйген, курметтеген адамга гана багынады. Б1зд1н бойымыздагы куш-цуат пен нер табигаттан, оньщ б1зд! алдаган, кателескен кун! жок. Отын кебейген сайын, орман алыстай тусед1. Адам журген жерде табигатты булд1ру 6ipre журет1Н1ие еюнес1ц. Сондыктан, дуниежуз1ндеп эр мемлекет халкына ундеу жариялау керек. Барльщ кудай берген жерд{, жан-жануарларды сактау ymiH 6epÍM¡3 ôipirin эрекет жасауымыз кажет Сексен1нш1 жылдыц басында-ак Алматыны к ек тут1н кем д1 деп зар каккамы з. KeniKTiH кебею1мен сол тупн он, жуз есе улгайды. «Техниканьщ кебею! дуниен1 тарылтып Ж1беред1» деген сез раска шыкты. Д1мкас, сыркат адамдар кебейд1. Оньщ 6ip делелi дер1ханалар каптады, ер кешенщ бойында 10-15 дер1хана. К,аптаган халык. Олар акша табудьщ кез1не айналды. Экологияньщ ахуалын жаксартып, ауырмаудыц жолын 1здегеннен rep i, адамдарды дер1мен улау, ерине, жаксы емес. Ka3ip каптаган дер1лерге де, оныц шынайылыгына да кумен туа бастады. Бурын Алматыныц бау-багы кандай ед1. Медеуге

баратын жол жыныс тогай болатын. Оталды, бутал- ды, т4пт1 туб1р1 де жок. К,аптаган калын уй. Эдем1 табигаттын бул1нген!не 1Ш1ц ашиды. «Умытпа! Сен ем1рд1н тургыны емес, жолаушы- сы ганасын» —деп ескерткен екен Лев Толстой. Жолаушы журген жолынын, айналасынын тазалы- гына мен б ергет абзал. Неге десещз С1зден кей1н сол жолмен журетш миллиондаган урпак бар. К,орытындылай айтсак, табигат байлыгы талан- таражга туспеу! ттс. Оны журт болып жумылып, ел болып колга алу керек. Экологиясы жаксы ел —ен бацытгы ел. Аймсмн /м/с/.

(2 0 8 ) ¿язе/и/, №70 ^л;азйн, /б/^ 2 0 /J ж&м БАЯНАУЫЛДЫ БУЛД1Р1П АЛМАЙЬЩ... Fасырлар бойы шекс!з кещ спк болып саналган Жер шарыньщ кез келген нуктес1 Ka3ipri кезде ана- рурлым жакын, иек тастам рана болып алран. Жок, Жер шары бурынгы келемшен к 1Ш1рейген немесе желi шыккан доптай кусырылган жок. Алгаш жара- тылган куЙ1нде, ыкылым замандардагыдай без баягы калпында. Тек адамзат жана технологиялар, бурын- сонды болмаган техникаларды ойлап тауып, алые кашьщтыктарды кол созымга айналдырып, киял жетпес кияндар эудем жер болып калды. XX гасыр техника расыры десек, бул жардай одан e p i каркын ала T ycepi C03CÍ3 жене орасан зор кашыктыктарды буйым кормейт1н жана техникалар адамзат и г ш т уш!н ойлап табылып, OM ipre дендеп енпзше берет1Н! айдан анык. К,аз1рд1ц ез1нде дыбыстан жылдам уша- тын ушактарды былай койганда пойыздар, кедушг1 казак отарба атаган тем1ржол составтары бурын- сонды болмаган жылдамдыкпен заулайтынын K03Í- MÍ3 K o p in жур. Мысалы, Жапонияда жасалган жур- дек пойыздар сагатына 600 шакырымды оп-онай багындыратын болса, француз пойыздары да одан калыса коймайды. Ал акпараттык технологиялар- дын дамыганы соншалык, XIX гасырда Ыбырай Ал- тынсарин казак балаларын оку-бш1мге шакырып, «Айшылык алые жерлерден, жылдам хабар алгыз- ган» деген упт-насихаты бупнп кунге елшем бола

В эО % (209) алатын тур[ жок. Жылдамдьщ гасыры каркын ала тусуде. Осы жылдамдьщ ел мен ел арасын, аймак пен аймактьщ кашыктыгын жакындатып, байланыс- ты, карым-катынасты она йлата туст1. Адамдар ел аралап, тылсым жерлерд1 кезбен кер1п, езге ел, бей- таныс еркениетт1н жед1гердер1мен жете танысып, озык мэдениетт1н б1р белшегш журег1не жазып алуга умтылады. Сондыктан да, елемде туризм сала- сы, оньщ 1Ш1нде бурын журт еспмеген турлер! кун еткен сайын курт дамып келед1. Меселен, Фран- цияга, нактырак айтсак, Париж каласына жылына 12 млн. турист келсе, Римге де кызыктап келуш1- лерд1н саны будан кем емес. Ежелп Египет мемлекет байлыгыныц басым бел1пн туризм саласынан тус- кен табыспен камтамасыз етуде. Ал Кариб тец131 аймагындагы елдер, испан аралдары мен Тайланд, елемге ейгип Дубай туризм саласын, елге саяхаттап келушшерге керсет^лер кызмет турлер1н адам айтса нангысыз жогары денгейге жетк131п отыр. Ежелден табигаты талайды ер1кс13 тамсандырып келген б1здщ ел1м1з — улан-байтак Казакстанда туризм эл1 кунге онша каркын ала коймаганын ею- н1шпен айтуга жене екш ш пен кайталауга межбур- м1з. Ел1м{зд1н тарихы ете бай. Территориясы 2,5 млн.- нан астам шаршы шакырымга созылып, шалкып жатыр. Ушкан кустьщ канаты талатын осынау улан- байтак елке есте жок еск1 замандардан-ак езгелерд!н кызыгушылыгын тугызып, кумарлытын ояткан. Казак даласын жаулап алуга кумартып, кылышын кайрап, кез аларткандарды есепке алмаганда, сайын даланы аралап, кез кермеген гажайып елке, тумса табитатты тамашалауга куштарлар кеп болганы тарихтан, елгшдей жийанкездерд!Н жазбаларынан 0227-14

(з1 о ) мел!м. Ес!м1 адамзат тарихында алты н ер1ппен эд1птел4п жазылган ейгш! Геродот б1зд1н жыл са- науымыздан бурын-ак Окстьщ - Сырдарияньщ жагасындагы гажайып елке жайында кесше жазып, тарихын тамаша ет1п баяндаса, оны ц бер1н ез!не дей!н осы елкеге аяк басып, есер!н тамсанып жетк1зген жиЬанкездерд!н жазбаларынан алганы кед!к. Араб саяхатшысы Фаддан, бурынгы туркшер, олардын г4келей ¡збасарлары, бабалардан жалгаскан кайталанбас арда касиеттерд1 туда бойларына молы- нан с1Ц1рген алаш журты — казактарды баска улт пен улыстардан даралайтын табиги айырмашылык туралы осыдан он терт гасыр бурын ем!р сурген арабтьщ атакты жазушысы Иэм саяхатшысы ел- ЖаЬиздщ (715-868 ж.ж.): «Турк! корыкпайды, б1рак коркыта алады. Б1р нерсен4 каласа, алмай тынбайды. Болмашы нерсеге кол созса да, м1ндегп турде табыска жетедг алайда бекер ¡ске араласпайды. Басраньщ едепт1л1п, греклн даналыгы, кытайдын енер1 турк1лерге елдекашан- нан-ак тансык емес. Туркшер —адал. Оларда кенш- ге конымсыз п!к1рлер, шектен тыс жаулык ойлар жок. Сымбатты денелер! мен дауыстары сек1лд1 сейле- ген сездер! де едем1 есплед!. Эрбф турю ез1н - арыс- тан, жауын - ан, астындагы с ей гу л тн — ел1к деп есептейд!. Туркшер жалтактауды, жалынуды, жыл- тыр сезд1, опасыздык, саткындыкты, ет!р1к айтуды, сенген адамдарына текаппарлык керсету мен жамандык жасауды, арам ойларды бшмейд!. ...Туркшер ат устшде тугандай бер1к отырады. Шайкаста ез жауларын оп-онай аударып-тенкерт кете алады. Он улттан шыккан он ж1птт1н куш1н б!р к1с1ге ж инасан да, жалгыз турк!н1н купнне тен

(2П ) келмейд1. Туркшер еркашанда ар-намысына ете 6epiK. Согыста да, бейб1т ем1рде де айлакерл!к пен арамдьщты б1лмейд1. Арам питылдан туатын мум- к1нд4ктерд1 ез пайдасына буруды намыс санайды. Оздер1 де, сездер1 де кел1ст!. Араларында 6ip-6ipiHe жала жабу деген есте болмайды. Олардын баска б1реуд1н дуние-мулк1не кез алартуы, ек1жуздш1Г1, б1реуд1 жамандауы, текаппарлык танытуы, тыншы- лык жасауы, улкендерге курмет керсетпеу1 жайлы ойлаудын да кажет! жок. Олар Отан суйпшт1кт1 бершен де жогары кояды. Жер жаулап алу уцйн емес, устемд!к куру у ш т согысуды унатады. Базб1р баска халыктар секшд] есек-аяцта бармайды. Ке- nipMe ceздi кол кермейд!. Ен кеп сез ететтш —урыс, жен!с. Ермектер! —ат, кару. ...Ойткет олардын жаратылысы козгалыска, ене бойы ic-ерекетке непзделген. Тыныштык атаулыда улес! жок. Рухани куштер1 дене куштершен елде- кайда артык. Олар - жалынды, ердайым кимыл- козгалысты унататын epi сез1мтал жандар. Есте- niKTepi кеп, кезкарастары eTKip», —деп тандай кага cynciHin epi осынау ерекше адамдардьщ кылшыгына кара дак туспеген гажайып сайын дала, кумю булак- тар, арынды езендер жене айдын келдер ернектеген ез елкелерш eлeмдeгi ен тажайып сулу жер деп санайтынын жене бул устанымдары шындыктан 6ip eлi ауыткымайтынын жазтанын окып отырып калай толкымассыц?! Туган жepдiн сулу табитаты кандай адамды да тол- гандырмай тура алмайды. Жей тана кез суйсшткен сулулык кана емес, тарихы теренге тарткан сыр тунып жаткан шeжipeci бар ел болса т1птен кез кел- ген адамнын кeнiлiндe кумарлыкты оятып, «Bip керсем-ау!» деп армандатары жене рас. Ce3ÍMÍ3

дэлелд! бола туе! уш1н Ботай археологиялык коны- сын атап кетсек орынды болмак. Б13 сез епп отыр- ган Ботай — элемге ортак асыл мура. Муны букш елемн1ц галымдары, озык ойлы адамдары толык мойындап отыр. Тек Ботайды ез1м1з бше бермейм1з, озгелерге насихаттау жагы мулдем кемийн. Ботай — К.азакстандагы ерте дуние кезетн1н ен коне м ек ет, б1здщ заманымызга деЙ1нп 53 гасыр бурынгы тарихи деу1рдщ асыл мурасы. Осы жерден дала еркениет1 басталды деуге толык нег13 бар. Энеолит деу1ршщ б1регей ескертк1ш! саналатын Ботай археологиялык конысы Солтуст1к Казакстан облысынь[н шыгысында, Айыртау ауданында орна- ласкан. Ауданы 15 гектарды курайтын археология­ лык ескертюш 1980 жылы ашылды. Эуелде археологтарды Ботай конысындагы бузыл- ган тургын-жайлардан калган ойпаттар кызьщтыр- ган. Сейпп археологиялык зерттеу жумыстары бас- талып кетт1. Талымдар ежелг! тургын-жайлар куры- лысын кайта тургызуга мумкшдж алып, коныска 250-дей тургын-жай салынды. Мунда 60 ООО суйек пен тастан жасалган буйымдар, тастан жасалган бал- талар мен пышактар, жебе жене найза уштары, суйектен жасалган инелер, кыштан жасалган ьщыс- тар табылды. Ботайлыктардын тастан, агаштан жене балшыктан жасалган конысы денгелек тш ш ге ие болган. Жогары жактан тутш шыгатын лашык казактын ки13 уйлерше уксас. Ботай ескертк1ш1нде шешшмеген жумбактар ел1 де бар. Эз1рге бул коныс- тагы ежелг4 адамдардын тайпалас адамдарды калай жерлеген1 белг1с1з. Бузылган тургын-жайлардан археологтар б1рнеше ежелп адамдардын калдыкта- рын тапты. Эс1ресе, табылган адамдардын б1р1н1н бас канкасы археологтардыц кызыгушылын тугыз-

(Ж ) ды. Каз[р ол Солтуст)к Казакстан облыстык тарихи- елкетану муражайында сактаулы. Жалпы, Ботай медение'п ежелп адамныц алгаш рет жылкыны колга уйреткенд1пмен елемге ейгМ. Алгашкы зерттеулер кез!нде-ак бул коныстан ат суйектер1 коптеп табылган ед1. Зерттеу жумыстары- на андардын суйег1н зерттейтш галым-остеологтар шакырылды. Галымдар 133 мыцга жуык жылкы суйектер1н зерттед1. Зерттеу нетижес! бойынша, Ботай ескертк1Ш!нен табылган ат суйектер! ежелде бедг1Л1 жылкылар тур1не жатиайтындыгы аныктал- ды. Галымдар Ботай аттары колга уйрет1лген деген токтам жасады. Бул жылкылар уй шаруасында, ан аулауда колданылган. Осыдан кей!н Ботай ескерт- К1ш1мен танысуга елемн1н тукп1р-тук 1п1р1ндег1 галымдар кызыгушылык таныта бастады. Оны зерт­ теу уш1н Солтуст1к Казакстан облысына Новос1б1р, Мескеу, Англия, Германия галымдары кедщ. Галым- дардын ортак П1к1р1не жуг1нсек, Ботай конысы — Еуразия даласындагы мал шаруашылыгыныц орта- лыгы болган. Турмыс-Т1р ш ш т жылкыньщ Т1С1 мен туягына тжелей байланысты кешпел! казак халкы бул елкенщ 4-5 мын жылдан бер1 арда тул1кт1н казысын керт1п жеп келе жаткан байыргы тургын- дары. Археолог Виктор Зайберт: «Ботай —елемге ортак медени казына. Ол гылыми, агартушылык, турислк мекемелер уннн, сонымен катар, К,азакстаннын ежелп б1регей тарихына кызыгушылык таныткандар уш!н ашык. Пазакстан Ресиубликасынын Улттык музей1 КР Бш1м жене гылым министрл1п Э.Маргу- лан атындагы Археология институтыньщ филиалы- мен, «Кекше» академиясымен, Эксетер Универ- ситет1мен (Улыбритания) б1рлес1п, гылыми жумыс-

(214) тар журпзуде. Кешенд! зерттеу жумыстары «Ботай адамыньщ е\\йр садты» деп аталады. Аталтан ¡зде- Н1стерд1н нетижес1нде табылган буйымдар Улттык музей уш1н жан,а экспонаттар болмак», - деп отыр. Казак халкынын медениет!н4н пайда болу Yдepici мен еуразиялык дала еркениет1шн калыптасуы осы Ботай конысынан бастау алады. Сондыктан, Ботай медениет1 Казакстаннын тарихы уш!н мацызды. Бупнде археологиялык, Ботай ескертктыи ЮНЕСКО коргауына алынган. Б)р сезбен айтканда, элемде каз!р туризм бурын- сонды болмаган каркынмен дамуда. Бурын бipл^- жарым ел кезбелер, рюкзагын аркалатан туристер журсе, каз1р бул сала тутас ещцрюке, адамзаттын ом1р суру формасынын б1р бел1пне айналган жене туризм индустриясында жылына жуздеген миллиард доллар айналымда жур. Ал казак даласы ежелден адамзаттын кызыгушылыгын тугызтанына карамас- тан Казакстанда туризм саласы мeйлiншe кенжелеп калган. Ушакпен ушуды, автобустармен жypyдi колайлы керетш туристерге керсетет1н кызмет, сервис ете томен децгейде. Мысалды кундел!кт1 eмipдeн-aк кептеп табута болады. Откен жаздьщ ш1лде айында улым Рахат, немерелергм Эли, Мэди- лермен б1рге Павлодарга, дел¡рек айтсам, Баянауыл- га жолым тускен! бар. Баянауыл Павлодардан 220 шакырым жерде орналаскан аудан орталыгы. Айна- ласында таулар би1кке бой созса, есем тогайларда мьщ сан турл1 кустар уэд1кс!3 сайрайды, epбip казакка аты мел:м Сабындыкел, Жасыбай кел1Н1и айдыны кун сеулес1мен шагылысып, айнадай жар- кырайды. Сарыарканын солтустж-шыгыс тау- тарамдары би!ктей кел!п, Кызылтау, Акбет, Акбас- тау би4ктер1нен бастау алатын жылгалар мен арык-

(2 1 5 ) тар тау етепндеп жазыкка ен1п, кол ойпаттарына куйылады немесе жер койнына нэр болып сщедк «Сулы жер — нулы жер» деген емес пе, кейде узшмей жалгасып кетепн, кейде шорт узиип, шок- шок тогай болып есетш 0 С1мд1к элем1 оз1не ер1кс13 тартады. Б1ржан кол!, Торайгыр кел1 де осы аймак- тын тартымдылыгын одан ермен устемелей тусед! екен. Баянауылдын табигаты атакты Бурабайдын керкш ен айна-катес1з. Алтай, «Жер жаннаты — Ж ет1су», бер1-бэр! куд!ретт1 табигатка ер1кс1з бас ид!ред1. Алакандай жерге осынша сулулык, куд!рет тарту еткен жаратылыс куш1не кайран калмаска шара жок! Ал осы Баянауылдан б1рер кадам узап шыксаныз косшген, шетс13-шекс13 кец дала. Баянауылга уш ай жаз кундершде - маусым- тамыз айларында коптеген К1сшер кел1п, ерк1н дема- лады, суы шипа колдерге тусш, аунап-кунайды. Ас­ тана, Алматыдан, баска да облыстардан келгендерд1 былай койганда, ¡ргелес Ресейден де адам агыл- тегш. Б1р ок1н!шт1с1, мунда келушшерге жагдай мулдем жасалмаган деуге непз бар. Баянауылдын орталы- гында жене туристер демалатын шипажайларда су журпзшмеген, кубыр атауы мундагылардын Т1лд4к колданысында жок сиякты. Суды тау булактарынан кол!кпен жетк1зед1. Газ жок, онсыз да жеткш1кс13 ежетханалардан шыккан шс колканы кабады. То- зыгы жеткен, ойкы-шойкы жолдар алые жолдан шаршап келгендерд1н алып-ушкан коншдер!н су сепкендей басып, карадан карап эб!рж1тед1. Аудан орталыгында е с т 2—3 асхана бар, жаз кез1нде коптеп келепн адамдарга кызмет корсет!п улгермейд1. Ток етерш айтсак, туск! уакытта кепшш1кпен б!рге тала- сып-тармасып аукатганбасан кун! бойы аш каларьщ

(216) сезс1з. Халыктын турмысы кещл кенш1те коймай- ды. Ойкы-шойкы кешелерд1н бойындагы терезелер1 сыгырайган кикы-жикы уйлер эсем табигатпен тук уйлеспейд1. Б4з сез ет1п отырган Баянауыл жер1 кептеген галымдардын, жазушылардьщ, акындардыц жене котам кайраткерлер1н1н Отаны. Баянауыл сулу таби- гатымен тана емес, сунгыла да танымал тулгалары- мен ейг1Л1. Баянауылдын киел1 топыраты ултымыз- дын мактанышына айналган, казактын ел таныган ул-кыздары —улы тулталарды дуниеге екелд1. Казак жырыныц кешбасшысы, Абылай ханньщ акылман кенесш1с1 Букар жырау, журтты аузына караткан Шоц би, композиторлык енер1мен де, елещмен де журт журепн жаулаган Жаяу Муса, казак поэзиясы- ньщ жарык жулдыздарыньщ б1р1 - Султанмахмут Торайрыров, казактын алташкы тарихшысы, агар- тушы, еулиел1Г1мен де танымал Мешйур-Жус1п Кепеев, республика гылымыньщ непз1н калатан, академик, гулама К,аныш Сетбаев, казак кино- енер1тн дулдул1 Шекен Айманов ...Эрине, Баян- ауылдан шыккан бел)гш! адамдарды тугелдей санап шыгу мумк1н емес. Осы е щ р д ен шыккан 50-60 галымныц 22-С1Н1н академиклк дереже иелену1н1н 031 неткен гажап. Туган топырагынан шыккан тулта- ларды кепшМ к журтка насихаттауда да куанатын жайлар бар. Академик Ц-Сетбаевтщ, акын С.Торай- гыровтын, агартушы М.Ж.Кепеевт1ц муражайлары жумыс 1степ тур. Осындаты Баянауыл улттык парк1Н1н eзi жеке б1р макалага езек бола алады. Аксак Тем!рд1н таска калдырган жазбасы т.б. онда- тан тарихи ескертк1штер бар. Б1рак ... бул жердщ бупнп кер1Н1С1 аяушылык тутызтандай... Ен басТы- сы Баянауылды булд1рш алмайык!

(217) БАЯНАУЫЛ еЦ1Р1НЕН ШЬЩЦАН АКАДЕМИКТЕР 1. Паньпи Имантайулы Сэтбаев (1899-1964). Геология-минерология гылымдарынын докторы, профессор, Казак ССР Гылым Академиясын уйым- дастырушы, эр1 оньщ туцгыш президент! КСРО Гылым Академиясыньщ академиг1, Казак ССР Гылым Академиясыньщ академии, КСРО Мемле- кетт^к жене Ленинд1к сыйлыктарыныц лауреаты. 2. Эбжен Бектурулы Бектуров (1901—1985). Техника гылымдарынын докторы, профессор, ал- гашкы химик, Казак ССР-ше ецбеи С1цген гылым кайраткер1, Казак ССР Гылым Академиясыньщ академии. 3. Олкей Хацанулы Маргулан (1904-1985). Тарихшы, этнограф, алгашкы археолог, едебиет- танушы, онертанушы, энциклопедист-галым, Казак ССР Гылым Академиясыньщ академии. 4. Хамза Жуматулы Жуматов (1912-1972). Медицина гылымдарынын докторы, профессор, вирусолог-галым, Казак ССР Гылым Академиясы- ньщ академии. 5. Сержбай Бейсембайулы Бейсембаев (1912— 1989). Тарих гылымдарынын докторы, профессор, Казак ССР-нщ ец б ек с1Ц1рген гылым кайраткер!, Улы Отан согысыныц ардагер1, Казак ССР Гылым Академиясыньщ академии. 6. Шапьщ Шешулы Шекин (1912—2003). Техника гылымдарынын докторы, КР-ныц гылым кайраткер1, Мемлекетпк сыйлыктыц лауреа­ ты, «Халык КаИарманы» алтын жулдызыныц иегер1, Казак ССР Гылым Академиясыньщ академиг!.

7. Арыктай Кайьтулы Кайыпов (1914-1993). Геология-минерология гылымдарыныц докторы, профессор, КСРО Мемлекетт1к сыйлыгыньщ лауре­ аты, Казак КСР-нщ ецбек cinipreH гылым кайрат- xepi, академик, К-Сетбаевтан кeйiнгi геолог галым- дардьщ алгашкысы, Казак ССР Гылым Академия- сынын академип. 8. Эбшцас Сагынулы Сагынов (1915-2006). Енбек Кызыл Ту ордешмен марапатталып, кешн Социалист1к Енбек Epi атагы берьчдг Отанымыздьщ Улттык инженериясыньщ маркаскасы, Казак ССР F ылым Академиясыньщ академип. 9. Бурмтбай Айдарханулы Айдарханов (1918 жылы туган). Медицина гылымдарыныц докторы, профессор, Когам жене табигат гылымдары халыкаралык акаде- миясыныц академиг1. 10. Жакан Сулейменулы Ержанов (1922-2003). Техника гылымдарыныц докторы, профессор Казакстан Республикасына ецбег1 cinreH гылым кайраткер1, Казак ССР F ылым Академиясыньщ академии. 11. Гинаят Рахметоллаулы Бекжанов (1927 жылы туган). КР УГА-ныц академии, Халыкаралык инже- нерл!к жене химиялык минералды ресурстар Акаде- мияларыныц, Ресей Жаратылыстану гылымдары академиясыньщ академип. 12. Есен Эбженулы Бектуров (1931 жылы туган). Техника гылымдарыныц докторы, профессор, УГА-ныц академип. 13. Хабиболла Кусайынулы Оспанов (1932 жылы туган). Химия гылымдарыныц докторы, профессор, Ха-

лыкаралык Минералды ресурстар академиясыньщ академип, Нью-Йорк Гылым академиясыньщ академии. 14. Заркеш Беюмулы Сацыпов (1933—1996). Техника гылымдарынын докторы, профессор, Нью-Йорк Гылым академиясыньщ академии. 15. Мухтар Мукашулы Бакенов (1933 жылы ту- ган). Геология-минералогия гылымдарынын докторы, профессор, К,.Сетбаев атындагы сыйлыктьщ лауреа­ ты медал1мен маралатталган, Ултгык Гылым Акаде- миясыньщ академии. 16. Зайролла Дуйсенбекулы Дуйсенбеков (1937 жылы туган). Ауылшаруашылыгы гылымдарынын докторы, профессор, КР Ауылшаруашылыгы гылымдарынын академии. 17. Патыршат Шапагатулы Шулембаев (1937— 1998). Философия гылымдарынын докторы, профессор, Яалыкаралык гылым академиясыньщ академии. 18. Кайролла Дуйсенбекулы Рахимов (1948 жылы туган). Казак Мемлекетт!к медицина университепнщ фармакология кафедрасынын деканы, профессор, ЦР Жаратылыстану гылымдары академиясыньщ академии, КР Ауылшаруашылыгы гылымдары ака- демиясыныц академии. 19. Арыстан Мауленулы Газалиев (1951 жылы ту­ ган). Химия гылымдарынын докторы, Нью-Йорк Гы­ лым академиясыньщ академии.

Дязя%с/пян Ресяуйдм/сясм Кт/мтям^ Лмльж у4кя&- ^имясммм^ /сс{ррес/!омдем/и ум/ад^р/.' 1. Ибрагим Эбшгазыулы Оцаев (1913-1994). Техника гылымдарыныц докторы. 2. Ермуцан Бекмаханулы Бекмаханов (1915—1966). Тарих гылымдарынын докторы, профессор. 3. Ш эмшиябану Цаныищызы Сэтбаева (1 9 3 0 - 2002) Филология гылымдарыныц докторы, профессор. Осы макаланы пайдалана отырып бip жайды айта кетсем айыбы бола коймас. Оз1м ел, жер коргенд1, сапарлаганды унатамын. Жагдайга карай курметтеп шакырган жерге \\пндетт! турде баруга тырысамын. Биыл улы Абайдыц туганына 170 жыл толу кур- менне тамыздыц 7—8-не Семейге, К,арауылга ар- найы конак рет!нде шакырды. Денсаулыгыма байла- нысты бара алмадым. Дом тартпады. Ел-журтка, уйымдастырушыларга алгысым мен ризашылыгым- ды б1лд1ре кeткiм келед1. Дсмаржсян камере /м/с/.

(221) <?7}рк/ ¿язе/ш', №9 (\"^&/ркумек, / 97) 20/<$ ж&м УЛТТАР Атамыз Адам пайгамбардан бер! карай атадан- атага узшмей жазылып келген шеж^ре ешб1р журтта жоц. Адам пайгамбарды Алла тагала топырактан жара- тьш, жан бер1п, оньщ он кабыргасынан анамыз - Ха- уаны жаратып, Хауа Анамыз жыл сайын б1р ул, б1р кызды епз тауып, алдынгы жылгы улга келер жылы туган кызды берш, келер жылгы улга аддыцгы жы­ лгы кызды берш, есш-енш, кырык мьщ юс! болган- да, Адам пайгамбар мьщ жасында еп п , онан б1р жылдан сон Хауа анамыз дуние салыпты. Адам пайгамбардын б1р баласы Шиттен терт урпактан кеЙ1н Ыдырыс пайгамбар туады. Ыдырыс- тан Матушлак, оньщ баласы Ламек, оньщ баласы Нух пайгамбар. Нух пайгамбардын уакытында адам балалары бузыктык кылып Д1ннен шыккан соц, Алла тагала катер кылып топан суын Ж1берш, жер жуз1ндег1 адам, жан-жануардьщ бер1 кырылып, Нух пайгамбар отбасымен Алла тагаланыц эм!р[мен кемеге мшш аман калган. Нух пайгамбардан Хам, Сам, Яфастан тарап, Еуро- па е^тдер) ак нэс1лдиер, Азия елдер) сары нэс!лдшер, Африка елдер! кара нэс!лд1лер болып, жер бетше белш!п кеткен екен. Содан кейш еркайсысы ер тукп1рде гасырлар бойы есш-енш, жан сакгап журген.

Алла тагала адам баласын бipдeй кылып жарат- кан. М1не осы отыргандарыц б1р-б1р!це карандар- шы, бер1м1зде бас, кез, мурын, ауыз, кулак, тйс, карын, оныц ¡ш}нде ¡шек жене журек, бауыр, екпе, буйрек, кол-аяк бар. Б1раз ец1м1зде гана айырмашы- дыгымыз байкалады. Ак, сары, кара нес!лд! болып. Ал баска еш б!р езгешел1к жок. Кейш адам баласы ездер], ез арасы б4р1 бай, б1р[ кедей болып белше бастаган. К,аз1рг! заманда, XXI гасырда мына Африка, Бра- зилияда, кумда, тогайлардыц арасында ел1 де жа- байы адамдар бар екен. Олар ашык-шашык, жала- наш журш, куркеде турады. Ан аулап, балык устап, шеп-шалам жеп жан сактайды. Дуниеде осы уакытта 7 миллиардтан астам халык турса соныц 1,5 миллиарды аштыкта жур екен, еаресе кепшш{г{ Африка ел1нде. Oмipдe неше турл1 байлар, орта шаруалар жене такыр кедейлер кездесед!. Байлардьщ ¡шшде жей байлары, керемет байлары болады. Кереметтер! ол миллионерлер мен миллиардерлер. Кеп байлар асып, тасып байлыгын кайда жумсарын бшмейШ, ал кедейлер аштан елш жатыр. Сол байлар керемет зеутм уй салады, ¡пине неше турл: жиИазды толтырады, аланында гул, бау-бакша егед1, кел!ктен автокелт, ушагы болады. Одан ар- тылган акшаларын банкке салып кояды. Неге кедей- лерге кол уш!н бермейд1? Неге елеуметт1к жагдайда нашар ауылдарга - суы жок, газы жок, кетр1 жок, жолы жок, жарыгы жоктарга кол ушын бермейд!? Отан, ел, мемлекет ез1Н1К! гой. ВТО (Всемирная торговая организация) деген ме- кеме адам баласыныц тагам, тамак жеген4н зерттепт!. Эр адам баласы кунше уш рет тамак ¡шу

керек, тамакты кунде ¡шпесе ауру болуы, не аштан елу1 мумюн. Осы мекеме зерттеп, делелдегендей, эр адам ба­ ласы, ол бай болсын, кедей болсын дурыс ем1р суру1 ушш к4с1 басы жылына 1 тонна тамак жейд! екен. Ол ет, нан, сут, жемю-жидек берш косканда одан артык тамак, мм болса да жей алмайды екен. Оу, адам баласы! Бул фэни ем<р де осылай жжке бол!Н1п жургенмен, ана баки ем!рде бер1М13 б!рдей боламыз. Сондыктан осы ем1рде б!рл1кте жаксы ом1р суретк. Паз{рп уакытта дуние жуз!нде мындан аса улттар бар болса, соньщ ¡ипнде б!3 —казак деген улт бармыз. Ал осы улттардьщ оз мемлекет1 бар, Д1т , тЫ бар, салт-дэстур!, медениеп бар жэне эркайсысыныц оз!нше ерекшел!ктер1 бар. Эр улт езш-ез1 мактайды, озгелерден артыкпыз деп ерекшел1ктер1н айтады. Осы арада еврей, нем)с, орыс улттарын салыстыра кетей!к. Еврей ултын салыстырайык. Булар ездерш «дуние жуз!нде ен акылды халыкпыз» деп есептейд1. Б)зд) Алла тагала ерекше дарынды, акылды, бш1мд1 кылып жараткан дейд1. Шынында да баска улттар- мен салыстырганда, еврейлер ерекше улт, олай дейпшмЬ, олар ете дарынды. Оздер!щз салыстырып керщздер, дуние жуз1нде атакты конструкторлар, ушак, автокод!к, поезд т.б. шыгаргандар еврейлер. Инженер, композитор, жазу- шы жэне баска да салалардан шыккан галымдардын кеб!еврейлер. Нем1стер дуние жузшде ен асыл тект1 улт б13дерм13 «Ариим13» (Ариицы) аксуйектерм1з, езге улттар кара халыктар дегендей, б1зге ешюм тен емес деп кеуде кетередг

в э 0 % (224) Ал орыстар, б1з ерекше халыцпыз деп жаратылыс табигаттарды да ездер1не тен деп алады. Мысалы то- гайды «русскии лес» дейд1, даланы «русское поле», «русское небо», «русская баня», ездерш «Великий русский народ» деп урандатады. Булар ерекше шовенист:к уг!т-насихат жасап КСРО-ньщ 15 рес- публикасы 250 миллионная астам улттардан курал- са, соларга сондай устемд1Г1н журпз1п, коп халыкты ез1не карсы койып КСРО еюмеп жойылып кетт1. Еврей, нем4с, орыс улттары ездер!н кереметп)з деп жогары санаса, б;з неге казактыц жацсы касиеттер1н эспеттеп айтпаска. Алла тагала к[С1Н1 топырактан жаратып, онын атын казакша «Адам» деп койган жене «К,азац» сол- дан онга окысан да, кайтара окысан да казак» деп окылады. Ондай ею жагынан да б1рдей окылатын дуние жуз1нде еш б1р улт жок. - Ек] жакка б1рдей окылатын казак тшшде ен жакын юсшер1, ол: «ене», «ата», «ана», «ага», «нн» т .б . Кдзактар ата-анасын ерекше сыйлайды: Казакта «ата хакы», «ана карызы», «бала борышы» «урпак па- рызы» деген создер бар жене оларга улкен мен бершед1. «Меккеге жаяу аркалап апарсан да, ана карызы- нан кутылмайсын» деген тэм си де бар. Баланьщ ем1р бойы анасына жасаган жаксылыгы оныц б<р рет тунп уйкысынан оянып, ем!згетне турмайды екен. К,азак халкынын баска улттардан ерекшелМ , кептеген танкаларлык жене даналыкка толы дестурлер1Н1н сакталып калгандыгында. Душпанына катал, досына адал болган, агайынга ете бауырмал болган. Баскасын айтпаганда, ек! жагдайда - б<р жаксылыкта, б!р жаманшыльщта казак халкы туган

туыстары, жолдас-жоралары жиналып куанышты да, кайгыны да 6ipre етк)зед!. Жацсылыцта Эйел баласы exi кабат болганнан бастап, шыр етш нересте eMipre келгеннен ер жеткенге дей1н неше турл1 дестурмен етк1зед1. Ол: курсак той, жа- рысказан, суЙ1нш1, юнд!к шеше, калжа, шшдехана, 6eciK той, кыркынан шыгару, тусау кесу, сундет той, Т1лашар, куда тусу, кыз узату, кел1н Tycipy, неке кию, уйлену тойлары. Кенес заманында енген 50-80, 90 жаска толган мерей тойларды етк 1зу де ауызб1рцнл1ктщ айгагы. Жаманшылыкта Жаманшылыкта деген1М13 - ол ел1м женелту гурпы. Адам бар жерде ажал бар. Адам кайтыс болганда казактар еуел1 туган туыс- кандарга еспртед), келген елдер кешл айтады, ал жа- кындары жылайды, жоктау айтады. Ерте заманнан енген дестур бойынша ел1кке конакасы берш!п, м!ндетт1 турде 6ip кун ез уй!нде тунейд1. Куда-жекжат, туган туыстардын жиналга- нын кутедг Ол заманда мынандай автомашина, пойыз, ушактар жокта, ед1к 2-3 кун жатып кала- тын. Ал Ислам шаригаты бойынша негурлым кепке созбай сол кайтыс болган куш жерленген дурыс дейдт Фени ем!рден адам баласын баки eMipre атганды- ру уш1н Алладан буйырган 4 амал бар, ол: 1) Ол1кт1н денесш, барлык жер1н едем!леп жуа- ды. 2) Ke6iHiH молда ак матамен ьщгайлап n im in , кейлек сек1лд! кылып кипзедг 0227-15

(226) 3) Молда жиналган халыкпен б1р1гш, жаназа на- мазын оциды. 4) Ен соцры 4-пн амал, ол жаксылап кер1н казады, сол казган уй<нс жерлейд1. «Жерден шыктын, жерге кемшес1н» дегендей, жерлеп болганнан кей1н молда куран окдды, сейпп елж Баки ем1рге аттанады. Осьщан кей!н жет1с1н, кырык кундтн етюзед1, ап Батые еи1р1Н1н казактары 100 кунд1пн етк1зед1 екен. Булжымас салттын б1р1 —кайтыс болган адамныц дуниеден еткетйне жыл толганда арнайы бер1лет1н асы. Ондагы максат еске алу, оган куран багыштау. Сабамен кымыз куйылады, дуга окып, мал сойыла- ды. Шелпек пен бауырсак т с 1ршед1. Тагамнын мол болуы шарт. Сондьщтан казак баласы «Ол1 разы болмай, Т1р1 байымайды» деп, эруактыц курметтеуге айрыкша конш белген. Ш еж1ре бойынша Алаштан Жайыл, Жайылдан Цазак, ал Казактан Жуман, Жуманнан е т улы Арыс пен Сабыр. Бабамыз Арыстан Акарыс, Бекарыс, Жанарыс тарайды. Бул уш жузд1н калыптасуына непз болды. Акарыс - улы жуз, Бекарыс — орта жуз, Жанарыс — К1Ш1 жуз. Б1зге жеткен шеж!ре анызы осындай. (Ш.Айтматов, М.Шаханов. «К,уз ба- сындагы ащныньщ зары» К1табы, 275-276 беттер). Цудайберд1улы Шекер1мн1н жазган «Тур1к, кыр- гыз-казак йэм хандар шеж1рес1» бойынша К1Ш1 жуз: Эл!мулы (алты ру): Карасакал, Каракесек, Цытай, Терткара, Шемекей, Шект1. Байулы (он ею ру): Адай, Жаппас, Алаша, Байбакты, Маскар, Бер1ш, Таздар, Есентем1р, Черкес, Тана, К.ызылгурт, Шайыглыр.

Ак, арыс (2 2 7 ) Жан арыс улы жуз юил жуз Алаш К,анлы Эл!мулы К,азак. Байулы Сергея! Жет1ру Жуман Жалайыр Сарыуйс1н Бек арыс Шацышкылы орта жуз Ысты Шапырашты Аргын Ошакты Найман Дулат К,ыпшак, Албан Керей Суан Уак. Коцырат Таракты Ж е^ру (жет1 ру): Табын, Тама, Кердер1, Керейт, Жагалбайлы, Тыеу, Рамадан. Осы 25 танбалы ел юш1 жуз болады деген Эйтеке би. Умытпасам сексетнпн жылдардын ек!нш1 жар- ты сы нда К^азан ц а л а с ы н а барган сапары мда зер1ккен уакытымда, ушакта, кел1кте журген узак уакыт кездер1нде окып отырармын деп казан жа- зушыларыныц хикаяттары жинакталган «Созвез­

дие лебедя» деп аталатын «Жазушы» баспасынан 1985 жылы жарык керген колемШ ютапты эуежай- да сатып алганмын. Сырткы мукабасы кег1лд1р туст1 кос аккумен бейнеленген аталмыш ютаптыц ен беташар хикаяты Оралхан Бекеевтщ «Сказание о матери» деп аталатын керкем туындысымен ашылыпты. Орыс тшшде мектеп б1т1р1п, кызмет бабында непзш де орыс т1лдес кызметтестер ара- сында журген мен пакырыныз кызыкты такырып- та жазылган шыгарманы куныга окуга К1р1сей1н. Ол аз дегендей алгашкы беттер1нен-ак шыгарма мен1н т:келей ата-бабаларым Олжай мен Айпара ананы н е м 1рш ен алы нган окигалар нег131нде ерб1лет1н хикаят е к е т мэл1м болды. Бшместж де­ ген Надандыцтыц кес4р!н койсацызшы. Экеле- р!м1зден ем1с-ем4с кана ест1п отыратын шеж!ре сырлардан кекейге токып калганымыз мулдем аз болатын. Кенест1к тас курсау идеологиянын шыр- мауына маталып, коже карынымыз тойганына мез болып журе бер1пп13. Соныц кер{тс! емей немене жазушы Оралхан Бекеев жастыгы мен албыртты- гына салып тарихи тулгалардын ем)р сурген кезендер!н шатастырып, б!лмест!кпен Олжай ата- сын Айпара келшше жар ет!п косып цойып, Е^айдос пен Жандостыц ем!рбаяндарын да тым булдыратып жазып жатса, оны Олжай бабаныц т4келей урпагы менщ ез!м айыра алмай еол к утн де цабылдап жат- сам, баска эр шалгайдагы мьщдаган окырмандарга не жорьщ. Ал непз4нде Олжай бабаныц бэйб1ше- с!нен Айдос, Цайдос, Жандое деп аталатын уш тор- сыц шеке перзент дуниеге келген болса, соныц ен улкет Айдостын эйел! атацты Айпара анамыз емес пе ед{?

-В оС % (229) ^ D e g - АЙПАРА АНА ТУРАЛЫ Олжай бабанын бейб1шес1нен Айдос, Цайдос, Жандос деп аталатын уш торсык шеке перзент дуни- еге келген болса, соныц ен у л кет Айдостын ейел! атакты Айпара анамыз туралы. Актабан шубырынды кез1нде туган Олжай бала- ларынын урпагы жолдагы, ездер1 жеткен жерд1н ата- уларымен аталган кер1нед1. Кецг1рбай - KeHrip езетнде (1735), Ыргызбай - Ыргыз езетнде (1747), Торгай - Торгай езетнде, Кет1бак - Кет!малды езен1нде туыпты. «Эке - балага сыншы» демекин, ез баласына сын жасаган адамнын 6ipi осы - Айпара анамыз. Арнайы кой сойгызып, ет1н тугел асып улдары- ныц алдына тартып бакыласа Ыргызбай салган жер­ дей жамбаска кол салады. Кет1бак токпан жш1кке жармасады, ортан ж1л1кт1 Топай иеленш, Торгайдын 6ipece омырткага, 6ipece кабыргаларга умтылып, аягы Kepi жпнкп канагат тутканын Kepin: «Шынжыр балак, шубар тес Ыргызбайым, Токпак жалды торайгыр Кет1багым, 9pi де кетпес, 6epi де кетпес Топайым, Cipe да онбас Торгайым» — деген екен. Осы апамыздьщ айткан сыны дел келген. Бул апа- мыз данышпан, акылды, болашакты болжайтын Kici болган. Ом!рде катты киналганда 6Í3 урпактар ана Tyc¡M¡3re бура болып к)ред!. 1723 жылы б13Д1н Тобыкты елi калмактармен со- гыеып, сыр бойынан к е ш т Шу, Цараганды жакпен кел1п Семейдег! Шынгые тау жакта орналаскан

---------------------------- s o C g ( В О ) ---------------------------- екен. Сонда жау куып келе жатканда ейел, бала-ша- галар аш болгандыктан калмактын 6ip TyñeciH сойып алады. Енд1 TepiciH сыпырып ки!з уйдш орта- сында жайгап жатканда кугыншы калмактар кел1п калады, сонда Айпара апа ак матаны туйен{н устше жапкызып ж!бер1п, мынандай жоктау айтады: Tyeni елд!н туйес1-ай, Туйес1н ¡здеп жургет-ай. Туйедей мен1н арыстаным Терде сулап жатканы-ай, - деген екен. Сонда кугыншылар «Бул уйд!н Kicici елген екен» деп KeTin калыпты. CeñTin Айпара анамыз елг! туйенщ eiiH кырык уйл1 жанга 6ipa3 уакыт талшык eTinii. Енд1 карацыз осы Эйтек, Энет бабалардан кан- дай атакты Kicmep шыккан. Олар: Олжай батыр, Цалцаман батыр, Кецпрбай би, Ыргызбай батыр, Эскенбай би, Кунанбай ага султан, улы Абай жене ÍHeKepiM. «Жер1 байдьщ —ел1 бай» деген соз бар. Сол айт- кандай, Шьщгыстау элемге ейгш! уш улы адам — XaKÍM Абайдьщ, гулама Шекер4мн1н, данышпан Мухтардьщ жаралган топырагы, KÍHQÍK каны тамган жер1, ескен ортасы. BipaK-Ta 6ip мэселе айкын, Айдос пен Айпара терт ул суйгет, олардын Абылай ханга жолдас бол­ тан палуан тулгалы Ыргызбайынан тагы да терт ул тарап, Эскенбай, Осер, Мырзатай, Жортардын ¡Ш1ндеп Оскенбайынан Цунанбай дуниеге кел1п, ал Осерден осы жолдарды жазып отырган 6¡3aÍH атала- рымыз тарайтындыгы. Демек Кунанбайдан —Ибра-

(Щ) Ьим (Абай), одан Турагул, одан Акыш апамыз тара- са; жогарыдагы Осерден К^унанбаймен замандас — Жармагамбет, одан Абаймен замандас - Мухаммед- баки, одан Турагулмен замандас Мелгаждар (Ма- кен), ал одан Акыш апамен замандас мен - Цайыр- жан тарайтын болсам, сонда мен улы Абай атамыз- дын немере ¡Н1С1, ал карадан шыгып хан болган Кунанбай кажынын шобере ¡н!с1 болып шыгамын. Осы жерде Олжай батыр атаны айтатын болсак екес! Эйтек, ал Эйтек Энет бабамен б!р туган. Энет баба улкен тебе би болган. Теуке хан кез1нде «Жет! жаргы» занын жазган. Сол уакыттан бастап казак халкына 7 ата толмай уйленуге тыйым сальшган Ал цаз!рп жастар 7 ата дегенн!ц не екенш бше ме? 1. Ата 2. Бала 3. Немере 4. Шебере 5. Шепшек 6. Немене 7. Туажат 8. Жекжат, ары карай журагат деп жалгасады. Сонда гана жекжат, журагаттар уйленуге болады. Озбек, араб, уйгыр, азербайжандар б1р емшек ем- бесе болды деп жакын агайынды К1сшермен уйлене бередт Сондыктан балалары ауру, кем-кет4к болып туылады, неге десещз ондай жагдайда кан женд! ара- ласпайды. Энет бабанын «Жеп жаргы» заны туралы «К.ал- каман-Мамыр» атты Шекер!м атамыз к1тап жазган. Ол окига б!здщ аталарымыздын тарихымен сабакта- сып жатыр. Эйтек, Энет бабалардын атасы Сары бидщ

(Ж ) Сары би шеиарес! шеберес1 Эйтек баласы Цалкаман батыр екшин шеберес! Мамыр Байтазьщызы жакындасып, дестурге кайшы ерекетке барган. Сонда Сары би немерес1 Кекенай батыр Умбетейдщ баласы немере карындаеы Мамырды са- дакпен атып елт1ред1. Кейш би Энет бабага арызда- нады. Калкаманлы да елт1ру!м керек дейд! ол. Сонда «Жарайды, Калкаман белен жерден атпен шауып етс1н, сен, Кекенай «садакпен ат» —дейщ Энет баба. Шауып бара жатканда Калкаманды садакпен аткан- да, садак он санына тиген. Жаракатгантан Цалкаман токтамай шаба беред! де, Алматыда Алтын орда ба-

(Ж ) зарына карсы турган Калкаман ауьшына, нагашыла- рына (руы шапырашты) келед1. Мунда кел!п уйленш, балалы-шагалы болады. Атакты компози­ тор Эсет Бейсеуов Калкаманньщ урпагы, тобыкты. Булардьщ кеб1 каз1р шапыраштымыз деп жур. Осы атамыздьщ атынан Цалкаман ауылы болып аталып кеткен. Дямыр.исан АУакмн, м/с/.

(Ж ) ^ <мем/^ аззеттн, №J P7) 2070 жьм ФАНАТИКТЕР Халыкта мынандай сез бар: молданыц ¡стеген1н ¡стеме, айтканын 1сте деген. Б1 3 ДЩ казактар 6ip нерсен! 1стемейд1 , ал егер колга алса артык cinien, туб1н тус1ред1, орынсыз асыра сштейд1. Егеменд1 ел болган соц Д1т м 1з де дами бастады. Бурын Кенес ек1мет1 кез1нде Д1ни баскарма Казак- станда болмаган, ол Озбекстаннын астанасы Таш­ кент каласында ед1. Б1здер Егеменд1 мемлекет болган соц, олардан белшш, Казакстан Д1ни баскармасы болып Алматьща курылды. Кенес еюмеп кез1нде 70 жыл 250 миллион хальщ- ты кудай жок, \"Дш —апиын\" деп мындаган жылдар Цудайга сенген адамзат баласын Tepic жолга айнал- дырып Ж1берд1. Ме1штгерд1, Ш1ркеулерд1 бузып, поп, молдаларды соттады. Сонын KecipiHeH меш:ттер мулдем жойылып, молдалар, имамдар саны оте аз болды. Д1н1м1з оркендей келе барлык жерде кайтадан меш1ттер салына бастады. Bip гана Алматынын оз1нде каз!р 30-дан астам меш1т бар, ал Казакстан бойынша 3 мьщнан астам менпт бой кетерд1. Ел имандылыкка бет бургандыктан имамдарды даярлап, окытып шыгара бастады. Эуел1 ею ай, уш ай жене алты айлык курстарды ашып, молдаларды кебейтт1.

(Ж ) ^L )eg Алматыда арабтармен 6ipirin Hyp М убэрэк университет1н ашты. Коп балаларды Озбекстанга Бухара, Самарканд калаларындагы жогаргы Д1н окуларына ж1берд1. Араб мемлекеттер1 Сирия, Ли­ вия (Египет) Мысыр, Сауд Арабиясы Мекке-Меди- неде бипм алып жатыр. Молдалардын бЫм дереже- лер1 улгайып, бш!кт1Л1Г1 арта тусуде. Егеменд!кт1ц 6i3re берген жаксылыгы мен енегес! ушан тещз. Адамдар арасында ораза устап, намаз окитындардьщ саны кебейдг Кажылыкка Мекке- Мединага барушылар саны улгайды. Алгашында дш ж етнде шаласауаттылык, бшмеу- шМк бой керсетп. Куран Кэр1мде араб тшмен Алла- ныц ce3i жазылган. Сонда барлык амалдарды капай дурыс жасау Keperi накты корсетшген. Ал жогарыда айткандай б1ркатар Д1Н устанган журтшылык асыра с1лтеп, дурыс 1стемей, езшше ойлап тапкан амалдар­ ды устанып, Д1нге кайшы ерекеттер жасады. Оларды фанатиктер десе болады. Мысалдар келт1ретк: 1) Ен 6ipiHmi рет журтшы­ лык жаппай ораза устай бастаганда, кейб1реулер оз ту т р 1Г1нд1 жутпау керек дегенд1 шыгарды. 2) К.удайы бергенде мал сойып, neci ол тамактан жемеу керек дед1. Сонда иес1 жемеген тамакты, шакырган Kicmep калай именбей жейД1? 3) Бата 6epin, колды жайганда, eKi кол 6ipirin туру керек, ашып устаса арасынан бата ушып кетед!- мыс. 4) Ораза устаган уакытта, кешке ауыз ашарда жэй сумен гана ашу керек, минералды су болмайды екен дегендер де кездестг 5) Кейб1реулер б е т т п н басына шелпек nicipin апарып, тагы да баска тагамдар апарып, тамак ¡шед! екен. Бул менщше, орыстан жуккан салт.

6) Намаз окыганда М1ндетт1 турде бас ки1м кию керек дейШ (такия, 6epiK) т.б. Арабияда еркектер бас ки1мс1з намаз оки беред1. 7) Сакал-мурт коятындар жастардын ¡ш!нде кебетп кетп. Ол жараса ма, жок па оган мен 6epin жаткан жок. Кейб!реулер кесе, ал кейб1реулерге са- кал-мурт сирек шыгады, онша жараспайды, турш бузады, картайтып керсетед!. Сонда да коя бередь 8) Енд1 6ipeynep бурынгы 70 жыл окылмай калган намазды етеу керек дегенд1 шыгарды. 9) Кеп казактар ауылда болсын, калада болса да, егер турмыс сел дурысталса шашылып той жасайды. Той жасаган дурыс, ейтсе де жагдайларына карамас- тан, каражагы жоктар Tinii карызга батып, не несие алып той жасап жатады. Ол мактан жене сырап. Бундай карызга батып, тыраштанып бесеке уш!н той жасайтындар жалгыз казактарда гана бар. Ал баска улттар мундай дацгойлыкка бармайды. \"Казак байы- са катын алады\" деген сез бар гой. Бай саудагерлер б!рнеше ейел алып жатыр. 10) Мына 6ip жагдайды жи1 естим1з, 6ipa3 юсшер eyrmeni жерге барып, мысалы Турюстан, Бухара, Са­ м арканда зиярат жасаса Кажы болады екен деген кауесет те бар. )2)Кейб1реулер еруактарга сыйынады. Мысалы: Алматыда Райымбек батырга, Турк1станда Ахмет Иассауиге, Арыстан бабка, Атырау жакта Бекет атага, Шопан атага, Павлодарда, Баянауылда МешИур Жус!п Кепеевке т.б. Tipi кез1нде еулие бо- лгандарга, не болмаса батыр колбасшы, султан, хан болгандарга тагзым еткен дурыс емес. Эйткенмен олардьщ KaTeniri Аллага cepiK косады , шер1к келт1ред{. Цандай д1нде болса да Алла 6 ip. Bip Аллага сыйьшу керек.

(2 3 7 )^0 )0 3 12) Бес саусак б1рдей емес, мусылман д1Ы1нде де пигылы тер1с кейб!р агымнын к1сшер1 бар, бел1не жарылгыш гранатаны байлап алып, мындаган жиын, топтын ортасына барып жарьшып, е з т -е з 1 жене жа- зыксыз кептеген адамдарды елт1ред4. Бундай юсшерд1 \"камикадзе\" дейдт 13) Жапон халыктарында ез-ез1не, карнына пы- шак салып, бауыздалып елетшдер бар, муны саму- райлар ютейщ, оны \"харакери\" дейд1. 14) Жене б!р д1н агымдары ек{метке карсы шы- тып, сол ек1метт1 жойып, Ислам мемлекет1н куруга ундейд1. Осынын бэр1 сокыр с е т м мен фанатиктж кезкарастын нэтижес1. Тагы да б1р айта кетепн ерекше нэрсе, ол кажы- лык туралы. К,ажы болу деген —ол 5 парыздын б1р1. Кдл-жаг- дайьщ келсе, денсаулыгьщ жараса, кажылыкты отк1зу керек екен. Ал кейб1р юсшер б1р рет барып парызын отеген1н М1се тутпай, жи1 барып жур. Мысалы 5-6 рет, он так ты рет, тшт! жылда барып жургендерд1 де бием!з. Олар кажылыкты мактан жасайды, арабша Риа дейдт Кей б1реулер ел1п калган, эруак болып кеткен экес1 уш1н, шешес1 уш1н, агасы, ¡Н1С1 т.б. туыстары уш1н кажылыкка барып жатыр. Осы кайта-кайта ба­ рып жаткан кажылыгынын сауабы бар ма, жок па онда шатагы жок. Эр барган кажылыктын шыгыны, ол алып бара- тын фирмага, жаткан жер1не байланысты 2,5 —4-6- 10 мьщ доллар каражат жумсалуы мумюн. Бул бай- дын асын байгус кызганады емес. Сол каржыны жет1м-жес!рлерге берсе елде кайда сауап. Осыншама мол шыгын шыгарып, ез жеке басына сауап жасап жатыр.

В о С % (В 8 )В О (3 5 Одан да б1р рет парызьщнан кутылганнан кешн, акшан кеп болса меш1т сал, кеп1р сал, жол сал, не кедейлерге кемек керсет. Ауылда ел! кедейлер кеп. Уй жагдайлары, баспаналары нашар, жолдары тозып кеткен, кейб!р ауылдарда ¡шет1н су меселес1 шешшмеген, есекпен, арбамен алыстан су тасиды. Неге артизиан кудыктар казып, неге газ етюзбеске, электр жел1С1н жасамаска. Кажылыкка жи1-жи1 бара бергенше, одан да кепшинк кедей кауымга жогарыда керсеткендей, кемектер^н бермей ме? Сонда ол ете кеп юкплерге сауап жасар ед!, халыкка да ттмд1. Мен кепш1л1к халыктын ортасында жургенде, кейб1реулер сурак кояды, с)з кажылыкка неше рет бардьщыз, кейб!реулер 3-4 реттен барып жатыр гой дейд1? Сонда мен былай деп айтып журем1н, кажылык кабыл болуын б1р Алла тагала ез! бшед^ ез! шешед). Ол кейб1реулерд1ц 3-4 рет барганы кабыл бола ма, елде мен1н б1р рет барганым кабыл бола ма, оны Алла тагала ез! б1лед! дейм!н. Осындай мига сыймайтын нерселерд! казактар ездер1 ойлап тауып, елд1 шатастырып, езше зиян кепшш1кке зиян, Т1ПТ! екметке де зиянын келт1ред!. Осьщдай жалган нэрселерге сену - фанатизм. Б1р ерл!-зайыпты к1С1лер Д1нге берш1п кажы­ лыкка барып келген сон Алматыда бурын дер1герл1к институтга бipгe окыган жолдасыньщ уЙ1не конакка келед1. Жолдасы ейел К1С! казактьщ дестур1 бойын­ ша —2 шай, б1р ет дегендей, шайын беред1, к е т н ет асып, епн алып келед1. К.азы, карта алган кер1нед!. Алдыларына койып касык, шанышкы беред1. - Курметт! конактар осы буйырган астан жен-

(239) ^ O ü g дер. BÍ3 калалы жерде туратындыктан, арнайы кой соя алмаймыз, кеб1несе етт! базардан аламыз, - дейд1 уй Heci. Сонда жанагы конак болып отырган ерльзайып- тынын куйеу!: —Мына ет-казы колдан сойылган малдын ет1 ме? - дейщ. —Жок, айтып отырмын гой, кеб1несе базардан сатып аламыз. —Оу, ондай болса, бул колдан сойылмаган мал­ дын ет1 болса, харам тамак, —деп жемей кояды. Ет- тен де, казыдан да ауыз тимейдт Уй Heci бар ыкыла- сымен, KyHi бойы базарга барып етп де, жем1с- жидект! де аркалап екел!п дастаркан жайып, сыйлап жатса, елп думше дем татпай кетедг Мундай окиганы астамшылык, K ecip деп айтуга болады. Адам баласыньщ бойындагы жаксы жене жаман касиеттер кан аркылы да (ген) ôepinin отырады ма деген ойга каласьщ. Цазакта «тект1Н1н урпагы», «асылдын сыныгы» деген сез TipKecTepi тепн шык- паган. К ейб1р касиеттерд1н улттык сипат алып кететшш де ем1рден xepin журм!3. Ар, намыс, уят - барша халыктарга ортак угым, жалпы адамзатка тен. Имандылык, мей!р1мдш1К, енбеккорлык та сондай. Сонда да болса кейб1р халыктарды ерекшеленд1р1п туратын касиеттер жок емес. Мысалы шешен халкы езге халыктармен салыс- тырганда, айрыкша каншыл. Bipey б1реуд1 елпрсе, каза болган жактын адамы еле-елгенше кек сактап, канга — кан деген дестурд1 6 epiK устанып, ерте ме кеш ne 6epi6ip еш1н алмай коймайды. Мунда да са- нага сщген фанатизм табы жатыр. Ауырдыц уст!, жен!лд!ц астымен OMip суруге

(240) бетмделген, жумыс ¡стеуге мойны жар бермейт1н, кайыр ттлеп напака табуды ар кермейтш халыцтар да бар. Одар журтты алдап-арбап, алаканын жайып, кудайы, садака бер деп сураншактанып кун кешет1н сыгандар жене теж1ктер де бар. Еркеп де, ейел1 де бала-шагасын шубатып, емшектег1 баласына дей1н аркалап, кешшлж жи1 журет1н кеше киылыстарын- да м ел и т отырады. Базарларды аралап, мейрам кез1нде петер-петерлерд1ц ес1пн кагып, коцырау со- гып мазалайтынын кайтерсщ. Бершщ де аяк-колда- ры балгадай, тепсе те]\\мр узед1. Осы б!р шекара асып, босып жургендерге ук1мет тоскауыл коятын мезпл жетт1. Олар да кайыршылык ем1рд1, алакан жайып акша табуды намыс кермеу! фанатизммен уштасып жатыр. 1 1 ПТ1, улттык сипат алып кеткен. Фанатизмнщ зияны буюл адамзатка кау1пт1. Улы фанатик Адольф Гитлер: \"Элемдеп ен керемет ха- лык —нем1С халкы. Б1з аксуйекгпз! Элемд1 нем1стер баскаруы керек. Баска хальщтар оныц кулы болуга ти1ст1. Олар адам емес\" - деген уран тастап, катш ерлж ерекеттерге барды, баса-кектеп согыс ашты. Еврейлермен каны кас болды. Оларды ен онбаган, алаяк, жексурын, ку халык деп есептедт Жер бет1нен мулдем куртуды максат етт1. Осы фашисттк пигылын кеЙ1н жузеге асырып, жаулап ал- ган мемлекеттер1ндеп еврейлерд1, миллиондаган ха- лыкты кырып, канын жуктед1. Б1р адамньщ фанат- тык ерекелнен букш жер бет1 кас!рет аркалап, зар- дап шект1. КСРО кез1нде Сталинге кудайдай сенуд!н аста- рында фанаттык туйс!к-тус1Н1к жатыр. Сондай-ак кытай кесем! Мао Цзе Дун да кудай жараткан таби- гатка карсы шыкты. Жаратылыста артык еш нерсе жок. Акыр-аягы шыбын-ш1ркейдщ де ез1нд1к атка-

(2 4 ? ) ратын рол1 бар. Табигаттагы хайуандар не жэнд1ктерд)н б1реу1 жойылса табигаттагы тепе- тенд!к бузылады. Сондыктан табигат байлыгын ашкозд1кпен, тойымсыздыкпен тонауга тыйым са- лынады. Ондай ¡ст1н сбны —апат. Арал экологиясы, онын тартылуы элемд! аландатып отырганы сондык- тан. Мынандай да жагдай болган, каскыр каптап, малга тыныштык бермегеннен к е т н б1р1н калдыр- май кырып тастаган екен. 1з1нше малдьщ ел1м-ж1т!м1 кебейген. Оньщ себеб! каскыр табигатта \"санитар\" кызмет1н аткарады екен. Малга ¡ндет экелет1н улы шепт! каскыр жейд! екен дейд1 маман галымдар. Ал Мао болса «торгайлар епнд1, денд1 жеп кояды, котам байлыгына зиянын тиг1зед1, сондыктан торгайга кар- сы согыс ашамыз, онын коз1н курту керек!» деп бас- тама котерген. Патша айтса болды, б)р миллиардтан астам халык койсын ба, ертурл1 тес1лдермен атып, тормен устап, таякпен кагып, кыска мерз1мде косемн1ц тапсырмасын булжытпай орындап, торгай- ларды куртып тынады. Арада ай отпей курт-кумыр- ска каптап, епн т1птен енбей калады. Мше, б4р адам- нын фанатгык кателт оган сенген миллиондаган ха- лыкты да фанатизмге итермелед1. Осыган уксас 1с-ерекет КСРО-да кайталанды. Ол кезде СОКП айтса зан болатын. Арнайы зан кабыл- дап, аракка карсы курес ашты. Бастаманы котерген ел президент! М.С.Горбачев пен екшш1 хатшы Е.Н.- Лигачев. \"Ойбай, орыс халкы аракка салынып бара- ды, аракты кымбаттатып, шыгару молшер!н азай- тып, ¡шкен адамдарды соттап, маскунемд1кт1 жоя- мыз\" —дед1. Ниет жаксы, ейтсе де орыс халкынын ежелден аракпен б1рге жасасып келе жатканын ес- керген жок. Мындаган зауыттарды киратты, милли- ондаган гектар алма бактарды, жуз!мд1ктерд1 жойды. 0227-16

(242) Б1рак арак ¡шу тыйылган жок. Ел самогон кайнатты, ¡инп, уланып ол1п жатты. Алыпсатарлар пайда бол- ды. Кыскасы, миллиардтаган каржы туратын табигат байлыгы оталды. Бул да фанатизмн!н б1р кер1тс1. Эр елд1н салты баска, ест1генде жаганды устай- тын окигалар бар. Тынык мухитыньщ онтуст1к бел1г1ндег! Пантекос аралынын тургылыкты тайпа- лары Д1ни салт-дестур бойынша той-томалак етк1з1п, жасосп1р!мдер мен ересектер 16-30 метр бткп ктен сеюредт Сек:рерде ек1 аякты тобыкка дешн ж1ппен шандып буады. М1ндетт1 турде баспен сеюруге, жер- ге басы тиюге т т с т т Урпактан урпакка гасырлар бойы уласып келе жаткан бул салтта юс1 ел1м! жи1 болып турады. Ажал кер1тп турса да осы салтты кайталау фанаттыктын бел п а . 1974 жылы Англия- ньщ ханшайымы осында арнайы кел4п, тойларын та- машалаган. Сонгы жылдары тайпа адамдары саяхат- шылардан акша табудын кезш е айналдырып, сек1руден кер!шстер корсет1п турады екен. Цаз1рп кезде Еуропаньщ кептеген елдершде жене Ресейде кептеген жеткшшектер аяктарын байлап, басымен т1к бшктерден сек!р1п жататыны аппарат куралдары- нан беринп жатады. Бул сол тайпалардан таралып жаткан улп. Муны да фанатизммен сабактас деп ай- тпау мумкш емес. Маного аралындагы Самуга тайпасынын тургын- дары, ес!ресе жас бозбалалар касиетт! салт бойынша денес!не тутастай инемен шсш жазу жазады (татуи­ ровка). Аралдьщ тагы б!р жершдеп будда д1н1ндеп адамдар Д1ни мейрамын етк1згенде мол ет1п агаштар- ды ертеп, жанып б1ткеннен кей1н кызыл шоктын уст1нде жалан аяк журед1. Жогарыдагы айтылган- дарды канша жерден сол тайпанын салт-дестур1 де- сек те фанатизмнен туындап жатканы акикат. Жас-

(243) тарымыздын, осындай жаман эдетгерден сак болганы абзал. Фанатизм дегеннщ езег1нде сокыр сен}м, б1р нерсеге ес-тусс1з бершу, баска дуниенщ бэр1н терк ету тус1Н1Г1 жатыр. Оган ем^рдщ кез келген катынас- тарынан, ппт) карапайым турмыстан да кептеген мысалдар келт)руге болады. Шешттер (хаз1рет Муха­ мед ЭлиШн жолымен жургендер) Иранда, Индияда, Иракта басым. Олар М.Элид1н туган кун!нде далага, кешедеп ашык аландарга шыгып, журттын коз1нше камшы сеюлд1 нэрселермен ездершщ аркаларын каны шыкканша оскылап сабалай беред!. Сол сиякты Еуропа мемлекеттер!нде жене Брази- лияда футбол фанаттары да бар. Тереш! дурыс шеилм кабылдамаса, немесе, командалары утылып калса, кепш!л!к халык, ягни жанкуйерлер урыс- тебелес шыгарады. Жанжал ушыгып, кептеген адам- дар жаракаттанып, кейде юм ол1м1 де болып жатады. Осыган карап, кейде фанатизмд! аурудын б1р тур1 деуге де болады. П и п мына б1р жайды айтпай кетуге болмас. Эри­ не Д!н жолын, мусылмандыкты устанган жаксы. Эйтсе дши фанатизмге бер!луге болмайды. К,аз1р Алматы кешелер1нде уст!-басын буркенген, кымтана селпшдеген койлек киген ейелдер, жас кыздар кездесед1. Орамалдарын да барынша кымтап байлай- ды. Бул - араб ейелдерше ел1ктеуден туган. Б13 казакпыз, ез салт-дестур1м1зд1 жогалтпауымыз ке­ рек. Мыц жерден буркенсек те араб бола алмаймыз. Арабтар оны б1зден кажет те етпейд!. Оз1м жаксы танитын б1р ейел жогаргы бш1мд1 маман кызынын осындай жолга тускенш, ата-анасыньщ айтканын кулакка 1лмейт1н 1н айтып, кынжылыс б 1лд1рд!. Мен1нше, бул дши фанатизмнщ ушкыны бар топ не-

(244) месе уйымньщ уг1т-насихатынан белен алып отырг- ан кубылыс. Жас кыздарымыз сондай топ, уйымдар- дан сактанып, !ргес1н аулак устаганы абзал. «Казаннан какпак кетсе, иттен уят кетед1» деген аталы сез бар Мемлекет1м1здщ Д1н туралы зацына миссионерлерд1н шектен тыс, когамга жат ерекеттерше тыйым салатындай бап (езгерк) енг!зу керек. Майлы ¡шекше айналдырып, Алматы кешелершде орыс ейелдер1 упт-насихатты ашык журпз1п, ангал жастарымызды ез дшшен безд1р1п, осьщан кел!п б1р отбасында кайшылыктар туып жат­ кан жайлардын бары жасырын емес. Осыныц бэр! мемлекетте алауыздык, бул1к тугызу максатында 1стел1п жаткан жумыстар. Акылды жас ондай Д1н та- ратушылардан кеш бойы аулак журед1. Цыздарымыздьщ, жалпы ейел затынын едепт!, ибалы болганына куанамыз. Б1рак шектен тыс кым- танып, буркенген1 онша кещлге конбайды. Олар ой- лауы м у м к т: \"Улкен к!С!лерге ашык-шашык журсек те жакпаймыз, кымтанып журсек те жакпай- мыз. Осыларга не керек?\" - деп. Меселе лжи фана- тизмнен сактануда. Д1Н сырткы кейп1н1н (ктм ш щ ) уксастыгында емес, журекпн тазалыгында. Сондык- тан сонша терлеп-тебш)п кабат-кабат селпие кишел идей бастарына не кун туды? Айналайын, кыз-кел1ншектер! С1здер жассыздар, менщ балаларым, Т1ПТ1 немерелер1мс1ндер. Откен гасырлардагы ейелдерд1н турмыс-т!рш 1л 1Г! мен кукыгын сел еске алып кереткпн. Ол кезде ейелдер кун есеб1нде ед!. Куйеулер1 калыц малын бер1п, са- тып алган тэр!зд1 ез менш!пм деп карайтын. Эйелд1 сейлетпей, тукыртып устайтын. Заман, жазылмаган зац солай. Окытпайтын. Эйелге лайык бил1к, мансап атымен жок ед1. Эйелд1н М1ндет1 уйде отырып, бала

багып, куйеу!н купп, тамак жасау, юр-конын жуып, шаныракты таза устау деп тус!нет1н. Б4рак одан бер1 б1р гасырга жуык уакыт етт4, заман да, зан да езгерд! емес пе? Алыска бармай-ак, Эзбекстанда, Теж1кстанда, Турк1менстанда, кептеген араб мемлекеттершде ейелдер перенже киш, беттн керсетпей журет1н. Ке- нес ук1мет1 тенд!к бер1п, перенжелер!н алдыртты. Менщше, еткен деу^рд^ц жаксы нерселерше ел1ктеу керек. Цаз1рп Д1н жолына туслм деп тумшаланып журген кыздарымыз ез ер1ктер1мен еткен заманды кексеп жургендей есер калдырады. Т1пт1 уйымда- рындагы жетекшшер1 перенже ки1ндер десе, ки1п алудан тайынбайтын тер1зд1. Менщ угымымда циви­ лизация заманында артка карай журу агаттык. К ес1рл1к десе де болады. Бул дши фанатизмнщ дерт1, Д1ни басшылар ортак меселеге келетш жол, шара карастыруы кажет. Дсыьрлсян мембре /м/с/.

(246) ^ алем/^ ¿йзе/и/, №7 /л;о/{/иор, 2 0 /) 2 0 / 9 ж би НЕКЕ НЕГЕ ТУРАКСЫЗ? НЕКЕ АДАМ АТА МЕН ХАУА АНАДАН БАСТАЛГАН Алла тагала Адам атаны топырактан жаратты дейм1з, жан берш онын, он кабыррасынан анамыз - Хауаны жаратыпты. Екеу1н косып отбасы кылган. Содан жер уст1нде адам баласы б1рте-б1рте кебейген. Адамнын кебею1, ес1п ену! отбасымен лкелей бай- ланысты. Отбасын куру * урпак ерб1туд1н, адамзат- тын басты максаттарынын б1р1. Сол урпактар суйт1п жаратылган сон, ул-кызда- ры б1р б!р1мен косылып, жер белне тарай бастаган. Каз1рг! уакытта тау, тас, мухит, пум, тещз, мидай дала болса да, ыстык суык-жсрлер болса да барлы- гын адам баласы игерш алып, жан сактап, турып жа­ тыр. Берш щ отбасы бар. Отбасы болу олардьщ т1ршш!ктег1 жауапкерш1л1ктер1н арттыруда. XXI расырда элемде мыцнан астам улт бар, 200-ден астам мемлекет курылран, адам саны 7 миллиардтан асты, 6000 т1лде сойлейд!. Эр кайсысынын Д1Н!, Т1Л1, медениел, эдет-рурпы ездер1нше белек-белек болг- анмен отбасындагы т1ршы4ктер1 б1р-б1р1не уксас. Алла тагала б!р туылып, б1р елел идей жараткан сон, туылу уш1н — ерл1-зайыпты болып отбасын курады. Балалы-шагалы болып, ес1п -етп , бакытты болып ем1р сурген отбасылары кеп. Ал ертурл1 жаг- дайлар мен дуниеге таласып, не б1р-б1р1Н1ц кез1не шеп салган жагдайлармен, немесе баска б1р К1сш1 суй!п калып айырылыскандары болады. Енд1 сондай жагдайларда б1рге жиган дуниелерд!, уй-жайды, мал-

К зС ЗЗ (247) жанды бел!сепнге келгенде зан аркылы, сот аркьшы бел1сед1. MiHe сол ерте заманнан адам баласын ерл1- зайыпты болганда зандастырган. Зандастырудын exi жолы бар. Ол уюмет тарапынан орысша бракосоче­ тание, казакша неке кию. Арнайы кужат бер1лед1. EKiHmici д!н жагынан христиандардьщ Ш1ркеуде, мусылмандардыц меш1тте HeKeci киылады. К,удай- дын атымен ант бередт Жаксы oMip сурем1з деп. От- басы 6ip жагдайлармен айырылысамыз десе, араб мемлекеттер1нде еркектерге оцай, олар зандастырып койган екен, еркек уш рет «талак» деп айтып, ейелш, бала-шагасын тастап, жур1п кете беретш кер1нед1. Енд1 бундайды зан дейнмз бе, терлп дейм13 бе, калай жауапсыздыкпен зандастырган деп, ойга каласын. Кеп мемлекетгерде айырылыскан жагдайда едшетп шешелн болган. Оздер! шеше алмаса, сот аркылы шешед1. Сондай жагдайда занды некеге турган деген кужат керек, мешпте еткен некен1н зандык куш: жок. Сотта каралганда дуниесш белед1. Балаларына алимент телейлндей баланыц санына карай екес1тн айлыгынан алынады. Халыктын арасында мынандай сез бар, 6ip себептермен отбасы айырылысамыз деп сотка барганда сот еркектен сурапты «кандай дуние мал-жанын бар» деп, сонда жацагы еркек айтыпты: «Уй-муй, сиыр-миыр, к4лем-сшем, мебель-себель, машина-пашина» десе керек. Оган сот «Онда уй ейелд1ю, муй cemxi, сиыр ейелдЫ, миыр с е н т т.б.» деп жауап 6epinri, М1не екеу!не тендей белд1м деп шыгарып салыпты. 5ip жагы езш болганмен, дуние- мул1кт1 белу онай емес. Кеп жагдайларда осындай дуние, акша т.б. дурыс шешшмей ерл! зайыптылар айтысып-тартысьл журеш. Кейб1р еркектер балаларьша алимент телемей кашьш, зан бузады. MiHe осындай жагдайлардан кетн адам ба- ласы азаматгык неке дегецщ ойлап чапть!.

(248) АЗАМАТГЫЦ НЕКЕ - АР-УЯТТЫ ТАПТАУ Улы халыктар — еврей, орыс т.б. заманныц агымына карай неше турл} айла, зац ойлап шыгарады. Б1р уакыттарда, ес!ресе Еуропанын кыздары ¡здеп журш, бай юсшерге тиеттн болган. Онын тур1 ускын- сыз, кэр1 болганына карамай, байлыгына кызыгып тиед1 де, коп турмай, некес1н зандастырып алган сон айырылысып кет1п, ез есеб1 бойынша ана бай миллионерд1н жарты дуниесш бел1п алып кетед1. Осьщан келш сол халыктар азаматтык неке дегенд1 шыгарды. Бул осы гасырда ойлап тапкан айлалары. Бундай некемен тургандар куйеу1Н1н байлыгына, мил- лиондарына тиюе алмайды, беле алмайды екен. Буг1н бар, ертен жок бундай н ек ет непс1 кумарлык, кун керуге теуелдшж деп тус!ну керек. Азаматтык неке деген желеумен бпдщ ел!М1зде де б!рге турып жаткан адамдар бар. Бундай некеге адам сенш болмайды. Ал- дамшы, осындай некелерде кылмыс та кеп. Бул - жауапкершшктен кашудыц б1р тур1. Азаматтык неке деген желеумен аз кунд1к «кызыкка» мез болып жургендер аз емес. Бул да азгындыкка, адасуга алып баратын жолдардын б1р1. Азаматтык неке деген аты дардай болганмен, жасырын уйлену. Кепшш1пн1н ата-аналары олардын уйленгетн бшмейд1. Айналып келгенде былык. Бул зандастырылмаган аты бар да, заты жок неке. Ешкандай сен1м мен М1ндет аркала- майды. С е тм болмаганнан кеЙ1н арды былгаудын кажетт жок. Азаматтык некеде болып, ойына келгетн 1степ, ертен тук кермегендей болып, тагы уйлен1п жатса нес1 аброй? Онда уят, намыс дегенд1 кайда коямыз? К,азак кашан да уят, намыс дегенщ б т к кой- ганын умытпауымыз керек. Жетк1ншектерге азамат­ тык неке деген ар уятты таптау екенш тус1нд1ру1М1з керек. Сонда гана олар адаспайды.

— (249) — ПОЛЕ ЦАЙДАН ДЕМЕЦ13 Осы ХХ-ХХ1 гасырда адам баласы Алла танала- нын жаратылысына жат эрекеттерге барып, кунейарлык жасап жур. Алла тагала адам баласын жаратканда Адам ата, Хауа ананы жаратып, екеу1н косып от басын курып, нересте бер!п, жер дуниеде адамнын саны кебешп, ес1п-енген дeдiк жогарыда. Сонын аркасында урпак жалгасып, шат-шадыман ем1р сур1п, теубеге кел!п, бупнп кун1 осы заманда бер1 деуге болмас, б4ркатары Кудайды умытып, ас- тамшылыкка барып, 1стеуге тыйым салынган ерекеттерд1 жасап, кунега батуда. Кейде олардьщ ¡стеген Т1рл1г1не карап, тебе шашьщ т1к турады. Ол маскунемд!к, наркомания, жезекшел!к жасау, жубайларыньщ кезше шеп салу. Ал кей1нг1 жылдар- да шет елдерде л п п хайуандар ¡стемейлн ерекеттер жасауда. Оны ук1мет басшылары, Д1Н етлдер! кол- дап жаткан кершед1 (ес1ресе католиктер). Ойбай-ау! Маскара емес пе?! Б1р жынысты от ба­ сын куру ж ене ж езекш ел1к те жылдан жылга кебешп барады. Бул шын мен!нде пенденщ кунега батуы. Б1ркатар мемлекеттерде жогарыдагы соракылык,- ты Д1Н ек1лдер1 колдап, ук1мет басшылары конститу­ ция бойынша зандастыруы да мига симайтын жаг- дай. Осындай кергенс1зд!к жыл сайын кебейе тусу- де. Осьщан 2 жыл бурын 2-3 мемлекетте белец алган бул окыга енд1 14-15 мемлекетп камтып, адамнын аузы бармайтын хайуандык ерекеттерд1 желеулет1п зандастырып жатыр. Жакында гана Еуропанын б1р елшде б1р кунде 40 жуп неке курганын телеэкран елге таратты. Пэлекет ез1мен кетс1н деп жагамды устадым. Ец ек1н1шт1с1 бундай от басынан бала туылмай-