Абай жолы 3 том

аулак бойда калган eciH жиып, К,унанбай балаларына: «Болыстыцтан тусем1н, Mepinai ез колыца 6epeMÍH. Базаралыны «ел бул т» деп, жамандап керсеттп 6epín тусем!Н. Эке, тек жанымды аман калдыр!»деп шапты. Дэл осы алай-тулей кундерде Тэкежан аулына тагы 6ip окыс элек тецщ. Бул соккы адамнан емес, аспаннан, кун райынан басталган. Барлык корил ауылдар кыстауьша конып, жылы уйге Kipin алса да, Тэкежан мен Эз1мбай кедей ауылдардыц кыскы корыгына малды жайганды унем Kepin, кешпей отырган. «Пеле осылардан шьщты» деп епйге тусед! де, ез кыстауына ез малын бастырмай, удайы кедей ауылдардын кыстау- кыстауыныц успне бар малын кдптатып, тапап жеп отырды. Эз1р бул туска кар жаумагандыкган каншалык катты суык болса да, шыдап келген. Эз жерш кыска сактап, жатгьщ жер4н олжа кыла туру, мундай есепкор, каской, малды ауылга ер кезде армандай болатын. Ал каза шеккен ызалы, пелел! кундерде жуан ауыл бурьшгы en, ece6ÍH енд! куЙ1нщ болган сылтауына суйеп отыр. Мундай жандар ец соцгы тынысына ш ейн, ажал сагатынын eзiндe де сол ажалмен араздасып, устасып, пэле жапсырып, сщет артып елер ед!. Eiрак дэл осы жолы Тэкежан, Эз1мбай каншалык арам есепкор болса да, сол ece6i шепнен асып Kerin, Kecipre ездер! эдейшеп килжкецдей болды. Куздщ кыскдрган кун! KeniKipe бастаган шакта, алыстагы Шынгыстыц узак ирек жоталарына калын кара булт кона берд!. Аз-ак уакыт 1Ш1нде сол булт ендеп ерлеп, буктетше жайылып, аспанныц 6ip жагьш каптап алды. Эзберген, Шуйпнсуга беттеген тусында элпсп аса жаман капы каЪардай асыга жаланып, апшыны куырып келещ. Таудай зор кара булт лезде шыккан ак бултпен алыса шарпысып, араласып кетш, булше жулкьшады. Сэтге тунер!п карацгы тартып бара жаткан аспанда таулар тулап, элем апать: бар бул4пн айдап келе жаткандай. Сол сурапыл KoniKÎHHiHсуык тьшысындай, шапшац хабар- шысындай боп катты жел сога женедщ. Дауыл жел! тынымсыз- дана салган сайын ектеп катайган epi елердей суык, epi бет ка- ратпастай етюр ызгарлы. Бул кезде мал атаулы ауьига кеп тыгы- лып, элс!3 ыкгырмарапаналапкажан. Ымырт бупн еп-сетте жетп де, тун кэранрьшыгытезтецщ. Ецщ булт бейнес!, аспан элеп адам кезщ<&коршбейщ. Б!рак жел дауылга айнадып ап, OKipinтур.

Айналада шилер, шецгелдер суылдап, жел шулап, ыскырып, дуние азан-казан боп барады. Туннен, суыктан сескенген мал атаулы мацырап-мещреп, иттер арсылдап тынымсыз ypin, ауыл устше калыц шу тагы орнады. Тэкежан, Эз1мбайлар жылы ки ш т алып, дамыл таппай айкайлап, буйрык ет1п тыста жур. —Кун жаман боп барады! Сак бол!.. — Малга сак бол, шыгьт кетпес!н! — Ыкгырманы бага кер1ндер. Малшылар, катындар, тепе тыста бол! —Шык тыска тепе, кез айырма малдан!.. —Ыцгырмакуламасьш!.. Малгаие бола алмайкаламыз!..—де- cin, еб1гер-элекке тускен малжанды байлар акыра айкайлап жур. Аралары едеш малушж тыгыз конган он шаклыУЙДЩбарлык еркек-ейел1н, баласына шейн айдап шьнып, кораньщ шет-шетше каракшы гып койган. Текежан барлык журтка тагы 6ip ем1р берген. —Айкайлап турындар! Малды шэйт-шэйлап кайырып тур. Ес болыцдар малга. Кдскыр... Мундайда каекыр араласып журмесш, айкайла! Дабыста! Узбе айкайды!—деп, ертустагы барлыкжанга катгы буйрык тастап, тьшымсыз кезш жур. Ka3ip бул ауылдагы кузетш1, сауыншы, туйеин, каугашы, отьшшы, асшы атаулы —6epi де жаман жыртьщ кшмдершен жел азынап, бурсен кагып, бай малыныц камьшда жур. Узаккунп кара суыктан кдтгы жаурап, калтырап ушып келген Иса гана эз1р уйде, жыльша алмайдрщцеп отырган. Мунын куйш керген Hic байларды каргайды. — Ycin елер болдыц-ау, карашыгым, кеседщнщ малы деп! Койьщ кургырдьщ койы неге курымайды жылкысындай... ел де маган. Ыстык уртгашы, тым курыса!—деп, кур шай мен каткрн КУртты баласыныц бауырьша, иепне усьша берет. Уй ¡шшде жене де жещц от жок. Кара лашыктыц бар TeciriHeH, ipreciHeH жел азьшап, баспананы пана емес, аныккупан туздей суытьт, 6ypicTipin тур. Ауру кел1н кабагын тастай туМп, ею кзшкентай баласыю жаман KyniHiH ещрже тыгып, кушакгап кысьш отыр. Иса да келгел1 ею баласын аялап, аяк-колдарын елс1Н-елсж кымтаган, коршаган болады. Эреджте шешесМн зарын костап —Тебецнен ургыр коркаулар, кеп кедейюн жерш жеп жад- даймын деп, кермеймющ? Пак касында турган жылы щораеыма кешпей, элекке салып отырганьм карашы! Келмейш гой тагы S p ММ

апат кырылгырга! К,атын-балам, Kepi шешем, сен сорлыларым ycin елер болдындар-ау эбден !—дед1. ОсыкеэдеТэкежанньщ уй сыртындагыайкайы естщщ. Ол осы ауылдагы бар уйдщтыскр шыккан жандарын есепке алып кепп. Жалгыз Шейн уйнен басканын б ер т айдапдалага шыгарьтты. Ещц булардын шыкпаганын бш1п, акырып тур: —Мынау уйден неге шыкпайды, кырылып калган ба, туп! Кдйдасьщ Hic !Hic?!. Hic eciKKe жупр!п кеп ж етн айтты. —Кунщзп койдан жаурап кедщ гой Нса, ыстык урттасын деп отырмын... шыгадь!- —Шык, шыксьш тез! Мал Kayirrre тур! Бол !—дегенде, ашулы байдьщ KepiHe шыдай алмаган Hic e3i жамантонды аркасьша ine бере жупре басты. —Ал шыгайын, тым курыса, 03ÍM шыгайын... MiHe, MiHe, шыкгым!—деп, женеле берщ. Нсаныц «Барма, eлeмiciц, отыр!» деген!не карамай кете барды. Сонген отгьщ коламтасына болса да ыгыса Tycin, 6ip óyñipiH, аркасын соган 6epin ки!мшец куйде жантайды да, Нса 6ipa3 тьшыштык алмак болды. Эйeлi мен балаларын да бар мейр1мен, жанашырымен жубатып аймалап: «Коз шырымын алындаршы! YpemiepiH де кетш болды-ау, сэулелер!М-ай!»—деп касына жаткызды. EKi баланы ейел! мен езшщ ортасына жаткызып, шокпыт корпемен орап, кымтап койды. Асан естиярлау болгандыктан уйктай алмай Ypeйлeнiп жатыр. Жел ышкына соккан сайьт ол екесше тыгьыа 6epin: —Ага, агатай, уЙД1 жыцпай ма, дауыл кандай катты!.. Уйд! карашы, солкылдап барады, уйд4 жыкса не болдык!—дедь Шынында, коптен 6epi юшкене лашыкгьщ барлык уыктары сыкырлап, шацыракта ойнакшып, кшз атаулы желпш кагып, уык пен KepereHi соккылап турган. Барлык елс1з, сорлы, жудеу баспана ьппкынып соккан кара жедщн, керл! дауылдыц астында кэлтактап, шошьшгандай шакыр-шукыр кагып орекшп тур. Нса 1Ш)нен o3i де: «Уйд1 жыгар ма екенЬ> деп Kayin ете туссе де, баласына сен1мщ жауап айтты: —Уй жыгылмайды, бураулар мыкты. Уйыктай бер, жаным ! Ал уйыктай кал!—деп, иыгынан тербете кагып аялап койды. Панша уакыт еткешн Нса бшмейщ, уйыкгап кеткен екен, 6ip сетте memeci кедщ. —Ойбай, жарыгым Нса, кой ыгып барады... Ыктырманы кулатып кетп. Эз!мбай сет шакырып, элек сальт жатыр,—дещ. 102

Иса турды да, шешес1не: — Ал мен кетпм. E ip aK e3ÍH ецщ тапжылма! Элем[С1ц, ycTÎH ебден сумектеп 6ÍTÍmi. Жат, жатмьшаменщ орныма!—деп, кдтгы буйырып шешесш ез орнына жаткызды да, ез! керегеден кара шокпарды ала бере аткып шыкты. Сол-ак екен, Текежан мен Эз1мбай да муны боктай жоктап, осы туска кел1п калган екен —К^йда журсщ, сен сумелек, неге жатырсын,, сен ит!—деп, Текежан акыра берд. —Уе, мен кун бойы малдан келд!м гой. —Кррашы, сезш карашы... екецнщ каскейдщ, жок кылайын сен игл!—деп, Эз1мбай тап берд1. — Олуш! ме ем тыным алмай!—деп, Иса сейлей бергенде, иыгына Эз1мбайдыц жуан таяры сарт етп. Тары кетер1П ура бергенде, Иса таяктан устай алды. Тартысып турган Эз1мбайдьщтенш келген жузшен кап-кара сакалы айкындап тур. К,ара жуз!нде каскейл1к бейнес1ндей аксиган жырткыш TicTepi де жарк eTin KepiHin калды. Мандайыныц жарасын танып алган ак шуберек те дольшьщ айыкпас ыза суатындай. Барлыкжуз! кэп-кара албастыдай, жауыз пеледей боп елестеп тур. Исатаякгы ж^бермейтурганда, Текежан кеп баласын токгатты. —Бар, Иса, 6ip топ кой ырып кегп. Бел)Н1п кетп талай кой, жупр, жупрш1 шапшан сонын сонынан... Жет, жете керып жылдам!—дед. Иса Эз1мбайды таягымен коса итерш тастап, жупре женелд. Колында шокпары, успнде жалгыз кенетоз шапаны бар. Eiiri де шойкиган, жыртык-Teciri кеп ед!. Жупре бере екшесшен су KipreHÍH сезд). EipaK оган кэраран жок. Ыгып кеткен койдьщ артынан, жазыксыз малра жаны ашыган безмен катты жупрд. Койдьщауылддрысыдабой бермей, белшеженелердейуйгкьш журген. Сондыктан барлык еркек-эйел сол кэльщкойды коршап алып, айкай салып камап тур. Иса куган 6ip топ койдыц канша екетц ешюм ангарган жок, eirreyip, ыктырманы тап ортасьшан жел кулатьш кеткен сэтге 6ip топ койдьщ YpKin, жосып женелгет, бой бермей кеткет мел:м. Артынан кугандар да болмай калды. «Оны куатын юм бар?ч> дегенде, Текежаннын eciHe Иса Tycin, Эз1мбай екеу1 коса умтылран болатьш. Иса айкайды сальш жупрш келед. Койга ес болсындеп жене каскыр манайласа адам даусынан жаскансьш деп, ыкка карай кеткен койга айкайын узбей умтылады. 103

Ецщ ацгарса, капы дауыл успне сабалап жауын да куйып кет1пт1. Эп-сетге сол жауын киыршык карга айналды. Полы мен мойныныц, бет1нщашыкжерлерше тиген киыршыккар тем1рдей, жуз инемен шаньппкдндай суккьшап, соккылайды. К,ой кайпп шьщасын! Ыктап алган бспмен, бастарын томен салып, жондарын суыкка берш, 6ipiH-6ipi паналай тусш жосып барады. Иса айкдйьш узбей отырьш, эбден onneci куйген шагында ыккан койды куьш жетп. «Шейт-шэйлап» арасьшаюрейн деп ещ, 6ipiHe-6ipi сыгылысып алган тонуан койлар жорта отырып жол бермед. Сонан соц агашымен mend койларды жаскай отырьш, жупре Tycin алга шьиа берщ. Осы сэтте бел жел етше Караганда, дауылды соккьшыц кандай капы, керл1 екенш енщ ащарды. Бет каратар емес. Омырауьш яша соккан ycKipiKезшщ де мойны мен бегпн, кеудесш, колы-басын карьш барады. Сондада койдьщалдьш ¡рюлтпек боп айкайьш сальш, кейде «шейт-шейт!»деп капы арпа- лысты. Басьш амалсыз туцырткан етюр соккы кейде езш де кула- тып кете жаздайды. Омырауьш асьныс кымтай жупрш, койдысал- сэл байызддта6epin ед1. Дел осы кезде сол жак буйрден кальщ шо- гырбопкеп карабаркындапжумарланган6ipтаскынактарылаберщ. Иса жинап топтаган кой шамасы елудей ещ. Сол койлар ецщ тас-талкан боп, мацырайшулап, дуршрей бьпырап, безш жонедщ. Иса енщгана ануарды. Жацагы агыцды шогыр, карт таскын анык осындайдагы апат жау каскыр тобы екен. Жакындап агызган топтыц ырсылдап, TicTepi сакылдап, кутырына кулшьшган 3epi бш!нд1. Мацырап безген койлар ецщ Исага жалынып, жердем тшегендей. Байдыц малы, Эз!мбай итт!ц малы болса да, кой байгуста нежазыкбар? Жасьшан осьщдай момынжануар касыцда унем! жанасып ескен Исаньщ мьшамалга жаны капы ашыпкетп. Ол ецщ ес те жиып алды. Эз1не де окыс болган ызалы кайратка мйнп, айкайды сальш, каскырларга умтылды. Жаяу, жалгыз Исага карсы койга шапкан каскырдыц саны бесеу екен. Булар Исаныц жанынан агындап eiin , айкайын елеместен кожа шапты. Иса арпарынан ушьш умтылды. Сол сатте алдыцгы акшыл 6opi осы топтыц анасы —каншык каскыр екен, бара 6ip саулыкгы альш сокгы. 6згелер1 жакында арлы-берл! жосып журген койларга карай агыза берд!. Иса енщ айкайын елемейтш ануарды таныган соц, баска 6ip тесмге Mirnn алган. Улкен койды алып соккан олекидн тыпырлаган койдьщтамагын орьш-орьш ждберш жайратып тастап, енщ басын катере 6epin ещ, дел осы шакга унс13жеткен Иса шокрарын кулаштап кетерш ап, ак каскырды дал кара тумсыкган nepin кеп кетп. 104

Эршеленген Ж1пт шокпарын тагы шапшац кетерш ап тагы сокпак ед4, сол сэтге жацагы каскырдьщ ойда жокта омацасып кулаптускет KepiHni. Эз1 тамакгаган койдьщ басьша катарласып ез басы да сылк тусш, тырая кетп. Кара тумсыктан тиген соккыга ит те, каскыр да осал болатынын Иса кептен бшепн. Соны ойлап каскырдьщ жоньшан урмай, тумсыгын мецзеп урган. Енд езже- 03Íсуйсжп: «Ал белем... Шок... Жат солай !»деп тагы да ею-уш рет кара тумсыктан nepin-nepin Ж1берд1 де, жупре женелд!. Кой атаулы босьш жур. Дауьщды да, ыкгауды да умыткэн. Eci шыккэн жануар 6ip ûirepi, 6ip кейщ кашады. 9 p6ip жалтарысында арттарында эр каскмр 6ip-6ip койды алып согьш калады. Сел тыпырлатып аунатады да, тагы умтылады. Бундайда кеп койга шапкднда, 6ip каскыр болсьш, топ каскыр болсьш бершщде есуас 6ip комагайлыты бар. Олар, эуел1, тек елт1ре беред. Кейн берш со- гантугел жепзш коятьщцай, eyeni, мол азыкты кырьшалугатыры- сады. Кдз!рдедетерт 6epi сонысын 1степ*п. Жалгыз койдьщда штн жарып, карбьпът асап, кансокганы жеген емес, тек кырьш жур. Жупрш келе жаткан Исаны ес керд1 де, манырап, аныраган койлар муньщ усттне карай акгарылды. Арттан агындап жеткен 6ip 6epi Исаньщ умтьшганьша карамастан, муньщ как касынан койларды беле-жара араласа 6epin ед1. Иса тагы да тумсыгын мегзеп кара шокпарды сштеп кеп крлганда, бул 6epiде тыран.асты. Ол куш1к каскыр болатьш. Жацагы ак каншыкгьщ биыл баулап ecipreH уш белт!р1п кдз1р комагай ежет кдскр боп осы апатка араласкан-ды. Иса бул каскцрды да тумсыктан пермендеп, мыжгылай урьш сшейпп салып, тагы умтылды. Енщ койга пана бола алмаса да, каскыр тобымен жалгыз, жаяу алыскан жене оларды б!рт1ндеп жайраткан ез кайратына ез1 тамашалай тусеш. Бар денем сурапыл суыкгы елемей, жаураганды умытый, оттай кызьш кайнап апты. SMipi ештес жауга жумсамаган еал кайрат, кайтпас кажыр, таймас ерЛ1К бар екен бойында. «Жазым болармын, жаяу жалгызбын гой!»деген ойларда басьша юрш-шыгар емес. Катерщ мулде умыткан, тек кана алысуга, карысуга, табандап турып салысуга TiciH нык басып апты. Тагы да жулкысуга кумартып умтылып берд!. Жупрш ушып койга жеттп келгенде жене 6ip кмшлеу 6epi 6ip койды алып согып ед. Енд тумсыгы дел келмесе де, сырт карал жулкыньш жаткдн 6epimn каракусынан nepin кет-ri. Каскыр 6yfан карай apc crin умтыла 6epin, кираландап телпректей басьш ед , оттай ыстык кайрат кернеген Иса бул каскырды жене де тез nepin ж1берш, катыра кулатты. 105

Крйлар мацырауын цоймастан, Исаныц айналасына уйрше децгелей кашьш, босып жур. Ецщ 6ip сэтте талай цойды сулатьш тамактап елт!рген децбектей пара бркын арлан 6epi тары кеп араласты. Кднга масаттанып, K03i тумантып алган цоркду Исаны керер емес. Бул осы топтыц басшы — цандыауызы болатын. Баганадан 6epi 6ip 03i кейш жемек боп, он цойды сулаткан-ды. К.ап-кдра тун болса да кез1 ете кереген Иса бул 6epire баганадан 6ip кез1ге алмай, TiciH басып журген. К,аз!р сол арлан улкен 6ip цошцарды кетерш урып, ьщкита сокты. YHCÎ3 алысцан Иса жет!п келгенде кекжал арлан жене де келденец кез!кпей, сыртымен турьш арпалысып калган екен. Иса жацагы жас 6 ep ire 1стеген ерекеттн ¡степ, пермендеп турып кдракустан патты nepin кетп. К,асцыр сол сетге цойды тастай 6epin, барынша <тур)> e iin , Исага карай тап берд1. Bipax цац шекес1нен кан саулап коя берсе де, бул коркау тыц екен. Ок тигенде, жара тускецце ершелешп Kerin адамгапарсы умтылатын каскыр едсп енд1 Ke3iKTi. Жацыннан шапшыган тайдай кдскырды ецщтагы урамьшдеуге, шокдар ciлтeyгe келмей цалды. Паны цайнап, долы кайратца мшген ер-азамат енд1 шокпарын келденец устап, карсы умтыла берщ. Ыршып шапканда балгадай -riCTepi сакылдап, «арс<>еткен цасцыр Исаныц сол жак иыгына ауызды сала берщ. Иса шапшац бурылып, жулкынып калып ед1, каскырдь!ц аузы еттне тимей, тайкьш кетп. EipaK ecKi шапаныньщ 6ip жак жещн, тутас oHipiH дал-дал гып 6eK iepin TycTi. Иса жыртылган жещнен шапшац гана колын жула суырып алып, енд1 акыра айбат шепп, айкайды сала турып, касцырды шоцпармен катты урып Ж1берд!. EipaK асыга урган каруы тагы да тумсыктан тимей царакустан тцщ. Жене де каскырдьщ кез!\" жаба кан саулап женелд!. Соган карамастан, козгалысы em i бс чп калган болса да, каскыр Исага туралап тагы шапшыды. «Не eлiп, не TipûiceMде, тагдырым сетмен болды гой, келсец кел енд1!» деп, байлай сала, Иса шокпарды Tycipin ж4бер)п, каскырдьщ Tici ез денесше жеткенше, лезде алкымынан кос колдап ала тустт де, Tipen, сыгымдап турып алды. К.аскыр омырауласада, арткы eni аягына ганабасыптургандыктан балгьт, кайсар ж!птп ецсере алмадьп Иса 03i де TiciHаксита кдйрап алып, тем1рдей каткан кос шецгелш каскырдьщ алкымынан босаткан жок. KepinTipen, кыпкыцдырьш жатьл айкэйгабасып, кер шашып тур. Жузбе-жуз бет алдында аксиган жауы ажалдай KepiHce де, ел! тук те iniMipiKKeH жок. Цаскнрдьщ басьшан жосыган ыстык 106

цан Исаньщ колына шумектей теплед:. Eipan кдскыр eni елареп жыгылар емес. «Соган айбар боп шошытсын» деп Иса айкайын, акыруын, ызалы керш узбей дабыстап тур. Кднша мезгм еж етн бшмещц. Кдрысудан бшеп, саусактары ебден талып, ез1 де енд) болмаса суртердей боп, бар сулдер! куруга айналган шагында Исага жердем жетп. Муныц артынан ауылдан тары 6ip керш кедей Кацбакты да женелткен екен. Сол енд! жете бере Исаньщ даусын eciTin асыккан-ды. Иса тек кана: — Сал, пышак сал екпесшен!—дегенге кедщ Кднбак кынындагы карыс кара пышагьш шапшып турган каскырдьщтак журепне коре етшзш салып-сальш калды. Сейту1- ак муп екен, тайдай арлан талдай сынып TycTi. Сол сетте Иса да сылк кулап кеткен ед1. Барлык кажыр- кайраты, азамат куаты 6ip ызалы кайсарлыкка сыйган бетчнде муньщда сулдер1 адам шамасьшантыс карсылыкган ебден курьш болган екен. Сол жак колы, иыгы, 6yñipi де тастай муздап катьш капты. YHCÍ3жыгылган Ж1птпн бар сырын ангарган, еншеШнде, сырлас-мундас Кднбак Исаны катгы мус1ркеп кетп. Эз устщдеп 6ip кабат шекпенш niemin, Исаны кымтап кищщрш алды. Иса сел ес жиып алысымен екеу! аман калган койды жиыстырды. Елу койдан бершер талаганы он бес кой болыпты. Оньщ орайьшатерт каекыр сорьшран. EeciHmi —белт1р1к oepi ед!. ил езге кэскырлар кои шпнен жок боп кеткен соц, езд!пнен кашып кеткен-д!. Он бес койдыц 6epi б!рдей елген жок, жарымына жуыгы тамакталган, куйрыгынан жараланган екен. Бул шамадатац бМне бастап, дауьшда бесендеп ед1. Жерге кыландап кар Tycin капты. Ецщ б!разда Кднбак пен Иса барлык койды ауылга карай кайта айдады. Терт каекырды ею- екщен байластырып, eKi бел!П суйрете отырып, коймен 6ipre ауылга да жетк13Д1. Текежан аульшьщ бурьшгы пелес!, ел ¡шш бул кундерде мол кернеген кеп есек, алып-кашты хабардыц ce6enHiici ещ. Енд! «сол ауылдьщ койы ьныпты», «каекыр кеп койьш жене кырып KeTimi» деген неше алуан хабар тагы тамам елге тарады. EipaK осы лакаптар арасында Иса койшыныц ерл!п, терт каекырды жаяу куйде сокканы, мал ушш жаны ашып кайсар, батыр кайратын атканы бар баска хабардан да ектем шыкты. Тайдай арлан бер!мен шаппа-шап устасьш елердей жагалаекдны, тапжылтпай устап елттрткет — 6epi де бул ещрде, бул заманда болмаган балгьш азамат касиеи боп тарады. 107

Тэкежан мен Эз]мбайдын барлык малшы-керш!ге ететш мейр!мс!зд!пн, каской HTTiriHбиет!н кедей-кепш!к: — К,ад1р!н бше ме сонда да коркаулар! —К,айран азамат, Kepi кеткеннщ босагасында oiipin жур гой. —Сол каскыруа жумсатан куш т Эз!мбайдьщ езше 6ip сштер ме ед4, айуанга еткен ецбек пе, ерлж пе? Вш болган ецбек кой,— деп кейб!реулер теренге де кететтн. — К,айтес1н, жазыксыз малуа жаны ашыган да... Кезбе-кез каскырра малталатып тура ала ма!—деп, Исаныц шыньшугьшган сездер де кеп айтылып журд!. BipaKосы жайдьщ бэрш Исаныц ез кулагы бул куцдерде ести алмайтур. Ойткет дауылды кундерден уш кун еткенде Иса катгы наукастанып, тесек тартып калды. K,a3ip оныц жаткан жер! ки!з уй емес, юшкентай гана тупктей тар, жер уй. Тебе де аласа. Ол ыстан кап-кара болган жщйыке, кисьж, сыргауылмен жабылтан. Жене сол тебеден ecxi камыс коксып шьнып, салбырап турман жаман болме. Крйшыныц уй аталатын бул белменщесж аддында Текежанньщ кой корасы. EciKашылтансайын уйгекелеттн жажыз мол Hic—калын койдыц шуашы мен жас корданьщ nici. Куцщз- тун осы кул1мс! дертп тстен баска, таза ауадан леп келмейщ. Бул уйдщ асты сызды, тасты кара жер, терезенщ орнына бай уйжщ сынтан шынысынан 6ip гана козд! санылау eTin Kipnim арасына кептеген. Сорлы уйшйспцер бурышындакдмау орньщдай жудеу карангылык. Кдбырга атаульща сылау жок, тек кара былжырды батгастырьш жаккан копал жапсырма бар. Пенй жок, сыддыкаранты кердей уйщцаласа тана уйлген кесюнс!з, кдп-кара куйе казан аспасы тур. Осы уцпрдщ ез:не юргенше де момын уйдщ imi ырза болгандай. Куцщз-тун устер!нде азынаган кара желден, катгы суыктан сел кутьшганта шук1рл:к еткен болады. Дауылдьщ ертецщце «тагы 6ip апат боп кетер&деп малы ушш сескенген Тэкежан ецщ цыстауга кешкен-Д!. Сол катарда жыл сайын осы ауылдыц койшысы туратын дэл осы жер уйге Hic те кеп юрген. Исаныц соцгы кешер куннен бастап бойы ауырлап, басы алып тусе 6epin ед1. KjHcrayfa конган куннщ ертенщде, кешке жакын катгы ьщкылдап мурттай ушты. Салиннан кызуы аскындап, дем: тарылып, тьшым ала алмай, децбекшш ауырды. Талайдан 6epi кун бойы ез уйщде болмайтьш Иса жыгылган куннщ ертещнде катгы киналып жатса да, ез уй iniiHinжанынажакын жандарыныц'прлжболмысын керш жатыр. 1шкустадан улангандай боп, сыртына шытармай, дертп дабаиын туйп жуз толуанады. Мал дегецце жажыз кек сиыр енд1 108

суалугада жакьш екен. 1шер ас жок. Кемтр шешес! тац атысымен кек шалап цып шай iurri, каткан куртты сол шайьша салып, Ж1б!ткен боп талшык етед. Eni балада ойын жок, ашылган кабак, сез де жок. Оларда сол ысгык кек суды кумар асындай ¡шкен боп, бурыш-бурышта eKeci мен memeciHe жалтактап, урке карал 6ypicin отыр. Ауру ейел шокпытына оранып, жаман жетюре беред. Бар уй imiHiH тосатыны Hic, соныц бай ушнен кайтканьш болымсыз талган умггпен кутед!. Kepi еже байрус кузден 6epi байлар yniiH малмасапсыса, енд Кдражан бейбш етц тапсыруымен ж1п Hipin, шуйке тупп, аркан-жт есуге KipicKeH. Кцсы-жазы мунын колын К,аражан сондай узд4кс{з ¡стен босаткан емес. K.aзipдe сол жумысына салган-ды. Бай уйнде кунузын отырып, белш жаз- бастан ерекет етет!н Шс кунде кешке, ымыртга кайтканда уйдеп балапацдарьша болымсыз тамак экелед. Бай дастарканынан, ас- суынан калган сорпа-суйек, кур бидай, каткан ipÍMmiK сиякуы туйршжтер альш кайткан болады. Уй шпнщ талшыгы осы. Иса eci шала юрген шакгарда, осыны Kepin кеп уЫлейд. Кеудес!н epi дерт кысып, epi арманды шер кысьш, енбойын тырналай беред. Шeшeci касына кешке келш курсже туст огыра бергенде, inrreri mepiH жасыра алмады: —Айналайьш апатай-ай, кердн -ау! Босагада niipin кетпн-ау, енд! не боларсын!.. Эттец... арманда кетем бе... Тым курыса, сендерд4 айуан емес, адам дepлiк бipeyдiц босагасында да кдлдырмадым-ау! дед. №emeci мен ейелi Исаньщ сезщен шошьш, зар какты. Екеу! де дертп асылыньщ басын кушып, колдарьж суй т, ещреп коя 6epicTi. EKi бала да жас жYpeктepi шошып, жылап ж^бердь Исаез дерттн аныктаныгандай. Наукасына бес кун еткенде ыстырытыным бермей жан алкымгакелгендей болды. Аласурткан ауыр дертжщ енд1 естен айырар сандырагы араласты. Исаныц KeôepcireH epiHAepi 6ip HepceHi сыбырларандай болады. Жаны шошыран memeci мен eйeлi беттнетен т келгенде унем1 6ip алыскан, егескен кepлi сездер естшед. Не деп жатканы урымсыз. Y3ÍK-y3ÍK урыс ун1 сиякты. Иса бул шакта yHeMi арлан каскырмен алысу успнде жатыр. Ko3i ашыксузше карал жатсада, сол 6ip шапшьшумтылылтурган дуптанын керед. Ticrepi аксиып, аузы арандай ашылып, енд болмаса сак erin Исаньщ бетже кдндыаузьш салралытурган катал жау... Bip сет шекесжен каны соргалап^каскырдьщкезж жауып кетед. Таты 6in катты киналып жаткан шагьшда. каскысдын

цанды шекеине ак орамал оралгандай болады. Арандай ашылган ажалды т!стерд!ц, иектщ астына кап-кара сакал орнайды. Кдскырдыц аузы кып-кызыл ер1ндер!н козгап, катты боктык айтады Исага... Таяктай кдрумен салып та кетед1. Иса карысып устасып тур. Таякка таласып та, цасцыр енд1 сол цасцыр аузы азуларымен Эз!мбай боп кетед1. Муны урып-сонып жауша emirín айдаган Эзммбайенщаныкарлан бер1мен унем1 кезектеап тенед. Б1рде кэскыр, 6ipae Эз!мбай. Кейде жарым жуз! Эз1мбай, жарым тумсыгы касцыр боп кдс-душпандары косылып б1рлеип кетед1... «Жейм!з! Куртамыз!.. Жоямыз!..»дептур. Иса сонымен карысьш, epericin жатып мулде тальш кетп. Осы куйдентун бойыайыкпайжаткдн наукдскдкрйтыпес юр- мед. Танагакеудесшесырьшараласты. Енщсулыкжажан калпын- дасуьшаберщ. Сейтш,жыгылганынаалтыншыкундегецдеалыптай ерл1п бар, улкен адам журеп бар аяулы азамат кайтыс болды. Талып, сулап, ун! einin сорлы шеше—Hic цалды. Оксш жылап Q3Íдертп жес!р боп, жар калды. Жандары шошыган eKi шиеттей панасыз жет1мдер зар какты. 5 Шолпаннын бауырында кунузын Тэкежанныц баласы мен жылкышылары мал yuiiH кыркьюкан куш, сол Шолпаннан тай шаптырым жерде, Акщокыда, Абайдьщ ¡Hi-достарыЛермонтовкэ айрыцыа шугылданьш жаткан-ды. Бутан ceôenmi Абайдыц ез) болган. Ол содгы кундерде «Вадимге)> ерекше кызыкты. Осындай ер, ер кедейдщ кекшш ызасына цызыккан. — Казак кэуымы бшерлж 6ip алуан асыл жан —мынау Вадим! Мен оньщ жайын еленмен дастан ет<п баяндасам деген ниетке бекццм!— деп, кунд!з туспк алдында, жас достарына KepiKTi келмйммен толцыган узак елен катарларын окып берген. Батар кунге шымылдык. кек булт кец, Толцынды кызыл торгын ертпенен тен! Эткен деурен секщщ нуры жайнап Арттагы мунарага беред1 реп!..— дёй, кушырлы, цызгын толцынмен басталган жыр eдi. Вадим жайын Кэютай окьш алган екен. Абайдыц тапсыруы бойьшша сол отырыста езге ацындарга ецг!мес!н айтып берд!.

Абай: «Дастан жазу улпсж осы Лермонтовтан уйрену 6ip улкен epic болады. БуньщкепдастаньшМагашпен Кекпай eKeyiHмына Дерменге, Кекбайга, баскаларга да окып, айтып 6epinmep. Акылбай да орысша они алмайды. Бшгешц, эл!н,жеткенщ езгеце Ti3riHушын берсещц!!»деген. Сонан сон Абайды Лермонтов томымен онаша тастаган жастар кешкедейн туктр уйде орыстьщ кадрл4, улы акыныныц еюнш] KtTa6btH ортага алган. Оныц кызыкты, сымбат сырлы дастандарынан «Демоцды*тамашалап окысьш, нешеалуан ойлар айтыснан. Бакас-таластар бундайда 6epiHe де ортак кызык шак болгандыкган олар Демон, Тамара туралы неше сакка ой-киял ерпзд4. Демонды «езэз4л» деп, оны «осынша кайнаган ыстык кумарлыкренелтттуд» ДорменменМагаштанданьшкошеметгед. —К,андайлык батыл ой!? —Батыройсанатутызатын кесюн емеспе?—дескенде, Кекпай: — Timi, TeHipiHe, тагдырьща да табынбай ма, калай ед?— деген. Осындай кобалжьш толкыган ойга бершген жастар кешке шейн Абай касына келген де жок. Тек ¡щрдеп шайдьщ успнде, Абай мeжiлiciндe, акындар тобьшан Кекбай, Магауия, Дермен, Кекпай отырганда, жалгыз жолаушы Акылбай келген. Бул кезде Акылбай белек кыстау neci болатьш. Оньщ отауы Байгабьщцагы жатактарга жакьш Аралтебе, Миялыдеген жерде Акшокыдан жарым кундк жер. Уйге Kipinшешшш, Абайдыцтордеп конактарьшьщкатарына отыра бере, Акылбай езнпц жай сейлейпн коныркэй баяу yHiMeH ецпме бастаган. — Бауырдагы ел аман-есен бе?— деген Абайдыц сурауына жауап репнде жаманат хабарды алдымен айтты. — Бупн Текежан агамныц косын 6ip калыц жау тж кетере шауып кетп! Осындай жаманат хабар екеп отырмын!—дед. Содан epi Абай, Кеютай, Магаш: —Кдшан? —К,айдагы жау?! — Бар жылкьшы екетп ме?— деп, жан-жактан жапырлай сурасты. Шай ¡шишей калды. Децгелек стол айналасында отырган Эйгepiм, Зылика да Акылбайдыц аузына карасты. Сумдык кергецщей, кабактуйскен уркектустер бар. Акылбайбар бшгешн ез дагдысынша баяу, жай сейлед. BipaK байыпты eiin, тугел ж еж зд. 1И

Жаудын санын, тацертен тиген!н, Эз1мбай мен барлык жиырма шакгы жылкьнпыньщ соцкыга жыгылып, кан жоса боп калганын, сепз жуз жылкылы костан «бутартар» тай-тулак калмаганын айтты. Жылкьшы Шыцгыска карай куып кеткен жаудын багдарын айта Kenin, шабуыл жасаушы Базаралы мен Абылгазы екетн де баян етп. Сол шабуыл уакытында Акылбай Текежан косыныц ез1нде екен. Соккы жегендер бастыры Эз!мбай боп, жылкьшьщepiciHeH жаяулап коска жеткенде, колдагы бар ат, тек, Ацылбайдын аты болган сон, соган тыцтуяк жылкьплыньщ6ipeyÍHMinri3in, жакын жердеп ауылдарга шаптырып, уш-терт ат жигызып алыпты. Осымен аялдаган Акылбай Эз!мбайлар елге карай женелгенше, Коста бегел!п калыпты. Бул ауылга кеш жеткен себеб! сол екен. Акылбай e3i керген жайды баян еткен сон, Абай буныцкуэлж эцпмест былайкойьш: «Жылцыга жау тигенде,езщкайтпц!» деп сурады. Акылбай енд! сейлегенде божырап, аса 6ip бос адамныц мшезш корсете бастады. Оныц айтуынша, тацертен Эз1мбайатка кожалы жатып, Акылбайт жылцыаралайьщдеген екен. Оган бул epiHinTiде, баргысы келмегтп. Сонымен коста бакыршы баламен екеу1 гана калыпты. Кьютыгут костыц асын «тебекызар» кып жаккан отын жене бакырга куырган куырдагьш Акылбай жаксы керед екен. «Суйттп, суыкта жылкьшы аралаганша, Эз{мбайлар кеткен соц коста куырдак куыртып, жеп отыр ед)м» деп сей- леушен ол Абайды ыза кыла бастады. К,урбы тындаушылар Акылбайга кулуге айналды. Абай Акылбайга оцыс бурыльш: —Ал жылкыга жау тигенде, сен соны бинп отырдын ба, жок, ке^н биццц бе?—дед!. — Бакыршы бала куырдакты жаца тус{ргел! жатыр ед1. Eip уакыт тыска шытып келт: «Осы жер де айкай, кек те айкай. Жылкыга каскыр шапты ма? Жок, Эз1мбайлар кашаганкугызып жур ме? Мацайдьщ 6epi аппак боран болып кетп»—деп 6ip кеддц. Сол кезде куырдакты жаца жей бастап ед1м. Эз! 6ip сем!з жабагынын сан ет1нен усак кьш тураган, майы кшюген куырдак екен!—деп, куырдак жайына тагы ауысьш кетт1. Дермен буган шыдай алмай, Абайдыц ызаланып отырганын сезш, 3ínci3 кул1п койды. —Алда айналайын, Акыл ага-ай! Жау шапса да caca ма? Магаш эзщцей KYлдi: —Пуырдак аз бегет пе?—деп койды. Абайдан басканыц 6epi ецщ Акылбайдьщ ездк сияктанран сылбыр, шабан мшезте ашык куле бастады. Акылбай олаоды

елемей, езшщ барынша шыншыл калпымен баяу ецпмест саспай айтып жатыр. —Бакцршы балатыным ала алмайтьшыршыган сон «шыгып карашы» деп, тары 6ip ж!бер[п едгм. Bip мезетте далбандап, бакырып KipAi. «Ойбай, Акцл ага, жылкыны жау шауып жатыр. К,алыц тебелес. Айкайдьщ 6epi «аттан-аттан!» дейд1. «Бар жылкыны Шолпаннан асырып экепп барады, eндi кайтпк?!^ деген{,—деп, Акылбай ел1 саспай сейлеп отыр. Абай: — Ал сен кайтгщ?—дeдi. —Атка MiHeшаптыныз ба?—деп, Магаш та асыга сурап отыр Акылбай уй imiH тугел Tyn^ipin, шын жауабын айтты. —Жок! Мен шапканым жок! Куырдакты жеп отыра бердм. Bipey-Mipey хабарга келер деп тосьш калдым!— дегенде, Абай катть! тущлгендей, зекш сейлед1. —Эй, сен осы, не деп отырсьщ, кайта айтшы?! —OiipiK айтайын ба, Абай ага! Шапканым жок- —Неге? Еркек емессщ бе? —Шынын айтайын, коркактыкеткем жок. BipaKepiímiM!— дегенде, уйщн inji ду кулсе де, ол e3ÍHÍH шын жайын айтьш жатыр:—Шолпаннан асыра куып KeTinTi, жер болеа кальгц кар, оны куганда, мен кай жерге дей!н шаппакпын?! Кем койса, Еральща куып жeтepмiн. Сондай ат шаптырым жерге калый: ктммен кыстыгун! шапкылаудьщ ез: 6ip жазагой! Жене жалгыз барып, жалынып сурамасам, тeбeлeciп, жау Tycipin алатын мен емес кой! Tirni, батыр жiгiт болмай-ак коям, мудде! Q3ÍHÍHтура сез!Н журттьщ кулюсш елемей, кьщыр сейлеп бтрд!. Магаш пен Кеютай сол кезде куле алмай, ipKínin калды. Оздер{ жаксы керетш адал, ацкау М1незд! аганын мына жерде ез сияктанып отырганын ол екеу! де намыс eni. Жене АбайДыц ажарына карап, «ашуланады да, Акылбайды уялтып, урсып жерлейд)-ау» д ест отыр. BipaK Абай енд! Акылбайга кайта карап, оныц М1нез!не шугылдан кызыгып, еуел! 6ipa3 кул1п алды. — Осы айтканынды бегде 6ipey тындаса, «анык кор мынау екен!ж>дер ед-ау, шырагым! Журт не дейщ ертец?—деп, эД1 дё кул1п отыр. —Кунанбайдыц 6ip баласы жаумен еркекше жагаласьш, кан жоса боп жьнылып жатканда, тагы 6ipeyi «коста куырдак жеп алайын^ деп тогьппарлык eTinri. Казан тубнпц майын жалап отырыптьгдейд1-ау!—дедi. №

Абай уй iuiîHосы эзшмен жадыратып, Акылбайщыез жайьша тастады. Ецщол Акылбай екелген хабарды есттгенжерде, алгашойына алган 6ip жайга шугыл ауысты. —Жылцьшы экеткен жау юм?—деп ед!. Ол Базаралы екенш бшгенде, Абайдыц кецш-куй! шугыл езгерд!. Оз ойларын 1штей тугел корытып болмай-ац жарыкка сальш, сейлеп кетп. —Э, Текежан зорлыгы осыган екеп соцты ма? Ал Базаралы- ньщ осы цимылын не деймндер?— деп, аз ундемей ойланып, жиынга жагалай царап en i. Жастар ypxin тьшдаганнан баска, ой цорытпаган екен. Ешюм ундемед. Абайдьщ шешуш куткендей. —Мен бшсем,—деп, Абай осыдан ары жазыла сейлед1.—Бул ic —ис! Тобыкгы !степ кермеген, теп улкен, белек ic. Ашудыц ici. Жене едшет керек, едш ашудыц арыны бар. Арты да алыска, киынга кетер. Оны кере жатармыз. Б1ракадамньщ адмашылыгы icri калай аяктаганьшан рана кертбейд:. Налай бастаганынан да танылады. Э еугут Шуйпнсудагы Ж1птек ауылдарын зарлатып Текежан баса конганда Базаралы айтгы деген кекп сертп е ст п ем. Мынау соныц алгашкы cepniHi рой. Ердщ кеп... болганда, езшген елдцде кеп екен... К,унанбай баласы кудайдь! умьггкалы кашан! Алыска шыкпаса амалы кане! Онан соц бул эрекет бупн дегетне жетпесе де, туб1нде кеппшпкке, момын, адал журтка «ецщп замандагы тартыс жолы, eceHAi iздeyдiц жолы осылай болар!» дегецщ ацгартса керек!—деп 6ip токтады. Ербол Абай сездерте CYЙciнiп отыр екен. —Япыр-ай, мынауыцда 6ip соны сез болды-ау, Абай,—дед!. Жастар ел4ТэкежанныцказасынKo6ipeK ойлайма,Ticжарып, lin катпады. Абай Дэрменнщ жуз4нен де Ербол сиякты суймну белпсш андады да, соган царап, тагы 6ip тын ойлар айтты: —Гажап 6ip нэрсе бар. Орыс ютаптарьшанокыган ер кимылы, ерлж cepniH ез1нд] 6ip кдтгыcyñciHAiperiHi бар емес ne. Сол сахара прлтцце, таргьюында кайдабар, юмде бар? К^мнщкольшан елер ед десем, eMipiwe öipHeoie per Базаралы мшез1, ce3i, Keñ6ip icrepi оралушы ед. Энеуп Текежанменсерттескенш еспгел1, Базаралы- дан белгйдз 6ip ipi эрекетп тосьш каппын!.. Соны тосу усттнде Вадимге кызыгып ем. Буныц жайын, ецщ баксам, TinTi, желМ 6ip жай екен! Намыскер, ызалы кедей аскак байга кррсы кекппл семсер суырады кьш аптан!деп, елендетш токтагандай бодцы. 114

Магаштардел бупнп кеште осыдан аргы сездерщц айтылуын катер керген сиякты. Тэкежан еспсе, осы айтылганьшьщ бэр!, оныц надан тоцмойындыгьш оятпай коймайды. Ол Абай басына жауьщпай да калмайды. Экеан ¡ппа кцзык, едл ойларынан токтата алмаган Магаш, Кек1таймен кабак танысты. Ецщп Абай ойынолар баскэза бурудыталап етп. Сейпп, еке сезтщ б1ртокгалган кез1нде, оныц ойларына жауап бермей, Магаш баска айтты. — Ага, Тэкежан агам мен Базекецнщтайталасында бастаушы да 613 емес, септеуии де 613 емес боп кала турсак кайтед1? Осы женде бупн Акыл агамньщ шаппай калганы дурыс екен деп отырмын. К,алыстык сакгаганы да, тапканы сиякты. Сейпп, ол жайды койсак та, баганагы ютап ецпмесш тьщцасак жаксы болмас па ед!?—дед1. Абай кунд!ЗГ1 уакига туралы эз1рп ез ойын айтып болгандыкган, Магаштьщ сакгыгынтер!с керген жок. Дегенше кецщ де. Осыныц алдында ецпме ечп отырган, жаца окыган «Анна Каренина» романьш тагыда шгер! кдрай айтьш, жаксы мэжЫске ауыскан. Ыргызбай Кунанбайды бер!кт1рт, бурк-сак етюзш, тулатып жаткан тартыска Ащнокыдагы ауыл катыскан жок- «Кунту булардыц 31Л1нен коркьш, калага шауыпты» деген хабар б1р келд!. Сол орайда Тэкежанныц тапсыруымен, Базаралыны жаулауга калага аттанган Шубар да Абай аулына кеп конган ед. Ол бул ауылды барецпмегетугел кандырды. Тэкежанньщмал дауымен катар, Ыргызбайлар Кунтуды болыстыктан тус1рет!н болганын айтты. Жене Кунту езшщ орнына, болыстыкка Оспандыатаугадакенжп. Оныда айтгы. Содан соцгы б1ркел4с1м сез, Кунтудьщ б1рттлепне бул жакта карсылыкетпей, орындауга кешпп. Болыс боп турган кун{нде Кунту «кундердщ кун1 уш т* дсп, бук1л Шыцгыстыц барлык старшынынан eзiнe караган Бекенш1И!ц елу уйн ерпп, Мукыр болысьша шыгуга «тргауар» алган екен. Жер ыцгайыжакьш Мукырдьщболысынанда буларды ез болысына алуга ризалык хат-мер алып койыпты. Ецщ Кунту Базаралы бэлесшен кашканда, б1ржолата бул едщц болыс- тыгынан езжщ кагазын да аулактап кашатын болыпты. Сейпп, Базаралыга кемек етер деген болыс керден-керге тыгылгандай, Шубардыц айтуынша, ол Базаралыны ецщ «каторгадан кашьш келген, патшаныцзацьшан кашкэн кашкьш» есебщдеде керсетш беретш сиякты. К,унанбай баласы чтлесе Базаралыныцкол-аягы

ецщ б1раз кунде юсенделет1н болыпты. Осы жайды жетк1зумен катар Шубар ЖМтектщ жалгыз калганын б!лд4рд1. Кунту колымен Кунанбай балалары не кастык ¡стейм!н десе де орындалатын болыпты. Жалгыз-ак, осы орайда енд1Майбасар, Текежандар еюнш! б!р есепке ауысып отыр екен. Онысы — Базаралыны кашкьш деп керсепп, устатып ж!берсе, Тэкежанга сепз жуз жылкы кайтпай калуга болады. Базаралы кайта айдалады да, мына б!р кос жыл- кьшы кайтарушы айыпкер болмайды. Елдщ дауына да: «Жыл- кынды алса, алган дуспаньщ байлаулы кетп, сонымен басын жойды. С етц малыцкетсе, ол —азаматгыц куны. Менщ арыстай улым Кетп* деп, казак жолымен мыкгы дау айтысуга болады. Еюнип жакган улыкта айдапЖ1бергенюсйен акы-пул епермейщ. Осы есеп Тэкежандарды тагы б1р тэсшге салып отыр. Олар Базаралыны эз1рмулде устатпакщы емес. Казакжолымен айыпкер етш, кандымойын куныкер ет1п отырып, еуел1 малын тугендеип алмак. Б!рак Ж1птек женш1Л!кпен т!зе букпецщ. Сондыкган Ба­ заралыныб!р жагынанулыккабузыкетш керсеткецде, оныцкщп- кындыгын жасырып керсетед!. Кдумен баласыдемей, Кецпрбай баласыдеп, кагаз жузщдеулыктарды жаныддырьшарыздау керек. Тыц кылмыс жасаган, тыц соткар етш керсетпек дейд]. Осылай ете ме? Жок, айдатып, байлатып Ж1бер1п, калган Жттектен мадды белек телепп алама?! Сол ею арасы анык емес. Сондай сезбен Текежан, Майбасар, Оспандар Семейге ксппт!. Олар Абайга едей сокпай, акылсалмай кеткен. Текежан, Эз1мбай екеу! де Абайга катгы екпел! дейд!. «Кун! енеугую, кузекте гана сол Базаралыньщжогын жокгап кеп, аузынакелгенш айтыпкеткен. Осы жауымды колтыгьшадым бурюп, кутыртып отырганныц ез1 — Абай. Енд! барып оныц «адамшылык*, ар-мар* деген азгырыцдысьшатусер жайым жок. Мен дегенщ Абайдан аулак бол!* детт. Оспандыда «ертец болыс етем!н* деп, Тэкежан артынан ерпп кеткен тер1зд1. Шубар болса, бул агайын 1Ш!ндеАбайдыцакылымен журспн кМ боп сейдейщ. Ацаларды жанагы, сонуы акьммен б!р сорапка салып ж!берунпцщ б;реуг ез1 ед. Б:рак Абайга ¡шп-тысты М1цез! аркылы бупн жаксы атгы щ а болып келт сырласады. Эзге туыстыц берш тугел жаманатпм керсеттп отырган да ез1. Абай бул эцгщеде тек Шубарды гана сейлеттп, ез! оныц ею жакты екещн унем! ацгарып отырды. Жене буныц кезгнше Базаральщыц барлык ),сже соцгы кундерде суйсМп, тамашалай

царап жургеншде айткднжоц. Оцаай б1рдецеш айтса, Шубар анау жауыгып кеткен агайынга сыздыцтатьш жетк!зуд1Ц ебш табадвь Сонымен олар бупнпдей тулап-томырыльш журген куй1нде, тагМ да жауыга тусед. Ол каз1р мулде керекиз. Ocipece, Базаралы мен Ж1птекке царсы беттеген жаулыктыц тусында мулде керекс1з. Абай Базаралыны енщ тагы кррлатып, айдатуга кенбек емес. Оз агайыны шпндеайткдньшаларлык6ipAe-6ip жан болса, оларга «енд1 Базаралыны улыкка шагьш, цайта айдатуды ойгада, ауызга да алма» демекш1. Тек осы жетнде Шубарды патты шуйлед. —Базаральшы кдшкьш ед!депзбендер! Текежанньщ есебже детура емес,делотырсьщ. Оньщуспне, Базаральщайарысынтагы ел!мге байлап 6epin, соныц ар жагында жене Ж1птектен мал аламын десе, естер1нде болсын, бул жолы Ж1птек жагынан табыламьш. Ж1птектен цотыртайдьщда куйрыгьш сипатпаймьш. Осыны, ecipece, жадында тутсын,—деген. Осымен Шубар жургел1 жатцанда, ойда жоктан бул ауылра Текежан кеп туcri. Кдсында атцосшысынан баска Майбасар бар. Абайдьщ улкен уйне KipiciMeH Шубарды керген жерде Текежан жиырылыл, кырыс карал цалды. — Эл!, калага асыгыс женелткен пысык Ж1г т м 13 сенб!сщ? Семейге жеткен шыгар десем, мунда жур ме ен малтыгып^ айналшыкжегендей айналсоктап!—дел кекеттп отырыл, ызамен куддц. Шубар Абай мен Текежанньщ арасында Сэл цайсацтал, кысылып цалды да, киялап, жалтара сейлед:. —Костагы жылцыга Kici Ж1бер!п, ат ауыстырам дел осында оралыл ем, жургел1 отырмын! Абай жактырмай, ернш шуй1рд!. Шубардьщ бул ауылга, Абайдьщ езще «едей! бурьшылкедщм, акьщцаспакболдым»деген жаца гана айтцан сездер1н еске алды. Енщ Текежан алдында колма-кол тайкыл салганын ею жузд! усактакыстыкайлакеспк керД1. Тущлгендей бас шайцап, бу да мыскылмен кулш койды. Текежан асыгыс екен. Шубар айткандай, цалагатура тартьш кетпекш! де болган. Кеп жолдастарын, Осланды солай женелтш Ж1бер1пт1. Эз! болса Абайга салмак салып ic тапсырмак болым немесе бетпе-бет ашык сейлесш, агайынньщ анык 6erÍH Kepin кетпек боп кел!ПТ!. Абайга едщпмен сез айтпайтын болтан МаЖасар осы акыдды Текежангамиландырьш, едей! ерекелген екен. Текежан «ас-суга карамаймьж, тыгыз гана сез1М сенщ езжде!» деп ед!, Абай онашаланган жок.

— Айт сезщ болса!— дед! де, осы уйдеп журт ecTiciH, куэ болсын дегенд! ойлады. Оз касындагы Дермен мен Магашты да шыгарган жок. Майбасар мен Шубар да отырып калысты. ЕцщТэкежанда шпненкыжалданьш, 6ip кияскдмщщ. Абайга кейш айтармын деген тшепн сын есеб1нде алга сала сейлед!. —Мен сенщ кемепнд1 сурай кедщм. К,алага жур! —К,аладанегылдейс1ц? Кемекшщ, жокшьщ аз боп отыр ма? — Олар 6ip тебе, сен 6ip тебесщ. HeciH айткызасын! Улык алдында Kepic болса, сен керексщ! —Мен кай улыкпендос едм? Олар меш керсе епнгетусепнш бшмеупн ме ен!? —OriiiKce де сетмен есептесед1. Салмагын.етед1. —Менщ салмагымды отца салып сынамакпысьщ? — Мен отца куймей отырмын ба? Жанкуйер1м екес!ц, бас саугалайын деп пе едщ? — ep6ip куйген Kici «неден куйд!м?» дегенд1 ойлар болар. Сонда «нацак.тан куйд:м* дей алса, ce3i де, салмагы да баскаша. Сен осы, «нел1ктенкуйщм* дегецщ ойлаганьщ бар ма, Тэкежан? Бул туска жеткенде Текежанды ыза керней бастады. —Мен ойламарандытуктрлеп ойлап коятьш сен барсьщ гой. Сен айтшы, нел1ктен куй!пп1н? — Едщ жылатканнан куйд1ц ендеше, кептщ кез жасынан ушырап отырсыц осыган,—дегенде, Абай аласадецгелек устелге ныгыз шынтактапсуйенетусп де, Текежаннан кез алмайкэдалды. —Сен осы сайдасаны, кумддÍ3Íжок кайдагы 6ip кунсыздарды «ел*, «журт», «кэп* дегецщ кашан коясьщ? — Ешкашанда коймаймын, ейткет «кальщ ел!м, казагым, халкым» дегетм * сол жоц-ж1т!к, сол —кепншпк... Сендей Теке- жандар 6ipey болса, олар 6ip байга он бес-жиырмадан келед!. Жылаган сол, сорлаган сол халыК; Анык жердем куткен сол. Онымен болмай, юммен болайын? Абайдын мьшаce3i Дэрмендергеде ете айкьш, ашык, тъщepic сиякты сезщщ. Текежан болса, танданганнан, ашудан сез де таба алмай калган ед1. Шубар Абайдыц сездер1нен торыгып, наразы боп отыр. Тэкежан булыгып куйп сейлед4: — Онда «атаньщ улы емесшн, К,унанбай баласы еместн, ел жаксысыменкаспьщ, елдщжаман-жэуппментабысгым»десещш! —Тшегетц сол болса, айтканым да сол екет рас! —Аздым де! Ата жолынан аздь!рам денн! Оразбай, Жирен- шенщ саган жапкан жаласын, «атажольшан едщ аздырды*деген айыбын акгадымдесейш!!? 118

—Ата жолы кепке зорлык, кдстыцболган соц, мен ата баласы болмай, халыкдосы боламындегенм1н. Азды десен, азганым сол Кунанбайлыктан!.. —Озщ тана емес, тамам журтты да аздырарсьщ. Сол екен гой балац Акылбайдыц, м етц жылцымдь! жау шапцанда цосымда куырдацжеп, кыбыр етпей, жауша «шоц-шок!»деп кэлганы. Эзщ де сейдеп отырсьщ гой! —Ие, сейт!п, езщнщ зорлыгыца орай жылцынды алган Базаралыны жене айыбынды айткан мен) «6ipiKKeHкастар» деп отырсыц гой. Мейлщ! —Ендеше, жауым ез1ц боп шыктьщ ба? — Бар, ендеше, eyeni ана Базаральщан есецщ алып бол да, сонан соц м ет жаула! —Базаральцщнесемщдеалармын, басьшдажоярмьшосыжолы! —Басына тимейс!ц, улыкка керсспп устататын болсац, мен Жптекпц кедешне болысам, биппкой. Тагалытайьшдаалмайсыц онда. Азаматыныц кунына кетед! бар жылкьщ. — Не деп отырсыц, ол м етц малымды кырьш, циянат етш отырган жок па? Не жаулыцтан аяйтыны калып ед1? —Жаулык—жаулыкка, корлыкка, сен жасаган каскейл^кке орай болган. Бул туста Шубар шьщай алмады. — Абай ага-ау, б!реуд!ц ак адал малый айдап алып, кырьш салган киянаткердщ барып турганы емес пе? Жаулык, корльщ осыдан зор бола ма? Буны, Timi, мусылман шаригатыда кунетц зоры дейд1 гой. —ШаригатТекежанныц жокшысы болса, олда адаскан жол. Текежан куй1п кетш, урыса женелд!. —Ата жолынанда, шаригатжолынанда, мусылманкауымынан да безддм десецш1! Буйткенше, айыпкер)М, куныкер1М неге болмадыц, Абай!—деп, камшыньщсабымен устел успнде, Абай алдь!нда жаткан кальщ кггапты салып калды. Абай Тэкежанга кабагын туйе ашулана парады да: —К,уныкер дейсщ бе? Ендеше, жаксы айттыц! Базаралыны улыкка устатьш берет!н болсац, мен сенен кешеп кунбосаганда елген Исаныц кунын даулатамын, бщщц бе? Бул сезге Абай жеткенде Текежан ете сескенш калды. Эз шпнен «кейб1р жаулык ойлаган жандар осыны сез кьша ма»деп катты KayirrreHymi ед!. - Мен елттрш пе екем? К,удайдьщажальшан елген Исадане акыц бар?—деп акталган, тацданган болды. Í19

—Ажал емес,дауылдытунде,льшасызжалацашсабап айдаган сещ мен анау жауыз балац 93ÍM6añ! Содан ушып, суык кармап жаурап елд1. Сен1ц малый, ушж елд1. Ал сен керек десе, eлiмшi боп жатканда калжа да бермедщ, караспадьщ. Ол елттрген терт каскырын ез1н альщ турьш, орайына, тым курыса, терт ешю бердщ бе? Жок. Кек жасыклакта бермедщ. Сен Kici елттршкелш отырган жоксыц ба осы туста?..— деп, Абай Исанын ел1м1 турасындагы барлык жайды бмупнш ацгарты. Текежан журт кезшше будан ермен сейлесуден мулде ypKin калды. Бул уйде сейленген осы сез мынау отырганньщ 6ipeyÍHÍH аузынан шетке шыгып кетсе, ойда жок мол пелен! бастап кету! мумкш. Енд! тез KHÎHin, журмекке беттей берд1. Абай Текежаннын неден ыкканын бш)п еейлеп отыр. — Халык KÍM дейс1н, гой! Халыктьщ 6ipi — сол Иса, оньщ зарлап, жет1м-жес{р боп калган шиеттей балалары мен Kepi шешес], наукас жес!р ейел!. К,андай асыл улы ед1 елд)ц, сол Иса! Bip сен ушш еткен epлiгi мен азамат кайратыныц e3i канша? Эз1мбай eKeyiHHÍHкольщнан келер ме eдi, сол касиетп кэйрат? Жок! Дел елер сагатына шей!н каскырмен алыскандай кайсар егеспен OTimi. KiM бшсш, каскыр рана ма сонда лагынет айтып карысканы егеспен eiinTi. KiM бiлciн, каскыр рана ма сонда лагынет айтып карысканы! Сол ыза, дертшщ каргысыньщ жарымын саган, сен1ц каскырдай жауыз балац Эз4мбайга арнамаганын кайдан б!ЛД1Ц?..—дегенде, Абай бipтYpлi акындык ceзiмтaлдык, керегенд{к жасаганын e3i де сезбей калды. Дермен соцры сездер тусында Исаны ойлап, егшгендей боп отыр ед1. Абай аз токтады да: —Солармен болмай тммен болайьш? Базаралыда осылардьщ 6ipi! Кездер1цд1 ашып кара, егер оны уетататын болсац, 03ÍHce3in отырган бар пeлeнi коздырамын. Bmin кой!—дед!. Осы сезд! аяктай бергенде, Текежан мен Майбасар шыга женелщ. Исанын жайын сез кылу —Текежаннан кутылудын шарасы емес-Ti. Абай сол азаматтыц казасынан 6epi катты толкуда болатьш. Ж птщ eлiмiнес^ткен куш Дерменд Ж1берген, Дермен Исаны койысып болып, №спен, уй imiMeH кеп сырласып, мундаскан-ды. Эзшщ Оспан аулына койган аз койьшан 6ip ceMÍ3 койды Исанын уйне екеп сойып та берген. Жене eKi баланы кушактап cyñin, уй iniiMeH 6ipre жыласьш отырып, будан былай унем! жердембермекке сертеткен. Исаныцбарарманьшда, ауруы мен казасын ла. онын аллынла каскыпмен калай алысканын ла

тугел угып, Абайга айтып цайтцан-ды. Абайдьщ жацагы Теке- жанньщ ойында жоц бар жайды б1лш отырганы сол Дерменнщ екелген хабарынан. Текежанмен 6ipre Шубар дакозгала 6epin ед, оны Абай устал надды. Осы Шубардан Кунтуга арнап хат жазды. «Болыстыгьщнан тусетш болсан, жен1цмен туе! Базаралыны керсетупп болма!»— деген буйрьщ хат. Оспанга да: «Болыс болсац, халыцтыц цар- гысынан аулан бола гер! Арамыз ашылып керген жоц ед!. Бул жолы менен шет жайылар жайындыда антарып журм!н. Агальщ жалгыз чтлепм болсын, кандай эзэз!л елжпрсе де Базаралыны енд: улык, цолына байлап берме!» деп, барынша етшш жазды. Сонымен Базаралы, Тэкежан дауы енд!п барлыц 31л, сал- магымен, айла-тес!л тартыстарымен кеп атк.ам!нерд1 коздырып, Семейдщ каласьша ауьюып ед!. К,алада К,унанбай жагыньщ сез1н сейлеген кугыншы даугерлер Tinri кебейш Kerri. «Кдрганыц кезш карга шокымас» деп, ел атаулыны ез1Н1н жем! керетэн карга-цузгындар 6ipiH-6ipi ек1ленд1р!п жур. Байга карсы шабуыл бастаган ежет топты елердей жазгырып, анелап, ыянаттап жатыр. Бай атаулы пeлeci мен шарпуын айналага шашып жатты. Кейб1реулер{ тагы да ynbUQŒKipicTi. Keпшiлiгi: «Елд4нкелес!несаламыз! Б!рТобыкты емес, кеп елдщ келесше салып, кеп тентектщ 6epÍHÍH есшен кетпес жаза, соккы 6epeMÍ3» десед1. «Базаралы —Текежан дауы»деген белеге букш 6ip ояз, Семей оязынын болысы мен жуандары ат салыса бастады. Аршалы Керейнен —Ракыш, Бесенти!ннен —Эл1, Бурадан —Алдоцгар, Ылди бойынан — Нурекетн Тем1ргалиы, Кекентц Уагынан — пысык. болыс Нурке, К,арагай !Ш1ндеп, iuiKi жацтагы Белагаш болысынан — ширак, шебер Айтказы, Семейтау болысьжан — Шынжы сиякты буюл 6ip ояз ел сабагы цосылган. Opi еюм, epi жуандар каз!р К,унанбай балаларыньщ айналасына катарын косып, бшепн де, ллепн де 6ipÍKTÍpin алыпт: Оразбай болса, елде жатып алды. Жщтек пен Ыргызбайдьщ мынау туста цатгы кагыекдньш ол йшнен унатпайды емес. Кдйта, «туртсайтан!»деп отыр. BipaKKepiHin Ж^птекжагынашыгу былай турсын, цайта К,унанбай ауылдарына *пл жетк4зед1 деген Kici- лердщкезйпне олда, Абыралыда куйрыкты сыртка сальш,булан беред1. «К,удай керсетпесш! Бундай белен! Текежан басына тшейтш аталыжау емеепш. Белекеп ез1мен кетеш Базаралыньщ! Буйт)п насырга шабады деген KÍMHÍHойында бар? Timi, бупн 121

Олжай imi ею жарылып, жасак жиятын болса, мен тек Тэкежан касынан табыламын!» деп, Тэкежан жагына осындай сыбыс сездер!н де женелтт жаткан. Сол орайда калага келген Кунту оязга барып, крестьян начальнипне Kipin: «Ел 1Ш1нде улкен бэле, булж басталды. Мешц жазыгым жок.Оз1м Бэкенип деген аз атамын. Саны кеп, тентек ауылдар арасындагы бузарларды тыйып устауга эл1м келмейд! екен. К,аз1р мынандай улкен бэлеге катынасып отырган адамдарыныц 6epi менен мыкты да жуан. Мецгере алмадым. Осы себепт! орнымнан туссем екен!* деген. Буныц осындай езд1пмен тшенуш Казанцев ояз Tepic керген жок. Жэне анада жазгы сайлауда, Оспанга ез1тц карыздар боп кеткен! бар. Ояз енд! Кунтуды орнынан тус1рд1 де, «назна- чениемен» Оспанды болыс сайлап койды. Оцайлыкпен орнын берген себепт1 Кунтудыц да Т1лег1 орындалды. Кептен ез1рлеп алган «П1ргауарлары* бойынша ол кершшес Бекенш1С1Икосып алып, Мукыр болысынашыгыпкетп. CeñTin, Базаралы мен Ж ттекке apa Tycin, костайды дерл1к аткдм1нерлер, аз-ак кун iiuime кцянатшылжольша басып, тастап- тастап кетп де барды. Кунту калага шапкан шагында: «Мынау ездер1 салган пэлесш ез мойындарымен KOTepciH. Ел iuiiHe кугын-сурпн отряд шыгарт- пасын, калада казак жолымен жауап беруге келсш, жупнюке баратын болсын* деп Ж1Г1тект{ц Бейсенб1, Эбдшда сиякты аткам1нерлер1не Kici салган. —М етц зеул!м Базаралы болды, арандатты! Ецщагайьш, тым курыса, жауаптан кашпасын! Олар жалтаратын болса, межц ба- сым мулдем су туб!не кетед1. Ж1птек жауапты калада беред1. Со- ган сайланган KicüiepiH тез женелтс4н!—деп, сэлем айтып кеткен. Бейсенб1, Эбд!лда Ж ттектщ малды, элд1 ауылдарынан аткам!нер атаулыцы жинап алып, акылдасты. Бар бэленщ ортасыцда жалгыз ездер!, ап-аз гана топ болып, окщау калганын Kepicri. Бул1кт1 631 де тугыза бшетш жэне не турл1 жаманшылык болса, оны туб1не жете ойлай бшетш Эбдщда Базаралыга карал 6ip сез сейлеген. Ka3ipri Ж1г1тек жайытуралы бул ce3i кэншалык ауыр болганымен, анык шын куйд{ б1ЛД1рД1. —Бар бутагын, жапырагын кдлыцертшарпьшкуйщршкеткен ку томардайбоп, жалгыз гана сорайып калып отырган жайымыз бар. Суйенер, ceHicepre бул атырапта агайьш калган жок. Алдап кетп, аярлыкeiin кетп керше! Айдап салушы эзэзш аз емес ед. 122

Бэле басы боламындеп ушырап отырганьщмынау!Кырда казак, ойщаулык болып соцьща Tycin отыр, шуласып, урацдасып жатыр ене, туп !Bipax кан жоса гып, каксатып отырсада, соныц алдьша барасыц. Бармаймын десец оныц ар жагынан тагы 6ip бэлесж цылтитыпотыр. «Жптек, болатьш болса, жалтацгамай жетсж де, алдымызга кел1п бас исш!*>депт1. Суыцсезд!ц бэрж зщцейауыр салмагымен Ж^птекпцтобына тастаган Эбд{лда, «енд) жауапка юм барады?» деген энпмеге ауысцанда, тагы да таукыметп Базаралыныц ез1не тастады. —Озщ салганбэлец. Еркек туганыцрас болса, езщ кетересщ. Калага e3ÍHженел!—деп, 6ip жагы буйрыц, 6ip жагы жазадай гып б1р-ак,туйген. Эбдщда, Бейсенбшердщ енд ездер! де, орайы келсе, бутьш кальш, бас саугалап отырганын Базаралы онай таныды. Ол ез ce3ÍH 1рк1лместен, шапшанайтты. Ерлж тэуекелже беюнш алган, кайратты жузбен кыска тана кайырды. —0 3 ÍMеткетм рас, ез1м кетеремж! Жылга-жылганысагалап, «Базаралыбелесжен аулакпын»деп, жытып жаткан еншеналаяк езге емес, касымдагы Ж1птек, ез!цнен де табылады. Танымай жургем жок! Кала бер уМнде, туп! Бул отырган аткамжер циьж кунде касыма ерердеп те алдацтам жоц-ты. BipaK кырык Ж1птпц бэрж шубатьш, катарынанTÍ3Ín апармаймын. Осьшда Сарбас пен Эбд! сиякты, еркек туган ею ж4пт бар ед]. Касыма сол екеуж аламьжда, калата ертецжуремж. Озж салган бэледедщгой. Оньщ рас. Оюнбеймждепсалганпэлемболатьш. Басымменде, барыммен де жауапты ез1м 6epeMÍH. Букда билер бук Tycin жата бер!—деп етепн С1лк!п, кабак туйш, Ж1птек тобынан кеттп калды. Каланыц сапарьжа ез! айткандай, Сарбас пен Эбд1ш ерткен Базаралы жол бойьжда сан алуан ойлартолгайды. Keñ6ip сондай ойларьж достарымен кенесе айтса, кейде ¡штей узак теренге кетед!. Осындай 6ip кезект1 ойы, калага жететж кун! туе кез1нде тенбш кек аттын успнде келе жатканда оралды... Айнала кар баскан узак унс13би1Кжота. Кун аяз емес, 6ipaK мазасыздау цыстьщ салцын жел1 арттан согьш, атгардьщ куй- рытьж, жалын шалкыта уйре тусед1. Жолаушылар керуен жо- лыменкатар журмей, шубай журш келед. Базаралыжолдастарьш каз1р алга салган, ез! артта. Олардьщ ыктап бара жаткан жота- ларьжа карай Tycin келе жаткан. Тенбйя кек бул кунде ceMÍ3 болмаса да ток, жарау. Желю1 майда, жур!с: де камшы сал- гызбайтьж, теб:нтпейт!н Ж1тт, жылпос. Мунысы Базаралыны кажытпай, алан етпей, ез ойымен ез! бола тусуге бетмдегендей. 133

К,ар баскан кен дала кыбырсыз, узак жота унсп де момын тыныштыкта. 1ш1не сырью буккен улкен куштер осылайша кейде ез!нщ оянар, сшк!нер шагын кут1п ныгыз калып танытып туратыны бар. К,алыц елд!Цде кунп осы тэр!ЗД1 ме? Не болса да ¡ыинде, ез!нде. Сыртынан аяз сыкырласын, кар сапалакгасын, дауыл OKipciH, сонда да калын сауыр, алып жон жудемейд:, мь!згымайды. Ал к у т туып, жьшы жет1п кектемнщ ацызагы ескенде, мешрл: кун нур теккенде мынаукарлар жыртъмады. Бар жотадан агыл-тепл су боп агып, бу боп тозьш таусылады. Сай- сала, жон-жота cipeyiHeH, курсауынан арылады... Елдщде бул шаксондай кысыгой. Калыцирек омбылар, cipey болтан сокга карлар барТ!рл1кп басып жатыр. EipaKдуние осымен мулде кете бермес-ау!.. Е стп ем гой Кераладан да, баскатуткын орыс майталмандарынан да, туткында отырып та «кун туады* демеуш! ме eAi? Россияда Tyôi 6ip жаксылык тумай коймайды. Соньщ шарапаты бупн Россия патшалыгына караган бар жаИанньщ, бар тер-TyKnipÍHÍn берше жетед1. Эзщ кермесец, улыц керед) деспеп пе ед1? Ай, туарсыц-ау сондай кун! Тумасьща жол жок кой. Буйип кете бермес кой дуние, тipлiк, барлык... Шыгын кеп болар, ауыр болар арты да!.. EipaK ек1нген ел4мд1 кергем жок!.. Сол e3i ырыстьщ улкен1 гой... Ел1м сорлы ендМ кандай киындык ауыргпалыкган болсада сескенелн емес. Менщ жубанышым осы болсында!.. Сондай ойдан соц Базаралы кецщдент, ceprin алды. Алдагы болатын тергеуге жацагы ойдан соц сескене караган жок. Найта б тк жота, би1К кещл! ток адам ecemi таныды. «БазаралыЖМтек жауабын устал кетттЬ деген хабар калага лезде тарады. Бул уакычта К,унанбай баласыныцдауын устал, ез сез!ндей кддагалап журген жуанныц 6ipi —Кекен болысы Нурке. Ол 6ip жагынан елжуаны жене де каладаулкен агаш у т бар. Пыр мен ойга, Tim i, К^!тай шег1не шейш малы, пулын журпзет1н калыц сомалы саудагер бай. EpTic Нуркен! 6ip белек санайтын. Аньяыцда, буныцкаладапыушне ер меньщдцдьщ, кцр-сахараньщ бай, болысыныц 6epi де тепе келш конагы, дос-жараны болып журетш. Семейдщоязыгана емес, окга-текте жацдаралыда буньщ уй1нде конак боп кетед1. K,a3ip К,унанбай балаларыныц селем!мен жиылган би, болыстар осы Нуркешцайналасына топтальш жур. Текежан мен Майбасардыц меслихаты бойынша Нурке оязга Kipin: «Тобыкгы ioiiHÍHланын казак жояымен б т о ем з. езмазге бер!* деген 124

— Б!здщдегетм1зге кенбес болса, сол кунде хат мерлеп, кол- аягын бугандай еттп, ез ем;р{це экеп беремнз!—депт!. Ояз хал1нщ бул кездеп б1р кнзыты, ол эл1 кунге Текежан жьищысьш куып альш, цырып салатын кылмыстыньщ юм екетн дэлд! бшмейттн. Эр1 улыкка арка суйеп журш, эр! патшалык кецсесш балаша алдап журеттн ел жуандары бул туста оз!нщ дагдылытесип менкулыгынан жаньмган жок. Юс1 атынатау керек болганда, олар «Ждптеков! Юшекенов! Кенпрбаев!» деп, будан пелен жуз жыл бурын елген кер! еруактардьщатын кагаздапжур. Сол юпц тап ортасындагы адам, патшалыктьщ каторгасьшан кашып келген Базаралы Кдумен баласы екетн бщщрмей, буркеп устап келе жаткан. Осындай айлада Кунанбай балалары ойлаган есепт) барлык Керей, Уак, Бура, Сыбан, Бэсенти!н атаулыныц болыс, бй1 тугел б!рге ойласкан. 1штер1 бшсе де патшалык кецселерше Базаралыныц дел аты-жен4н атамады. Осыншалык бадырайган улкен 1спц жетнде муншалык ерескел жасырын калайша бойга сыйып журген!н ойласа, кулк! келгендей. Патшалыкеюмшинпнщ казаксахарасын едщцжуандары аркылы билеудеп ерескел кызык б!р киыншылыгы, ерсМп есепт). Нуркенщ уй1 Тобыкты лацымен жиылран болыс, бидщ орталык уш болды. Осы уйге Кунанбай балалары ек! кун, уш кун еткенде тай, жабагы экелш немесе ту бие екелш, сойгызьш тастайды. К утн е уштен, терттен бордакы сем13койларды сой- гызып, уйтк:зед). Ертендйкеш агыл-тепл кымыз сапыртады. Бул кунде каланы кеп жагалайтын, ездер! саудагер жас болыстар: Тем!ргали, Айтказы, Эл1, Ракыш, Оспан —бэр! де м еж ует! кызу, кен'лд! ету уппн К1рш1ме ¡шед!. Кешк! уа- кыттарда улкендерден окшауланып, бай Нуркенщ жасауы кеп уйлер)нен оцаша белмелерд! босаттырып алады. Сонда ен- сауыгына ¡ш кш тн косып, мол акшалар Т1пс1п, «жиырма б!р» ойнайды. Кыскасы, жауапкер Ждгтгек жеткенше, он кундер бойыцда тарамай, кальщ кауым болып жаткан болыс, билердщ шыгыны да аз емес. Т4н1бек байдыц туысы Нурке Пунанбай балаларын кыр сахарадагы ез саудасына керек, улкен орын санайтын. Б1ржанл «куда»деп, екшшщен, ез1 де сол К,унанбай балаларын мынадай ¡с успнде езше дос-жар еттп алмак. Дау иес1 Пунанбайлар болгандыктан, шыгынныц бер{ солардан болатынын бшед!. Кейб1рсойгызып жаткан сойыстарьш андамагансып, ез корасына кабыл алрызады. Б!рак сонымен катар Текежан, Оспан, Шубарларра оцаша сезщце:

—Кржы баласынан менщ аяйтын дунием жоц. Сын кез1нде, осындайда, езщ екен{мд1, досьщ екен1мд1 б1ЛД!рмек ниепм! Сендердц мынау жаткэн конагыц жалгыз сендерд1К1емес, менщ де к о н а г ы м . К,удайга шук1р, дэулет жетед^—дейтууын. Параныц алды eiin, ер болыстыц ез1 болмаса да, касындагы жуйрж шешен билер1не жи!-жи1 сыйлар жасайды. Тулк1 аяктан, тамак imiKTeH жене тМнынге T¡KKÍ3reH шапан-шалкыт бешпеттерден алуан турл1 ки1мдер кипзет1н. Осындай innci eceirrepi 6ip коркаулар ордасындай кужынап жаткэн комагай тобыр 1ш:не кыстыц жалтыр ашыц кутнде, тацертецп шайдан сон,, ыктиярсыздык жетелеген Базаралы кел1п жетп. Кдсьша ерткен eKi гана жолдасы бар, олар —Эбд4мен Сарбас. Базаралылар келген соц icrin тергеу: тез басталуга айналдь.. Сарбас келденецюсмер аркылы жупщсге Кунанбай жагьшан KÎM сейлейт1нт бМп келш, Базаралыга мел1м етп. Бунымен дауга TyceTÍH Шубар екен. Эзге К,унанбай балаларыньщ 1Ш1нен lini орамды, айткышы жене Абайдан соцгы б1лпр! осы болып, жырылып шыга бастаган. Шубар Оспанга Абайдьщ айткан селемш екелген. Кунтуса Абай атьщанхат екелген де жайы бар. Бул icrepi жене жолшыбай Акщокыда Абай аулында болтаны —6epi де Шубарды Текежанга да ек!жакты адам eTin керсетт!. Малы кеткен, ыза шеккен Текежанныцбул уацьпта К,унанбай, Ыргызбаййшнен жарыкщак шь!гаратын атйын болса, берше де екпею ез1р. Ол ашынып, куйшп журген адам саналады. Сол ce6emi ara-im де, агайында буныц кдбагына карайды. Оспан, Ыскак, Майбасар сиякуы туыстарыньщбарлыгьш ол ез кэсына коршау erin, соларга ертел!- кеш К1нэшыл зшш тастап жур. Шубардьщжасы буданкйш болгандыктан, оган айтатьшсезш катты рьш батыра сейлейд!. Шубар Абайга барьш, ондагы сезд1 айтьшкелген жерде Текежан буны боцгап, кэпы ыгырган. Ауыр сезшщ тукп1р!нде, еншетнде айтылмайтын суык салмак бш1цщ. «Маган жаны ашьш отырган Абай жок. Бшемш, ол бупн К,унанбай баласыныц жолы болганша, К,ауменн!Ц кэнкуй- лысыньщ жолы болсын деп отыр. Kp3ip Абаймен анылдаскэн, оган барып сыр айткдн KiciHÍH 6epi м етц ттлеулемм болып шыкдайды!» деп орагьггьш кедщ. Аягында ец салмацгы сез1н Шубарга едейлеп сездрд. — Сен Кункеден туган жоксьщ! К,унэнбайдан тугансыц! Кундеспц балалары еместз. EepîMisw 6ip тшеумен «атаньщулы бол!* деп бауль^ан, адам еткен —екем13 К,унанбай. Улжан мен

Куике деген шашы узын, ацылы цысца цатындар. Еркек туган наем болса, еке жолында, атанамасыньщсоцындаеркекше мшез етсш! Еюжангы кылтыц-жьштынды койсьш. Ол —еркекгпк емес! Кызтекелж!- деп, Шубарды цоркытцан ызгар тастады. Бул сездер!н!н ¡ш!нде Текежан «буркелед!м» деген!мен, кундеспкттн андысуыда жатыр. Кдсьша Улжаннан туган Ыскац, Оспандай ею iHicÎHалып отырып, Шубармен сейлескенде, оны егей шешенщ улы болгандыктан сен1мс!з Kepin, кудж ойлап, осыныайтъл отыр. Жене Кункеден Кудайберд! жалгыз болганда, булар Улжаннан кеп боптуган. Бершщде Шубарданжасы улкен. Сонымен баска шешенщбаласынаосьщдай кезде *пзет батырып, 03iHe карай кайырып, ыктатып алмац. Bip бул жолы емес. Ttni шыгьл, енер! асып, пысыктыкбедел1 кепке жайьшьшбаражаткан Шубарды былай да тэубес! ес!нде журс1н дейдь Мынау icri пайдаланып, тукыртьш алмак Ympre шакар сака айгырдын шет жайылгыш саяц-сандыракты кейде сауырлап куып, тепюлеп те, т!стелеп ез бауырына тыгьш, кайырып алганы сиякты. Айлалы, арсыз есепке бул отырган Кунанбайдыц бершен артык Текежан, дел осы арада, сол тэсшд! кеп керегше жумсап отыр. Озге Кунанбайларга бунысы айлакерл1кпен жауыздыкгьщ iôinicTiK сабагындай. Шубар болса, бундай жыланша арбаудыц салмагьш сезбей калган жок. Улжан балаларына Караганда, булар жастан жепм ескен немере. Эз!р 6ip Шубардьщ ез! кдтарга Мнш келе жаткдны болмаса, мынау отырган уш туыстьщ алдында оньщ элс!з екеш рас. Сез былай айтылса, Щубар буларга карсы баса алмайды. Timi, Абайдыц айтканьшан кетседе, Шубардьщ тацыстыкTecûii оныдел мьшаларга карсы бастырмайды. Эйткеш Абай жагьшан кер-зер болмайды. Мьшалар болса, зорлыгы мен кептМн, купи мен керш колыменде батырып Ж1бере алады. Абай жагынан азар болса, керетш жазасы «уят, ар, адамгерш^к^ дегендер кецшш!кте, тыныштыкга, кел!п-кетер! жок межш^сте гана жене Абай касында гана сейленеттн ермек цана. 1с атаулышынтуайткд келгенде Шубар, ерине, Абай есиеин уйш-тепп кайырьштастап, мынаТекежан буйрыгьша карай ауыса алады. Ka3ipri xaniдел осьщдайарданаттап, зорлыктыбасудыттлейщ. Буны цорцытьт отырьш, серпн алган соц, Текежан агайьщдык м1ндетшде тапсырган. —Дел осы жолгы дауга менщ малымньщжоцшысы епп сеш саламын. Шебер ттл!нд1, шалымды ойыцды осы жолым уппн жалдап адцым! Bpi К,унанбай баласыныц намысы, epi м етц

басымньщ Keri! Eepi де 6ip сенщ кольща бершед1. Дayгepiм сен боласьщ!—деген. Осы сез байлау болды. Енд1, М1не, Базаралы мен билер алдында жупн!ске тусеттн боп, Шубар шыцты. Бул туста Шубардыц ез ece6i жене ен алдымен женге беттейд!. Текежанмен болса ез елшщ жене каз!р бар Семей оязыньщ аталы, абыройлы жуандарымен бастас боп араласып кдлады. Оларалдындабар Ыргызбай, К,унанбайдьщдауьш жалгыз муньщ устап шыгуы Шубар басына улкен атак еперед!, дацкын асырады. Абай емес, одан да ет1мд1 болгандыктан дауга осыны салыптыдеген лакап тарайды. Мансапкумар Шубарды бул жай, ecipece, кызыктырган болатын. Семей оязыньщ бул icri тергейттн болысы мен билер! бай Нуркенщ кец созылган конак уй{нде жиын екен. «Билер шакыртады* деп уй !шшен хабар келгенде, Базараль! 03ÍHÍn ею жолдасымен кораньщ !Ш1нде отыр ед1. К,аз1р ол TÍK басып, салмакды,ойлыжуз1мен билер аддынакарай журд!. Кдсындагы ею жолдасын калдырмай, «сендерде касыма ер:ндер!* дед1. Байуйнщ юлем, сырмакжайылган адцынуыбелмесше Kipicri. HypKeHÍHприказш!п Атамбай дейпн кошкар тумсык, узын бойлы кара саудагер билер уй! мен бул уйдщ арасында хабаршь!, даяршьща жур екен. Базаралы тура тарткан бойымен билердщ успне юрмек ед1. Атамбай, колын созып, «аз токта* деп, осы белмеге отыргызып койды. îmKi ес!ктен шыккан Шубарга да Атамбай: «Мырза! Ci3re де тоса турсын дестЬ деп, оны да осы белмеге аядцатты. Арада аз уакьггуназ eTin ед1. Базаралы белме iniiHецщ барлап караса, елден келген болыс, билерд!Ц саптама eTÍKTepi, каскыр imiKTepi, жалпактебелi улкен тымактары осында 6ip кабыргага уюл!, суйеул! тур екен. Впк, тымак бейнелер! Тобыкты улпсше уксамайды. Кейб1р епктер жармаконыш, кейб!рМю каздиган бшк екше, Keñ6ip мол тшшген тымактардыц тебес! ерескел жалпак келген. Базаралы осы ктмдерге кез тастап, Шубарга карап, салмакты мыскыл айтып койды. — Мынау жалпактебелер успне юрпзбей, сен екеум1зге eTiriH кузетпрт койды-ау! М ет койшы! Бай мен жуанньщ кай кырьша шшбей, шыдамай журген жанмын. Ал, б1рак, Шубар мырза, сен кайтш шыдарсьщ?—деп сакылдап кулд!. Сарбас пен Эбщ кэланын терттбшен, байлардьщ с е т мен кырынан таргыншакгап, кысылгандай едт. Мынау жерде олар Базаралыньщ мшезже суйсййп, катты кулкгп.

Бул сез едет Шубарды мукату упнн, жупн!с алдында аз да болса жасытып алуга айтылып отырган арбасудьщ езМ екенш Сарбастар жаксы туйген. Шубардаосынысезбейкалганжок- Б1ракшпненБазаралымен бул арада ыргасуды езше кажетдеп бммедь Оныц аузында айтар сез, сез гана емес, от сиякты лапылдап тургандай кер!нед1. Эзшмен ыргасу оцай да емес. Шубар Базаральщан алдын ала соккы жемеюш емес. Жене онымен бул арадажауаптасуды да ез басына юшш1к санар едь Осыны ойлап ол Базаралы сезш есп- меген юс1 больш, крлтасынан кумю портсигар алып, папиросын тутаггы. Пала т1пнш1С! т1ккен узын кара м е у т бешпет1Н!ц ка^тасына кол салып, эрл1-берл1 тж басьт журд1. Базаралыменкатар Шубардыда осында бегелтш отырган анау уйдеп билердщесеб!. «Ею жаккатенб13»деген ажардытаньппак. Б1ракол билер арасында Пунанбайдьщ езге балалары: Текежан, Оспандар отырганьш кермегенсищ. Енд! б!разда буларды билерд!ц белмес1не кайта шакырды. Алдарынан ес{к ашьш, Атамбай саудагер уйге енпзд!. Ес1ктентерге шетн жайылган кызыл Ж1бек юлемдер. Кдбыр- галарда кымбат, кестел! калыц Ж1бек тускшздер. Эр жерде алтын- дап айшык-айшык етш1п жазылгандугалыктар бар. Батсайы ка- льщ керпелер кен, уйдщ терт жагъш бфдей жарастьщпен жапкан екен. Эрб1р конакгьщ сыртында еюден, уштен жастыктар жатыр. Юргендердц селемш уй дабырламай, акырьш алысты. Базаралы бул отырганньщ iшiнeн б1раз ю сМ таниды. Жасы езгелерден кшпрек, аласа бойлы, жука жузд Айтказы болыс, езгетц бер1нен бурын, Базаралымен жаксы амандасты. Буньщ айдаудан кайтысына «кайырлы болсьш» да айтьш калды. Айтказы — Царагай 1Ш1ндеп орыс поселкелер1не аралас отыратын Белаташ атты казак болысьшыц жанадаболтан, пысык болысы. Эз1нщ суйеп — Тобыкты М ндеп Кекш!. 1шк1 жакка ертеде барып мекен ет1п, сауда кэс1ппен байьш альш, бул кунде больютаболтан. Базаралыоньщамандасуыншпненунатыпкалды. Бул билерлццортасында сол б!р Айтказыдан белек Тобыкты баласы жок. Бер! де баска рулардьщ адамдары. Айтказы туралы Базаралыньщ ойлатаны: «Юм бшс1н, бурын елден кеткенде Ыртызбай, Пунанбайдан булар да зыгыр жеп, сауырын алдырып кеткеншц б1р1 емес дейсщ бе? Маган, елде, «жасымай, ерюн болсын* деп, эдей! шырай берш отыр ма екен!» деп калган. Одан баска танитыны Аршалы бойындаты Керейдщ болысы, узынкара сакалдыРакыш ед. Бесентшннен улкен байлыкден аты 129

шыккан Нуреке дейттн жуан бар-ды. Соныц сэнд! китген, була боп мануазданган сем!3, кцзгылт сары мырзасы Тем!ргали терде Ж1бек орамалмен желтн)п отыр. Оны да Базаралы таныды. Тем1руалидьщ жанында осы бай уйдщ иею, Кекеннш болысы — Нуркетц e3i отыр. Енд1 сезд! бастап, тергеуге KipiceTÎH ниеттерш биццрген сол Нурке. Салкьш жузцц билердц сыздана калган ажарын Базаралы багып отыр. Юргеннен 6epi 6ip Айтказы болмаса, буран шырай берген би, болыс болмаган. Bepi де пйренген. Eipi байльнына, 6ipi ел!ндеп жуандыгына, 6ipi болыстык eMipiHe, тары б!реулер1 осы отырыстагы ктм сендерше мэз болган. Сере тускен, кеюр, тэ- каппар жандар сиякты. Олар жене кес1рл1 кырларын жасыр- мастан, Шубарга Teric амандасты. Оран ездершщ орталарынан орын да 6epicTi. Дауды есгуге енд! келш юрген Текежан, Оспан, Ыскакуше- yiHe де eciK жакта отырган би, болыстьщ 6epi жапырлап аман­ дасты. Турегеп кол ôepicin, кер1скендер] де болды. Бул ажар билердн К,унанбай iciHтергеуш! емес, онын жокшылары екенш аныктаныткдндай. Аралык агайын ce3i емес, Текежанша булар датепе аранщарынашкэн. БазаральшыжаулаудасолТекежанньщ сойыл согары болатындай. Базаралыныц ер кенинн мундай кершю жирентседе, жасыта алган жок. Нурке жиынра жариялап «енщ сезге KipiceMÍ3!* деген жерде Базаралы улкен Kiceci бар, кумю бедщпн белшен шепгп. Паптал шапаныньщ омырауьш cepnimdpen ашьш, малдас курган калпындатердеп билерге кдрады: —Уей, билер!—дед. YHCÍ3 отырран уй imÎH е з т е epiKci3 жалт каратты. Кен мандайы аппак боп айцындаган. Еркш шабытгы жуз!не жас шарьшьщажарлы кызгылт нуры шыккан Базаралы улкен, кесек сулу кесюнде. Кетершш алган иыгы мен кеудес! мынау отырган барлык адамнан асып, 6niK тургандай. Малга беккен, ктм - буйымга беленген мырзасымак, байсымакдъщ 6epiHin ажары болымсыз, жупыны ки!м imiMe болса да, халыктан шыккан Базаралы касиет улындай. Ол жацарыдай кезекс!з ун катып, журтты езже тартьт ала, аз кул!мс;рей отырып, окшау 6ip сез тастады. — Ойдагы улык, кырдагы казак болып, бас коскан келел1 жиыныцекен. Агайьш! Кебщнщ тус{нд1танымасамдаатагынды, тепщц 6ùiyini ейм. В1реулер!щз KepmiMÍ3Уакган, 6ipini3 Керей атам, Бура, Матай атам улдары екенйндер. Бастас туысым, 130

кащрлейпн агайыным Бэсентиж баласыда бар екен. Даугакелш отырган менщ мырзаларым, мынау Кунанбайлар болады. Буньщ карсысьшда мал-пулы жок, api куны да жок, 6ip шеюм кедей атынан мен кеп отырмын. Кунанбай баласына кайратпен, байлыкден, бакгаласпенне баскатайталаспентецкелермшдейттн мен емесшн!Бул К,унанбай баласында алтьшда кеп, атта кеп, ас та кеп. К,уданда, тамыр-танысы 6ip Тобыкты емес, бучтл Семей атырабында да кептен-кеп. «Узын аркау, кец тусау» бунда болганда, «кыска ж п курмеуге келмес»— менм!н! «Ецкейсе Eprici, шалкайса Шыцгысы» дейттн булар болганда, касында канаттутар жалгыз-жеупк cepiri де жок—менмш!BipaK-..—деп, тагыда кетерше кулщюреп альш, Базаралы осы сезд бастаганда айтпак болган муратгы жер4не желт. — К,унанбай балаларыныц ездер1ндей жаксыларга 6epin жаткан асы мен сыйы мол гой. Ал тупм жок болса да, ойлап, барлап карасандар, м етц сендерге 6epin жаткан парам, сыйым осылардьщ сый-сыбагасынан сонагурлым кеп екен! Сендердщ елдерщ болсын, ездерщ бол, бул кунге шейш осы дуанда К,унан- байдан жуанды кердщ бе? Кермедц! Буган кер етед1, буларга карсы адам баласы басады деп бщд!н бе? Бшмедц! Ойламадыц. «Булар К,унанбайдантуды ма, Timi, кудайдантуды ма?>>дегендей керупп ец. Менщ сендерге берген парам сол —дел сол К,унанбай баласыда ез!м:здей адам баласы екенш таньтым. Урсан, оган да таяк ететтнш, жулкьшасан, оньщ да жыртылатын жагасы барын танытть!м. Tirni, одан epi батыл бекем ура берсец, тура бере алмай, омаката жыгыльш, елуге де бар екенш таныттым. Бме бшсендер, мен осындай сый бергемм бар!—деп, сьшк-сылккулд. К,унанбай тукымымен 1штей бакталаста журген эр рудьщ жуандары ашык куле алмаса да, кездер1н темен салып, езу тартысты. BipaK сырттары сабыр сактаган болысады. Жиьш цыбылжымайкалганжоц. Сейткенмен Базаралыныкостайгьшбул топ емес. «Сезщ жен^ дейттн мьша болыс, билер емес. Оны да Базаралы бийп келген. Сонымен жацагы сезше ûiecripe, аддында отырган жуандардыц бершщ жуз1Н жагалай барлап шыцты да, тагы 6ip сезш ок аткдндай айтып калды. —Осьшау сезд айтгымгой!BipaKтагы 6ip шьшымдыжене де айтайьш. Буны айтатын жер1м сендер емес едндер! Ол MeHin халыкка айтатын, с е т и еркайсыцныц сыртьщызда турган халыкка айтатын сез!м ед. Оларгатшхатым жетпес кун емес пе? Bipey болмаса, 6ipey аркьмы осынау мурапы cesiM, тым курыса, жарым журткажетердеп айтцан едм. Ал мен боддым. Органа кеп 131

отырмын. Кеск1ле де турай бер м ет,— деп токтап, басылып отырды. Бул жупн1сте шешен сез!н Шубар сейлед1. Орай дауын Базаралыда айтты. Кеп билер дау узакка созылмайтынын ашык бшсе де жылдам тауыскысы келмей, Базаральман кару сездерд, тергеу, тексеру сездерд кеп сураскан. Кейб1р болыстар кол- дарынакдгаз, карыцдаш алып, Базаралымен6ipre атганган кырык ж птпц аты-жен!н Ti3in алмак та болды. Базаралы ондай жерге келгенде кыска рана, кесйсп сездер айтады. — Kici атын мен атамаймын. Алдына ез1м кел!п отырмын. Бастагандамен! Бардыкетеретшде мен. Тать!даез1мд устал алып, байлатта айдат! Б1ракендп артыма ерген ешмщкегендеттп Т1зпзе алмаймын!—дед. Шубармен катгы кагыскан айтыстыц6ip кезегшде, «Текежан мен1ц куныкер!м* деп те айтып салды. —Агам —Балагаз осыньщ айдатуымен едщ. 1н1м—Оралбай, осыларшырмаранкес1рдщсаддарынан, елденбезшжурш, кудала, ку медиецдекемус13калды. Текежанра бар icri ¡стеген менщез!м! Оны ¡стеткен мети бас кепм. Дел ез басымньщ кеп. Елден кума, esiMHeH ку! 6л*прш тъшасьщ ба!? Т1рщей кара жерге кем дрт Тъшасьщ ба? Ece6inai айырганда, 6ip ез1ммен рана айырасьщ!— деген. Даудыц сайып келген еюудай кайшылыгы осында болатьт. Шубар болса: «Бар беле —тугел Ж1птекке орнаган беле! Атам К,унанбай, Бежей тусынан келе жаткан ешт4к-кастык бар. Базаралы соны устап, 1степ отыр. Ендеше, буныц 6ip басы маган керек емес. Нырым ет жок ку басын негыламын? Жауапты тугел Ж ттек беред1. Жене агайынды елд{нарасында е с т п кермеген кастык¡стед. Куба калмакзаманьшорнатты, шауып алып, кырып отыр. Сол малымныи телеу1 рана емес, ер туягымньщ айыбы- анжысы 6ipre айтылмаса, 6iTiMiM жок. Озге осындай содыр кедейлерге сойканы ти!п, 6eneci жукпасын. Орнынан турмастай гьш тепю, соккы бершст. Мал-пулдыц жазасы аямастай тугел айтылсын. Менщ тшепм, талабым Текежанньщ сепз жуз жылкысы кырыдды рой,соныц улкеш, Kinnci бартуяк басына уш беспден телеу KecuiciH! Шартым осы!* дедг. Кун! бойы ыргаскан билердп езара кенес! сол кун! кепке дейщ созылды. Ымырт жабыла бере Базаралы, Шубарларды билер кайта шакырып алып, Нуркен{ц аузымен ец соцры KeciKrepiH жариялады. Ж ттек тугел^менканды мойын жауапкер атадаы. Б;р Базаралы айьппы болранымен агайяны коса куймай

кугыла алмайцы. Отцажакынныцколыкуйе,щ. Тентеп уппнкелес) карыздар болмаса, бузакы-бул:к налай тыйылмак? Олай болса, Базаральшьщ бар агайыны барлык мал-мулюмен жауап беред1. Тэкежанныц сепз жуз жылкысы уш1н Ж1птек жагы сол жьищыныцтуягынаею беспден, мын,алты жуз бесп беред4!—деп кесйс айтгы. Осы ныс бойында бул бил!к тугел1мен мже асты. Барлык Ж1птектен К,унанбай балаларымен ¡штес:п, табысып кеткен — Урюмбай, Байдалы, Жабай сижты бай ауылдары аман калды. Налган орта шаруа жене кеб!нше кедей ауыл уйлер! такыр, таза малынанайрылды. Жаз шытабергендеТекежан жыдкыларынаею беспден айып-жаза тартьт, зорга кутылды. Соныц орайына Шуйпнсудан бастап Карауылга, налыц шагылшпнешейн тарапотырганкеп Ж1птектакатуралапкалды. Келер жазда жайлауга шыгар каукары болмай, таланып, такнрланган кедей ауылдар тепсшен щи-жаланаш, жокжттк жудеул!кке тус1п, жатак жатьш калды.

«КДРАШЫГЫН» l Жас шалгыны мол, кец цоныс —Барлыбайда отырган Абай аулы. Мунда бупн улкен eôirep бар. А к уйлер мен отаулар, цонац уй, уранкдйлар арасында асыгьш басьш жупргендер кеп. Керпе-жастыц, асжаулык, тегене, тостаган, самауырлар тасы- ган жас ейелдер, еркектер царбаласады. Таза кейлек, камзол ки1п, кекбараздаган кимешек-шаршы тартцан келшшектер мен ук1Л1 6epÍKTepi бар кыздардыц ажарында мереке кун белпс! сезшедь Элденеге куанып, шулап жуг1р:скен улкенд!-к1Ш1л1 балалар да таза ктмдер ки1скен. Оларды окудан да босаткан кун сиякты. Ауыл сыртыцдары кегалга апарьш, кагьш-согып тазалаган кшем, туски1з, алаша, текемет, жаца сырмактар кершей. Булар Абай уйлершщ айналасьш оюлап, кестелеп, ерекше эшекейлеп тур. KyMÎc кдргылы сыландаган exi сары тазы да уйлер арасьщца каргып ойнап, эсем KepiHic беред!. Шашацты кулактары жалбырап, узьш куйрыктары шиыршыкталып жур. Олар ceKipce де, ортцьшойнап алыссада, сыпайысулулыкды байкатады. Еркел) шапщандыкпен устарадай encip цуатты да таныткандай. Барлык жинакы сенщ бтм1мен epiKci3 кез тартады. Ауыл сыртында, уйлер арасында ат усттнен ун 6epin e6i- герлешп, жортаженелш журген жас Ж1пттержш кездеседЬ Ауыл устщдеп e6irep, кунан-тайлы балалардьщ токгаусыз дабыстап, айкайлап, шапцылап журген козгалыстарынан, ecipece, анык танылгандай. Олардын желу-жортулары, кейде ауылдыц тазыларын, жас куипктерш де enÎKTipin, 6ipre шапкызып ойнатады. Осындай цозгалыстан туган кызумен катгы дабырлаган адам ундер! кермеде турган аттардыда ел!кпред1. Ертгеул1 жарау аттар байсалды турганымен, улкен уйге такау байланган кара жал, кара куйрык, курым сары ат кегггентыкыршып, тыньшпык алаалмай тур. Кдсынан тазы иттер жупрш етсе, балалар шапцьшап кетсе немесе кыз-кел!ншек пен ж^пттер ез1лдес1п, катты кул1С1п, дабырласьш сейлесш етсе де сем!3 сары ат кермет сузе женелт, apbi-6epi буландап елепзш кояды. Ауьи сыртында, кек бетегел! узынша Te6emtKTÍH басында Абай 6ip топ керпюлер!мен, Шыщыс жакка кептен кез салып 134

отыр. Кейде ауылга да бурылып кдрасады. Ондагы ки!з каккан, уйлерд! жасап журген,жерошак басында самауырларды тут)цдет1п кайнаткан, кеп казандар аскызьш журген таза кищщ эйеддерге, кутуini Ж1пттерге де бейщщ жузбен карайды. Эдеттеп ауыл TepTÍ6iH бузып, уй кдсына катгы журш келген аттьшарга, уйлер арасынан, котан ортасынан шапкылап eiin журген балаларга бупн Абай юна коймайды. Кдсьщцаотырган улкендер де едеттен тыс e6irepÍH тустед! де, кеипр1ммен карайды. Бупнп Абай аулындагы улкен e6irep мен карбаластьщ жеш белек. Бунда тартыс-таластъщжиьшыболмак емес. Бетен, бегде, жат-жалац келмек емес. Мазасыз, жайсыз кеткен ауылдьщтэр!31 жок. EipaK куйеу келт1рет1Н, кел1н тумретш, кыз узататын дагдылы той eôirepi де емес. Абай мен онын барлык уй iurrepi, ecipece, М-шеюрт, достары уопн ец 6ip капцын eôirep. Буньщ ce6emuici —Q6ini. Ею жылдан 6epi елге кайтпай, осы бупн, енд гана «туган аульша келед» деп, ата-ана, ага-бауыр ерекше тосьш отырган Эб1Ш. Оны тосушылар тек ауылдагана емес. Ат ycri eôirep ауылдан алыста. Шынуыстан Барлыбайга карай асатьш Бекенид асуыньщ мацьшада созылып барган. Ересек азаматгар, бозбалаларауылдан алыста, асуга такдп барьш, тацертецнен 6epi сонда тосьш жур. Ол кеткендер Кекбай, Акылбай бастаган —Кеютай, Дермен, Мука, Элмагамбетсиякгы жастар. Оспан аулыньщж1пт-желещ де 6ipre кеткен. Оспанныц ез1нен туган бала болмаса да, буньщ кенже imci есеб1нде, Кунанбайдьщ колыцда ескен Ацылбайдьщ ею баласьш Оспан асырап алган ед. Олар улкен уйде, Еркежанныц колында eceriH —Эубеюр жене Пекизат. Оспанньщ ерке erin ecipreH бул ею баласы езге балалар журмейттн жерлерге еркш бара береттн. Бупн Пекизат «9 6 iui агамньщаддьшаншыгамын^деп, касьша6ip топ e3ÍHeHулкен кыздарды eprin алган. Тебе басындаатгантус4п отырган Акылбай, Мукдларкумалак та салады. Кесек, сулу жузд1, ак сур Ж1пт — енш! Мука каз)р «кершкел^балгер пшпнмен, жанаганасалганкумалагьшшапшац жинап жатыр. - Ещц кайтасальш кджамау керек. Жолаушыгасалганда, бул кумалакты «шыгьш кара»деп айтады. «Аттумсыгы -предщ^деген осы. Коржыны ток, кецип орнында, есмсгенторге шуййпш!Бол, атка конындар! Мен бшсем, каз;р Бекенипнщ сонау асуына Эб1пггер шыгьш калды. Ал атка кон!—деп сшкйнп, кецщденш турегелд!. 135

Сабырсызданган балалар «кешп кадды деген сезге шынымен иланып, кунан, бесплер!не xyripicin, асыгып MiHin, «цайда, цайда! дес!П, царбаласып жур. К,умалак атаулыньщ б!рде-б1р жол, дел осы жерде аныц айтканыкел1ггп. Атынажаца мжген Дэрмен асу жакдакез салып: —Жаным-ау, мынаМуканьщакмартуы барюй, жарандар-ау! Эне кел!п цалды Эб1штер!—дед1 де, Te6imn !лгер{ баса берд!. ТПьшынпя, осы кезде Бекешш асуыньщжотасынан6epi карай шапшац кулдилап келе жаткан кальщ шогыр Kepimi. Арбалы журпншшерд! катарласа коршап келе жаткан терт-бес салт атты да бар. Шамасы, тай шаптырымдай жер ед1. Тосушылар emi бет- бепмен аттьщ басын коя 6epicTÍ. Шубартцан аттылар тобы аласа шалгыны бар, едем! жасыл тебелер мен сызатты сайлар бойында андыздап, 6 ip жерлерде шашырап, кей жерлерде уй1Л!п, сыгылысып, кальщ нетр-топыржасап, жарысып барады. Олар енд! б!разда, ен соцгы кезецге шыкканда, жолаушылар арбасы ойга карай кудщреп кулай берй. Уш куланы жеккен жаца куйме ылдига карай агындап женелгенде, касыцдагы салт аттылары кейщдеп калды. Журпншшер ойга, жазац жерге кел1П тускенде, баганадан буларгаKepiHin, ездерше карай асыгып, тырагайлап шауып келе жаткан аттылардьщаддыщы екеу-ушеу1 уйме-жуйме катар жетп. Омырауларын тер баскан, дем!пп, танаураткан ce№rynÍKrep,m зоргатокгаткан ауыл Kicúiepi куймеге соктыга жаздап, дабырлап селем 6epicTÍ. Куаныштыц айкай-шуын, шат кулк1С!н Эб)пгпн алдьшан ала шыкты. Бурьш жеткен Кеютай, Дермен жене Оспанныц 6ip ул, 6ip кызы — Эубеюр, Пеюзат. Алдарынан булар орала бергенде, куймеде отырган 0 6 im: <жТарт!Токгататтьщ басын!^дед1. Кртгы жортып келе жаткан куйме токтаганша, e3i ерекше шапшац жас ескери дагдысымен кйумеден жецш ыткып, косаякуап ceKipin те тусп. Козлода отырган Баймагамбетте аттарды тежей берд1. Ьв-бауырларкездерщце куаныш жасы бар. Жаркыраган кулю мен жас аралас шьжкан уз!к-уз!к сездер естщщ. —Агатай! —Эбнп ага! —Айналайын, Эбш ага!—деген шашудай шат, акаусыз таза бауырмал сездер^ еспгенде, Эб!шттц ещ аппак боп, журегт калтъ!рап кетп. Атынан домалай Tycin, кушагын аша жупрген Кеютай Эб1шпенцатгыкушактасып, суйсш тур. Бутан Эбйп ауру сиякты KepiHin еш. Бауырмал журеп зу етп. ^Ауру болмаса,

буншалык шелмектей аппак боп жудер ме ед!?* дегендей кудж оянган. «Эбдрахман коп уакытелге келмед. Кдладан ауру алыпкала ма!)> деген кудж уайымды, бул азамат туралы улкен ага, кар! шешелер кущпн Кеютай кеп естипн. Жацагы ур1ккен цалпын ол жасырган жоц. Эб1пгпд кушагынан босай бере: —86im ага, деницз cay ма? Аман-сау жетгйцз бе? Тусйцз неге жудеу?—деп едь Эб1ш By6eKÍp мен Пэкизаттьщ беттнен кезек суй!п жатьш, Кеютайга жалт нарап Ж!берд1. Жацагы аппак сур жуз!не кдз!рде жукалац кызыл жарастык кан ойнап шыгыпты. — Д етм cay, Кеютай!— деп, ауыл-аймактыц, eKeciHin амандыгын сурап кетп. Осы кезде созыла шапкылаган тосушылардьщ барлыгы агызып кеп, уйме-жуйме атгарьшантусе, жупрюш жатыр. Э бш т бер:деаймалап, орталарьша адды. Кеютай каз^ркуйменщ шщде буган карап кул1п, ею колын жайып, тосып отырган Магашкд карай умылган. Магаш Кек!тайга езщдеп: —Куантанда сенщ мурньщ, тнтп, мулдепуштай болып кетещ- ау!Typin калай жаман ед!. Саликада жокты менсте беред) екен- ау!—деп, сылкылдап кул1Пкойды. —Пушык болсац бол! Тек Маганггай кесе кыла кермесш деп жур гой Салика,—деп, Кеютай Магашпен кер!сер-керюпестен езщдесш, катысып калды. Эбйппен 6ipre куймеге Пекизатотырды. Кеютайды Магашта кастарынан Ж1бермед1. Сонымен куанысып табыскан куйметолы бауырлар кеп салт аттылардыц коршауында, енд! Абай аулына карай куйыктыра женслген. Дощцагыжез коцырау кдттышылдырайды. Дупке жеккеннар кула аттыц басын шулгып тастап, екп1ндеген агынын костап, тынымсыз шыцгырлайды. Шацсыз жазыкта бетеге, тарлау арасындаж)щшке созылган тастак жолдын успнде жаксы куйме кулдрлей Tycin, шапшацатындайдь!. Эб)ШКеютай менМагашкд кезек-кезек карап, ек: iHic¡Hin аймаласкан татулыгын тамашалайды. Олар 6ipece езм катысып, б!рде сезс!зак сагыныскан куйде кез алмай кулйццесш, куанышпен карасады. Кеютай 86inni сагынгандай, Магапггы да кдтты жоктап, сатынтан сиякты. Магаш палата кеткел1де кеп болтан. «Эбшггщ алдынан шытамын^деп, 6ip жарым айдан 6epi Семей каласыцда тоскан. Магаш Эб1шпен сейдескенде Кек1тайды ерекше достыкпен суйеттшн айтушы ед4. 137

Эбын ецщКеютайдан ауылдардьщконысын сурастырып келе жатгы. БарлыбайдаАбай аулыбарекен. Будан езге Ыргызбайдынкеп ауылдары ùirepi жайлауларга кеипп KeTirni. Мьшау ауыл осы жолаушылардьщ келуш тосып, ipKÛiin калыпты. Шымытугае жазыкгадурщщеттпшапкдн кеп аттылар барлык агыццагантобымен Барлыбай езешнщ жагасындагы Абай аульша келш те цалды. Kß3ip бул ауылдыц успнде бурынры e 6 irep б1ткен де, енд1 цальщжиын Абай мен Эйгеттмнщ улкен уй1нщ сыртында, унс13 кадалып тосып тур екен. Абай жиынньщ тап ортасында тур. Успнде узын, ак саргыш цытайыж^бекбешпеп бар. Жазгы жецш KHÍM бул кунде толган денес!н аса айцын Kepceiin тур. Курен барцыт желетке мен ак кейлек, кен бешпет ез!нше 6 ip кел1ст1 кернек, жарастыкбергендей. Самай, маццай шаштары кеМндеп, бурыл тартцан Абайдын бул кундеп улкен, кесек жуз1 ойлы, келбетп адамньщ жуз1ндей ашыла тускен. Кен, жазьщ мандайьщца еж!м аз. Ж1щпже узын кастары ел! де кап-кара. Бетщдеде эж!мт и т аз гана. Седщрлеу боп жайылаб1ткен сакалы узара тускен, coHfbi жылдар бипнген бурыл талдар бар. Абайдын айналасы цаз1р, кебжше, ейелдерге толы. Дел касында ею кез: жасаурап, ещ ак сурланып Эйгер:м тур. Кеп кел1ндер, жумысшы, сауыншы, жылцышы, биешшер сиякгы жупыны жузд! керШ1-колан да кеп. Улкендерден картац шал кершшер болмаса, баска бегде адам аз. Журпншшер дел ауьшга такай бергенде, салт атгьшьщ берш Дермен дабыстап тодгаткан- №L — Эбш тц куймесш алга шыгарындар!АлдыменЭбйп жетон! Ауылдын тосканы сол гой, б1здер емес. Жене ауылга аппабар, стражниктер тер!здент, кокдндап бармайык! 1рюле жур!ндер!— деп буйырган. Баймагамбетауылдыцiprecme жеткеншенар кула аттыбасын 1р1кпестен, cap желд1р1п екелд1. Куйме токтамастан, Абай бастаган жиын карсы алдынан ездер:не карай козгалганда, Эб1Ш тагы да токгап болмаган куймеден ыткьш, ceKipin туеш, екесше карай кушагьш жайып, асыга жупрдц. Абай да мол кушагын кец жайьш, 9 6 inrn бауьцзьша алды. Соншалык кдтты кысып, цушып турып, кулагынан, бетчнен, кезжен суйп, узак уацыткд шейш ез бауырынан босатпады. Эке мен бала екеущце осындай сагынышты кушакган баска 6ip ауыз сез болган жок. Эб1шт1 кеп уакыт журепие басы т турып ИЗ

босатканда Абайдыц кара сур жуз! аппак сур боп, езгеше оцып езгерендей. Айнала дуниен! б:раз уакыт ангара алмай, есецпреп калган жайы бар. Эбйп бул кезде балахалщде болатын. Ак гимнастеркагажезд туйме таккан Эб1пггщ юнкер формасындагы погондары, каз1рп сэтте кезек-кезек кушактаган аналар, жецгелер, кемп1р-шал керцнлер арасында ем!с-ем1с кер!нед1. Кокардасы бар картузын Эб)ш бул уакытта кольша алган. Суйыктау кызыл коцыр шашы жылтырай, жабыса таралган екен. Ертерек каска бола бастаган кен, би1кмандайыашыккершед. Эбш тц бойысунгак. Кернекп, кырлымурны байкэлады. Жука ерш, кцзгылтжузд, сецщ кшнген жас Ж1пт езгеше сулу кершед!. Кеп кауышу, жылап амандасу арасында шешелер мен жецгелершщ тшеулестэп айтылады. Балажан керш! кемтр- шалдардьщЭбшже айтып жаткан уз1к-узж мейр, шалкат сездер1 есплед. —Жаным, есен жегпц бе? —Сеулем, узагынан суй!нд1рс1н!? —Кеп сагындырдьщ гой, куатым! —Айналайын, кутм!.. —Ата-ананды узагынан сушндрс1н сапарьщ! —Сапарыц кутгы болсьш, карагым! —К,ошкелтсщ, Эб:шжан!—деген, сан тшеулес журектердся шыккан ыстык сездер Эб1ш уйге к!ргенше барлык жиьш атаулыньщ тула бойын шымырлаткандай. Конактар уйге Kipin отырысымен, Абай Эб1штщ жузше уЦЩЦ!. —Неге жудеусщ Эб1Ш, денщ cay маУ —Каланьщ окуь! жаксы болганымен, тамагынданер бар ма?! Сорып тастагандай, шелмектей болыпсыц гой?— деп, Кекбай Эб:ш ещн1ц акшылдыгы уынн букм кала тамагын юнелауга айналды. Тагы 6ip кезде Абай Эб1штщ оку жайын сурастырып ед1. Петербургтеп Михайлов атындагы артиллерия училшцес! Эбйптщ айтуынша, оньщ тандап тускен мектеб! емес екен. С)л эз1лдеп отырып, Абайдьщ ез сезш келттрд: «Баламды медресеге деп берд!м, Кызмет, кылсьщ, шен алсын депбермежм^ И9

дегетщз еюмде, ага! Ниетгм, езщ!з бшемз, политехникалык интститутед . Былтырда, аргь! жылыда оган тусуге менщ жолым тар болды. Мынау школдыц ецщ б1раз окуы калды. Эзге окуды осыны тамам епп алып, ескермекпж,—деген. Абай ез1рге сезд! узакка созган жок: —Гылымньщжаманыжок. Б1здей сусагажа кайгылым болса да, соцына туссе, алтын асыл казынадай. Азаматгык куралыцды мыгым ет!п берерлж оку, тэрбие болса, ата-ана одан езге колка салмайды, карагым! Халкына басшы болар талап соцына туссец, офицер боп журш жетес!ц бе, инженер болып, адвокат окуын окьш жетесщ бе, бер!б1р! Кай тургысына барсацда елщнщ муцы мен мукгажы мыц батпан. Тек, окьш есе беру!нде, саушыльж куатыц гана жетсе екен деп Т!лейм!н!—дед:. Эбдфахманды тагы да кушактап, бф колымен бауырьша кысып, узак устап отырды. Уй толы адам жиыльш, ас ез!рлецщ. Эр туста эр алуан сез шыгып жатты. Абай енд! б:р орайда ез:шц жацадосы Павловты еске адщы. ОныменАбай Семейдетанысканжен. Павловбулжакка Тобольск абакдысынан шыккан соц жер аударылыпкелген екен. Абай оны ез аулына конакка шакырьш, осы жолыМагашка ерпп ала кел деп тапсырган ед!. Казф Абайдыц енд!П сураганы ез!Н!ц сол досы Павлов туралы болды. —Федор Иванович неге келмед, Эбш ? Не бегед!? Сетмен б:рге келем!н деп кдтты уэде цып ед гой. — Оныцыз рас, б!рге журмек болып, сонша тырысьш ед1, руксат ала алмады. —Губернатордан суранды ма? —Губернатор арызын полицмейстрге Ж!бер1ПТ1де, соныц ез еркшше шешу:не тапсырыпты. Ал онысы руксат бермед). Айдаудагы адам жайлауга барып кымыз ¡шпесе де болады десе керек. . Абай Павловтыц келе алмаганына кеп куйзел1п калды. — Берекедщ-ай! Аса кдщрлейт!н кымбат адамым ед, ден- саульныданашар.Сетмен б1ргежаксылаптыныксадепем. Эз1мен дурыстап таныстыц ба? —Таныстым. Кеп кездесш журдм. Б4рнеше рет узак-узак та ецпмелестж. Бар жайды сонша кец, терец тусшетш аса бш- пр адам екен. Революционерац ардакты тобынан болгандай. С1зге де соншалыкдос екен. Озйцзш, ецбегпцзд сан казактан артык тусш т багалайтын жан ба деп ойладым,— деп Эб!ш

ауылга Павловты epTin келе алмаганына б!рталай ею тш 61ДД1РД1. Осы кеште ж т ауысып отырган шай imy, цымыз imy, ет жеу араларында уй толы жиьш едем! 6ip сауык енер KopceTicri. Сахара т!рш1Л1пнде акын, энш1, ойьшшы, кудщрп адамлар кеп кездесед!. Абай аулыныц ез! болса, бунда неше сырлы сымбат, енер улплер1 бар. BipaK бупн бул ауылдьщ барша адамдарын анык тамаша калдырган жана енер кер!нд1. Ецщп сауьжтьщ ep6ip TypiH тыц конак бастады Барлыбай жазыгында жайлаудьщжарык айлы, желс!з тынык тутнде, Абай менЭйгер!мнщулкен уйщще, асанезж шеберлжпен сызылып созылган скрипка куш кетп. Бупнг! отырыста уй inn сауыккд ауысцан сайын сол скрипка шектертен езгеше 6ipсаздартамылжиды. Эбш жаксыскрипкашы екен. Ол кей уакыттар орыстъщ сулу назды романстарын тартады. Бул кауымга тьщ болганмен, барлык орыс журтына мел!м ^Стенька Разина, «Ермак», «Бродяга» сиякгы ендершде тартады. Ойнакы, медщр кызыкыргагыбар, кайнагандай Ж1гер1жулкынып турган ете есем ыргакты би куйлер^н ойнайды. Кезектесш мазурка, полька-мазурканы жайнатады. Bip ауык кутыртып, аскакгататаскындаган музьжамен «Гопакка» согады. 0 6 ini ер енер, ер м1нездермен, отырыс-турыс, ки)м кал- пымен Абайдьщ жас достарыньщ барлыгын тангалдырды. Олар кызыгып тацыркайды. Оку тербие мен niahap TepTi6i булардан ep6ip кимыл-козгалыстарын, nimiH-MyciH, калып-кабмет1н мулде баска еткен Эб!ш мынау. Осылардыц кейб!р! туган ана курсагынан туса да, мулде баскаша боп, сыпайы бекзада улгще калыптанган Эбш ке кеп таныркап карасады. Оздершщ агасы, бауыры, ыстык досы, жандай жакын кашрл!С! болган Эбйнтщ, булардан сондайлык ала бетен езгешелжтер1не кейде кеш1- Р1ммен, кейде кызыгу, мактанумен, шекс13кошемет, курметпен де кдрасады. Сан рет скрипканы ез! тартып еткеннен кешн, 6ip кеэде Эб:ш ез скрипкасын Мудага усынды. Мука Абай аулына бул жастарга жолдас,дос болып, берттнде кеп косылган. Ол — осы елдщ адамы да емес. Керпплес Кекен болысындагы Уактыц Кандар дейпн руынан шыккан. Ел!нде езшщ кумар болган 6ip кызын ала алмай жургенде, Магаштыц меслихатымен Кекеннен алып кашып, осы Абай колына келген де, осыцаатижш калган. Калапакезлесшжуоет1Нсыпайымшезт,

енерл1 куйш1-скрипкашы жене есем енпп Муканы Абай мен Магаш екеу1 де катты унаткан. Дермен, Элмагамбет, Ерболдар сиякты ездерш!ц кдсында сакгап, айрылмас дос опп алган. Узак тун бойында ас пен сауык кезектесш, ауысып отырган кездерде, ерб1р еред1кте домбырашы Акылбай, куйш1 Мука, енпп-куйш Элмагамбеттер конак тартып еткен полька-мазурка сиякты билердц кейб!р кайырмаларын ездерМц домбырасьша акырындатып, 1л1п-тартып, угып калып отыргандарын да байкатып отырды. Сол орайда, Эб1ш усынган скрипканы алтан Мука ез!нше б!р сез1мд: куй тартып кетп. Саусакгары улкен, тартыс манер! Эбшггей емес. Бул отырып, байсалды салмакпен, тек кол козгалысымен гана тартады. Эбш байкап отыр. Мукада скрипканьщ тартуын элдеб1р провинция куйппсшен уйренген, аз окытан тэсщдер бар. Улкен техникасы болмаса да, барынша шын сез!м1н ынта-бейшмен жетюзбек болтан сиректалаптанылады. Куй аныкмуцды, куйкп журекпц шын шер!. Осы куЙ1н ек: цайырып тоцтаганда, Эб!ш жалт бурылып, бул куй не куй екецщпн сурады. Мука езше сетмд! жузбен жуап катгы: —Бул куйщ 613 «томнай места» деп тартамыз. —Темное место? —Темное место?!—деп, Эбмн бурын ез! еспмеген куй жайынан сел ойланып калщь:. — Бул вальс кой ез!,— деп тагы б!раз ойланды да:— атьша Караганда, б:р сез!кп орьтнан естмген куй сиякты той!—деп, Муканыц жуз1не куле карады —Кзйдан уйренгенс1Ц?! Маташ пен Кеютай коса кул!п Ж1берш, кысылрандай боп, б:рте-б!р! сыбыр етп. Магаш уй !Ш!не еспрпцк!реп: —Таныпотыр!Кайжерденукканыцдыдабйппкойцы,Мука! Оз!Ц есеб!Н тауьш шынынды айт!—дед1. Бул сырды б!лмейт!н Абайдан жастар кысылып отыр. Мука оншалыкименбеген сиякты. —Муны ар жакта, конакшыл эйел уй:нде е с т п ем. Озгеше жудеу жузд1, аса б;р жазыксыз сыпайы жас кыздыц жылап отырыпайтканынан угып калып едм. Юмшышрганынбшмеймш. Т!Ш1, сол сорлы кыздыц соншалык жат жайга тускец ез кайты, зарынан туган жыр ма деп те ойлап калып едм!—дед!. Уй шпцдеп езгеадамдар куй жайьшкайталапсез кыжан жок. Жастар Абайдан иметп оть!р. Абай соны тусМп, езш етп: —Жаманшылыкган жаксылыктуа бермеседе, кейб1р жаман жур!стен де жаксы олжа альт шыгута болады екен-ау! Соны

сезщрт отырсыцгой, Мука! Б!ракбарган сайьж алаберед екемн десецганаалданарсьщ! Б!ЗД1де жене унем] алдайбереалмассыц!— де,щ. Муцаньщ ез1 бастап, барлык жастар ундемей кабактанысьш, акырын имешп кана кул!сп. Алые жолданкелген енерл!, оцымыстыконацпен сагыныскдн ага, бауыр, курбы-курдас, дос-жарандар ецалташ осьшай кездесп. Кешеп мол сауыкгын кэльщтобы бупн еюге белшетш болды. Биетц бас сауымы кез!нде Абай уй1нде цымыз ^ш^п отырып, жастар езара К1Мжур1п, юм калатынын айтысты. Алдымен журеттнЭбнн. Эткен киста цайтыс болтанулкенана Улжанныц орньша куран оцымацшы. Сол ауылдагы ез шешес! Д1лдэга да амандаспацшы. Эб1шттн касына Магаш, Дэрмен, Кэютай, Элмагамбет еретж болды. Эбйптер тысца шыкканда узын кёрмеде коп ат ерттеул! тур екен. Элмагамбет ец алдымен юшинк ет!п, Эб1ШТ!ц атын келденец тартты. Кеше цонацтар келерде кермеде ертгеус1з турран кара жал, кара куйрык ак сары ат бупн есем ерттелш'п. Кум)с жуген, куйыскан,тартпа, таралгы, узенпгедейн тепе кавказдалган, кара ала накыска толы. Жука кекшш шугамен капталган токымныц теб!нпс! кызгылт сафьян. Сырлаган ерд1Нуспцде кекшш баркыт аткерпе. Осындай ебзел1шц бэр! де кылацатца айцындай коньш, жаксы жарасьш тур. Ак сары атдом болып, 1Ш!нтарткан, сартап боп жаксы жараган. Каз1р Эбш мж1п алган жерде аз ойнащнып, булац каккан камыс кулак узын сары ат, нагыз бозбаланьщ аты екен!н ацгартты. Эб!шп аттандырашыккан жастардыцкасындаЭйгер1мде тур ед1. Сары ат сел ортки туеш, ауыздь:гын шайнап, жер тартып, ытысакырындайды. Буньщэр кимылынаЭбннкызыгакдрагацпдй. Ак жузже кдн ж у ^ п , куле туеш, карсы эрекет етед!. Эйгер1м болса, аттын мжезж асаулык кер!п, кау1п ойлады. — К,алкам-ай, мынау атьщньщ М1нез! калай ез1?.. Сак болшы!—дед!. Эщ деду етш, кысыла кул!мс!рейш. Бул уацытгаезге ж!птгер де аттарына мтген ед!. Эб1ш юпп шешесше бас шп, сыпайы карады. — Жок, юш! ала! Асау емес, с е т гой! Аздан сон ауылдан ты га бергенде, сары аттоп алдьшатуеш, ойкастап. кайта-кайта жер суз^п м б{тпе кыпымен булкектеп

отырды. Жолаушылар Эб1ш*пц аты аяндамайтьш болтан соц, булкекке ауысты. Эб1ш ел! де алда, окшауырак келе жаткан. Кептен атка м)нбеген жене сырттыц салкын бел, езен, булак, кекорай жайлауын сатьштан ж1пт каз!р езшщ онашалыгын унатады. Бунын ел мен жерщ кексеген кещл! сонша сергек, шат, еткюш. Жас шалгынымайысыптолкыган кодыр жел1леп берген соны жайлау, сондайлык бапта тур. Эуеде жалгыз туйр тозац жок. Дуние жуылып ашылтандай, медщр тунжырайды. Жакындагы усак жасыл тебелердн, калын б!тж бетегес1 жел ьиъшакарайжапырылатолкиды. Шатьщмаккун астьшдасол бетеге бозгыл буалдыр, сырт беред... Мындаган усак инедей жылт-жылт етед1. Тебелер бет! бундайда кумю ушкын теплткендей кунге шагылысьш, кез уялгады. Алыста, Ж1птгердщ бет алдында уш-терт белек кег1лдер жоталар жатыр. Ол — Шакпак, Кдзбала, Байкошкаржондары. Жукалантанаакшылкек мунар жамыльттур... Сайлардасол мунар цалындау уялаган. Олке бояуынан белек, аспан ренд) сырлы койьш тез тартады. Оз1Н1н леб1мен соргандай, каз!рп журпниплердщ де максут еткен ерМ сонда. Аз уакытта булардыц сол жакгырынан сандык тасты, окшау-окшау кеп катар тебел: — Керегетас шесп. Берп жазыкгаты калын кекмайса шутыл барып, корым тастарга ауысады. Одан жотарьща узын-узын сандыктастар кат- кабатгап би1ктеген. Кеп жерде сол тастар арасында аласа арша кегеред!, ол тас бауырына жабыса ескен. Буйра аршасы калындатан тас тебетц кейб1р: жундес адыр тер!зденед1. Бул ещрде кейда актандак, доцталак муйз аркар жон бер1п, жуйтк!п тартады. Кейде корым тастар арасында узынша кызыл тулю кер!Н!п калады. Шубалац куйрык сак сайкал бейне б1р кызыл кес1рткедей боп ирелендеп журед. Кейде тас-тастын успнде созыла жабысадь!. Тышкан аулап, шукыньш, кейб:р арша туб]н тырналайды. Б{р сет кызгылт сары аш бурют осы тастарга карай безшрш коян куады. Канат-куйрыгы суылдап, аспаннан теплген ажалды баккан сак тулю орткьш таска тыгылады. Б)р кезек жалт етт, жасырынып, кылт ет!п кайта баспалайды. Эб^шбинокльменкарал, алыстатыайлакертатыньщерекепне кызыгьш тамашалайды. Шалтынды б:р беткейде, самаркау жел сусылдап есе тускенде, мурын жартандай боп, жас будщрген тс! анкидь!. Жасыл жумыр елке, сагындырган самал алыстан келген улына кулпырьш турьш, кызыкатады... Улжан отыратын улкен уйде бул кунде Оспанныц улкен ейел! Еркежан .бар-ды,. Од дуыл жартылай деюш , Шакпакка

конган. Дщденщ уй! де сонда. 3 6 inrrep туе aya осы ауылга кеп туст1. Улкен уйд4ц сыртына жастар жеткенде уй 1ш1нде жоктау айтып, жылаган аз eйeлдiц yHi шыцты. G6im те уйге жылап юрд!. Улжандай ананы жоцтап отырган ею кел1Н! —Д1лдэ мен Еркежан екен. эуел1 темен отырган Еркежанмен KepicTi. Содан кей1н ез шешесше жеткенде, Д1лдэ муны кушацтап, бауырына узак кысып, кеп жылады. 9 6 im те кез жасына epiK бepдi. Улы ана, карт эжеден айрылгандык, оныц орныныц канырап калгандыгь! —6ip дерт. Ал Д1лден1ц зарында Эб1штей сез1мтал бала уш1н ем!рдщ кеп ретш , к уй тш ! де танылады. Ол эд1летс13 т!рл1кте унем! жазыксыз жапа шеккен кер!нед!. Ешк!ммен бул жайда сыр ашып сейлеспесе де, Эбйн e3i туган анасы туралы Петербургта да, эр кезде кынжылып, ренж!п ойланатын. Кеп жылаган ДЗддега Дэрмен басу айтты. —Жецеше, сабыр епщз, Эб!штей баласы бар шешеде жылай ма екен? О негылганыцыз!—дед1. Азгантай сезде Дщденщ тупю муцын таньш айткан мен бар. Енд! б)разда, ейедердщ жылауын баспак болып, «Суннатаны» макамдап окьш кетп... Жылау тыйылып, куран тусында жайылган дастаркай жиналган сон Еркежан Эбшке карап отырып, улкен ананыц ел:м!н, елер шагындагы сез1н, М1нездерш баяндады Узын бойлы, кесек, сулу жузд! Еркежан салкын сабырмен, байыптыerin сейлеп отыр. Обидтурасындаол Kici айткан сездерщ еске алды: — Калкам Эбнд, ежен с е т де кеп ойлады юй, маркум. Эзжен ерген ерен-жаранньщ ¡ццнде жалгыз сетц шетте жургетщц канша уайым етуш1 ед1. «Басы ауырып, балтыры сыздаса cepiri жок, бутагынан узшген меуем ед1, дегенше жеткетн, nicin толганынэкес1ндей-акацеаушы ем!»деп, кеп курешетщ. Осьшы саган айту маган 6ip карыз e,ni,—деп Эб1шке ажарлы, ойлы кез1Н аударып, узак карап отырды. Дщде мен екеу1 кезек ецг!мелеп, Улжанньщ сонуы шагын тугел баяндады. Былтыр куз аягында, ел кЫстауга конысымен кайтыс бо ты . Соцгь! жылдарда катгы картайган жене узак аурулы болган Улжан ана, ел анасы кебшше акырьш, баяу, унс!з OMipкеш йт. Кел!н мен баланыц, уй 1нннщ сез1не араласпай, узак тьшь1ппык сактапты. Эдей кел!п, касьша отырып халш сураган

улкендермен де ете аз ceitneciirri. Окта-тенте Абай мен Оспанта тана 6ipa3 чтл катады екен. Э61Ш 63Í ананьщ бауырында еспесе де, буны кергенде кушатьшаальш, узак ийжепотыратын картшапататын, кец ысгык MeñipiMtH умьпкан жок. Барлык шактар кез алдьшда. Улжан умытьшмас жан ек ет енд1 ацтарылды. Ол отырган осы кара шацыракбупнп кдралыкэлпьщдасол 6ip таза, тазиз, белек жанды катты ойлатады. Маташ Kepi еженщ елер алындаты6ipкесек сезш Эб!шке ецщ айтгы. Улжан ел усттнде жаткацда, Майбасар кещлш сурап отырьш, ерескел сейлепгп: — Кдлайсьщ, 6i3Ai тастап ерщнщ артынан сапар шеккел! жатырсьщ-ау! KenTi кердщ гой, айтакетсещш, елгендеген кдцдай болады екен?—дмгп. Сонда Улжан сел езу тартып, акырын rana езш айтьшты: —Перуейюз кайным-ау!Керсем—картайтанша ой туспеген сен1 керд1м. Бурын мен елш KepinniH бе? Эзщ елгенде кересщ, несше ынтыкгьщ!—депп де, тш-аузын койыпты. OMip бойы ашык ойлы, 6ûirip саналы болтан асыл жан ел!м сагатында да даналык кайратынан айырылматан. Барлык ыкгиярсыз, тецс!3 Т1рл1пне ез1шц адамгершМк таза биМнен карап ете бшген. Ол1мнен де жасканбай, букпай кеткен тер!ЗД1. Кец сабыргатолы момьш жан ем)р ecirÎH акырьштанажауып жол кешкендей. Дщде осы кетсте B6iurn ез кэсынан ж1бермей, ек1 кундей конак етп. YmÍHmi к у т балалары аттарын ертгеп, еке касына кайта кетпек болтан жерде, Эб!штщ касына жабыса жакын отырып, memeci ойдаты 6ip арманын айтты... Аналык арыз етп. Бул жайын Маташка алдын ала бщщрген болу керек. Ол да шешесшщ ещцп сезш улкен ыкыласпен куаттап, тындап отыр. —Сеулем!—деп, 0 6 iuniH Ж1щшке колын ез кольша алды.— Кешеп еткен енеден м етц де уккдн есиет!М бар ды. Баятыда, сендер жас шакга, Абай палата окута кетем дегенде: «Талабына тшеккос, ттзпнш алмай, оц шьграйьщменузат. Биым1здепбарады. Адам болсам деп аттанып отыр. Ол сенщ де, мына юшкентай куппктер)нцщ де ырысыодеген ед. Сешц узак шыркэп журген журю1ЦЩде солай утынтам. Эл! де жольщ болсьш,—деп кезше жас алдь^ Орамалымен бетш де басты. Кимастык шерге толы сагынышты ана KeHûii зорта шыцап жургешн сезшрш. 146

EipaK-..—деп жыламсыратан ym цатцылдай тусп.—М етц де сенен ттлер 6ip ттлепм болса, сенщ бермеаце бола ма? Мен сенен аналык етнйш етем. Сол цолкамды бересщ бе?— деп, баласын иыгынан кушактай тусш, жауап кугп. Эб1ш 1рк!лген жок. Шешес! булай ет1нгенге ол 03i де патты толкыган-ды. — Апа, айт! Берем1н!—деп тез кесп. —Ендеше, ез!ц узакка кетсец де, мунда сетц уян болсын. Оз колымда, кдсымда болсын. Мен саган цалындык айттыр деп ет!нем...—дед1. Эб1ш тербиел! жастыц ашыц, шьшшьм мшез! бойьшша, бул еиншже тацгалганын жасыра алмады. —Ойбай-ау, недед апам! Недеп отыр? Бутан меннедеймш?.. Мен ерюм, ыктиярым ез!мде, ер жеткен азаматемеспш бе!.. 0 3 ÍM ойламаймын ба?—деп, Магаштарга царапед1. Магаш акырын тана жымидыда: —Эб1Шага, оныцызрас кой. Зорлаужок, апамднйетшйп емес пе? Ал жене осы еттннтщ мезгип жеткен жок па ед!?—дед1. Эб1пже мына жауапты Магаштан eciTy, Tirrri, тосьш болды. Ол 6ipaK карсылык, наразылык бщд^рмей не кулмей шарасыздьщпен отырьш калды. Жана шешесже берген cepri де тусап отыр. Дищэ тагы сейлед!: —Зорлык жок, жаным!Бупн уйлетп кет деп те айтпаймьш. Жалтыз-акмаганкелМц, кудай косса, мынау болидыдеп унаткдн жанынды атап кет. Биыл айтгырьш кой да, жольща журе бер. Соныц бары да жубаньпп. Оз1цнен соцгы куанышым, yMiiiM болады да отыра бередИ—дед1. 0 6 ini ел! де байлау айта алмады. Булкьшьш, «керекс!з* деп шоршытан да жок. Енд! Дщцэ соцгы сез!н де айтьш калды: — Эзщ керес1ц. Кец1Л1ц унатса гана щ п дepciц. Мен1ц ездМмнен саган атайтьш KiciM де бар. Мынау ногай Махмуггьщ утнде, Магрипа деген сондай асыл зат, жаксы бойжеткен бар. Соны 6ip керпп, сеулем! Kepin турьт маган жауап айтшы. Мен сенен ез1р баска серт сурамаймын. Осыныма уеде бересщ бе?— дещ. B6im уяльш, курмелш калды. BipaKсондада кызара, цысыла отырьш, menieciHe акырын гана бас изед!. Дщде 3 6 inrriH бетшен суйщ де, Маташкд карады. — Магаш, Дермен екеуще де осы сез1м кдрыз... Эб1ппме Магрипаны дел осы екеущ керсетесщ! Жауабьш екеущнен аламьш!—де^.

Булар ундеген жок. EipaK Э61Ш екеушщ жуз:не карап, олардыц бар ынтасы бул м4ндетке ез1р екен!н ацгарды. Тек 9 6 imTin алдына Tycin, оныц ез1нен бурын ыкылас, бейм 6ûmipiinepi келмед!. Эйтпесе, Дищетц ойындагы кызметке булар ipKÛiep еместей... КеЙ1н атка Minin, кайта жургенде Магаш пен Элмагамбет 6ip белек окшауырак калды да, Дермен мен Эб1ш оцашалау KeTTi. Дермен енд! жацагы Дщдэ айткан сез, барлык улкен ага, Kinii im — 6epiHin де кекейнде журген ic екен!н бщщрдь Эб1ш бул туста да сыр ашкан жок. EipaK к е т л!не негылса да, ум4т, киял аралас дос кексегендей ыстык 6ip толкын К1рд1. Дэрменн1ц сездерш каккан жок Ал emi мшезд! жене *пл! орамды Дермен, КЭ31р Магрипа жайын айтып келед!. Жасы он жепге келген, мусылманша жаксы окуы бар, аса биязы, асыл тербиел1 Магрипа бунын айтуынша, бул ещрде жок сулу, нез1к бойжеткен екен... Соны керу керек. Бул арада еш нерсеге байламаса да, Эб1Штек кана 6ip керсе, дидарласса екен... Одан аргьшыц 6ep¡H журек шешед1... Бегде Kicimn yriii, тшеп керек болмас... деп, Дермен достык меслихат сейлеп келед1. Артгатакау келе жаткан Элмагамбетесем кецшыркап турып, ынтык-ынтызар селем1н жырлайды. «Fашык от», «Махаббат», «Асыл жар» деп шебер сенмен безеп келед!. Салкын самалы жайлы соккан кек жасыл жайлау дуниес1 журек^ куанта кетередь 1штеп киял ыстык yMirrep, *плектер оятады... Эб!Ш ynci3 гана жымияды. Эз ойынан e3i уялып, урлангандай. Жауапсыз, байлаусыз кобалжуда... Жуз! де 6ip агара Tycin, 6ipece дуылдап кызарып кетед. 2 Абай 6ip жагьшан, 96iurreñ баласыныц орысша кен, мол тэрбие алганьшакызыгакдрайды. Оньщ 6úiÍMai Ж1птбоп, кдтарлы орыс окымыстыларындай ecin, калыптаньш калганына куанады. Oôiurri сейлетэп, узактындагысы келедь Екшшщен, Россиянын бар жаца хабарына ынтыгады. K,a3ipri Петербург турмысынан, гылымныц, енерд1ц жаца табысынан кеп нерселер сурайды. Шойьш жол, кемелер, улкен оку орындары туралы да 6ùirici кeлeдi. Россияныц зор калаларыныц 6ipiHeH-6ipi ерекше байлыкгарьш, езгеше кдсиетгерш сурастырады. Фабрик, заводтар жайынада кызыгады.

Кейде еке мен бала мэслихаты орыс халкынын улкец акындары жазган ютаптарга да ауысады. Толстой, Салтыков^ Щедрин, Некрасовтар туралы да ой толгаулар айтысады. Осымен кдтар, 06inrriH байкауынша, кейде Абайды 6ip ма^ засыз ойлар алан етштолкьггкандай болады. Ол унс!з, жалгыздьщ мунына кете берепн тэр1зд!. Эб1штщугымынша, Абайдыц ез1 учли керекйз жене залалды; ecipece, акындык енер: уш1н залалды 6ip едет! бар. Ол — осы елдщ ¡ш!ндеп тынымсыз бузар, аткамшер, пар^ тиякорлардьщ тольш жаткан дау-шары туралы. Солардын кейз б!реулерже Абайдын ыктиярлы, ыктиярсыз араласа журетщщщ турасында. Елге келгеннен 6epi карай, Магаш пен Кеютайдардан í36im кеп нерселер естп канган-дь!. Ел ¡шщде, Абай айналасында, осы ауьщда журген аз гана енерпаз, жарыккумар жастар болмаса, Абайга карсы арналган ешпк, араздык, кызганыш, кастыкатаулы соншалыкмол екен1н Эбщрахмен кеп ест1ген. Q3i eKeci ушш капы киналып, оцаша узак ойланьш журуцд ед1. Бул бше келсе, Абайга осы кунде Оразбай, Жиренше сиякгы бай-жуандардан шыккан бэлекорлар тепе еш екен. Олар гана емес, Ыргызбай 1Ш!нде аталаспын, туысканмьщ деген мыкты- лардан да екпел1 боп, жаулык 1стей бастагандар бар. Экес1н1ц Т1рл1п уайыммен, муцмен еткенше Эбштщ ез! де киналып журей. Bip кун] Эбшгпц кабагын туежгендей боп, Абай аз гана сырын ашты: — Неше алуан жауыздык пен киянат атаулы мен) катгы кинайды-ау, карагым 3 6 im... Bipax мен!ц сыбагам осы больщ кеткеш гой!— дей тусп де, бар жастарга карап жаца 6ip сез тастады: —Ал сендерщн замандарыц баекдша болар деп сенемщ Мен есюнщ арты боп, сендер жананыц алды болсандар екен, тым курыса!—дедь Осы меж!л:с успнде Эбд1рахман бурын козгалып журген енбек жайынан Абай бастаган барлыкмежинске аса б;р кызыкпл жаналык ецпме баян етп. — Улкен енбекпен сол енбектщ елщ, оньщ тартысынан танымаккерек. Россидцантагыда бул орайщакрндайлыккажырлы кайрат, улгм! касиеттер гуып жатканын керш, тамаща етес;з. Ага!—деп, Эбыд Абайды, ecipece, тын ойга салмак боп, execiHe арнай сейлед1.—Енбек eлi Россияда ею улкен кадьщ топ кой, 6ipeyi —лерещядаункрестьян, екцдшй—осы куш eçin, молайган