Абай жолы 3 том

фабрик-завод жумыскерлер^ Осынын ею тобы да каз1р ез ецбеп, Т1рл1п, елд1ц арманы yniiH e3ÍHÍH зорлыкшыларына карсы катты тартыс, алыска араласты,—деп сез бастап ед!. Со- ныц делелше 1885 жылы Орехово-Зуевода болып еткен Моро­ зов байга карсы галамат зор стачканы цызыц ецпмелеп берд!. «Он 6ip мын жалдама жумысшысы бар бай екень дегенде, жас- тар т а ц г а л ы с к а н ед1. Сол саннан сепз мыц жумысшы öip-ак кунде, 6ip сагатта жумысты токтатып, ереушге шыгыпты. Бай гана шошымай, еюмдер де сескен1Ш1. Прокурор, губернаторга шеЙ1н ескер ала шауып, жумыскерд] шошытып баспак болады. Оган сол жумыскерлердщ ез арасынан шыккан басшылары карсы алысады. Жумыскер ецбепн зорлыцпен, алдаумен коса кабаттап жеп журген байдыц зулымдыгын айтады. Есе куады. Ульщтан сескенбещц. КеМн осы ic бойынша жазалы деп алты жуз KÍCÍHÍабактыга алыпты. Сонда да тартылган, тайкыган жу- мыскерлер жок. Ha3ip болса, дел осы 1890 жьщдынез1ндеде апта сайын Петербург, Москва жене барлык !шк! Россияньщ улкен калаларьшда сол стачкалар болып турады. MiHe, тартыс осындай жолга Tycin, ецбек yniiH осылай алысады,—деп кеп мысалдар айткан ед1. Абай баласыньщмуншалык iund жасырьш куйлерге кэлайша канькты болганын суйсш т сурады. Эбш булжайлардыПетербургтьщKepi жумыскер! Ереминнен ecTiremH айтгы. Ереминге Семейден хат апарып 6epin таныскэн екен. Бурын революция жолында кеп алыскан, каз!р ез1 де жас жумыскерлермен нык байланысты Еремин карт буган кеп сырларды <tCi6ipÍHe айта бар!»деп, купия турде баяндайды екен, содан угыпты. —Ереминнщece6i бойынша, 1880 жыл мен 1890 жыл арасында жуз елуден аса стачка болыпты. MiHe, ецбекп ете бшген орыс ел4 ецбектт коргап, осылайша алысада бшед!. Ой салса, кез ж1берсе олкы ма осы!—деп ед, Абай шйнен баласынаден койып, бас изед1. Ол сел ойланып отырып, e3ÍHnie 6ip ой корытты. —Бул жана деу{рдц езгерген, жана ттрлт тудырган жаняп)а 6ip тартыс жолы гой. Мен ел! eciTin те, окып та бшмеген халдер екен. Бесе, 6ip apara топталган соншалык мол ецбекпц ез ececi yuiiH тартысы да мол боп, кажырлы боп кержсе керек кой. Бул Россияньщтагы 6ip тьщ жацалыгы шыгар. Бше журу кдтты кажет болар, будан хабардар болганыц жаксы екен!—дeдi. Эбдрахман жана козгалган ецбек жайьшдагь!, ецбекш! ел жайыццагы сездерге езгеше кещл белт, Абайдыц соцгы сезж ц 150

тусында, тын 6ip жайга ой тоцтатып ей- Енйп ойь! Базаралы шабуыльша ауысцан-ды. Kja3ip Эб!ш эцпмеш осыган бурды. —Ага, ецбек пен енбек иесш еленде, енерде кдйрлеу кажет деп, маган 6ip жазганыцыз бар ей. Ол —макул ic. Ал ем]рде калай карау керек? Жене ецбектщ езш сез ету бар, сол ецбеюшнщ тартысын, жулысуьш багалау жене бар. Алдыцгы багалаудан мына сонгы багалау онай да емес. Нымбатгыракта болса керек. Мен азден осы ел !шщде былтырлар болган улкен уацига жайьш сурамакейм !—дей- 9 6 iniTÍH бул сураган сездер1 осы уйде отырган Магаш, К,экдтай, Дэрмен сиякты жастарга улкен эсер eni. Олар ездер! сол уакиганыц ¡Ш1нде жургендей жакын араласкан болса да, Абайдан осы тартыстьщ мэшн булайша сураскан емес-Ti. Kß3ip Эбшггщ казбалап, талдап сурауы, енй булардьщ еэдершеде нык ой салды. Магаш, Кэютай «ез1м!зденсураса, не жауап берер ейк* дегендей ойланысты. Ал Дэрмен Абайдын жауабьшаынтык боп аныра карал отыр. Абай жастыкка шынтактап, буган шешн баяу тындапотырган калпынан шугыл езгерд!. Басын кетерш, такиясын тузеп, узын кара шакшадан насыбайын ширак cùiKin, атып алдыда, Эб1шке зор пггипатпен карады. Эб1Ш жанагы сезш аныкгай туспек боп: —Менщ сурайын дегетм: сол ic 6ip гана кедеййн намыскер кайраты ма? Жок, элде, осы Базаралыныц ¡сжде казак сахарасьшдагы правосыз, корлыкга журген кеп кедеййн бер1нщ кеципн, тартысын бщщрген шындыкбар ма? Сол эрекетп icreyim, бастаушы Базаралыныц 03i жацагы жайды канша дэрежеде Tycimn ^тед4? Онан соц дел осы жацагы айткан ею суракка ci3 ез1щз, ел ¡С1нде отырган эдшеттщ жактаушысы, халыктыц кепш М птц камкоры, досы болатын акын, былайша айтканда, ойшыл, алысушы кайраткер e3ini3 калай карадыцыз, калай деп угьшып, багалайсыз?—дей. Абайдыц кецМнде B 6imTin сураганы терц м э т бар аса салмакты жацалыктай сезщй- Герцен, Чернышевский ютап- тарьшан кей-кейде буган жете тусш, кейде айкын болса, кейде жартылай тусМкч! болатын улкен сырлы шындыкгар тэpiзй. Осьшы ацгара отырып, Абай йрталай ойланып калды. Сэлден соц шапшац козгалып, насыбайын альш тастап, 6ip тостаган кымыз жуттыда, тациясьшкозгайтусш, сейлей бастады: —«Ец еуей, сол ic кептщ ici ме? Жок, жулынган, булкьвнган бipдiц гана ici ме?* дегенде айтарым — бул кеппц KOHÜiiHHe Í51

жургет. BipaK мен1ц антаруымша, соны акьы-санасымен тугел корыткан кепшМк аз. Ал кунделж iurre кайнаган зыгырымен, буны ce3ÍHynd асакеп. Яши, кеппц тЫ бармасада, журеп ce3in жургеншындьщ. Ецдеше, кептщ кеудеандеп атыаталмаганарман дер ед1м! BipaK арман бар да, уран бар гой! Базаралы ютеген ic — дел сол кептщ ез1не де тосын едь Эйткет кептщ санасы елi бундай алыс-тартыска б!здщ сахарамызда жеткен жок кой. BipaK Базаралыерекепн мен ез уакьпъсндада кеп ойлап ем. Кейде кепи сондай окшау улкен 6ip icrin e3i де катты тербиелеп С!ЛК1НТ1П, дур етк!зет1ндей. Ендеше, Базаралыньщ ici б!рден шыкса да, кептен туган. Кептщ жолын кутан, муцьм кутан кайратдеймш!— деп 6ipa3 токтады. Жым-жырттындман жиьм Абайдьщойыецщкалай ербипшц eлi де ынтыта кутш отыр. 0 6 im ойлы жузбен бас изед!. Абай таты да козгала Tycin, сейлеп отыр: —Еюнш1, «Базаралы осыны TyciHin icTeAi ме?» дeдiц. Мен Базаралыньщ кeyдeciндe осыган уксаган ойдьщ кептен оралып журетшш б4летугым. Ал Ci6ipre каторгата барып кайнаткан- нан кетн Базаралы осыны, TinTi, айкын TyciHin, угынып ¡стед! дeйiм. Касындагы кырык жiгiт тугел угынды демейм!н. Ал сонау жатакта отырган MeHiHДеркембайдай 6ip картым бар. Ол —казынамдай картым! Халыктьщ муцын тындагыц келсе, соны 6ip сейлет!п кер. Eлдiц шын mepiH 6 ^ ip eT ÍH кекейкест! KYйдi сол шертед1. Сонау кимылдын арты-ôepri бар сырын, арманын анык утынатьш сол карт! YuiiHun, сол icKe м ет калай карадьщ деп сурадыц той. Жанаты айткандарымнан MeHin iшiмдeгi ойым мен HneiiM ол icTeH, сол адамдардан бетен емес, 6ip тектес екен1н антару киын болмас!—деп, ез жайын кыска кайырды. Сонымен татыойланьш отырдыда, ецщ 6ip шьшшыл кызумен кез жанары ушкындай Tycin, таты 6ipa3 сез косты: — BipaK мен карыздармын. Сол ер топка да, ecipece, соныц артындаты калыц кепке де карыздармын. Олар ер кимылын етш erri. Ал сондай ецбект!ц кдщрш бупнп lipire, келер несшге улп erin сырлап, жырлап беруге мен мщцетпмш. Жене мен танаемес, осы мынау отырган жас жй*ерл1ацьшдостар 6epi де мщцетп. Bepi де жазсын. Едщц зарын, кепке татылым берер жырменен жар етсш,—дед!. Дермен, Маташ сиякты жастар бул сездц тусында 6ip-6ipiHe карасып, ендер! езгере Tycin, кабак катысты. 1штей TyciHin, ага мщдетш кабылдатанпай. 152

Эб1ш Абайдан улкен саналы, терец жауап алгандай. Сол жауапца жене де жацсы цанагат еткендей. EipaK таты да б)ле туспек, кана туспек жайы бар екен. Соны екестен жене суради: —Енй соцгы 6ip сез. Базаралыici оныцзорльжщылжауларын женумен аякталмады. Кбайта заманньщ Kyurrici e3ÍHÍHTiciiniK, тырнакгылытын icтeдi. Базаралыта ерген кедейлердщ 6epi д% KeñiH цатты жазага ушырапты. Кеп ел ауыр айып тартып калды деп eciiTÍM. Сол рас па?—деп, 6ip токтатан ед1. Бутан Кокдтай жауап берд!: — Ол рас. Ж ттектщ кеб! кеше алмай, жатак калды. Абай да осы сездерй костап, сол рас дегендей бас изед!. Эб1ш ез ойыньщ жел1сш узген жок ед1. Жацагы жауаптарды ести отыра, таты сейледй —Рас, солай бопты. Ал ендеше, !спц артьша, аякгалуьта тана караса, сол Базаралыныц ереке-п ел кепшинпн ек1нд1рер íc болтан жок па? Осыган сахарадаты кедейдер нендей байлау жасады? Жене дел осы туралы ез1щз не корыттыцыз?—дедi. Абай бул туста да шапшац жуап берген жок. Элдекацдай себеппен кдз!р Абай Дермен жузже карал, 6ipa3 кезм сытырайта Tycin, ойланып отыр. Жас ж!Г!тпц бутан ыстык нурлы жузшен тус1Н1кс:з турде 6ip жауап тапкандай болды. Сел жымиды да, Эб1шке карап, шугыл бурылып, енд!п ойын тараттьп — Эрине, б)рталай кепшш!к бурынтыдан да жокшылыкка ушырайTYCTÍ. Жене сауынынан, кешер келМнен, жалтыз-жарым талшыгынан айрылу —Ж ттектщ кеп кедейне оцай, осал беле болтанжок. EipaK бундайлыкулкен icrin артыулкенекшйи, ужен туцшуге сокса, сол жаман болар ей. Мен!Цбшу1мше, Базаралы, Деркембай, Абылтазылар тана емес, сондаты Текежан улы мен жалкышыларьшаemirin, ежет соккы берген ер Ж1птпн 6ipce-6ipi еюнген жок. Пайга, Ke6i оньщартьшан imKi жакка Kerin, бурынгы OMip KecinTi езгерт1п, отырыкшы, eriHmi жатак болды. Тестабандап OHiMAi кесшке, адал ецбекке цулшына туст1. Оны, ecipece, жасы жетп^ске такап калтан, мына Дэрменнщ жаксы атасы Деркембайдыц ез1нен де керуге болады. Екшпп айтатыным —мундайлык улкен кимыл, ер тарихтыц тацында туатын халык кайраты, тек, AereHiHe жетсе тана баталанып, ейтпесе, KaAipci3, батасыз бола ма екен? Талай тарихтардахалыктыцталайтоптарынан халыкгьщкараезепн как жарып шыккан улкен арманды тартыстары уакьггындадегенше жетпей-ак кала берген жок па ей! EipaK адам баласыныц ейл тарихы солапдьт максатына жетпей деп секп ме? Кдйта ертеден ИЗ

бер[ карай, б!ршенсоц б!рш: «халыкгыксьшатгар мынау, мынау!^ деп, осындай эрекеттерд! *пз1п, кейтп урпакка улп етт келе жаткан жок па? Ендеше, Базаралы кимьшьшьщ арты жатактыц сиырын кебейтетуесе, Ж птекпц жылцысын молайтатуссе гана казак кауымына, тарихына пайдалы болады десек, дурыс угынганымыз кайсы? Едщцсанасьша берген «ат^>пенен «туйес1», кеппц кезш ашуга коскан «сауулы сиырын каншалык ед1? Сол жагынан багаласак керек емес пе? Сомга сом орай деп сурасак, алыска барган сана емес, альшеатардьщайырбас саудасында гана каламыз гой!—дед. Бул сез уй 1ш1ндеп топты эр алуан ойга калдырсада, ^сишке кущк тастаган жок. Абай енд1 жаца дэлелдерге ауысты. Солай багаланбаса не болады? Мен Россия тарихынан мысал айтайын. Степан Разин козгалысы кан жоса кыргынмен б!тп. Пугачев козгалысы сол Кремль жанында, Лобное местода, Емельян Пугачевтщтертбелшш, шапкыланып елт1р!лу!мен бггкен. Сол Разинн1н, Пугачевец жокшылык панасыздыкта калган жас нэрестелер!И1ц кез!мен карасак не болады? Кемтр шеше, кар- тайган экелер!Н1ц зарымен елшесек, мумюн, сондагы пат- шалыкрен, мэцгшж жауыздыкцен жагалаекдндардьщ бэр1шцде 1стер1не куд!к айтуга болар ед1. Б:рак сонда да, осыныц бэр!нщ аргы тер!нде жаткан улкен есептер, улкен тарихтык сындар, корьпындьшар бар гой. Сол жагынан Караганда, эрине, Базаралы ¡стер! халык кедейн ек1нд1ре'пн ¡с емес, ейретш ¡с! Бул улкен ер1ске баскан, анык ояна бастаган, ескелец кауымныц алгашкы кажет, эдш кимьщдары!. дед1. Абайдьщ бул терецтолгау ойларытындаушыларгакатты эсер етп. Эб1ш ашык суйс1тп: —«Ушцьшнан алау атады!»—деп, аса сергек ун катты. Абай Эбшже мейрлене жымия карады. 3 Каз!р Абай аулы Кызылцайнардеген коныста отыр. Ж)щшке езенмен катар булак, бастаулары мол, шалгыны да кальщ кец жайлау болгандыктан, бул коныека Абай аулымен ыес кеш!п келгенауылдараса кэп. Мунда Ыргызбайдьщб1резшен он шакты ауыл болганда, керцплес Карабатыр, Энет, Торгай, Топайданда талай ауыл бар. Жи1конган кальщ елдщ малы араласып, иттepi де сет сайын эул!ге ур1с!п, кэп таласа беред!. Осындай кальщ ауылдар бас 154

косканда, эр ауылдьщ шет-шет*шдеп+ кара уиV лер, жарты лашыктар, курке мен костар бупндер кезге, ecipece, кеп кершей. Мынадай отырыста бул елкедеп елд!Ц «жогы* мен «тогын» айырута оп-оцай. Тек, сыртьшан карап-ак, калыц кепшмжттц жоцшылык пен мушкщщк куй1н танырсыц. Шубартып жаткдн калыцтоп мал бар. Олар —акуйлердщмулю. Keñi мынды, кей1 жуздерд! айдатан осы елкенщ байларытю. BipaKкара уйлерйн жас-Kepici, еркек-ейел! сол малдьщнешетуйпн иелершенартык бшей. Ойткет бакгашы, сауыншь:, кузетш! — 6epi де жацагы шокпытка орантан малшы кершщен. Олардыц басынан ертел1- кеш, Tirni, тустер!нен де осы малдардыц камы мен бейнет! кетпейй. Дел осы куй-KepiHic 6ip Кызылкайнарда емес, кершмес коныстьщ бер1нде де 6ip алуандас. Шынуыс болысыньщ шытыс жак шетшдеп Бекенш) жайлауы Ацтомардан бастап, батыска карай басса, Ж птекпц—Суыкбулаты, Кет4бакгьщ—Тонашасы, Ыргызбайдьщ—Кызылкайнары, Жьмандысы, Сак-Тоталактьщ —Айдарлы койтасы, Есболатгьщ—Кдрасуы —6epi де жацагыдай 6ip куйд!, мызтымас 6ip кальшты баяндайды. Бупн тустен 6epi сол аталтан 1ргелес кальщ елдер жайлауьша 6ip улкен булж араласты. Ocipece, эр ауылдьщ шепндеп кедей- KenmîKTiH баспанасына кадалган ауыртпалык. Б1рде-б1р бай уйлергетитгейдесоккэнлепжок. Алкэракурымлашыкатаульпа даланыц дауьиындай туйш!п тур. Кайда койшы, сауыншы, кузетш!, жылкышы кем-кетж, жок Ж1Т1Кболса, солардыц рана басына арналган апат. Бул пэле тек биылгы жыл, бупп кун гана туып та турган жок. Ол бурьшда кейдежыл сайын, кейде жылжарымдаосы бупнпдей оралып сорьш оть!ратын. Сондыкган бупн тары сол сордыц аты шыкканда, кедей-кеппнк асьш 1ше алмай, жуз1 жудеп, ет-журеп кобалжып, тыныштыкган айырылды. Мундайлык айналма пэленщ ашык аты — «Недоимке*, «Карашыгын* жэне биылтускен «Тунд1к басы*. Кайнатан шшде кутнде К^ызылкайнардаты Ыргызбай аульша алташкы аязды желдей суыц хабарды бупн тусте екелген старшьшдыр болатъш. Бул ауылдар Шынуыс болысыньщ 6ipiHnnаулы аталады. Кдсына езге Kepmi ауылдардыц старшыццарын ерткен Отеп 6ipiHniÍHÍH старшыныей. Ол осы ауылдарга кеп тускенде, касьша ере келш, Кызылкайнардары ауылдардан асыгыс лау MiHin Актомарга, Бекенинге карай куйыкгыра, кутыра шауып еткен атшабарлар болтан. Олар—Далбай, Жакдйдейгпнбулж, соткар жаца першер. 155

Эр ауылдыц баласын коркытып, итш абалатып, лауды кешж- *пргенжылкышьшы кдмшылап, еэдер! 6ipулкен елек сальш, кепп урктп кеткен-д). Булардыц 6epi б1рдей неге 6epiKxeHÍH Этеп езшщ суык хабарымен тепе мэл!мдеп берген. Ол Ыскак уйте Tycin, сол уйге осы ауылдьщ бар малайын жиып алган. Айткан ce3i: «Шыцгысца арнап цападан калыц улык шыгыпты. Неше жылдан 6epi недоймке телемейд!, патшаныц алымын бермей, карын шашыалынбайкутырып алганел —Шыцгыс. Содандел уш кунтц imiHue, барлык биьшгы алым мен «недоймкенЬ жене «карашыгындь!» да тугел жигызамын деп келед1.Бупн б13Д1Ц болыстыц шепне —Актомардагы Бекенш! успне кеп Tycimi. Бар старшындарды, пеарлерщ, билерд! тугел сонда тыгыз шацыртып жатыр. Асыгып барамын. Ал мен ез басыма тыкыр таянган соц жацдыаямаймын. Ертецтускедейн не акща-пулды, не малдыe3ip етес!Ц, ецшец кедей! «Недоймке» де, «карашыгын» да, биылгы алым бегет) де —6epi сендерде. Енд1 менен рацым кутпе! Ертец араласам, ез обалыц ез1це. Бегесен, бермесец тек жалгыз сауын сиырынды, бес еипицщ, жалгыз-жарым бутартарыцды —6epi6ip мойын бургызбай, ун шыгартпай аламын да берем1н улыкка!»— деп сезш бтрген. Осы eMipiH Пызылкэйнардагы ауылдыцак уйлер!не Tycin, сол ауылдыц малшы-жалшы KepmüiepiH 6ip apara жиып отырып, тугел айтып, e3i тунге такау Актомарга карай шауып кеткен-дь Пэленщ басы осы ед!. Ецщсол куш малдыжайлапболысымен, ьмныргга, ер ауыдщыц кедей-кепш1п, малшы-жалшысы козгалактаган келецкедей тыным таппады. Отептщ дегет рас, ол айтканын ертец ¡стецщ. Былтыр гана соны еткен Этеп биыл аяй ма? Сенделумен тынысы тарьшган сан малшы-малай, ецщ осы кеште ез,щ-езшщ байларына, ак уйлерге карай кадам басты. Ыскак аулында бай уйне алгаш KipreH туйецн Жумыр ед!. Аягында сырма к тз ет!к, басында талай жьшгы тозыгы жеткен, сыбагыскан есю сецсец тымак. Жыртык шапаныныц peni — журтта 6ip жьш жаткан ку шуберек тэр1зд1. Бел!н курым баудьщ Y3imiciMeH буыпты. Осы уз1к бау — жокщылыктыц дарына асылып, содан уз1Л1п Tycin келген шала eлiктi таныткандай. Бай уй оцашаекен. Ыскак бшктесекке суйенш отырда, оньщ Kecip, кердец наксуйер!, караторы М етке бейбше кос жастыккд щьттактап_щ{ренеш 156

Жумыр шал кунузын туйе сонында ж урт, жол каккэн, кып- кызыл болган юшкене кез!н бейбшеге бурып ерен айтты: —Тундж басьш да, недоймкесш де телер талшыгым жок. жайымды ездер1Ц1з 6úieci3... Жалгыз 6ip гана байталымнан баскэ малым жок... кайтемш?.. — Е, 6i3re цайт дейсщ?—деп Ыскак булк етп. Бэйбине басын кетерместен epHiHшуй1рт: —Болыс 6Í3 емес, алымшы старшын 6Í3 емес... мазаны алмай жениццтап! Шал деме гып ед1. —Япырай, «енбепбарсорлы кедей ед» депкарайласама, мына пеледен куткара ма деп кеп ед!м гой. — Уа, ненщ ацысына кутцарады?—деп, енд! жауапты Kecip бейбме билеп кеттт. —Ецбепм бар емес пе ед1? 0 3 ÍMгана емес, жас балам, анау, 63ÍHатаган Bepiôacap да козышын боп жур гой...—дедi. Осы кезде Жумырдын касына exi аягы кэп-кара кус болган коцкак мурын, талдырмаш, жудеу баласы да кеп отырды. Ол — козьпиы Bepi6acap. — Ецбепн, болса, 6epreHÍM аз ба? — Не бердщ, карагым-ау... акы алган 6Í3 бар ма еднс? —Акы алмасац, кысы-жазы ас imin, кун Kepinотырганыцюм? — «Ас» деп, ас па ед!?.. Ауыздан калган сорпа-суйек пен жуынды-шайьшды. Kici итке де беред! гой. —Е, ттлщшыгайындеген екен, сш!мпк шал. Ендеше, жаксы ит жаман туйешщен артык десем не дерсщ, ел де маган!.. —А-ай, бейб!ше-ай, кар1п-касерд1Ц кезш ойганын осы А Баламнын адам атын алып, ит атын койганыцда сол екен гой!..— деп, шал тущлш, козгала берд!. Жумырдьщ ею жас баласы бар ед1. Bipeyi —Ka3ip, мше, он ушке келген Bepi6acap, eKiHmici —будэн кйш кенжес1 —ол ani жас. Сонын eKeyiHinаты: Текежан, Ыскэк болатын. Жумыр шал осы ауылдыц касына Komin келген соц, Ыскактын осы Kecip, кердец катыныМ етке бул ею баланьщатьш мазакеткен. Кэзакта 6ipKiciHiHатын 6ip Kiciгекою сирек кой. Мына кедей шалдыцею баласы К,унанбайдьщ ею баласы —Текежан мен Мешкенщ epi Ыскактьщ атьш алганга —аскак бейбше ыза болган. — Жаман итпн атын Bepi6acap деп, кара буларды, б!здщ мырзалардыц атын алганын. Будан былай муныц улкет — Bepiôacap болсын, Kiinici—анауезМ здц сактебет Керердщатын алсын да, Керер болсын,—деген. Ж37

Содан осы кунде Жумырдьщ ек1 баласыныц ез аттары умьпыльш, мазан, норлынаралас 6ipi —Bepiôacap, 6ipi Керер боп кеткен. Элгще Жумырдьщ айтнаны осьщан ей. Сондай цорлыцтар уст1не жацагыдай жуан бэйб4шен]ц ранымсыз итппн тагы ест!ген сон, Жумыр Бер1басарын eprin шырып кетп. Осы кенгге Текежан аульшьщ шетю лашыгы —Hic кемшрдщ уЙ1нде де сары уайым ед1. Жалгыз кек сиырдыц емшепн тарта Tycin, картана кептен жылап отыр. Бауырындаею жеттмHenepeci калган. Олар — Асан, Усен. Bipeyi алтыда, ôipeyi тертте. Кем- тр й н жалгыз улынан налган жепмдер. Ею баланыц анасы, жас кел!Н о да елген. Енд' «недоймке», «нарашыгын» буларга да тускецщктенсорж кемтр некыларын бммейй. Малдегенде, осы жалгыз кек сиыр. K,a3ip соны сауа отырьш: «Ен соцгы сауганым бола ма, ею жеттмекке не дермш, не берерм1Н!>деп куб1рлеп, сейлей Tycin кущренед1. Сонгы сутш ею юшкене баласьша nicipin ¡шюзй де, оларды тесекке жатнызып сап, Hic e3i Текежан ушне кедщ. Бай уйщде Эз!мбай мен Кдражан бар. Текежан 6ipimnÍHÍHбш болгандыцган, улынгыц шаныртуь! бойынша Бекенинге кетнтп. Шстщ алдында бул ауылдьщ малайынан ею кедей жылап келш, Эз1мбайдан ракым кермей кеткен-й. Оньщ 6ipi Крнбан дейт!н кузетш! ед1. Эз1мбайдан кемек сураса: «Энеугут eKi нозыны насныр тартты. Сен уйынгап налып жепздщ. Сонда урыснанымда ныцырайып, нырсын жауап айттьщ. «Недоимке^ келгенде Ke3ine кек шыбын уймелер, сонда керерм!ндегенмш*... деп табалаган-ды. Кдцбан мазанка шыдай алмай, уш жыл удай тек алымды, «карашьнынды», «недоймкеш»телеймдеп Эз1мбайдыцмуныакы- пулсыз нул гып келе жатнанын айтьт, наразылын бщйрген. Кдрсы сезге келш, ашьшган малшыньщдауын айтнан. Сол ymiH ашу шанырган Эз)мбай оны боктап, сабап шыгарган-ды. Тагы 6ip малшы осы ауылдьщ биеш1с: Тонсан ед1. Ол сан жылдан 6epi осы уйдщ босагасында mipin келед1. Айттырып нойган налындыгына бес туйен1н малый телей алмай, мше, жасы отыз беске келгенде панасыз, уйс!3 жур. Эз1мбай оны да мазан eTin устайды екен. Аны бермейд!, «натынынды enepeMÍ№>деп бес жыл алдап, матап келед!. Муныц найны да осы ауылдьщ ноймашы жалшысы. Оган астыртын «нызынды e3ip бермей тура тур. Тонсаннан артын мал еперем^ деп шырмайды.

Жацсы сауыншы Тоцсан уйленсе ке*ппкрлмащиы, сол уш1Н жбермес болып, жшмз тусап жур. Оны да бупн к!Ш!мтайлы, жалыньшпы erin мазактап шыгарды. Енд1 келген Hic ед. Жылап отырып Кдражанга жалынды. Осы бай уйдщбарлыкаркрн-ж1бш, ноктасын, желюш, TÍ3riH- шылбырын цысы-жазы есетш тынымсыз карт—Hic еж. Сонысьш айтты. Кдражан бутан сел жылы кабак 6úmipin, баласына карал: —Бул байрусты ел! шацырактан шыгармап па едндер?—деп ей, Эз!мбай memeciHiH eMeypiHÍH унатпай, кирыс сейлед1: —Мен шыгарам ба? Оны айть!п нен бар?—деп калган. Кемтр: —Сиырымды рана алгыза керме. Ею жет1мепмн!цталшыть! рой, кайда барьш кунелтемш,—деп ед, Эз!мбай жiбiгeн жок. Ьшндеп ece6i—кемтрд ез уйше Kipinrap ere тусу. Сол упнн оньщ мулде сорлараньш e3i 6úiin журсш. Сондай куй болса, осы уйдщ аркан-ж1б!н алацсыз есет!н болады, мойын бурары калмайды. Осындай Kenip М1незд! кергенде Hic KeMnip даусын зорайта шырарып, жалгыз улын — Исасын жоцтап, зарланьш кетп. —Кеше куздщ кара бораньшда тунде ыцкан койыцмен öipre ырьшлыпасыз жел епнде, карлы жауын астындакалып, кдрагым Исам е л т ей. Окпес!нен жел OTin, аурулы болып едщ. Сенщ малыцньщ соцында жанын берд!. Аясац нетп!—дей беогенпе. Эзiмбaй катты аць:рып, кемтрге: — Шьщ уйден! Ондай KyHbiKepin болсам алып кер менен... Эуел1кеш ендеше... касымнан кет!—деп айдап шыкты. EHAÍкемп!рд! корцьггу ранаемес, оньщ жалгыз сиырын шын алгызьш, мойнынан буралыктап устал отырмакка беюнген^. Hic кемшр каррап кетп. —О, жольщ болммыр! Тшеущ курсын, басьша менщ кун:м келпр. Ею сорлы жет1мпмн!ц кез жасы ж1бермепр... Саран жалынтанша, кайдары аямас кас-дуспанга жальшсамшы!—деп, уйше жетхенше каргап кедщ. Ею KinnteHe бебектерш купактап жатып, тун бойы жылады. Тынымсыз ah урды. —Eni жеттмепм, сорлышепм, енд! кайтпм, кайда сотам бул басымды!—деп толтанганда Kepi жасы агыл-тегш атады. Бул тунде осындай зар, нала, наразы каррысты ез аулында Акберд, Майбасар, Ырсайдай Ыргызбайлар да мол естцц. Кейбак, Жштек, Бекенппнщ байлардыдатепе езднез кедей- малайынан картыс пен шагым зардан, карсылык ежет урыс сездерден баекдны еспген жок. EipaK осыньщ есесше Бекенпп 159

Супр аулында улыктар мен жуандыр тобы бул кедейлерд1н сыбагасын мыгымдап жатыр. Начальник Никифоровты цаз1р билер, старшынцар коршап алган, елпек кагып купп жатыр. —Нашальник Мекапар айтты!.. —Мекапардын бет! катты!.. — Бул Мекапар катан нашальник!— десш , кеп елге Никифоровтын айдынын асырады. Бар жиын бупн Супр аулында конып жатып, Бекенш! мен Борсак, Ж)птек ¡инндеп «недоймке», «карашыгын», алым телемеген кедейлерд! бытырлатып зарлатып жатыр. Осы атырапта бул сеттерде, ес!ресе, аттары катты шыгып тургандар пристав Кекшолак пен сокыр урядник Сойкин—муны осы ел казагь! кешеден бер! «Сойкан» атандырган, Кекшолак карбытып жем алуда, комайтайлыты цаскырдай болтан сон, бурын-ак ел арасында «Кекшолаккасцыр», «Кекшолак^ аталган. Ал мынау урядник паранын успне камшысын, дурейн коса журпзед. Кешеден бер! айдын уипнДалбайдай атшабардысабады. Недоймкен1н малын бегеген Борсак кедей1нен бес юсМ кызыл жоса тыпкдйырды. Осы мшезше карапсгаршындар: «Булдуре мен парадан баска ас жемейд1. Эзген1 жесе арам болсыно деп мыскылдап журген. Сойкин атын бузып «Сойкан» койган. Бул жиындататыда аты кутырып шыгып туртан пэлекордыц б1р! — Шьщрыстьщ пес1р! Жаманкарин. Бупн тустен берп жауыздык, каталдыгы уш1н Бекенш1н1н кедей-кепш!п оны «Кабанкара^, «Кабанкарин^деп атандырган. Осьщдай сойканды каскырлар мен кабандар ел етше арам тумсыктарын борсыктай батырып жатыр. Тунде Кабанкара, Жиренше, Текежандай билердщ, Этептей старшындардыц тапсыруы бойынша карта ойнап отырып, Кекшолац арцылы Никифоровпен де кел1С1п алды. Сойканта да емеур1н жасап койды. Бул ек!мдер каладан тек тундж басы мен недоймкет жия шыккан. Ал билер мен пес!р, старшындар есеб1 баска. Олар осы ею салыкка коса «карашыгынды^да жигызалык дейщ. Урядник, стражниктер колымен онай алгызуга болады. Ал ол патша салыгы болмаганмен, осыулыктардьщ ез салыгы. Бупн «карашыгынды* жаксы жиып алса, бастыгы Никифоров больш, бэр1 бел1спек... «Каракабанта» кеп сейлеп, киналу кажет болмады. Ею ойланбай-акНикифоровты Кекшолак, Сойкан, Кабанкара ушеу) кенд!р1п алды да, тертеу1 б!р-б1р!не кез кысып, бас изед!.

Булардьщезара урыскэньш бшгецщебилерден: Текежан, Жирен ше, Бейсенб!, старшындардан: Отеп, Кусен, Тойшыбек, Бекем бай, Абылкайыр — 6epi де жымыц какты. Жем-паранын nici мурындарын жарып, тынымдарый алгандай. Жемт1ктес кузгындардай немесе жацында елген елек ceHi кырымнан Kepin, андыздап ушкан каракустай. Манайдагы улкен оцшау би!к — Орда, Догалан, Шунай, Ортендерден тепе жемге анталап ушкан коркау тагылардай. Ертещнде осьшардыцiond ece6i мендегет бойынша жойкын жорык басталды. Ел ¡ыпнде елд!-малды уйлерд1ц сандыгында болмаса, кепшипк колында акша журмейд{, кедей атаулыда ол мулде жок. Ал тущцк басы, недоймке, карашыгын — 6epi де акшамен есептелген. Енд! телер пупы жок, бер!мсек нашардьщ бершен акшага орайлап мал алып жатыр. Оны да арзан багалап, артыгымен сьшырады. Осымен 6ip жагынандуреш, 6ipжагьшанколкимыл зорлыкты салып, эр ауылдарыкедей-кепш1кпц кой-туягын, жалгыз-жарым карасын атшабарлар, старшындар, урядниктер жалмап кагып экет1п жатыр. Эр ауылда балалар жылап, шешелер каргап, ecipece, кемтр ана зарлап, кеп журт кущрент кетп. Аузындагы агын, алдындагыталшыгъштартьшекепп жаткан душпан селдей 6ip апат. Осы топ Кызылкайнаргакарай баскан сайьш, артынпагыкара малмен кой-туяктьщ шогырымолайьш келед). Сол елдщартында бар сахара каргап-с1леп шубыргандай. Жылаулар да, ызалы, назаль!куйгендерде, кеюреп менTini кдргыскатолышарасыздар да калмай ¡лесед!. Бул келе жаткан кущренген кездщ жасы. Бекенпп, Ж1птек, Кет1бак жайлауларьшда, TinTi, жалпы осы ещрд1ц ел1цде кедей ауылдар мен жеке жыртыклашык атаулыда бул апаттан аман калганы жок ед1. Ж1птекгпц Суьщбулагында отырган кеп уйЛ1жалгыз кедей ауыл барды. Булардьщ арасында Базаралы, Эбд1, Сержан, Аскар мен Келден сиякты 6ip топ ж!герл! жандар болатью. Айналадагы жарлы-сорльшыцбэрж улардай шулатьл жаткан алым мен «карашыгын» пэлесш бул ауыл да eciiin жаткан. — Б1зге келсе недeймiз? Колда пул жок. Бар осындаты кедей- кепппкпн кунелткет —6ipm-eKtni emKici мен ею уй ара сауьшы, талшык кылатыны аз рана сиырлары. Журттьщ осындайларын екепп жатыр дейд1. Bi3 былтыргы жылдьщ ауыртпалыгьшан, Текежан сальнъшан туралап калган елм!здегенд1 юм тындайды? Бураннедауацыламыз?—деп, Келден œi уппнранаемес, осыауыл

халды упйн, аш-арыкуйлер, цызьш-царьшжас балалар ушж кдут шеккен. Осы ойларын Базаралыга кеп айткдн-ды. €)з! науцас боп, тесектен тура алмай жатсада, Базаралы салмакден бас кетерш, саспай акыл айтты. —Келсш, келгендеп бет1н кере отырьш шешем!3. К,олдагы KOperiH 6epin, коя 6epin отыра алмас, кеудес1нде жаны бар жан болса! Эз1р айтарым: осьщдагы Эбд1, Сержан, Аскар сиякты бар ipi азамат, еркек атаулы ешцайда шыкпай ауылда болсын. Ал келген жендеттер1н ец алдымен маган Ж1бер1ндер. Мен1мен сейлесс!н, осьгнда алып келшдер!—деген. Келденн!н nayni Tepicxe кеткен жок. Туе aya бергенде, бул ауылгада шапкылап алымшылар жетп. Келгендер ушеу екен. Ец керл1С!—тесщце какпактай улкен жез! бар, жаныцда кец коржын тэр1зд1 iníi бос былгары семкес! салбыраган алакуйын атшабар Далбай. Айбар уешнсемкесж цамшысьшын сабымен соккылап, цатын-баланы урюте келд1. Абалаган иттерд! урюте куып, ершелентшцояды. Кдсында осы Ж ттектщ ауьшнайы, о даожар, дацгой, акылсыз Ж4птек Дуйсен бар. Exeyi сан кебейту уш1н аткосшы кып унс13 ж!пт Сэлменй epTin апты. Атшабар мен ауьинай келебере шетю уйлерден бастап, бьщпыргтигецдейкила женедщ. Ауьщдатустеп труде жаткднешю-лакпенкэрашауйлер жаньшдагы жалгыз-жалгыз сиырларга умтылды. Келден мен Эбд1 кел1п, буларга Т1л катып: «Базаралы шакырады, эуел1 соган журш Tinкатьщдаршы, тым курыса! Адам баласысындар гой, аял берпп азгантай, журщцерш; Базаралыга!» деп ей, Далбай кутырыньш, Келденге де камшы утре басгады. — Бармаймын, Базаралы KÍM? К,удайсымай e3i келсш, эуселесш керейш!—деп. —Базаралы ауру, козгала алмай жатыр. Сецдерд! шакырып отыр,—дегенщтындамай, колпарыменэр уйдщмалынэздер! билеп устап, ттзе бастады. Осы кезде Базаралынын касынан Сержан кеп ед1. Эбд! мен Аскдрга куцк етш: — Базаралы екеуж де устап, суйреп экел!ндер,— дед1.— Устандар, Ж1птгер! Жур1ндер!—деп e3i алдымен умтылып кеп, Далбайды иьиъшан устап, езше карай бурды да: — Эй, ж1гМм, токташы былай!— дей 6epin ей , Далбай кэмшысын curren, акырая берщ. Сержан сол сэтте камшысынан устай алып жулкд тартып цалганда, будщргес! бшепн узе жаздаган Далбай етпетшен тусп.

Ауылнай Дуйсен Сержанга ацырып, умтыла 6epin ед!, оны Эбд1 омыраудан бурш алып суйрей женелд!. Далбайды ез! тургызып ап, Сержан да Базаралынын уйше карай дедектет!п, 6ypin алып женедщ. Жуас ж!пт Салмен ездМмен дедек кагьт, тацырцап та, коркып та келед1. Базаралы кеп сезге келген жоц. —Сен итгердщкешеден 6epi осы елге берйей араласканьщщы 6Lnin отырмын. Жетп! Сез тауысатын Heci бар, жык ею итп!- деп буйырганда, Эбд! мен Сержан exi жендетп от басына цалпацтай Tycipin, етпепнен жаткызып, сулатып салды. —Шеш! Сыпыр шапаныменкейлепн! Жаландпп*абексесш!— деп, Базаралы Tin-iix цаздиып ап, канын imine тартан керл! жузбен жауланыпотыр.—Тамам кедейдщкешеден берп коз жасы усшн, тым курыса, сендердей жендетгердщ кезш жойып кетейш! Ал колдарыца камшыны, Эбд1, Сержан!—дегенде, Далбай мен Дуйсенщ Аскар сиякты ею-уш ж1пт баса кадды да, Эбщ мен Сержан бшектерш сыбанып, алакандарына тую рт турьт, ею дырау камшыны жазалылардыц кез!не керсет!п, кулаштап кетерш алысты. Осыган жеткенде жаман шошыган Далбай мен Дуйсен Базаралыга жалыньт, безек какты. Базаралы Эбдшерге кез кысып, ел1ургызбай турган-ды. Аналардьщ жалыжан сезш б1раз eciTin алды да, ещц екеу1не тен т отырып: —Негылсамpaya, ею ит!!Э-о! Олпрсем колымнанюм алады!? —Жаздык, жацылдык, экетай! —Кеше гор, агатай!.. — Келесщ бе ецщ бул ауылга, аласын ба епнё-лацть!?.. —Жок, жок, оцбай кетейн! —Kenip етей!н келсем! —Ал осы кергешцщ улыкка барьт шагым етесщ бе, жок па? —Етпейк, айтпайык!.. —Кердж, б!дщк деметк, тек жанымызды кадщлр, оцбайык айтсак! —Сабатсам рой, елет1ндер1цщ бшесщ Ал босатсам, шагым айтпаска серт бересшдер ме? Ант imin, у еде цьмасьщ ба екеущ? —Ойбай, керек десен кеудеме куран урайын,—деп, Дуйсен кдндай сертке болсада e3ip екенш айтты. Далбайда соньщ сезш айтып жалынып жатыр. Базаралы асыкпай кезш цысып отыр.

—Егер бул жерде ант шпп, онда барьш шагым еип, ертен осы аратаулыктыц кep^н екелсендер нетылайын? —Жуз1цара болайьщ! —Оцбай кетейк. — Онда екеу1нд1 бурс!гун! тунде уйлер1цде бауыздап елтфейн бе?! — Уйпп ит болсак, елт!ре бер! — Бндеше, каз!р кеуделер1не куран урып, серт бер1ндер, берес1ндер ме?! —Берейк, ойбай! —Дегенщщ кылайык! —Олай болса, ец эуел!, ауьщцан «недоймке», «карашыгын» сурап кайга келмейс!ндер. Б13Д1Шыцтысасьшкеыпп кетйгп, жете алмадыцдендер!Еюнод—осы кергенщщ шагыметт болыс, улык атаулыталэмдеп биццрмендер!Сез, сертосы ма!?—деп Базаралы Кедденге карап ед:. Ол да, ЭбШ де: —Осы! Осы!—десть — Ал ендеше, жацаты ею сертке сез бер1п, кеудеге куран урасындар гой!?—деп Базаралы таты акырды. ЭдеЙ сескенпп, катгы акырып сейлед. —К,уран урайык! —Экел ендеше, куранды!—деп, Базаралыуй швне буйрыцетп. — К,уран болушы ма ед! бул ауылда?—деп Э бд мыскылдап кунк еттп ед1, Базаралы зеюп койып, кез кысты: — Неге болмасын куран, ене, ана тур, екел анау уыктыц карындатурган куранды!—дед. Сержан тап бер{п, кеп кагазды, будыраган калын ютапты Базаралыга устатты. Бул ютап куран емес, Базаралы осы кыс- та кеш!ртш алып, ауылдыц барлык жас-кер1сше есттрт1п окы- тып журетш Абайдыц елендер! болатын. ¿¡рак хат йлмейпн Далбай Базаралы усынган ютапты куран емес деп ойлаган жок. Дуйсен де жаткан бойында кол созып, калбактай умтыла бердь Базаралы ютаптыц беттн ашып Далбайга: — Суй мына куранды, «бсьщан жацаты айткан уеделер1нд бузсам кешр кауымында етейн, катын-балам жузш кермейш, арам кетейн» деп айт осыны!—дед. Ею булис те осы анттарын айтьш, куранди суйп, ант-суды ш т де, бас амандады. Базаралыныцдегенщдей болып, улыктардыц кер!бул ауылга жете алмай, кеп елпелесшентек осы жалгызтана келейа\\ыламан

цалтан-ды. Б)рацкалган журтгьщ зар-наласы агыл-тепл. Жауыз- дар ез сумдыгын ¡степ, ¡лгер! тарта берд!. Аз уакытга ел жендетч —талаушылар тобы Ыргызбай ¡шже жетп. Ыскак, Текежан ауылдарына араласты. Алда келе жаткан старшын Отеп, атшабар Далбай,Жакай, пристав Кекшолак пен Сойкан, Кабанкаралар болатын. Никифоров кдсьшаТекежан, Жиреншелердей билерд! ерпп, алдагы бер1лердщ артынан асыкпай бастырып келе жаткан... ЫскакпенТекежан аулынадакес)ртопбегелген жок. Аз тана айналыстан сон кешеп Жумырдын коныр байталын, Канбактьщ бес ешк1С1н, Токсаннын жалгыз тайын жене ес!ресе, сорлы кемтр Июттн кек сиырын тартып айдап бел1не берд!. Зарлаган кедейлер айкай салып, картап-С!леп, малдарына жабысып жур. Текежан аулынан Шсп цан каксатып кеткен топ бел1не бер1п ед1. Осы кезде кер1 еженщ ащы зары кулагына жеткен Дермен шауып келд!. Оны Баймагамбет екеуш, осы елд{ц не кер]п жатканын бш!п кел1ндер деп Абай жiбepгeн екен. Дер­ мен Ш спн былтыр елген баласы Исаны жаксы бшетш, т1пт!, курбысы ед1. Муны керген Шс заркакты, панатшей. Дермен енд1 ануарса, Исанын ею жспм баласы Асан мен У сен де кек сиырдьщ ею буЙ1р!нежабыса тус4п, кездершен соралары агып, боздап жылап келед! екен. Дермен кешеден бер1 бул ещрге араласкан булнспц женше канык ед1. Енд! сезге келген жок. Шспн буган карап: —Кэратым, Дермен-ау!.. Неболдым! дей бepyi-aкмун екен, Дермен атынан сеюр1п тус!п, Далбайга акырып умтылды. — Ж1бер сиырьт, ецшец жауыз! — Ж1бермейм1н, тейт былай!— деп, Далбай камшы кетере берд. Дермен жанындагыпышатынжулыпальш, сиырдыжетелеген бас ж!1тп кес!П Ж1берд). Кек сиыр бурыла женедщ. Сол кезде Отеп, Жакайдыц боктык айкайы шыгып ед!. Кабанкара агызып кепДерменд! бастан тартып кетп. Дермен де камшы салды. Б]рак, ол жаяу. Кдбанкараньщкамшысы Дэрменнщ бепнен кднынбурк етюзд. Осыны керш БайматамбетКабанкдрага умтьшьш ед1, оны Отеп пен Жакай кимелеп шетке кагып екетп. Баймагамбет сол сетте атьш борбайлап, Абай аулына карай шаба женелд:. Ауыл сыртындагыосы жанжалдыцустше кешю сеймде жур- ген Эб!ш окыс кил1кп. Дэрменнщбетщдеп канды керш, Эб{птн ещ куп-ку боп кетп. Ж упрт кеп, Кабанкараньщ колындаты 165

камшысын жульш тартып калганда, булд1ргес!н бшепне шген Пабацкара атган б!рге домалай тусп. Енд! пес1р мьша офицер ктмд1 жптг1 керш, негыларьш б1лмей коркактап капед1. Осы кезде бул арадагы жанжал мен бегел)сп бшген Сойкан алыстан боктыцкд басьш куйыктырып келе жатты... №с кeмпip сиырыныц артынан аяцдай бер!п ед1, урядник келе бере жолындары кемгпрй салып етп. Эб1ш осы кезде кустай ушып барьш, Сойкэнныц атыныц ауыздыгьшан ала тусп: — Шошца! Не деген шошцасыц?—дегенде, ойда жок ескер адамьш керген урядник сасып калды. Б1рак К,абацкараныц айкайьш е стп , кдйта кутырды. —Бул амдер? Кдйдан шыккан корганшылар? Мен сендерге керсетем!—деп боктьщка басып, камшы утре бастады. Дел осы кезде шапцылап Абай да кел1П ед!. Ецщ Никифоров пен билер де жеткен екен. Арттагы барлык зарлы кедей де шубырып, арыздарьш жан-жактан шулал айтып жатыр. Абай Текежан мен Жиреншеге цыска сез тастады. — Ел ертенед! мьша бул1ктен. Ол ертенсе, мына екеу!Ц алдымен кетесщ. Куймейд1 екем деме! Тарт ецщ аяктарьшды. Кепндер! Мьша улыкпен журт атынан мен сейлесем!н!—дед!. Абай сонша кдбьшьш, канынакарайгандай, отка тусермендей боп келген екен. Текежан мен Жиренше шынында, «муныц б!р бш гет бар екен» деп тайки берд!. Никифоров олардьщАбай алдынанжалтарганьш керш, ез!де сескешп калды. Оньщ успне, Абайдьщ жанагыушн сезген зарлы, ызалыкедейлерщцканы катты кайнап, жан-жактан ашулы, кекп ундермен акыра бастады. Ецщ Никифоров Кекшолак пен Сойканды да, Кдбацкараны да ез: эм!р етш токгатьш алдь:. Абай Никифоровты танушы ей. Оран бупн Текежан аулына коньш отырып, алым-шыгынды жолмен, зацмен алуды меслихат етп. Жайшылыкуа батыл, кдтал чиновник Никифоровтьщдел осы арада кобалжуьша себеп мол. Ойткет Сойкин, Кдбангарин сиякты паракор, комагай, соткар сер1ктер: арцылы муныц ез! де б1ргалай былганып калган-ды. «Кдрашьшыннан^дел ез басынадамол улестиепнш Никифоров шшен жаксы есептеп койран. Эрб1р паракорлык зорлыктьщ катарыцдажалтак, коркдк, сакгык б4рге журетиюмел1м. Абайщай таза адамныц жылаулар кепш1Л1кке болысьш, ашумен ¡ске араласканыНикифоровты шынымен кдтты сескецщрй. Никифоров Абайды унатпасада жанжалдан жасцанып, осы Текежан ауыльша конып калды.

Абай тун бойы 93Í араласьш отырып, бар кедейден «кара- шыгынды» алгызып тастап, ецшец аукатты шацырактарга салгызды. Кедей атаулыньщ кеп малы езше цайтты. BipaK осы !ске амалсыз кенген ульщгар сол кун: Абай кетэюмен, оныц уст!нен мол протокол жасап, калага шагым экетп. Exi кун етп. Абай бул кезде кепшинктен оцшауланыл, кебш- ше оцаша, ез4мен-ез] болуды *плейд]. K,a3ip мына Эйгер1М тесе- ПН1Нжанындабел ашык6ip улкен ютапты устал отыр. BipaK окьш OTbtpran жок, ауыр, мунды ойда отыр. Kipic-шытыстын—бэршщ тусынддyneMi ютап устал отырган epiH керген OñrepiM, бегде еш нерсе сезген жок. Кеп жылгы уйренш4к*п дагдысы бойынша Абай соцгы eKi кунп окшау отырысында б1рнеше рет кагаз, царындаш сурап адды. Ол —тын елен туды деген белri... Керкем мшез neci BñrepiM em iri трлтнде Абайдьщ осы- лайша муныц ез касында, онаша ой енбек успнде отырганьш езгеше кдщрлецщ. Ершщ онашалык шагын бузбас уцпн GñrepiM бупндер кеп бегде niciHi бул уйге юрпзбеген. Жастаргада «кагаз жазып отыр» дел, мeжiлicтepiн Абайдан белек етюзу жайын сездрген. Бул отырыстарда Абай узшмес, тынбас кайгы, кальщ ойга кеткен. Откен тундерде де ол кеп KypciHin, козгалактап, уйкы тыным алмады. Q3ÍMeH-e3Í боп, ерте мен кештерде ауылдан белМп, дец асып KeTin журген. Ew in бар уйкысыз KepûiepiHeH де бурын турып, тынымсыз журед{. Кейде ымырт жабыла, кеш оралады. Оны осыцдай ауыр ойлар бунайтын шактар эр кезде болушы ед. Тек каладан Эбйд келгел: гана йптеп кеп кыспагын уакытша жецгендей, аз арылып журген сияктанатын. Ka3ip сол 6ip улы толкын тагы TeôipeHTri. Teri, осы куйлер оныц соцгы жьщдардагы кеп елецше муц-сазын, кальщ кайгы сазын коса журеттн. Бул уайым — ел уайымы... Надандык, жокшылык, корлык т!рл!ктеп кеп*пц уайымы. Сощы кундерде осы шерд кдйта оятып, муны булыктырган Тэкежан аулындагы елек. Кедей-кепппк зарынан туган эуре. «Карашьуьш» мен «недоймкенщ» шатагь!нан лайда болган кальщ елдщ кайгы соры еткен туцдерде Эбйпке де тыным-ты- ньшпыктапкцзбаган. Ол 6ip кезекте Абайга жалгыз кетп, езтщ тагы 6ip тьщ ойларын эдей оцашада айткан. 0 6 imTÍHайтуынша, бул зорлыктыц 6 ip meri — елдеп бул4ктерде жатса, ел душ- Ï67

пандарында жатса, екшш1 жагы —патшалыцтыц улыктарында. Осындай зорлык бар Россияныц кеп миллион крестьяныныц басында да дел осылайша. Сондыктан да жыл сайын крестьян ереуш1, тартысы болады. Оны да Эб!ш Еремин карттан ес1т1пт1. Жасырып, тыгьш буркейн десе де, патшалыкбуркей алмай отыр. Ойткет дуниет каптаган сондай карсьиык. Осы туста Абайдыц езше рана бщщрш, Эбш Еремин жайын да аныкгай тусп. Ол муньщ былтыр окудан босаган жазгы кезщде турган пэтер иес1 эйелдщ туган агасы екен. Сондыкган кездесу, сырласулары кеп болыпты. Бул жайдыда Абайга Эб4шкупия цып оцашада айтгы. Соцры б1р жет1-сепз гана жылдьщ 1ылнде уш жузден аса крестьян ереуш: боп етп. Сонда Россияныц алпыс б!р губер- ниясындаер алуан согыс-тартыс, патшалыцкакарсы, зорлыкшыл байларга карсы ереу]л болган. Ал Киев, Чернигов, Полтава сиякгы облыстардакрестьяндаржанагыдайкдрсылыкустщде,дал осы кеше болтан алым, недоймке бар гой... соны телемейм<з деп кыркысыпты. Ойласам, осы жылаган елге б!р ж1герл! басшы араласса, еп-сетте сол кездщ жасы кургап, оныц орнына ашу, кек, карсы кдйраттуар ей. Б1раксондайга оянган елжок... Оятцан куат, басшылык ой тагы жок кой!..—деп Эб!ш ек!Н!ш б!лд1рд). Абай Эб1штен еспген бул сездерге де ¡опнен катты штипат жасады... Тым курыса, сондай едщц оянган кауымыныц да ортасында кешпеген ез ем1рш екйдш етп. Кдльщ журпы оятьш, бастайтын екп1цщ куат ез!нде де табылмагандай. Осыган, ес!ресе, камыгады. Абайдыц шьш мундасы Ерболтана болгацдыктан, жацагы б1р ез!рде оныц жалгыз келгетн акын тер1С керген жок. Касына шацырып альш, ¡штеп жарасын ашты. —Ербол-ай, м ет тагы б1р ой бунады гой! Ербол досына жаны ашыгандай сейлед!: —Бесе, жузщ де ашац тартыпты... Н ет мундап кетпц тагы да?—деп, ецщ Абайта узак карады. Досыныц соцгы кундердеазьш калганын андады. Эщ сурланып, кез айналасы казылып, дем1 д!р!лдей тусей. 1шк1шерден, санадан солган жудеул!К бар. —Муц улкет кешеп еткен сонуы электен туып отыр. —О, несш айтасыц! Анау уйлерде 613 де сан алуан ойга ке*пп журм13. Эб1ш те ертел1-кеш соны айтысьш, тына алмай жур. Саналыныц бер1 туримпп капты тег!с. Б1рак кеп сорлыны бугалыкган босаткан жоксьщ ба? Абай басын шайкады. 168

—Ол 6ip шек1м, касындагы аз топ кой. Komi кайтесщ? Озге жерде, бар жайлауда сол пэле эл1 жур!п жатыр. Tinri, осы 6ip болыс па? Bip Тобыкты ма? Бар казак даласында тамам сорлы кущретп жатыр гой. —Эрине, эрине!.. Kerrri айтсан амал кат... — Халкым, казагьш, журтым сол. Соньщ куй кальщ сор... Соган мен не кемек, не басшылык етпм?..—деп, 6ipa3 ундемей калды. Шарасынан шыга жаздап улкейе тускен ойлы, мунды кездер! бет алдына кадальш капты.— Жас шакган ер кезде, ер атаньщулындайжаманшылыкгармен алыскан болдык. BipaKнет жещцк? Не жаксылык орнатгьщ? Кеткен OMip, еткен бейнет жем!С1 кайсы? Ейме жол тапсам етп. Мен болсам, ез1меде тауып жеткем жок. «Максут алые, OMipшак»—деп, езшщ бурьшгы 6ip осындай уайымдар тусында жазган ce3ÍHеске алды. Ол елен Ербодын ecimte болатын. —Элi де саналы жалгыздыц e3ÍMÍHдейс{ц де... «Моласьщдай баксынын жалгыз калдымтап шыным» болыптургандай, кырсык Т1рЛ!К. —Кун артынан кун келей- BipaK жацгырыгардуние жок. Едщ жепдей жеп жаткандар анау. Кальщ журтьщ корлыкга, зарда, иткешуде жатса, каекырдай шауып, жауша тонап тойымсыз, тынымсыз бYлiктep жур. Э згет кояйын, кешеп пеленщ, кальщ каргыс пен келдей кез жастыц 6ip añbmKepi болыс кой. Ол менщ ÍHÍMОспан екен. Жауыздык мен1Цe3ÍMHÍHде койны-коншымда отырганы ма?—дегецде, жуз4езгеше куарып, колдарыдайрщцеп кетп. Осы кезде баганабулар шакырткан Оспан кейп Kipin ей. Абай оньщ ceлeмiн алган жок. ÏHici касына кеп отырып болмастан сейлеп кетп: — Эй, Оспан, кеше ел1нй жау шауып жатканда, сен болыс кайда журйн дейм{н? — Кай жауды айтасьщ, астапыралла? —Жау емей юм, бар кедей-кетткп кан каксаткдн булж топ? Кайда журйн деймш? —Мен сияз курып, Сак-Тогалакга болдым гой. — Йемене, сетн ез малыц 6ip басьща жетпей жур ме? Осы «дарашыгын* деген каекырдыц жeмiн кайдан таптъщ? — Ойбай, не дейс!ц? Мен e3ÍMунпн жинап па ейм? —Патшаныцалымымен Heaoñ№ceciазба ей? «Карашыгыццы^ болыс, би, старшын, ч1лмаш, атшабар жейд1. Соны «К1мге жиятынымпы бшмейм^ деп^ енй OTioiK те айтпаксыц ба? №

Оспанмолденесмен цозгалактап, Абай аддындаулыкалдынан бетер кысылды. Ол цаз1р Абайдьщашуьшан жасцандыда, жадында болган б1р халд! айтпай, ¡ркш калды. Аныгында, Никифоров муныц кецсес1не алгаш келгенде, Оспан ез! де сонда болатын. «Недоймкен!» жене «кдрашыгынды» кдндайтырыздьщпен, кдтгы шаралармен жию кажет екетн суыц туспен буйырган-ды. Оспан осындай «недоймке» мен «карашыгыннан» кедей- кепш!к'пн жылда зарлайтынын айтып, сескене карап ед!. Тар- тыншактап, «тымкурыса, ез басьщ журт царгысынан аманддсам» деп жалтактап керген. Сонан ары Никифоров пен Сойкин Оспанды оцаша шакыртып альш, катгы цысцан-ды. —Сен патшаныц сальнын жиып бере алмай отырган нашар болыссьщ, осы уиын б:з оязга, губернатора рапорт тус1рсек, сен орныцнан гаца туспейсщ, цазьщаныц салырына карсы шыгьш, бегет жасаган юс1 боп, ец алдыменбасьщ сотка иннед!. Кдйсысын таццайсьщ? Айт!..—деген Никифоров. Содан кей1н Оспан амалсыз осындай зш-салмактан ыгыскдн да, «недоймке»мен «кдрашыгьщды»тугел жиюгакол койган. Б:рак «басымды алып цашсам ед1 осы пеледен»деп Текежанга шаккан соц, ол буран акыл-айла уйреткен. —Б)р1нш!шцбш болысы жокта болыстьщорнынажуре алады рой. Улыктармен менболайын, Жиренше болсын. Сен сиязкурган боп анау Сак-Тогалак сияцты жырактау елд1ц б1рше атганып кет!—деген-д!. Оспан кешеп елек кундер кез!цде осындай сылтаументайкып журген. Енд! бул сырьш ашуга Абайдан тагы уялып отыр. —Е, мен бурын болью болып кер1пп4н бе? Соны ел-елдщ бар болысы жигызадыдеген соц, жиса жисын деп ем, ейтпесе... —Сонда жарым улест1 ез!м жейм1Ндедщ гой?! — Оз1м уш!н емес, ойбай... Кдйдагы пелен! кайдан таптъщ, Абай-ау! К,айдан бшей1н, иттерд1!—деп, Оспан еддеюмд! боктап Ж1берд1. —Оз1НД1 бокта эуел!!—деп Абай ацырьш цалды. —О, батыреке, жерлеп болдыц рой, акылынды айтшы, одан да. Айыбымды немен жуайьш... Юмй жазаладейсщ? —Сорльшы емес, жуанды жазаладеймш. Ещццацысынепер, тым курыса, солардан! —Оларьщк1М? Юмдерден еперейш? —Бастыры ез!цнен, менен, Текежаннан епер! Ел есем, ер- азамат,.кемшр-л1ал, жарлы-жакыбай енбеп юмде кеттп журсе,

содан епер. Адам боп ецбек етпп, тым курыса. Елде KÍMкеп? Жылаган, жок-ж1*пк кеп. Q3Í уры устап, epi байып, epi сан сорлыгаeceni жауап бермейпн жауыздыккеп. Соларга жазасал... —Крйгпп саламын сол жазаны? — Сиязды, сол жауыздарга жаза кесетш сияз ет. — Е, MÍHe, муньщ акыл, болмаса, Tirrri, апшымды куырып, жанымдыжагамнан алдьщгой, жен олтемей турып... Ал ецщ бар ма? Жацагы айткан содыр-сойкандарыцды тепе бипп отырмьш, токга, ецщ керерещ. Оспан болыстыкушш кэлтырамайды, Timi, орнымнантуссемде, «байгус колынан келген кайратьшхалыкгьщ кас-дуспаньша жумсап туеш ещ»десш! Белем, жуан шегедщ ме!.. Жонынан басып журш, ец шонжарларын тандап алыптурып 6ip сокгьиайьш. Абай Оспанныц ендт жуз!не жылынганшыраймен карады. Анык кайрат, кимылкерсетердей. —Осы айткэныццы басташы. Сетмен 6ip туганым упйн шын 6ip куанатын болайыншы. Туссец де адамшылык, азаматтык жольша басып барып Tycmi!.. —Ундеме... ецщ, коя тур... Сез б1тп!—деп, Оспан Абайдан ецщп акыдды сурагысы келместен, тура женедщ.

екнпш тЕ i Бупн 6ip кезде екес1мен уранкайда отырганда Эб:ш сахара TipmûiiriHÎH муны тангалдырган 6ip жайын сез кылды. — Сахарадагы турмыс калага Караганда адамды мол 6ip бейкамдыкка, салгырттыкка тартады-ау. Мунда жалкау боп кету де оп-онай. Мен ез1м осындай боп барам ба дейМ1н, осы!.. Абай буран куле парады; —Аныгында, мундаешнэрсе сагатпен, мезплменелшенбейщ. Барлык *прш{л1К мерз1мд1 елшеуден сырт жатыр, ез1мен-ез1. Туйел! кец тн жур^ндей, коралы койдын жай жайылуындай, баскаша. Кейде, TÎmi, дуниенщ бул бурышындауакыт токтальш, «сагат», «сутки» деген елшеулер дагдыдан, цажетт!Ктен шыгарыльштасталган сиякты. Сахара сагаты бейне 6ipтокталып турган сиякты. 96iüi куптай сейлед!: —Мунда сагат дана емес, тарихтьщ ез1 де жылжымай, жатып алгандай гой. Timi, гасырлар бойы осы емес пе?! Абай бутан орайкырдагытэрлЬспен ецбекке баскашамен бере сейлед1. —Енбекс1зд1к туралы айпыц. Мал баккан, кешпел! ауыддын т1рш1Л!пнде ецбек угымы отырыкшы кала ттрлтцдеп ецбектен басдарад емес пе? Мысалы, осындагы мал айналасындаты адамдарды алайык. Ол — койшы, жылкышы, туйеш4, кузетш1, сауыншы, мал суарушы сияктылар болса, олардьщ енбеп аса кеп дер ед1м. Жене сагатпен елшенбей'пн енбек. Мысалы, койшы коймен 6ipre epin, коймен 6ipre жусайды. Кунн^н.узактыты канша болса, оныц енбек сагаттары соншалык. Жылкышы, кузетпп дегендерде узакуацьп*бакканмалынынкамьшан, огантиюи унем! ойлайтын сактыктан, nayin пен катерден 6ip уацыт бос болмайды. Малдын кут1м!ндеп ецбекте тыным жок, узине жок, ол —ауыр ецбек. Рас, ерекше жалкаулык, бейнетс1зд1кте кун кешетш жандар да кыр турмысында кеп кездесед:. Ал сен демалыста жаткан адам болгандыктан, ол соцгылардыц катарына ез1м!зд! коспайык. Кел, e3imc аяйтур, Эб1ш!—депкулт барьш, Абай сезж токгатты. 3 6 itu пен Абай сан рет кецес курып, сахара адамы мен онын ici туралы неше алуан ойлар толгайтын. Bip кезек булар кырдагы 172

цылмыс жешнде сез ericri. Буган бегде 6ip жай себеп болган-ды. Эбнд тагы 6ip орайдаекеспйц устше Kipce, Абайдьщ карсысында бул ауыдыцадамдарынанбетентусп уш Kici отыр екен. Ецтеменп жупыны ктм й, жалацбас KiciHi Эбии шырамыткандайбодды. Ол дамунытанып, акырынамандыкайтты. Кдпган ею Kici жогарырак орналаскан. Абай сел ундемей отырып барып, мынаууш адамныц жайын айтты. Оныц 6^ipyim ne, бул адамдар арасында тагы да б1тпейпн Kecip дау бар. Ол —урлыкдауы. Шеттен келген ею Kici Тарбагатайдагы Мурын екен. Ал мьшау теменп отырган Ж1пт — осы ел ¡нпндеп тынымсыз, каныпезер катгы урынын 6ipi. Кдйдагы алые ел Мурынга барып, 6ip айгыр yñipi жылкыны тутас куып келген айыпкер осы. Сонау алыстан ай бойы журш, сурау салып зорга дегенде ак адал малыныц сорабын тауып отырган жолаушылар мыналар. Муныц 6ipi — бурыл сакалды, юшмеу шепр кeздi, ер мурьщды салмакгы адам. EKimiiici — сорайган ат жакты, кеселеу келген, erxip жузщ, узьш бойлы кара Ж1ПТ. Олардын айтуынша, дел осы отырган уры — Hei Аргын, Наймандагы ен 6ip барып турган каныпезер 6ayKecneHÍH e3i. Жене ею ел арасьш 6ip осыныц кесел4сан рет барымтагa Tycipin, шарпыстырып жур... Тарбагатайдагы Мурынды, соцгы бес жылдыц ¡ш!нде уш рет кан каксаткан. «Осындай иттерге токтау болмаса, 6Í3 ертец eлiмiзгe айтып барайык. Тобыктьшыц бузакысына тыйым жок Жалгыз айла, тек колдасьш жылкы алысьш, ел шабыскан екен деп. Болмайтын болса, мынадагы малымызды enepiHÍ3. Мундайга тыйым салатын ci3 гой, Абай. Арыда кел4п отырганымыз да 6ip с{зд1ц басыцыз! Болмаса, езге кеп жуан, мыкты деге?ш аралап OTTiK. Алдарына муцымызды шагып, арыльш боддык. Тобьщгыньщ мьшау сыкылды сайганьша тыйым салып, ем табылар деген KiciHi кермейм^ деп, Абайга шепр шал мен шешен ж т т кезектеп отырып, катгы салмак салган. Эб!ш келер алдында жацагы сездерден api уялып кысылган, epi ызаланып шнрыккдн Абай урыга катгы цысым сездер айтты. Ецщбул уйдеп бардыкжайцы Эбшжеугындьщжансон, Абай йраз токгап, карсы алдындагыкесекденет урыгакеп кадалыпкдрады. Bip уацыт сел мыекылдап кулш койып, Эбнпке бурылды: — Кдрашы! Тагдырдыц ызалы мазагындай бул тьшымсыз урыньщ аты да ары бар адам баласына мыекыл сияцты. Муныц аты—Мьщжасар! Недеген сорды ата-ана койган маскаралык ат! Олмесе екендептшей гой! Сондагы адал, касиетп тшекнеменеге

айналган? On ттлектщ сумдык маскара тшекке айналганы адам кауымына 6ip корлык жаза той!—дед1. Откеп кыста осы Мыджасар тагы 6ip жазыксыз ауылдарды кан каксаткан екен. Eipan урлаган малын муньщ корасынан суырып алып отырьш, na3ipri болыс Оспан мынаны ондырмай жазалапты. Ожмыыгыпсабап, есшен танган куйщде, б1ртун бойы далагажаландштастаган. Сонданеаурулыболар немесеелт кдлар деп б!рде-б1р Kici аямапты. Абай Найманныц дауына бил1пн айтып койган ей. Ka3ip Баймагамбет бастаган уш KiciHi Мурындармен 6 ipre Ж!бердь Мьщжасардан малалып6epin, женелтуге жумсады. YHC13безерш, Абайта шынын айтпай, eiipiKKe сол арада он рет жанын 6epin, «кудай», «куран»деген Мьщжасар енй уйден шыкты. Мурындар да багана келгеннен 6epi imin отырган кь1мыздарьш тауысып, Баймагамбетпен шесе шыккан-ды. Мьщжасар кеткеннен кейн Абай уйше Эбш кайтаюрщ. Бул кезде Абайдьщ цасьшда езге жас достардьщда 6epi жиьш екен. К,ымыз imin, цыза тус4п, езшдесш отырган топ. Осы кезде Эб!штщ eciHe Ломброзо тускен ей. Абай Эб!штен сол туралы сурады. —Ломброзо юм, ол не дейй? Эбйл осыдан соц Ломброзоньщ орынсыз 6ip окшау ойларьш таратып айтып берд!. Ол: «К,ылмысты адам тумысынан сол жаманшылыккэ бешм боп туады»дейй екен. Дуние жузщдеп бар едйн бузакы, каныпезерлершщ бас б1ттм1нде, дене жаралысьщда сол бузыктыгы айцьшKepiHin турады-мыс. Кьюкасы, ол адамдар туганда жауыз, бузык болатын болашагы 6ipre туады-мыс. Tep6neci, ескен ортасы, бастан кеппреттн ауыр-жецш *прш!Л1к жагдайлары есеп емес... Сейпп, бузык боп тумак;та, бузык боп eMip кешпек. Айнымай, езгермей, жауыз боп ете бермек»дейй- Баласы Ломброзо окуын осылай баян еткенде, Абай анык Tepic Kepin, унс1з гана бас шайкдщы. Эб:ш оньщ ойын сурады. Б1разда Абай жауап катты: —Менщ 6uiyiMme, сол Ломброзо Tepic айтады. Жене тек кана niKip айтып отырган жок. Fалым басыменен киянат ninip айтып отыр. Озгет кояйын, тек багана ез!м жаза кескен Мьщжасарды да мен мынаЛомброзоньщ жаласынан актаймьш!—дей- Уй imi козгалып, цызык 6ip сездер кугкендей болды. Абай сейлеп кетп: — Мыцжасарга жаманшьшык icierin журген оньщ туысы емес. Туп себебш айтсам—жокшылык. Онын успне. ауыл-аймак.

ата-тепмен керш келе жаткрн корлык, тецаз,щк. Ал бойына 6iTKeHÍHалсац, сол Мыцжасар осы журген кеп казагыцнан epi ацылды, epi намыскер жене кайсар да ежет! 0 3 Í жокшылыкган шыкпаган атаныц баласы. Уры болмаса, сол ата-анасындай бай yMHiH босагасында mipireH малшы-малай болар eAi. Оган намыскерлт жiбepмeйдi. Ойткен1 6Í3AÍH сахара турмысында жалшьмыкауыр ецбек кана емес. Bip жатъшан, адамдыксьшатка ауырсоккы, корлык Соганкеюрепнде отыбарнамыскеркедейщц Ke6i шыдамайтынын кунде Kepin журмш. BipaK аштык пен жоцшыльщт1рл4к камын ¡здетедь Мыцжасар — тепсе TeMip узетш кайраты бар адам. Жaтыпiштep жалкау да емес. Айлык жол Мурынга, сонау Тарбагатайга жапа-жалгыз, аш борщей кунщз-тун жортьш бару, арып-ашу, шаршап-шалдыгу, Kayin-катер кешу, мал альш кайту оцай демещз! К,алайда, ол ер1ншектщ ici емес. Ол — кажырлы кдйраттьщ ici. Осы адамга кайда барып кесш ет, кун кер дейдз? Фабрик-завод, епн-дукен мундажок. Азаматкдйратжумсаркмал менен малайтыкган бетен туяк Мнер будыр жок. Аркдсьшан кыскан аштык, жокшылык анау. Осымен бупнп казакгыц дел осы кунп кешпел1, баянсыз, ырыссыз, надан Т1рл4п Ka3ipri кеп несппн ыктиярсыз кылмыска айдап отырганы бар. Кдпаныцтэкаппар чиновниктершен, ойсыз, етек асты адвокаттарьшаносы кдзакхалцын кдттыайыптаган 6ip ceздepдi елденеше рет ecirriM . «Он, киргиз — конокрад*, «киргизгане керек, карапчитькерек», «киргиз —барантич»дейщ. Осыган, Tirni, жандарал, корпус кецселерше дейш ойланбастан шьш сенед!. Ce6e6iH де 6ip-6ip ойлай ма екен? Сол e3aepi билеп отырган сахараныц ауыр шындыгын сет уакыт, сел гана угынайын дей ме екен?.. Бipдe-бip кам жеу тупл, шындыгын бшуге де тырыспайды. Timi, шындап, сынап ойланса кылмысгы мен бузыкка тек казак сахарасы гана толы ма? ШаЬарлы, eнepлi деген патшалыктардыц бер!нде кепте не кеп? Туткын орны — турме мен каторгадан кеп не бар? Солар толы кылмыстылар екен. Эрине, патшагакдрсыалыскдн асыл кдуымды былайкояйьш. Ал уры цары аз ба? Соныц кеб!, анык ойлап келсец, тагы да эр алуан Мыцжасарлар емес ne? Bepi де эдшетс!з езгщен, eMip егейлтнен Мыцжасар боп журген жок па? Ал патшалар мен эюмдерй алсак, eмip-тipлiк кор eTin журген нелер жiгepлi жандардытек канакшелауменжазалаудыбшед. Сол кылмыстын себеб* че? Оны угынайьш деген ульщ та жок, зац да жок!

Ал мынауЛомброзоньщндпыматынаносыны айткэньшамен, Timi, ecipece, ашуланам. Тоцмойьштерелер айтса óipcepi. Гылым атынантагылым айтадыдесе, топастыцка топастыц, жауыздыккд жамандык носа тускет Heci?!—дей. Эб1ш Абай сейлеп отырганда, едщенеше турл1, асыгыс кызу езгерйжетусш келген ей. Ол 6ipece кымызын жерге койып, 6ipece кайта жулып алып, жи1 козгалактап калган-ды. Сейпп, ез!Н!ц ойнакы кимыл ерекетщ em i 6ip е ж р эзшмен аяктады. — Бупн осы жайлауда, Оскенбаевтыц аулында Ломброзо ен ауыр, ец делелд: сокцыны алды. Оган парсы шьиъш кулаткдндар: казактьщ акыны — Ибрагим Кунанбаев, казактьщ тынымсыз урысы —Мыцжасар!—дед1. Абай баласыньщ epKÍH калжындап, соншалык 1рк!лмей эз1л айтуына cyñciHin, аркасынан какты. Кушактай кысып та койды. Э61Ш ауылда ецбекс!з отыруды ез! уш1Н ауыр керед1. Абай муныбивпжур ей. Енй Дерменменакылдасьш, Эбшже б:разсейш нурып, сапар журш кайтуды мэслихат етп. Онысы «Коцырэулие* деген, Шьщгыс сыртындагы 6ip кызьщуцпрге барып, соны керш кайту жайы. Эбд1рахман жол журер алдында Абайдыц уст!не Kipin, кдсынаннымызimin, жещдшапан, казакшатьмаккигенцалпында enai журуге беймделш отыр. Баласыньщ жуз!не анык ата MempiMeH караган Абай кез алмай, кддалып калган ей- М цде осы баласы ymiH макган еткен куаныш жене шуюрлйс бар. Bip кездеп ез сез1 eciHe тусед{. «Баламды медресеге «би^ деп берд!м, Кызмет кылсын, шен алсьш деп бермед!м»,— деген жолдар текке кетпегендей. Бупнп Эб1ш сол ата муратын актап келе жаткан жас боп кepiнeдi. Атаньщ гана улы емес. <яЭз{м{зй гана cyñciwipMec, Tipi болып, cay болса, халкын да суйсщйрер. Кдрануы сахарасына жарык, сеуле екелер алгашкы адал буын сен болармысьщ!» деп, 0 6 inmn нурлы, сулу жуз4не бата бергендей карайды. Эзге туыстарьшдай емес, B6imTÍn мацдайы, бетпиши, кескмд —барльяы дагылым, тэрбие агартып ашкан, анык. интеллигент бейнемнде. Келер заманньщ жаксы нышандарьщ inntri ойьшан, сырттагы жаркын таза жуз1нен де керсетш отыр. Абайга 6yTÍHri кундердег! куаныш пен жубацьшггьш ен зооы осы.

1ипнен: «Бакытымосы баламдесем де болгандай-ау!Осы ттр! боп, халцына кад!рл! ецбек еттп журген шагын керсем, мен армансыз ата болар ем»деп ойлады. Кецште б1рсеуле тускендей шатгыктапкан Абай Эбщрахман атка М1нет1нболтан кезде, уйден б1рге ере шыкты. Бул кезде Магаштар тыста, аттарыныц кастарына кещ Эб1шт!Ц шыкканын гана тосып тур екен. Енд; б1разда тыкыршыган, жарау, журдек атгарга сарт-сарт М1нген жнтггер тобы Абайдыц кез алдында ж т аян салып, кeйбipi булкектей тусш, «Конырэулиеге» карай улы сеске кезнше жол тартты. Ж1Г1ттер булкектеген журюпен шогыры мол шубар той болып, батыска карай тартып барады. Арада ею сагаттай уакыт етп. Кейде желе жортып, кейде жазан жерлерде б1р-ек1 рет жарысып алысты. Б1р шакта журпншшер аршалытастак белге шыкканда, узын елке бойында, кальщ шалгынды кец коныска созыла конып отырган кальщ ауылды кepдi. Ет{ кызган жарау аттар жылкылы ауылдарды кер1с!мен елепзш ойкастай туседь Кейб1р жас аттар уй1рсект1к керсеттп, шщпрлеп к1С1неп те койысты. Топтын алдында Эбшттц айкын туст1 кара жал алтын сары аты келдендеп, кербез басып, ауыздыкпен альклырьш келед!. Э61ШАбайдьщ айтуы бойынша, бул кезде бастагы картузды, ескерлж шинельд тастаган. Саргыш кызгылт жука ж:бекпентыстаган жецш кара тымагы бар, бозбала тымак. Успнде кымбат булдан жука, кец етш тткюзген сурша шапаны бар. Жагасьш кызгылт коцыр баркытпен кен кайырган. Сырт кишмосындайболганымен, 1ште юнкерщк жазгы ак китель. Аягында эм!ркен жалтыр еттк. Оньщ екшес!нде шылдьграган жаркырауык шпорыда альшбаган-ды. Кутпеген кезде аддарьшан кержген мол ауыл Э б:п т ер!кс13 :ркищ1рд1. Топты бастап келе жаткан Акьшбай мен Кекбай бул ауылдардан киыс етет1н емес. Тура тартып келед1. Эб1ш <алгер: журе берем13»деп ед1. Буган Магаш пен Дэрмен, Кеютай ушеу4б1р кезде ун катгы. Олар «е»десш алган юсщей: —Осы ауылгатусш, кымазшппаттанатыншыгармыз!—десед. Ауыл жайлаудакерш журген бар ауылданелдекайдабаскэша. Аса мол аппакуйлер канаттаса, жи4коныскан. Б1рауылдеуге де келмейщ. Эдетте ер ауылдыц б1рнеше гана ак уй боладыда, кепш1Л1п коцыркай, караша, жарты лашыкка айнальш кетед!. Мынада

коцыркай, жудеу-жадау, малшы-косшы уйлер! тай шаптырымга созылган. Узак ауылдыц ек! жак шеттер!не шашыраган. Ал орталыктуста кеб1нше 1ргелесш, кейде кдбатгасыпотырган жеп- сепз канатуйлер мен отаулар мол. Жене барльисуйлердщки131т ц актыгы бес таласцандай. Биыл гана шымкай ак ки!3бен б]ркунде жапцандай. Отаулар гана емес, улкен уйлерд!н де уз1ктер{шц етектер! эр туст! манатпен оюланган. Ж ттгер ауылга такай бергенде, бул ауылдыц езгеше цонац- шылдыгы да байцалды. Кеп кермелерде бестен-оннан \"пзшген ертгеул! атгартур. Кьмызга, туспкке жиылган сансыз кеп белек- белек конактар тер1зд1. Эб1ш ауылдыц 1ргесше такалганша, кайда келе жатканын бшгенжок. ЕцщганаДермен буныцкасынажанасып кеп, акырын гана хабар етп: — Эб)ш, бул ауыл — ногай ауылы, Махмут ногайдыц аулы! Эб1ш неге келе жатцанды тусшбед!. — Ал бунда не бар? —Бундаенеуп Дщце апамайтцанМагрипа бар!—деп, Дермен куле карады. Сынап барлагандай. Эб!ш кызарып кетп. Дэрмен оныц ж узте кызыга карап келед:. Б1рак жауап каткан жок. Аныгында, буп н п жур!ст1ц себепш!с! осы Дэрмен. «Конырэулиеш»де ойлап шыгарып, Абайга айткан ез!. Ол Эб!пгп ел!кт1р1п, ерпп шыгу уш!Н тапкдн сылтауы. Д!лден1ц ауылына барып кайтцады Дермен Магаш пен Кекпайды ацылына цосып, ез1нше б1р есеп ойлауда болатын. Онысы—орайынтауып, Эб1ыже Магрипаны керсету. Сол есеппен ол осы ногай аулындагы ез1 курбы эз!лкой, ойыншы Ж1пт Этегедщге ¡с тапсырган. Ж ттке Ж1пт больш сыр ет!п айткан: —Эб:пгп ерпп барып калармыз. Сонда сен ногай аулында бол! Олардыц кыздарын толып жаткан уйлершен ¡здеп жур!п, тауып керу де оцай емес. Сен б1зд! сол ауылда бегеуге тырыс. Кисынын келлрт, кондырып Ж1берсецде тер!с болмайды. Эб!Ш пен Магрипаны дидарластырайык. Сейт1п, екеум!з сауабын алайык, негыласыц! Магрипаны менщ кергетм бар. Бул ещрде оган тец казак кызы жок. Ал соган сай Ж1пт бу кшз туырлыкты казактьщ баласында Эб1штен артык та туган жок, тумак та емес,—деген. Ойнакы, сауыцшьшЖ1птОтегедщ натайаулыныцез юс!а боп кеткен адам. Ол Дерменмен кылжакгаскдн-ды. Кью баратын ауылдыц етк!р тщщ жецгем тэр1здент, ашьщ эзмге салган.

Сондай каргандау,ыскаякжецгебольш, тусш езгерпп, ершнсылп етюзген. Жене бетт жыртып, сыгырайып турып: — Омай, шиюн, о Heci екен! «ЖМим» деп, «кара казактыц асылы» деп. О HeMeci Абайдыц энеуб1реу кырыккан серкещ борбайланган солдат баласы ма, бет!м-ау! Магышымнан он айналса болар! Аузынан уызы тамган, ак жузд! айым Магышымнан! Белем, Дермен, кундердц куш болса ма? Сеш ме! Женгетай мен куда кедесш сенен бе!.. Дэнекер Дермен, сенен сылкитып турып алармын! Шырылдатып турып, борбайьщнан суйреп, отка да, суга да салармын, бэлем!—деген. Шебер ойыншы сан кубылган да, Дермецщ кеп кудщрген. BipaKсонда женгенщ ттл1мен сейлеп турып, езМн де осы жолда делдал болатынын таныткан. K,a3ip MÍHe, бупнп жур1ст! ез! билеген Дермен Эбйпт! сол Магрипаньщ аулыньщ усттнен байкаусызда тус1рген Kici болды. Бар топты едейшеп бурып экелд!. Кун мелшер!н быген Отегелй осы ауылдьщтап ортасьщдагы ец улкен, сепз канат уйд1Цкермесшщ тусында тур екен. Кдсьша 6ip топ узын бойлы, кесек денел1, сэнд1 ктнген еркектерд! алыпты. Дермен ез тобьшьщ алдьша Tycin, Эбйнтщ катарына mecin, ауылды езен жакган 1ргелеп келед!. — Былай тарт. Bepi жур! Bepi бастырындар!— деп, арт- тагыларга айта Tycin, жацагы жаяу топка ат мандайын дел туралады. Журпншшер жеттп, ауыл иелерше селемдесш болысымен, 6ip-6ip жылпос ж!пт аттарды устап, конактарды курметпен TycipicTi. Отегелд! Дерменнщ атын e3i устап, оны Tycipin жатып, ею кез1 кул1мдеп, ел: де баягы Kepi жецге боп езшдеп жур. —Б, уедепдл кайным-ай! Айткан сертген шыгьшсыц-ау!BipaK MeHiH, KañbmciHniM, Кезжаксым бупн ауыл кыдь:рып кеткенш кайтейж! Дермен секем алып калды. —Шын айтасьш ба?—деп, Отегенлшщкутмареп, сьпырайып турган жYзiнe кэраса да, аныгын ангара алмады. Сонан соц: —Ендеше бол, шакцрып кел! Ауылра кайтар!—деп калды. Конакгар юрген улкен уй eciriHeHтерже дейт кызыл коныр юлемдермен, кундызды тус^здермен безелген, шайы шы- мылдыктармен шымкалган. Inii улкен, децгелек залдай. Opi бшк, epi жайлы, салкын екен. Жагалай калыц xi6eK керпелер [79

жайылган. Пала кестеймен безелген улкен ак жастыкгар уй 1ргелер1нде мол-мол орын алыскан. К,онацтар торге жайгасты. Ауыл иелер!, орта жасты кара сакалдылар мен селд!р суйык муртты жтттер конактардьщ теменп жацтарын ала ею шетген, ею суйек тесек*пн алдарынан отырысты. К,онактардыц 1Ш!нде Акылбай, Магаш, Кеютай кундыз бер1ктер киген. Нала *ппнш1лер1 *пккен бешпет-шапандары бар, сещц болатын. Ауыл иелергде шмм улплерже Караганда, шеттер!нен кербез кшннгп. Мунда осы ауылдардыц атасы, бул кунде ез! кайтыс болган Махмут деген ногайдын бес баласыныц ушеу1 отыр. Солардын улкет, торге жуык отырган мынау ерекше кесек денел] — Жакып. Ек1нш1С! —жене де толык, би1К келген, улкен ак сур жузд1, кара кас, кара сакалды, улкен кара кезд: Муса. Уш1н- шк1 —бул ауылдыц кенжес1, осы улкен уйдщ иес1, жас, тольщ, орта бойлы, акшыл кызгылт, сулу жузд1 ж т т Мусабай. Жене осьмармен туе:, денес1, улкен кез1, мурны уксас келген жас ж т т Нуртаза бар. Ол — дел осы отырган ж тттердщ туган жиет. Аз уакытга камыстегенеге куйылганкымыз кетп сапырылып таралганда, ауыл иес! мен конактар эр жайдан, тус-тустан жен сурасып, сейлес1П кетп. Ауыл иелер! жацагы уш-терт адам аса сыпайы, момын. Ж т кулет1н жылы шырайлы. К,онактарына ездер)нщ курмепн демщ, биязы етш жетюзет1н адамдар тэр13Д1. Тыска шыгып, аттардьщ суыганын отка Ж1бер1п кайткан Элмагамбет пен Дермен жаца хабар айтып келд). —Бул ауыл туспк кана емес, кондырмай да Ж1бермес. — Тыста жайратып, б1р марка кулын сойгызып жатканын ащардык!—десп. Цонакгар тобын Дермен билеген де, аулы мен Мусабайларды Отегедщ билеген. Ол бул Ж1пттердп —Сет1мен келген конак екен. Б1раз ойьш-сауык жасап, кона жаткызып Ж1берген!ц макул!—деп, шайдан сон тыска шыккан Мусабайга акыл салган. К,онакгар касынам ез уйне кайткалы шыккан ецгезердей, келбетп, би!к балуан денел! Жакьш та Мусабайга: —Осы Отегелд1сез1дурыс,—деп, журемэслихат бершкеткен. Этегедщ Мусабайга айтьш, Э бш тц 1р1скрипкашы екетн де б{лд1рд1. Жакнндагы Шубардыц аулына кю! ж!берш, сонын скрипкасмн алтызудь! меслихатетп. Бул оныцею есебже б^рдей

орай кедщ. Мусабайдыцэйел! бупн цасынаМатрипаны eprin, сол Шубардын аулына кеткен екен. Мусабай ез1 енерпаз болмасада неше алуанэзшцои, кудщрп, ецпмеш1, сауыкшыл адамдарды аса жакет керепн. Цысы-жазы айналасынан, аулынан сондай сауьщшылар топтарын, Этегедщ сиякгы кызык, думан адамдарын жбермей, жолдас етш журепн. K,a3ip Этегелд1 айткан сездщ 6epiH тепе макулдап, Этегелйтц осы ауылдаты iHici Баймурынды Шубардын аулына шапшац женелтп. Баймурын атка мнйп женеле бергенде Этегелд4: — Сол ауылдын, 6ip керш!С1нде жумысым бар едИ Анатан тапсырып ж1берей1Н1ш!—деп, кермедеп атка мжген Баймурьшта онашаланып келген. ImciHeтапсыртаныез жумысыболмадь!. Баймурынскрипканц алсын жене Мусабайдьщ кел1ншепне оцашалап, селем айтсын; Матрипамен екеу1 тез ауылта кайтсын!Мунда уйге конакгар кеп жатыр. Соны бщщр!—деген. Осымен кулама бесж кез!нде туст!К ас тскен шакга скрипка дакедщ. МусабайдьщKeniHmeriменМагрипада, касгарынаергкен кыз-кел!ншек, некерлер1мен ауылга кайтты. Эз1мбай тустес, узындау цайцы мурынды, цызыл кел1ншек уйгеKipin, конакгармен сьшайыранаамандасты. Пеуескеде буныц касында болтан кутуш1 цызы керпе-жастык, шапан-шелш! уйге ала К1рд1. BipaK Магрипа бунда KipreH жок. Ол сыртта ез уй1шн тусында пэуескеден туйп, экес1 Сулейментц бупн конакган онашалау туртан улкен уй1не Kipin кеткен-дь К,улын сойып, конак еткен ауылдан туспкпен тана аттаньш кетуге болмайды. Ет жеп жене де асыкпай отырып, шай ioiin болтан конакгар тыска шыккан кезде, жаздын KyHi кешендеп те калтан eAi. Бул уацытга кермедеп конак аттарыньщ 6ipi де жок- BepiH жылцыга ж!берген екен. Кеп жолаушыньщ ер-токымдары кершщеп конакуйщц6ip босатасьша бшк уйлш жиналтан. Ондай камнын 6epiH ютеткен —Мусабайлар. Жене осы конакгарды аса жаксы шыраймен купп оть!ртан сол Мусабайдын жиeнi, курбы ж4г т Нуртаза. Ымырт жабылып, ел орынга отырып, кешк! шай узак нпМп болтан соц, Мусабайдыц утнде ен-куй eHepi басталды, Айтай- шуы басылтан, тыным алтан ауылта ец алгаш сызьшьш, созыла шыкканскрипкауш естщщ. Кьвыкгы ёнердщсататыбасталтанын сездрд4. Кершшес уйлерге тыста журген Kyrymi ж!пттер мен келшшектер ен-куй басталтанын мeлiм ericin жатгы. Уй neci ейел езшщ жас абысындарына, кайьшс!нл!лер{не тепе хабаршылар №

лйбердь «Келс1н!» деп, «Кенже арац шакырды» депз!п, Мусабайдыц атынан Магрипага арнап та селем айтгы. Бул уакытгарда скрипкада орыстыц есем сырлы, суду сез!мд1 «Леснаясказка», «Надволнами»сиякты вальстер!сызылган. Кейде ойнащпып кыздырран марштар кетед{. Кызыктыра кубылган мазуркалардай би куйлер! де кезектесе Tycin, тамылжи тепл!п жаткан-ды. Эз1р скрипканы жалгыз тарткан Эб)ш. Ол мынандай бетен, сый ауылда турегелш турьш тартуды ьщгайсыз Kepin, терден турып кел1п, оц жактагы би1к тесекке cyñeHin тартады. Аз уакьпта улкен уйд1ц eKi жагьшан акырын сьщкылдап, кул!п келе жаткан жас ейелдер ynaepi естщд!. Дермен, Магаш, Кеютай, Этегелд! сиякгы бупнп кеште бер!не ортак сырсактаган жтттердщ кулагына жи!-жи! сылдыраган шолпы дыбыстары келед1. Олардыц сергек кулакгары сол дыбыстарга мен берумен 6ipre, кездер1 де eciK жактарра жи! карасады. Эуел: ер жастагы балалар KipicTi. Булардьщ да ендер1 таза казак тепнен баскарак екендер!н б)лд:ред!. Ke6iHÍH жуз! акшыл не кызгылт саргыш. Шаштары коныркай, кездер1 улкен, мурындарь[ KorepiHKi, бойы узындау, TÍK6iTKeH. Экелер1сиякты бул немере буын да сулуша келген. Жаксы будандыкгы б[дд]ред1. Жас балалар, жас кыздар да бойшан, денелер1 кесектеу, кол-аяктарыныц 6iTicTepi де балгын, сом келгендей. Балаларартынан б;рнешекыздар Kipni. Олардьщалдындаузын бойлы, ак кызыл ажары айкын кершген кцз кедщ. Коюлау касы, колацкарашашыдашырайынашатускен. Шашрещнен eni баска, улкен нурлы, сурша кез1 бар сулу, сенд) кыз. Узындау б1ткен аппакжумыр мойнындажас сулудьщ 6ipa3 толыктыгы байкалады. Тамак астында ак бугагы 6ip толкын сел б!Л!нед!. Саусактары салады, аппак суйр!ктей боп, уштары унпйрлене б1ткен. Артындары кыздар да осы рендес, ногай аулыныц жаца ecnipiM сецщ бoйжeткeндepi екен. К,ыздар юргенде, B6im скрипкасьж тоцтатып, жаца келген сыпайы топка тербиел! ¡лтипат бшд!рд1. Орнынан турып, бел кып-кызыл бол ду ете Tycin, сел бас ие, амандаскандай белп erri. Алдыцгы кыз Магрипаныц e3i болатын. Оны мен cepiKTepiHe Мусабайдьщ кел!ншеп жене Мусабайдыц ез1 мен Нуртаза, Отегедщ сиякты ауыл иелер! Эб1шпен катар тез турысып, торге карай шыгуга жол 6epicTi. Магрипаныц кеп конак успне юргел1 ею бет!ду erin кызарьш, кып-кызыл epinnepi уялрандай жымиьш, аппак кесек TicTepiH керсетп. Ол сецщ салмакпен баяу басып, 182

алгынды шолпысы ете жцшже, биязы унмен шылдырлай кел^п, Мусабайдындел жогаргы жагынан отырды. Калган цыздардыц жастары будан KimipeK ед1. Олар торге шыгуга, жогарылауга именш, ею жакка батцщ. Bepi де Нургазамен Мусабайдантомен отырды. Солардыцартынануйге уш-тергортажасты женгелер, аналар кеп юрй. Буларга терде отырган цонактар орындарынан турьш, цагылысып, цатардан орьш берюкен. Торге кеп отырган ейелдерйц тпйндер! аныц казак рендес Бастарьшдаоцалы, кестел1 аппаккимешек-шаршылар. Булардьщ 1Ш1нде оншальщ узын бойлы ейелдер жок. Bipan 6epi де денел!, толыкжузщ, омыраулы келген ейелдер. Kenmúiiri кара кас, кара коз, кодыркай цызгылт немесе акшыл кызгылт жузд!. Магаштын ойына мыскыл аралас 6ip байлау да кедщ. Ол ез 1Ш)нен «Татардын мынау купещн!ц коз! кереген екен! Казак шнненкорнект1ш байкамаптыдепюнэлауга болмас!Саудагерлер бул сахараныц сулу кыздарьштандай бмген тер13щЬдеп ойлады. Енд1 б1разда бейб!шелер Эбшггермен амандасып, жайгасып отырысьш болган сон., Этегелд! ойнацы, эз1ЛКой унге салды. —Е, ойынымызды бузды гой мьша бейбшелер! 0 3 ÍMÍ3 осында жаксы ойнап отыр едйс, коркып калдыкпа? Timi, скрипкамызда ундеуден калды гой! О Heci екен... бейб!шелерд1н,—деп, кабагьш oripiK шытынган болды. Мусанын терде отырган сем!3, кызгылт жузд1 токалы Турайга карады. Турай бейбйпе соншалык сулу, аппак TíciH аз аксита кулш: — Айналайын Этеш, корка керме! Скрипкац, ecipece, корыкрасьш!Bi3 e3ÍMÍ3де соны Kepin, тындагалы кедщк. Кдйсыц едщ жанагы жаксы унмен осы ауылдытугел теб1ренткешц! Эбйп калкам, сенсщ бе? Таргшы, Ш1м!—деп, 6ip жагынанезм ете жене ез1 эм!р ете сейлед1. Оныц булай сейлеуше жен1 де бар. Турай осы отырган конактыц 6epiH езше бауыр, терюн санай алады. Ол —Торгай Байтерешц кызы. Kß3ip Турайдьщ сез1нен соц, Этегедщ орнынан цозгалып, ж упнт огырьш алып: — Ал ендеше, алакай! Апам ойна дей. Кел, балалар, тагы ойнайык, тагы элп тетпм!зд1 тартайык!— деп Об1шке карап, скрипкадаойнаудьщбелпсш шапшацкозгалыстармен жасадыда, уйдщ imiH тепе кудщрд!. Алгашкы салкын сыпайылыктьщ тон-торысын Отегелд! сейшпп Ж1берд1. Енй уйде бурынгы отырган мен жаца келгеннщ 183

барльны Эбшже караган ед1. Ол скрипканы кеп уш1нтартканда, турегеп тарту колайлы екетн айтып, сол ушш уй 1ппнен руксат eiiHin алды. Енд! Магрипаныц кдрсысындатурьш, улкен ыргак, есем толцынды, кеп кубылысы бар езгеше керкем сез1мдер куйш тартып Kerri. Куй ауыл адамдарын аса таныркатты. Keйбip тамсанып, тамашалаган, акырьшсуйсше кулген, сел биннген ундерден баска дыбыс жок. МежМс уйып тындагандай. Тек Эб1ш токтаган уакытга кошеметтеп, алгыс аралас макгау сездер айтып: —Кеп жаса, карагым! —Кандай енер! —Бесе, осылайтартылсакерек кой!—дескен ужен аналар мен жасы улкен еркектердщ гана сездерщ ангарылды. Балалар, кыз- кел{ншектер жаты 6ipiHe-6ipi сыбырлап, акырын кул1С!п, Эб}шиен кездерш алмай, тац-тамаша болысады. Журттыц кайта кумартып, «тагы, тагы да болса!» дескен т^лeктepiнe орай, 9 6 im енд1 жаца куйлер тартьш Kerri. Бунысы алгашкьщай салмакты, узак кайырмалы, улкен сырлы куй емес. Кеп тындаушыга оцай есер erin жетерлж, ойнакы куйлер. Жене 6ipiHeH сон 6ipi ауыскан ширак кызык би куйлер!. Кейде жылдамдатып оркытып ойнаганда, шапшан кызуменен тартып кеткенде, Эб1штщ ЖYзi дуылдап, кызара тусед{. Ол —Ka3ip бул сахара, бул адамлар бурьш ез ортасында Kepin бшмеген жан, баскаша казак. Кейндеп 6iTKeH шашы ак мандайын кен eTin керсетед:. Кыскалау коцыркай шаштары жалтырай таралган. Кетерщю кцрлы мурын, жука ер1ндер! мен Абайша бггкен ж)п- ж1щшке кара касы 3 6 in rri ез тукымыньщ ец 6ip сулу жасы депзгендей. Бойы да узын, Tin-riK суцгак бпкен. BipaKкырынан Караганда CYйeктepi жукалау болганнан ба, бар денем де незж, жука боп кершей. Узынша аппак саусактары скрипка шектер1н бойлагандаезгеше шапшан. Анык «бармагынан балтамган»дейпн осы. Шебер, киын, мол кимылдарды шапшан сенмен аткарады. Би куйлердщ Ke6iHiH Yзiлici уй 1Ш!не ж т кулк1, кызулы жещлд1к 6epin токтагандай болады. Эр тустан дабырласып, сейлест калган ундер шыгады. Магрипа юрген жерден Эбйн бул кыздьщерекше б1ткендене сулулыгьш, жуз нурын айрыкщабагалаган. Улкен сургьиггкезшщ 6ip ез!нде каншальщ шугылалы, есерл! сулулык барын оцай ангарды. Кь1здьщ ак жуз1ндеп есем кызьыы Эб:ш куй тартып турган кезде сан толкыганы да байкалады. Bipece коюлана тусш, Кызыл арай, б:рде акшыл кызылга айналады. 184

Э бм тщ ез1 де Магрипага карай тускен шактарында б:р кызарып, б!р агарады. Магрипаньщ касында отырган Дермен б!р ауьщ: —Куй жаксы ма?—деп сураган ед1. Магрипа сыпайы бурыльш, кызара кудщ де, нурлы сургылт кездер!н Дерменге аударды. Ж т т ¡нннен: «Не деген гажайып, сэулел! кездер»деп кадды. Таты б:ркуйщцтусындаЭбндтен кезш алмай, узак карап калган Магрипага Дэрмен дел соныц ойыныц успнен тускендей болып: —Ж т т жаксы емес пе?—деп ед1. Магрипа улкен ак жузш Дерменге шугыл бурганда, ею бе*п капы ду етп. Кастары да сел-сел шытынып калды. Уялатьж сез тастагынын жене бул сез:не ешуакытта жауап ала алмайтьшын енд1 ангарганДермен кеудеане колын койьш, басын кайта-кдйта тп , кеш!р!м сурагандай белп жасады. Кыз кулмей, томсарыцкырап жузш бурды. Ецщ Эбiшкe карамауга тырысты. Ешб1р жанга ашылып кермеген уркек суду, жанагы оцыс суракган кысылып, тыгылып калган. Оз 1Ш1ндеп сондайлык сел бул)нумен ол енд{п суык езгер^н ануармай да калды. Каз1р Эбш казак ендерж тартып кеткен ед1. Осы жылдар жаца келген «Бурылтай» эн)н есем буралтьш, созып женелгенде, Эб1пгпн.кдсьшабарган Элмагамбет енш1 шыркаптурьш косыльш кетп. Жиынга тус1Н1К11 казак эн1 epi скрипкада, ер] енерл!, Ж1- щшке, ашыкунд! енш1нщкемей1нде ыргалганда, журт жацадан рахат тауып тамашалап отыр. Осыдан соц тагы б1рнеше есю ен- дерд тартып кел!п, акыры ауыл иес1 Мусабайдьщ етттиа бойын- ша Эб1ш Абай ендер!не ауысты. Элмагамбет «Тещр1 коскан жар едц сен» деген елещ менен «Татьяна» назын толкьггьш женедщ. Дермен осы туста Магрипага «буны к)м айткан?»деп барлау сурак берд1. Магрипа тагы да сыпайы жузш бурып, кулюс13 шыншыл ажармен «ТатьянаныдОнегинге жазган еюнылхаты»деп бщщрщ. Эз1бул еленд1 бшеттн. Дермен кыздыц не айтканьж есппс! кеп: —Юм сез:?—деп сурап ед]. Магрипаакырынайтсада, соншалыккуйл:унменжауапкатгы. —Пушкин сез!. Абай агам аударган! Дермен: —С13 оны да бмед! екенс13 гой!—дегенде Магрипа кудщ де, Эб1шке карал отырьш бас изеп, сьщгырлаган едем1 ун^мен тагы жауап катгы. 185

— EüteMÍH. Менде Абай агамнын ттабы бар. Бар сез!н бшемш!—дед!. Дермен iiuineH Абай yniiH ырза болатускендей. Бул сахарада Абайдьщтындаушысы емес, тэрбиел[ окушы цыздары бар екетн де еске алды. Эб]ш скрипканы тартып туртанмен, кецш жене кез! де кеб]нше Магрипа жакка ж т аугандай болатын. Ол Дэрментц Матрипаны сейлет!п, кейде кудщре жауаптасып отыртанына ез imiHeH аса ырза болтан. Кейде куй ыргагымен коса козталтан болып, Дэрменге бас изейтуст, оны куптатанын бщвцрш, сел тана жымиып та кояды. Кейн Эб:ш токгатан уакытта, уй itiii Teric алтыс айтты: — Сонш а кеп ецбек етт1н! — Bi3re керсеткен iHiniK цурмет)не ракмет, карагым!—деп, Матрипаньщ анасы, улкен. толык. узынша жузд1 ак 6eñ6ime де алгысын айтты. — Жотары шык, 3 6im , отыр! Журтка кызмет етем деп шаршадынтой!—деп, Мусабай ез касынан орын босата 6epin ед), конакка улкен ата жасатан ¡лтипатын 1штей костатан Магрипада Мусабай жацка козтала Tycin, Эбшже ез орньш берд!. Эб1ш бул козталысты ыцтайсыз Kepin, цыздьщ алдына кел!п: —Жо, жок... ci3 козталманыз, ракмет!.. Мен Мусабай касынан темен-ак отырамьш!—деп-ак ед1. Магрипа отырган калпында козгалып, Мусабай касына ауысып алды. ИЫп келе жаткан Эб1шке жотары карап, улкен суртылткездер!н кетергенде онын кып-кызыл ер1цдер:нде, эдем! достык ажарындай, жымиюда бар ед:. Алтыс па, алташ жасалтан шыншыл жасгык штипаты ма? Калайда Матрипаньщосы арадаты жуз1мен барлыцезгеше сенд! ажары, сирек нуры Эб1штщ журепн аса 6ip ыстьщ нез!к леппен шарпып еткендей болды. Орнына отыртанда Дерментн отан недап жолдастык кошемет эзш айтып жатканын ацтартанда жок. О й де аппак боп, езгер1п, кобалжып кдлтандай. Тун бойы отыртан сауыкшыл топ Мусабай утнен тац кыландап келе жатцанда тана таратан-ды. Жатарда тысца, сейшге шыккан Эб1ш ауылдан узап, езен жаталап, жалтыз кетт1. Отан 6ipa3 epin бартан Дермен кейндеп, езен жатасындаты 6ip таста тосып отыр. Медщр салцын сулы ж!Ц1шке езен жатасында окта-текте юшшеу жас тал-теректер кершей. Аласа акшыл жас кайыц, кызыл мойыл кездесед). Озенн1н Эб'ш келе жаткан жаты узак 186

созылган жасыл белд1Н,етепн жагалап отырады. Ек1нш1 жагада ногай аулыныц жэрмецкеге ттгшгендей кеп уйлер! мол болып шубатылып, ¡лес1п келед{. Кей уйлердщ тусынан тацататыным алган итгер жалкау, керенау гана ур!п кояды. Тац атуымен б:рге ерте турган лак, козыньщ маныраган ундер1 келед1. Эбни осындай узд!к-узд{к\"привлжтыныстарын, ундершшала гана естид1. Кещл!нде ез1рше ойсыз, атаусыз болса да улкен кубылыс бар. Жас жанына езгер1с салгандай б:р жацалыктьщ ецгетн ангарады. Бул не? Эл: тшекке айналмаган, арман боп та еспеген, б:рак енд1 кайтып умытылмастай, ешпестей, атсыз б!р сез1м! Коз! ашыккеле жатсада, алдындагыдуниею кермещц. Бар журеп, зейтмен Магрипаныц ак жуз1н гана, коцыркай колан шашын гана кергендей. Аппак суйр:к, узынша саусактарын б1рт)ндеп коз алдынан еткергендей. Бipece кен,ашылатын улкен шугылалы сургылт кездер1, б!р сет кып-кызыл ер!ндер1 немесе сыцгырлап кулген сылдыраган ун! мен бфл!-жарым т]л каткан сездер1 кулагына келгендей болады. Осымен катар Эб1шт1н. ¡цпнде б1р алысу да бар. Токтау керек!Сабыр кайда? Эл1 кеп андау, кеп бшу кажет! Оныц ¡Ш1кандай? Онда осы Обштегщей ден тарткан, дос шырай бар ма, жок па? Жене, титл, Эб1игпн. шын ниеп бар ма? Туган- туыскан айтканыменен, ел: Эб!шт!д ез ¡Ш1ндеп байлау кандай? Бул еуел1, уйлене ме? Уйленсе, сахара кызьшауйленеме? Осыныц бер1 —езш1ц ерб!р ¡с мшезш ойлап, сабырмен жайлап ¡стеймш дей*пн Эб1ш уш1н шешшмеген туйндер. Ол б:р сала куд!ктер болса, енд1 б1реу1 тагы бар. Ец улкен, ес!ресе, тыйымга тартатын жай —сол туйн! Ол —Эбштщ туган ел1нде, аулында ешк)мге айтпаган, аша алмаган сыры. Осынша таза, балауса жастьщ ем:р)ндеп ауыр шындыгы. Азат басьш жи! ойлантатын кайгысыда сол. Эбж Петербургта биылгыкектемнен бер1 езш1ц ем1р! туралы б1р кау!пт1 езгер!с сезген. Эз:рше кеп б!Л1нбесе де, езше гана мел!м болса да, буны кинап коркытатын кауп1 бар. Петербургтагы улкен доктор Эб:шке катты сактандыру айткан. Бунда жаца басталуга мумюн боп ангарылган ауру бар. Каны катты азаюымен аралас, екпесше шшген сыркат бар. Кут!нбесе, сактанбаса, кеп жастык жещлд1кпен тыйылып журмесе, буныцкуртауругаайналар жайыбардеген. Аракйыуден тыя сейлеген акылгей М1незд1доктордан Эб1ш уйлену жайында сураган. Ойткеш Магаш пен Кеютай ез хатгарында сол жецщ де козгайтын. Доктор ол туралы жас ж ттке меслихат бермеген. М7

«6 зщ1зге де Kayin, алатын жарыцызрада катер... бул шакта, бул жаста мен ci3re руксат етпес ед!м» деген-д!. Кеудеиндеп Т1рлж кайгысы муныц ep6ip оцаша кезде, Эб!шпц кабак,шьпъшьш, ез!мен-ез! боп ойланып калатын муны ед. K,a3ip Магрипаныц уыздай cay жуз!н ыстык толцынмен кез алдынаелестет!п келе жаткднда, езжщ жацагы жасырын кайгысы есже тусп. Сол езгеше жудеип, куартып Ж!берд1. «Жок, жок!.. Bepi де бос, мумюн емес! Ол буйырылмаган!» дегендей боп, журютен де, жалгыз сенделуден де тез, оцыс токгалды. Ауылга карай шугыл бурылдь!да, енд1 жылдам басып, жататын уй жакка кайырылды. Жолда муны тосып отырган Дэрменге кеп, сез де наткан жок. —Жур жатамыз, Дэрмен!—деп, салкынтанасез тастап, аяцдай берд!. Ертещнде кеш оянган конактар, тагы да 6ip туст4к жеп, конакшыл, дос-жар ауылдан аттанып кетп. Булар ездер! ниет кьт шыккан «К,онырэулиеге» енд! тез жетпек боп, асыга тарткан. Кейде аялдап, кейде жазыкжерлердедур!ддет!п жарыс салган жастар Kimi 6eciHкез!цде 6ip мол кара судыцжанына жетп. Бунда отырган бай ауылдын улкен, аппак уйлер1 кеп. Айналасында калын шогыр жылцы жур. Эб1ш бул ауыдды бшмеуш1 ед]. Магашпен екеу! кёптен онаша енпмелес!п келе жаткан. Енд! осы ауылдан кымыз ¡шпек лайык шыгар деп, !HiciHe ацылдаскан ед!. Магаш: — Бул жер Есболаттыц Карасуы атанады. Мынау отырган ауыл —Оразбайаулы!—дед!. Шел!ркеп келе жатсада, «булауылга туспейм!3» дед!. Елу-алпыс кулын байлаулы жаткан салкар желшщ жанынан жастар тобы ете берд1. Ауылдан шыгыпалган сон, ел ¡нйндеп каз!рп елек, тартыс жайлы Эбйнтщ сурауы бойынша Магаш тагы да айта бастады. —Елдщ белес! аткамшерлердщ езд!-ез1мен кетсе 6ipcepi fой. Туралап журген Ж0К-Ж1Т1Ккепт! де солардьщ белес! шарпымай турмайды. Момын болсан да, кашып отырсац да, осы жаман- шылыкгыцкурыгьшанкутыларкунщ жок. Timi, сол шарасыздык агамнында кол-аягын удайы буып, о KiciHiде арылмас 6ip уайым, белеге тогьп*арманбольш отырады!—деген. Эб!ыгпц бул сезд! макулдагысы келмейщ. Озге болса да, дел ^байды осы беледен сактап калуга болады деп ойлайды. Магаш ез агасынын бул жайды TyciHyi успрт екен!н бшдюмек. Сейт!п. 188

ез аулыныцайналасындажур1пжаткантартыс пентэсщдерд! айта бастады. — Жацагы Оразбай аулы б1зд1н.экеьмзге карсы арылмас жау- лыктьщ 6ip кез! ecenTi. Ана жылы Текежан жылкысы кырыл- ганда, Ж^птекке астыртын дем берген осы Оразбай деп б!ЛД1 б!зд:ц Ыргызбай imi. Кейш бул Ж1птек пен б13Д1Цауылдардыц куйрыгын байластыргандай етш киян-кесю араздык жаульщка жетюзд де, 03i кашып шыгып кетп. Беленщ отына жалгыз Ж:п- тект! HTepinтастап кдшты. Ал енщ, олдау бггкеннен бер! Жирен- шемен eKeyi тагыдатынымтаппай жур. Тагы 6ip тьщбелею екем- нщ басына кулатып керсем дегенде, ¡шкен асын жерге кояды. 0 з1ндей белеге, зулымдыкка тойымы жок Текежан сияктыны жауласа 6ipcepi. «Оньщ 6ip кос жылкысьш цыргызып, теубесже TycipAÎM» деп б1лед1. Еншп eci-дерт!, «emÍM —касым» деп, агамды жауламак- Оспан агамада туралап тимейд1. Оны жалгыз, жалкы дейд!. Жене агамньщ ыгындагы туысы деп б1лед1. Ол e3i осы кунде болыс. Оразбайдыц кагазы сол болыска байланысты. Осындай ер есеппен Оспан агама туралап тимейцц. Анау жанжал уагында, сол жылдарда Кунту баска болыска шыгып кетсе де, Оразбай 6ip аягынан ùiiHin калды. Жат болыска шыгып кетсе бел асып, куш алып кетед! деп, Ж1бертпей койган б1здщ К,унанбай балалары. Булардк! де Оразбайдыц icme орай дегенмен, барып турган аямас жаулык. Мен бул жайды CÍ3 жаксы б!лсш деп ею жагына ортак жаманшылыкты тугел айтып келе жатырмын!— дегенде, B 6im осылай айту кажет екен1н, оныц тш ейпт осы екен!н б1лд!рд1. Магаш тагы да Эб1Ш*птангалдыргандай киын т у й т бар, аса соракы М1нездерд1ц жайын баяндап келед1. —Баска болыскашыгаалмайкалгансон Оразбайосы елшпцде алыс-тартыстьщ тесинн жаца жолга салды. Bip жагынан Жиренше, АбыралыдайcepiKrepiH кольшамытыметшустап отыр. EKÎHmi жагынан, К,унанбай баласыньщез iiniHeHде Ж1кшыгаруга жаньш салып жур. Текежан анажылы жылкысы алынганнан 6epi карай агамменен араз гой. Сонда сойыл алып шаппады деп, Ж ттек т, Базаралыны курткызбады деп екпелеген. Берттнде Оспанмен 6ipre ез кеп бойынша Оразбайды жаулай туcri де токырапкалдц. БаласыЭз1мбай екеушщецщп айласы, осысонуы кезде Оразбаймен 1штей б т м табуга бетмдеп жур. Оразбай болса, Текежанды езже косып алса, жауламагы Оспанда емес, дел агамньщ басы, Жиреншемен eKeyi кеп заманнан 6epi агама катты еш. О KiciHiHсейлеген едшет сезж суймейщ. №

Магаш пен Эб1ш екеу! жаулар жайын эцпмелесе келе, цаз!р цырдагыжумыстардыцм эт-ж етн саралады. БулдаланьщKa3ipri кундеп жуаны мен eMipmici —тепе Абайга нас боп, бетш ашты. Сонда ездер!Н1Нарасын алса, эр тобы эр алуан. Тэкежан болса, кешеп ага султан К,унанбайдьщ баласы, «эм1р-куйреттек ез!мде болсын, оны сьшаушы да болмасын, таласьш, тартып аламдеуш1 де шыцпасын. Ал ецщ, цалай жесем де ара тусупн де болмасын» дейд!. Ол: «Осы елдщ кешеп ханы, кудай койган eMipmiciMiH» дейщ. «Акдегетм алгыс, карадегетм каргыс болсын»дейщ. «Сол куйреимщ KÍMкостаса—досым, жаным сол»дейд1. Ол костаушы кандай содырдан, сойкандьщан шыксын — 6epi6ip. Керепне жараса —жеткет. Ал сол жолына xiM царсы болса, ол 03ÍHÍH. ет бауырынан шыксын —аяспас душпаны. Сейт1п, кет1скен1 Абай, табысканы Оразбай болса тук емес. Ал Оразбай болса, ез: эюм болам, хан-султан болам демейд!. Ырац «солардьщ бэрше де ен керек куш болам да, ез деген1мш аламьш»дейщ. Керепне 6ip кун ульщ, 6ip кун урлык жараса, 6epiH жаратады. Оныц талгайтын тамагы жок. Жем, жемганакерек. Осыньщтубшен байлыксалмак тапса болганы. Ka3ip бул елдщ ен байы Оразбай екет де рас. Ал сол жацагы сырын юм ашып, юм эшкерелеп айтайын десе, оны дшнен де шыккан, елден де шыккан кас душпаны eiin, элердей алысады. Бул жолда оныц аяйтын адамы, аянып, ipKin калар цуралы болмайды. Бетпе-бет келсе, агам бэрт1ц шабан-шардац жаман ойын халыцка ейгшеп ашып та, басып та кетед1. Буны да кешпейд!. Байьшалгалы айналасына арамдыгьш 0Txi3in, жуандап кеткен жауыздар гой! Агамньщ халык камкоры болып жазып отыргансезше де жау. Атыраптагы санТобыщъщайелгежайылып тарап бара жаткан абыройьщ да элердей кызганады. Ульщка да шагады, аткам1нер атаулыгада «Абай залым, Абай аяр, жаудыц улкет осы, осыны жыцпай кез!Ц ашылмайды»дейщ. Олар жэне Абай б1здщ ата-бабамыздыц жол-жорасын аздырады дейд!, мусылманшылык д!И1М!зден, эулие тутцан ишан-п!р1М!зден ажыратады дейд!. «Бупнп н эс^ 1, келер урпакты тугел!мен бузып, орыс еткел1 жур» дейщ... Bip жагынан орыс улыктары аркылы Абайды абацтыга алгызса, жер аударткызсадеп кушырланадыда, eKiHini жагынан, барлык орыс халцына, тугел Россияга ¡штершен соншалык нас куйде журей. Орыстан казац халкына келетш жацсылыщы тани бшмегеш, алабшмегеш езщщ жамандыгынан екешнесептемейщ. Абайдьщсонытаньш алабшгеюн, халцынатанытканьш елгецдей цызганыш етед1.

Сейтт, кеп белекорды кунде айтактап, агамныц соцына салумен келей. Осы жолда К,унанбайдьщ Абаймен тец праволы баласы жене жауыздыктыц кандайынан болсын кашпайтыц Тэкежанды ез жагьша тартып алса, Абайды жыгуы онай сиякты кершей. Ал Тэкежанды тарту уш!н, онын баласымен екеу!не мол кылыпмал беретшболса, содан асыл сауда жок. Сонымендел осы кундерде Оразбай Текежанга кайта-кайта К1С1 салып, одан кудалык сурап отыр. Эз1мбайдан туган бес!ктеп кызды б1р немерес)не айттырмак дейд!. Соньщ «каргь! бауына жуз КУР ат берем1№>деп сез салыпты! Эб1ш бул туста кабак туй:п, бас шайкады. — Не деген кунсыз сумдар!... Ал бул женде Оспан агам калай?—дед!. —Ол б!рбеткей, тура, кесек мтезд: адам гой. Устаган жерде колы, т1стегенде йс: кететш К!С! емес пе!? Тэкежанньщ бултагьж елемей жур. Кдсымнан кетед!, кешеп намысын сатады деп ойламайды. Оразбайдын Абайга ешт!п жене ел 1Ш1ндепайыкрас пэленщ айнымасезезип болгандыгыуцпн, Ж птек дауыньщарты уш1Н соны басып устамак. Оны шетке шыгармай, бул болыстан белшуге кагазын бермей, юрштар спп жур. Ал жанада Теке- жанды Оразбай шыргалаптартыптыдегенй еспген Оспан: «булар косылса, жауыздыктьщ шеб: тутасып, беле улгайып кетедЬ деп ойлады. Текежанмен табысып калганша, Оразбайды окшау шы- гарып алып, кумак болды. «Оразбай метмен жауласса, Текежан м ет тасгап кайда барады»деп ойлады. Рас, жуан атаньщ баласы, ез: де аткамннердщ б:р1, аналардай болмаса да партия тартыска араласып, мше бупн болыс болып жургеш де бар. Туысымыз екен деп, жасырамыз ба? Бул К1С!шцде ел кепшынпне тарткызатын бейнет1, кетертетш дерт салмагы аз болмау керек. Б13Д1Нказак жагдайындагы болыстын елдщ соры екен1 анык кой. Тек, бул К1стщел1 тугел бузылып жетпегеш де бар ер1 жемкорлык, арам-, айлакестж муныц бойына тугел дарыган жок. Сондыктан ел: ацкау сенгшгппде кеп. Кдпайда, Оразбайды жецсе, осы к!С1жене ме детм!—деп Магаш сел токтап калды. Муныц ойыньщ кисыны да бар. Жацагы Магаш айтканнын успне, байыган, бай жуаннан шет едйн акы-пулын епермек болды. Аныгында, кеп заманнан бер! партия белеш ез1баскррып журген Оразбайбурынгы болыстардьщыркынакенбейпн. Талай заманнан бер! Керей, Сыбан, Уак, Бурадан, Кдракесектен мол- мол кылып малды урлатып алгыза-алгыза, мьщнан аса жылкы сальт адды. Керш: елдщ есест бермей, сауырьша кол типзбей №1

келед1. Оспанныц ожарлык, цаттылыгы болса да урлыгы, жауыздыгы жок. Жаманшыльщтан ол жиренед!. Bip жагы кеп елд!ц шагымын eciiin, еделспн де ойлаган. Анау алдыцгы ece6i тагы бар. Сонымен жакында езше караган 6ip болыстьщ барлык 6HÍHшакыртып, керш! елдердщ мал ¡здеп келген даугерлер!н Тобыкты ¡ш!нде токтатып калдырып, Оразбайдьщ старшынына болыстыксияз курмак болады. Эрине, сол сиязда Оразбай бурьш жеген малынынталайын кайта кусар ей . Оспанньщ колы катты екенш ол жаксы бшед!. Сонымен царсылыцты баска турде ойлайды. Болыс, билер буныц елжц ортасына келе бергенде, Оразбай «сияз бермешн»деп сэлем айтадыдакалагакашыпкетей. Оспан бул м1незд1 api жаулык, epi менс1нбеген, багьшбаган жуандыкдеп тусшедь Магаш калган жайдытагы баяндады. Сонымен, MiHe, 6ip жума болды, калага кашьш кежен Оразбайдьщ артынан: «Жерге Kipce де коймаймьш. Куьш отырьш, кайтадан алыпкелем!н. Кррлыкгы ез колыммен KepceTeMÍH»деп, Оразбайды куьш Оспан да калага кегш отыр. Бул кунге шей:налыстанарбасу бар ед1. Сол б1теужара сиякты мол араздык саркылып, кабарьш ecin келе жатса, Ka3ip 6ip улкен лан боп, жарылгалы тур. Ал осыньщ арты айналып кел!п, ауыр соккы болып издщ экешзге тией. «1стеген Оспан емес, тек отырса да, соны ютеткен Абай» деп бале салады. Оспан THicnece де, Абайга арнап ок жиып журген Оразбай бар ей. Внй Оспанменен жулкыскан кунде де жауыныц атын Оспан демей, Абай дейтш болады. «MiHe, екещзйн керген кун1 осындай, Эбш ага!»—деп Магаш курсшш алды. KjbicH, жазда осы айтылгандай жаманшылыктар бipдe солгындап, бipдe козданьш быксыган сайын агамньщ колка-журепн кабады. Адал ецбегщде, касиетп енер!нде анык 6ip жыл алансыз отырса, оньщ ез1 де узак деурен болар ей. Еспмей, киналмай оть!ра да алмайды. Карга тамырлы казакдеген осы. Бул казактыц сахарадагытурмысы осындайкиын шытырман. Bip шет!н 6ip ерт, я дерт шалса, оньщ жайылмайтын аман орны калмайды. Осыны ойлаймызда, агам айналасьшдагы жас атаулы, 6 i3 6apÍMÍ3 колтыгына, койны-кушагына xipe TyceMÍ3. Аяймыз да, ел белесшен аман калдырсадeймiз. Кдсиетп енбепнде, ак ттлеуйн жолында гана устагьмыз келей- BipaK 6Í3 6ip шеюм гана топпыз. Ал айналадагы жамандыктыц жаланып журген жауыздары кальщ жьшыс карагайдай, eai мол, 03i мещреу. Мен 6ûiin жаткан куй мен жай осындай!—дей- Эбйп iHiciHiHосыншалыкшын эндмесш кеп кьшжыльш, кеп курстп тындады. Сагынып келген елде аз топ тудырган мол

жауыздыкда ызаланьш, ширыккдн жайы бар. Марашка кесш, тутп ôip-ак акыл айтты. — Мен бул жайдьщ арам уцпн дерт болмауын рана тъпеймт. Асыл ецбепн кандай куш, курбандыкпен болса да коргау керек. Жалпы, ем1рдеген—тартыс деген сез. Ocipece, ескен ортан жа^ уыздыкка толы болса, ол жауыздыктьщ жиыльш алып жаулай- тыны халык кэдрлеген жаксылыкболса, ондай куйде келденец куэ болып отыруга болмайды. К,ур куй1кш1л болу, муцдар болу жакрылыккаболысу емес. Мен саган, Кекпайга—баршанэдаагам уипн алысындар деймш. Айналасын камап журген жауыздык болса, соны жойганша алысындар! Эделет сендер жакта!—дед. Аса ажарлы унмен, катты сейлеп токгады. Осы уакьггга кун де батуга такаган-ды. Журпншшер енд желе-жортып, ж1*пжурумен бупнп кун жетпек больш шыккан ауылдарына такап келд1. K,a3ip булар Шьщгыстьщ сыртын келденендеп Kecin аккан Шаган езетнщ бойына штген. Кейде шалгьш, кейдетасгакжагасы бар Шаган суы тагы 6ip кездеакщыл Kepnmi сойып агып, терец жарлар жасаган езенд 6ipa3 кулдап, TÍ3Úie жортып келген журпншшер, каз:р тастак такыр кезецнен аса бере, жап-жакын жерде отырган мол ауылды керд. Козылары жана жамыраган, игтер: ypin шулаган, кулын-тайы шщпрлеп KiciHereH коп унд1, дацгаза болган ауылдыц усттнен шыкты. Бул ауыл —Оспанньщ эйел1 Еркежанныц теркид — Байтас аулы. Конактардьщ жетш конбак больш келе жаткан жер1де ocbL Ауыл тебес1н керген соц, Кекбай журттыц бэр:н аяц журюке салды. Дел осы ауылдыцсыртында, езенн:ц ар жагыцда белекше зорайып кер1нген бозгыл ÔHÎKTi керсейп, Кекбай Эбгшке; «Коцыреулие» деген!Ц1з мынау тау болады! Ертец кунузын мейшнше аралауга жап-жакын турганы осы!» дед. Ертещне сескеде «Коцырэулиен1н» касына кеп тускен жолаушылар *пкшелеу тастак беткейге аттарын калмакща бай- лап калдырды. Оздер! тепе тау уцпр1нщ Kipep аузьша келд. Дел Kipep жер! тар болгандыктан, Кекбай бастаган Ж1пттер ôipÎHÎH артынан 6ipi Tt3Ûmi. Кькац eciK сиякгы, калтарысы бар босага- дан бурылысып, аз уакытта карацгы уцйрге барльж топ тугел юрд. Улкен уцпр inn сызды салкын екен. Эрюм e3i бурын оз1рлеп алган шырагдан, бите там, шиге ораган бштелерш тутатып, жандырысьт алды. Енд ер жерде жылтыраганэлс13шамдарьмен уцпрд!ц калыц карацгылыгын сел сей1лткендей. Bepi де №

жайылынкырап, жайкозгалысьш, айналаныбарлап басады. Уцпр imi баскан сайын кецейш, Te6eci бтктеп, мол салцын, мещреу жайгаайналды. Шам жарыгытускентастартау сыртыцоагытастай емес, кара баркьш жене тутаскан жартастар тер^зй- Уназ, жым- жырткальщ тыньшпык бар. Туныл турган тас карануы уйкьщай. Журпшп1лерд1 цадам баскрн сайын жер асты сияцгы, ертегЫк 6ip гажайып жумбак жолга тартып барады. Табан астындагы жайдак тастактыц e3i де ещстетп, журют! жылдамдатып, терец туктрге жетелеп бара жаткандай. Бурын бул уцпрге келмеген Дормен Элмагамбет жене Кэк!таймен акырын сейлесш, жай эзщдескен болса да, аяктарын коркактап басады. EipiHe-öipi сыгылысып, кейде Кэютайды Магаш алга карай итере Tycin, e3i сонын артын ала журпс! келедь Кекбай мен 9 6 iin булардан !лгершеп Kerin, айналаны тамашалап, асыга царап келед1. Б1раз журген сон алдагылар «су, су!* десш, бегел1п калдь:. Енд] б1разда барлык жастар кара уцпрйн улкен кара суыныц жагасынажиылыскан ей- Туп-тунык, таза шыныдай, меп-медщр мол су жатыр. Б!реулер алга карай дыбыстап ун катса, тау imi куцпрлеп, жацгырыгып, аз рана дыбысты да эуйкпрш, алыска екетед!. К,ольша узын шыбык курык устаран Дэрмен су бойын жаралай тусш, теренйпн елшей- —Бул су мол!Терецтунуиьщекен. Шетшщ e3iде Элмарамбет сияцты аласа KiciHin бойынан асып кетп!—дейй- Кэютай мен Дэрмен енй б1разда жерй сипалап журш, усак тастар тауьш алып, кулаштап, суды бойлап лакть1рып керд{. Бар пэрмешменлактыргантас узап барьш,терец сурашолп erin тусей- Уцпр бойы белпс!з узакка созылып жатыр. Тау ¡шшщ кол! де алькка кетш, созылып жатканьш таньггады. Шамдарьшыц жарыгын су 6eTiHe Tycipe отырып, жастардыц эрцайсысы эр турде таццанган сездерш айтысады. Эб1ш осындай уцпрдеп келдер туралы окыран 6ip жайларды айта бастады. Жастар муны коршап ап, тындап отыр. —Адам киялы муцдай уцпрлерге неше алуан гажайып жан- дарды мекендетед!. Б13Д1Цбэр1М!3 баганадан осы уцпрге К!ргел! 6ipa3 сескешп, уркектеп кедщк. Егер осы судан шьж 6ip макулык KepiHce, кацдай коркар ейк?!—дей- Эбнп Элмагамбетпц баганадан коркып, ез-ез!нен бугыц- кырап,lirrri, ацырынсейлеп, сыбырлапжурген жайын еске алды. —Сондай 6ip макулык албасты шайтан бейнесшетусш, 6i3re кершш калса, гажап емес-ау!Егер, ол кершсе, б!зйн Элмарамбет курбанга шалган лактай бакырар е й !—дей. 194

— Kin 6tnciH, элде шамга, б1здц дабырга кулан салып жа- кы н дап та келер!—дей, арткдкарайжалтбергецце, 6ip Элмагамбет емес, Магаштан баска жастардыц барлыгы коса жапырылып, артка карай салдырай кдшты. Ke6imn шамдары да emin калып, 6ipÍHe-6ipi кактыкты. Элмагамбет елден бурын жыгылып ед. Дэрмен корыккан жок-ты. Элмагамбетт1н, успне едет кулап, YHCÍ3 жанышгап жатыр. Шошыган Элмагамбетдыбыстай алмай сыбырлап: «Элд1М, елд1м!» дед. Тек булардын, артынан естшген мазак кулк1 гана уркек жастардыц естерш жигызды. Эб1ш пен Магаш уцпр imiH жацгыртып, сакылдап кулед]. Элмагамбетт: тургызып алган жастар, енд! оны коршай суйемелеп, кул1с!п, кайта оралды. Шамдарын тагы жагып алысты. Кэк:тай em i Магашка эзшдед!: —Сен корыккэныцнанкозгалаалмайдакдпдыц-ау! Сен негып кашпадыц?! Магаш дацгырлатьш кдтгы сейлей мыскылдап тур. — Шайтан болса, одан «кашып кутылам» дейпн мен надан емесп1н гой сендердей! «Аятул-KYpciHi»окып турдым. Бэршд мен куткарып тургам жок па! Элмагамбет енд eciH жиып, дагдылы кылжаккд басып: —Е, айналайын Магаш, ейтеу:р, осы уцпрден шыккдншасол дуганды умыта корме!—дед. Эзге жастар буны ел1 де мазактай Tycin, кулйхп тур. Алгашкы жел1С! узшген ецпм ет Эб1Шказ1р кайта бастады. Ол енд1 кепш1Л1кке угымды жайды сейледк —Бундай уцпрлер анда-санда эр тауларда кездесед. Соньщ кэб1нде осындай кол! де болады. Жене сол уцпр келдер!нде карангылыкга TipmûiÎK ететтн макулык бар. Ол уцпр келйпц баль:гыдеп аталады. Ал o3i балыкган сырт бтм ; жагынан езгерек жан Heci. Оныц туе: адамньщ жалацаш епндей ак сур келед. Узындыгы 6ip жарым кездей. Он уш-он тертгеп баладай болады. Кун сэулес1н кэрмейпндктен peni акшыл келед. Эзшщ кез1 жок, мулде сокыр болады!—дeдi. Кекбай танданып эзщдед1. —Астагыпыралла! Эбш -ау, мынау айтьш турганьщ, нагыз албастыньщ ез: гой! — Атамацыз! К этр д ц 6eriH эр1 кылсьш. Мынау кэлде ол журмей-ак койсьш!—деп, Дэрмен де кэлжындады Элмагамбетенд кыбылжыццап,тагыдасешмаз коркактыкка ауысты: 195

—Эй, ж тттер ! Осы акыреттщ цызыгын керш болдык кой! Енй тек жарык дунием1зге шыксак кайтедЛ—деп ед1. Эб!Ш оны ТуЦ!ЛЧ1П: — К,айтканы Heci? Бупн куш бойы осында боламыз. Мына уцпрдщ ер жакка кепп жаткан траулары бар. K,a3ip соныц эркайсысьша белшш тусш, аралаймыз, асыкпаймыз!— дед!. Бунысы — байлау, 6epiK айтылган сез. Элмагамбет амалсыздан басын шайкап: —Ендеше, Магаш, мен сенщ шамынщы устап журейн. Сен, eñreyip, елп жарыкгык «аятул-KYpciHi» оки бер!—деп, Магаштьщ колтыгьша юргендей боп, сырт жагына жабысып тур. Кеютай Эбнике карал, осы унпржн «еулие»аталатынсебебш сурап ед!. Эбш езшщ шашпац, ширакбойыменлып елп турып,козгала берд:. — Ол — ец улкен мэселе! Б:з каз1р соны memyÍMÍ3 керек. Кел1цдер, 6Í3 сол еулиет 1здейж енД1. Мьшау гажайьш унпр мен осы жумбак жартастар арасында эулнеден калган Í3 болмаска мумюн емес. Жур1ндер!—деп, су жагасынан кейн бурылды. «К,онырэулиен1ц* унпрлер! 6ipey емес, буйрлеп кетспн б!рнеше калтарыстар бар ед1. Соньщ 6ip улкен бурмасьша тусп де журе берд. Bipep жацпар таска Магаш, Кеютайлар ездер!нщ атгарын жазды. Булар осы туста бегел1п кал?анда, Эб1шпц касына Дер- мен ерш. Уцпрйн тагы 6ip калтарысына екеу1 окшауырак кетп. K,a3ip Эб1пгпц ес!нде Магрипа. Онын нурлы жуз1 мен жанды кармагандай шугыласы мол улкен сургылт кездер! еске туей. Унем! кул!МС!реп, шыншыл, тазасен1мменцарайды. Суйнш, суй- cimcpin тургандай. Кдрануы унпрде Эбпн кол созса, соньщ аппак жузше саусагы тиелндей. Дел алдындажап-жакын турган сияк- ты. Эб1шт1н колындагы юшкене б4лте шам гана, елйз саргыш сэулес1мен eKeyimn арасьш белепндей. Ж4пт езМц шамьш ypin, endpin ж!берй. Кдялы енщ Магрипага жузбе-жуз жакындатады. Сол кезде буныц артындагы Дермен камкорлык етш, мезгтлс!з ун цатты. —Эб1ш,шамьщеетп каддыюй? Экел, туттъшберейш!-дещ. Дерянаитетус!шкс13 куйде, уней тапжылмайтурган Эб!шпн касына кем, оньщ крмылсыз колындагы бите шамды тутата бастады. Кипе узак жол жур1п келе жачсанда, Магаштьщ нелер ауыр енпмел^мнщ араилнда жене еж ен тунде де Э бш тн кез алдынан Матрипаньщ сеулел! елес1 кетпеген-,щ. 4%

Kp3ip Дермещц тагы да танырката Tycin, окыс сейлеп кадды* —Япыр-ай, кандай сулу ! —К1мд1 айтасьщ? —Магрипа ше? Магрипаны айтам! Кдндай керкем ей? Дермен Эб1игп будан epi де сейлейпн шыгар деп ей, оя ундемей, тапжылмайтур. Сонан сон Дермен 03i куткен жауабын сурады. —Бесе, мен кешеден 6ip нэрсе айтарсьщ деп ем. Унады ма? —Унады деген аз сез! Кумар еткендей болтан жок па? Дермен кулш Ж1берд1. —Е... Солайдесецпы!Ендеше, cari боладыгой. Буйырса,Дищэ апамньщ арманы орындалады гой! Эмин дейнпп,— деп, шын достыц тшеулеспк айтты. Bipan окыган Ж1Г1Тжуз1нде бундай цуаныш жок. Оньщ ещ куац тартып, салкцн тур. —Токта, Дермен! Солай дегенщмен апамныц арманынажол жок,—деп бегел:п турьш,—e3ip мулде жол жоц!—дей­ —Неге? Нел:ктен булай дедщ? Эб:ш сел бегелш тур. Кещл!нде кешеп куйп, езше гана мел1м, жасырын цайгылы сыры тагы да тас туйшдей тецкеринп OTTÍ. Бшпр, кдмцор, картамдоктордынумьпылмас сездер! Эбшгпн кулагына каз1р де тагдыр эм1рщдей езгермес катал шыцдыгын айтьштур. «Уйлену cí3re бул жаста, бул хальщыздамумкш емес. ecipece, жарыцызга катер»,—дейй. Дерменге 9 6 ini те осы сезбен жауап берсе керек ей. BipaK оньщ кец!л1нде сол сездер турса да, Tíni басканы айтты. — Мумюн емес, менщ эл1 оцитын окуым бар. Оны бунда саргайта алмаймын. Басьш байлап, багьша кесел бола алмаймын. Дермен бул сезд: бегет деп бммейд!. — Е, айттырып кетпейс!ц бе? Ол калындык боп уй!нде отырады. Шыдайды, ел1 булйрш!ндей жап-жас емес пе? Эбиы ез 1Ш1ндеп байлауын таласка салгысы келмейд:. Сондыктан Kecin айтты. —Мею ез байлауымнан ойыстырам деме, Дермен. —Элде, Магрипага кещлщ... —Жо... жок!- —деп Эбвшшапшанжауапкупы да:—Егер, жар алатьш болсам, жер жузщде Магрипадан басканы ттлемес ейм, белки!BipaKайгтымгой, оку 6mpin болмай, шешпеймин. Кешеден менен жауап купп журген шыгарсындар. Менщ соз!Мосы. Будан сон кайталап кажамандар!—дед:. 197

Маташ, Кекггайларга да, еке-шешес1не де Дермен аркылы айтцызып турган жауабы осы сиякты. Содан ары жалгыз ез1 ¡лгершел кетп. Аздан соц: — Кекггай, Дермен, Магаш! Мунда келщцер! Мен еулиен! таптым!—деп кецщдене дыбыстады. Келдщ сол жагындагы б!р кен калтарыста Эбин буларды тосьш тур екен. Шамымен буЖрде жаткан б1р узьштастъщбойын жагалай жарцыратьш, падала карал тур. —Эулие мшеки! Мынау тесекше цашалган тасты керщдерин. Мынау бас, мынау иыккескип!.. Узьш дене, бойы былай кетей!— Кекпай менМагаштас мусшгетанданакарал, Эбштпц айтканьша илана бастады. Дермен де сулап жаткан мус!нд! анык ацгаргандыгын айтты. Эб1ш ещц ез)Н1цтабысынатолыксенген унменен езш тастады: —Рас, «Крцырэулие» сулу мус!нй емес!—деп, ойланып тур.— Б)ракадамбойынатшегенкуат, киял еткен кайратбайкалады. Мен бшсем, баягы адам киялшылдыкка келгенде, ешюмнен осал болмагандай!—дей- Коцыр салцын унпрд1Ц 1Ш1Нузак уакыт, кейде терен ойлы сез, кейде кулю езшмен куцпрлелп, даурыктырып журген Ж1пттер тобы енд1 шыгуга айналды. Алдарьшан кен уцпрдщ тар ес!п кер1цщ. Жарык кунтц сеулес! алтын тенгедей жаркырайды. К етн бурылган топтьщ ен алдында юшкентай бойлы, жуантык денел1 Элмагамбет келед!. Оладымдайтусш, асыгып барьш, елден бурынсыртка шьнъш, тас услцде тер!н суртш отыр. Кей!нплер шыгып болган соц, кутылганына куангандай аксия кулд1. —Будан бьшай, бул еулиещзбен араласымыз бола коймас-ак! Ер Теспк болмай-ак коямын. Жер астыньщ сулуы емес, осы Тобыкты 1штен тандаган кызым колыма тиелн болса, мен1ц ертепм сол!—дейд1. Атка М1нш, ойтатамантусе бергендеЭбйитастан калануанкеп бетттерге бурылды. Бул бейтгер барльны б!р1не-б1р! уксас, б1р ганамезплдетутан кеп молатер)зй- Кейб1р бейттерге ущпе карал келген Эб1ш б1рнеше жерде турган сирек тастарды керд1. Солардыц еркдйсысыныц бепне кашап салган тацба бар. Арттагы топпен Кекбай жеткенде, Эб1ш осы бей!ттерд1ц м етн сурастыра бастады. Кекбай бул беЖтпц Тобыкты бей т емес екешн бщщрй. Тацбаларды бурьш ол ез! байкаган емес ей. Кдз1р атъшантусш, таццаньш, ущле карал журш, Аргынньщ «кос децгелек» тацбасын таныуанын айтты. Кереййн «ашамай» 198

тацбасын, Найманныц «шем1ш» тацбасын, тагы да кезек-кезек тауып, тандайын кагьш, басын шайцады. — Орта жуздщ бар атасы бас предан зират кергетм осы. Мынада 6ip кэлыц сыр бар-ау, жттгер! Hei Орта жуздн 6ip apara койьмган улты бар дегещц ecrireH де емес ем. Бул далай, э!?. Не гажайып!..—деп, кеп беЙ1тпцортатусынатодгап, жупнл отырды да, «cyHHeTeHi» мадамдап созып, дуран одьш, бата дылды. Bip жерде опырылып, iuii YHipeñin жатдан мола да бар еден. Соган деп YHiлiciп турган топда Магаш 6ip бас суйедп Kopcerri. Саргайган суйекпц шекетусындаодтесдентеак бареден. Кедбай енд тын 6ip ецпм ет баяндап д е т : — Осы Арданыц ел) Абылайдыц жорыгын деп айтады гой. Кдлмадпен сол замандагысогыс салган Абылай болды. Ал енд 6ip ecrireH ацызым жене бар. Абылайдыц долы осы Арданы бойлап, далмадпен дуа согысып келе жатданда, 6ip уадыгдалмадгартесш жасапты. Bip тастыц ynripiHe Kipin, бедшш жатып алып, жасырыныпкалады. Артынандуьш деле жатданАбылайдыцдолы «жау дашты» деп, бейдам болады. Сонда далмадгар уцпрден шыгып, Абылайдыц долын тутдиыл шабуылмен дырарман болыптыдейд. Бipaд журтес жиып, согыса бастаганда, назаддеп болгандыдган, далмадкайтадашьш, уцпрге Kipinri. Сонда беюнш жатып, садад атып, Абылайга алжзбай дойыпты. Кеп адамы дырылып, ашьшган Абылай долдагы батырларынажар салыпты. «KÍMде KÍMерлж erin айласынтауьш, осы далмадгыдел осы уцпр­ ден шыгармай дырып береттн болса, будан былай долбасылыд дepeжeнi yHeMi сол Kicire буйырамын!» деп*п. Сонда Абылайга ерген деп батырлардыцшннен уздк шыкдэн КдракерейКдбанбай болган ед4. Кунд!з-TyHi талмай урыс салып, уцпрдщ аузын одпенен дeмiп, далмадты будтырып отырып, елденеше дун аштыдган буралтады. Сейпп, акыры далмадгы жещп, Абылайды дегенше жeткiзeдi. Соныц артынан жещеттц тойын жасаганда, Абылай Кдбанбайды дасына алып отырып: «Бар батырдан сен оздыц. Жеде-дара шыгып, озып турсыц. Айтданым айтдан, серпмнен шыдданым осы, дайратыц yoiiH будан былайгы жо- рыкта удайы долбасы сен боласыц! Жене будан дейшеенщ атьщ Кдбанбай емес, «Дарабоз» болсын!»—деггп. Кабанбайдыц бул кезде жасы егде тартьш, садал-шашына бурыл юрген Ke3i еден. Содан муны барлыд ацызда «Дарабоз* атайды!—дед. Жиын журт Кекбайдыц ецпмесше барынша иланып, ыдыласпентындады. Кедбай енд тагы6ip тьщжайлардыбаяндап кетп: 199