Абай жолы 3 том

—Ал енд1 бул кай шабуыл екен?—дей тус:п, ойлана отырып, алые кундер уакигаларьш еске алды.—Абылайдыц шабуылы кеп болтан. Соньщ атакгылары: «Шандышабуыл*, «Коржьш каккан* деп айтылады. Калмацлен болтан бМмнщ ецулкенш «Кдндьжап» б!Т!М1 деп атайды. Эткенн]ц бер1 кещлге куцпрт, кезге кемеск1 гой. Юм бшеш, мынау кыргьш елде сол жорыцтардьщ б!реу!Н!Н жолында болар ма екен?— дед:. Осыдан кей1н Кекбай Эбшке карал, ез!нщ Абылай туралыдастан жазталыжургенш айтакел1п, енд! б!р нык байлау жасай сейлед1. Бар жастарга карал: —Ундемендер, мен каз:р тал осы жерде ез1м Yшiн б:р улкен туйш шешкел! отырмьш. Ещц мен Абылайды жазамын, жазганда улкен дастан етш, бар казакгьщ баласы Абылайдьщ еруагынан айналатын епп жазамын,—дед!. Дермен Кекбайдыц бул байлауын ушкары керщ. —Эруагьшанайналмай-ак, шындыжазсажетпейме?Абайагам бiзгe соны есиет еткен жок па ед:? — Жок, бул жетнде, Абьыай тусында, оны канша макгап кетерсем де Абай агам терю демейд:, демеске керек. Ойткен: казактыц будан артык еулиес: болмаган. Дермен ол сезге токгамады. Кекбайдьщ осындайда б1ржакка лагып кетюш кыцырлыгьш ол ерцашанда суймейлн. —Эулиеа дейс!3,613Абай агамнынтербиес1, есиел бойынша нелер еулие-енбиет де сынап, талдал алатьш болмап па ек? Кекбай бул туска келгенде ызалана сейледм — Кой, шырагым, буйлл аскакгама! Абылай казацтын улы ханы, оганттлтипзгенд! кетере алмаймын,—деп, атына жакындай берд1. Дермен мына сезд! мыекылдал катты кулд:. Оньщ енйп айтканын костаган Эб)ш пен Магаш та узак кул1скен ед1. Дермен Кекбайга анык еелрпл турыл, соцгы жауабьш айтгы. —Е, Кеке! С1здщ акындытыцыз ауыздыгын летел алыл б1р кынырлыкка баскан екен. Белщзден жарылгасьт, хан-терен:ц юлем1не тус:л, адыра калган деуренн!ц шашпауын кетермек большсыз. Дастаныцызды бтрген кезде керерм:з, терелерге Т1зптн1зд1 бершс!з гой; тек «Тереге ерген ер1наркрлайды*деген кальщказакгьщацылытурабольшжурмесш,—деп, тагыМагашка карай кезш кысты да сезш бМрд:. Дермецщкостап кулген жастаркеп ед. Сондыктн ба, Кекбай томсарды да, уцдемей калды. Жол узак, журелн уацыт кыска болгандыктан булар енд1 аттанысымен катты журмекке уеделесл. Топ алдында жарау сары 200

атка мшген Эб1ш катты жел1п келещ. Кейде жазык жерде узак жарысты да ез! бастап, топты артынан калдырмай унем! суыт журпзш отырды. Сондайлык урд:с, етмд! журю аркылы рана булар Абай аульша ел жатар кезде кел!П жеткен ед:. Жастар «Коцыреулиеге» аттанган к у т, туе кезшде Абай да касына Ерболды epTin, Ж1птек imiHe Базаральшьщ аулына барган-ды. Сощы кездерде Базаралы наукдедегецщ естп , кеципн сурай барысты. Кектемнен берп кеп кешуде коныстарьгньщ жакын келген тусы осы. Абайлар узак журмей ерте жетп. Базаралыньщтуыс, дос кершшершен куралран аулы кеп уйш кедей ауыл, он бес уй шамасындай. Bepi де коцыркай, караша, араларында жыртык лашык куркелер де кер!нед1. Шеттнен юпжене, шагын концркай уйлердц орта тусында тек сыртырана бутш, жещлуй Базаралышю. Бул уйщц1ндндеде кеп жук сандык, бтк тесек жок. Кешерлж кел1п азшаруанын жайлауракеп кешу сапарында едей жецщцеп алган юшкене уй1. Базаралы Абайлар келгенде жантайран калпынан басын кетерд1. Жертесекте керегеге суйетп отырып калды. Ka3ip сакальша бурьы молыракараласкан. Бурынгы KépiKTi кызылрец ешкендей. Кец мандайацжузше наукастынжене бейнетп ем1рдщ зардабындай боп, жукалац сартыш рец араласкан. Ke3i бурьш- рысынан салкын, мунды тартцан. Тек есю достармен амандаскан шактарда рана аз уакытка улкен жуз!не сел кызыл ажар шыкгы датез сещц. Emin сетге кобалжып барып бой жинагандай, бетше кекшщдеу рец юрд!. Абай Базаралыныц жузшен кез алмай амандасканда, есю досынажаны ячтьгды Туткыцда, томагаастындаалмас жузщ ашац таркан, кызылбалак кцран еске туст1... Окта-текте томагасын сыпырранда жалт erin карап кэлран шарындатуткын корлырына барьшбай, мойымай ажарлы от Terynii eдi. Туз кусынан ежет, салкын караушы ед. Абай Базаралыныц наукасын, куйн сурай отырып, жацагы тецеген ойьшан кепке шейн узмген жок. Базаральшьщ ашац жузй эйeлi Одек конактардыц астына сырмак, керпелерт дурыстап салды. Кактагандай боп катты тотыккан жуз! Абайга сыпайы курметпен карайды. Абай мен Ерболдьщ уй inrrepiH, балаларьш атап-атап сурастырьш, жаксы амандасты. Базаралы бдектщ мьшаконактарды ездшмен кецщщ кабылдаганьша сел жадырап, жьшы карады. Осыдан аргы уй iüiiHiH камьш Одек KyñeyiHe акьшдаспай, e3i баскарьш кетп. 201

Тыскршьнып шайкоюра Kipicn. Улкен баласы Сарымен куб!рлеп сейлест, тары 6ip ез:рл1ктер жасац жургенж Ербол сезш отыр. Мал алгызып, туспк ез:рлеуге нам жасап жур. Аз уацытта керпй уйщцэйел:, сары шашты, цызыл шырайлыжас кел4цщшакырып, тыстагы жерошак мацында отын-су алдыра бастадь!. Бул кезде Абай мен Ерболдыц аныктап сурауы бойынша Базаралы ез наукасынын бар жайын айтып шыцты. —Буын-буыннан устаган жел, сарысу. — К,уяц гой осыныц!—деп Ербол 6ip байлау айтты. — К,уяц туб: де жел рой. Мыц да 6ip жауым — салцын кун, жауын-шашын... Ыстыкга адам катарына косылрандай боламьш да, кун бузылса, 6 ipre бузыламын, жыны буган баксы, кушынаштай!—деп, Базаралы ез куйш мыскыл етп. Абай да бундай наукастьщ дагдысын TyciHe сейлед:. —Осы наукасына мынатау сырты, салкын жайлау да жайсыз РОЙ. —Атама! Толассыз жауыны, тынымсыз кешу! де титырымды куртгы. — Е, 6ip коныста байыздап отырсандар нетед!? Жайылысы тозып, малы кернеп бара ма осы ауылдыц?.. — Басе десещш... Жок, 6 ipaK оран бола ма? Ал «Байдалы байдьщаулы Kominri*, «Эне, Жабай бай кешкел! жатыр», «MiHe, Бейсенб: кеш:п барады» деп тыным-тыныштык бере ме! Осы аурудыц усинде бар гой, Абай, дел осы кунп кеп казарыцныц кешin кешкен *прлМмен де араздасып болдым. Ербол Базаралыныц дардылы eTKip ойы ерби бастаганына cyñciHin кудщ де, тары да сейлете тусюс келд1. — Онда ерте барып орнаган Дэркембай агац акыл тапты десецшИ —Эрине, Дэркембайдын акылына, аулынада коцсы консам буйтер меемдеп ез:м де бармагымдыTieren журмш. Bip менемес- ау, осы жайлауда кеппп журген калыц елдщ кептен-кебше жыным тусей. Ербол буган карсы дау айтты. —Е, кшз туырлыцты кдзакты мужык бол дейсщ бе, шепнен? Ата KeciöiHeH айырайьш деп ne eaiH? —Эй, шырагым-ай, ата Kecin аздырып-тоздырып болды рой. Осыдуниеде юм кор, юм кенде?Дел солкалыцказакбаласырой... Эзге елдщ салтын кершЛ.. Бершщ казыналы кэласы, кордалы корасы, тым курыса, туракгы панасы бар. Сенщ калыц кедей халцындыойлашы... Bñreyip, ендалам, eci3 шел!м кецдеп уйткып 202

журсщ эл1 кун. Куйын куган канбактай жецкМп жургенщ мынау!.. Сайда саныц, кумда i3in жок. Кел бе*пнде калыктаган кебйсгей бупн мынасайда шацбаракатьш, сетге жокболып, ергеь, ана адырда бурк 6epin шыгып, тары тозып тарап журген жокыц ба? Ежелден кешкен едщпцнщ Í3Í кене? Берекем дер белпн кайсы? Абай Базаралыныц бул ойларын Ербол емес, дел ез басына бершген журт сурарындай, сын сурагындай ануарды. Шарасыз, шыгар жолсыз камалган халкы Kenin, ойлы, бш1МД1 азаматын тергеуге алып отыргандай. Эзшщ осы ж етнде жауапсыз елс13Д1Г1не назалы да киналуда. — Ойларын мен сездер!ц ашуы жеткен удай катты тщц-ау, Базеке! —Мен ашыткэн у емес, халкыцнын басындаашьв^аной гой!.. Ми ашиды гой, атырапка карасац. — Соган айтар жауап, етер шара тапсак erri. Ауызбен жубаткан болмаса, емтаппайдагдарган, тек кдйгы кушкан куйм бар гой, Базеке. —Е, кайгылы шал кайда болса табылады. Маран кажырынды бер, Абай,—деп, Базаралы каткыл унмен салмакгы сез тастады. Ажарлы K03ÍHАбайга ттктеп кадап, сергек оймен карады. Бул кезде шай жасалып, уй imi дастарканга жакындасьш ед). Абай курен шайды жай урттай отырып, унс13 ойланды. Базаралы ез ойыньщ тагы 6ip ушырын таратып кетп. Енд1 Ерболга карал сейлеп отыр. — Кешкен айып емес дег1Ц келед1. О згет кояйын, кеше «недоймке», «карашыгын» жигандар юмге топалац боп тид? Дымы курьш, тек сулдер! журген кеп кедейге тщц. Солар осы жайлаудан табылмай, жатакта, жыракта жатса, сонау кас- кырлардьщ аузына, курыгына оп-онай !Л1нер ме ед]? Жайлауды жайлаймын деп жур1п, отка туспед ме?—деп, 6ipa3 уакыт сол кундер жайын еске алып отырды. —Абай, сенщде ашу-ж1гер1нщ кайнаткан гой. Сол к ут тамам коркаудын тумсыгына 6ip согыпсыц... Айызым канды. BipaK калын елд! каксатьш кетп гой 6epi6ip. Ш!ркш-ай, бел!мд! мына дертдеген зЫм басьш жатты, болмаса сол куш е л т кетсем де 6ip кимыл erin елер ме емдеп катты арман етпм. Кай казьшасьш аяп, кдйкдсиепн сакгайтьш Базаралы бар. Кальщсордыцкдйрылыел1 улардайшулаптур екен. Соныцтобынерпп, адалашу, едшкепнщ жолындакцргын сойкэнды 6ip салсадеп ем!.. ïllipin елгенше. 6in кун де болса, ер OMipiH cypin елер ем...—дед! 203

Ербол суйсше кудщ. — Базеке-ау, аурумын легенде ацылыц мен ашуыц ani сан Kicire жетерлж кой! Абай бул сезд1 бар ынтасымен тез костады. —Расайтасьщ, аныктауьш айтгьщ. Он ею мушем!з cay турьш, eлдeкiмбiздепдурснппжур1п, муньщтапкан кайрат-жгерше 6ip жет1П KepMenni3. Базаралыга карап суйсшем де, ез iciM мен ем1р1мд! ойлап тунцлем де. —Кой, Абайжан! Айтпа оны, атама... Олай дей корме!.. Мен KÍM? Мен 6 ip озан-уран салгыш айкайшы. Аттаншы кара шокпармынгой. Сен ше? Сен ше?Сен берекешдиканшым. Ел)мнщ диканшысы емессщ бе?.. Жем1С купп, нэр алатьшы сенс:н гой. Тек 6ip-aK кана тшепм сол, толып дами берсещш. Ел1ннщ анык кальщ кешж бастайтын жолын дангыл болсын да... Абай бул туста да ез!не ырза бола алмаган сыншьш ойдыц сонындаед!... Кей1нп енпмеде сол жецце, езшщ кеп елещне кептен араласкан ел жайыццагыкайгылыойларьштаратылайтты. Ардакгы, адал ойдьщ 6epi жауыздык кеск1Н1ие багысталып жатыр. Мынау жаксылык, мынау халык басатын жол, мынау кдйратгытартыс арнасыдептанытканым жок, ел кольша устаткан куралым жок!—деген арманым айтты. Кунд13п тамак уст!нде, кешк! бейуакка шей1Н де еск! достардьщ «ел», «елд1к<>, «азаматтык М1ндет* жетндеп кац!рл! кымбат ойлары узшместен кезектеп, узак айтылысты. Осы кун1 Базаралыныцкасьшантезкетюс! келмеген Абайлар коньш калды. Толыкай бултсыз аспандаакжаркыннурьшшашты. Кеш желс1з тыныш, жылы жайлы болгандыктан, Базаралы ез тесепнтыскд, уй жанынасалгызды. Абайлардажастыкка суйешп, даланын тыныш тынган жайлау тужн тамаша етп. Ай, ecipece, езгеше. Ол бупн кундегщен ерекше боп, соншалык жацындай тускен. Эдей осы Базаралыаульша,дел осыДенконыскдгажайып бшпнен 6epi кеп, ущле караптургаццай. Осы ганаауыл мен ещрге бупн едеймеп арналып тугандай. Абай кайта-кайта айга карап танданып отырганда, бул ауылдьщ шет:нен ен еспдщ. Балалар, жас кыздарсалган ендер келей. Эредкте жас ущц кулю, шапшац эзш, даурыккан y3ÍK-y3ÍK сездер келед!. Жарыкайлы, жасырыныкеп эсем кештынышыналганжастар кой кузспн сылтау erin, анау туста алтыбакан курыпты. Ецщ б1раздаеткеншектеуш шыркап салган кезек-кезек ендер естщщ. Абайдьщ кен<л]не алыстагы 6ip ecreri шакгар ыстыцтолцын мен OKÍHÍMJаоалас согып етп. 204

—Этген, Ш1ркт, бала шак!—деген Базаралынын ез беттмен айткан арманды тынысы дел Абайдын 1ш1мен сырласудан тугандай. Абай ез ойьтыц жалгасын енд1 узбей, муцмен шеш*п. — Кереп не, кетт1 гой... Б:зд1 жатыркап кетт!. Оз1м1з де жыракта, умьпъшган бетен жан боп кенбеске кетп кдлдьщкой... Базаралы Абайдыц жуз1не жылы достык ажармен, кимастыкрен карады. —Ол сезд мына Ербол екеушз айтайык. — Е, Абайды ел! баягы Ж етбектеп алтыбаканда тур деп пе ен?—деп Ербол езш етп. — Жок, Ербол, мен уйреткем жок, тындашы, Абай, анау еткеншекте сетц энщ айтылып жатыр. Сешц женщ белек дегетм сол, сен сонау жиналган жас буынныц кайнаган ортасындасыц. Тындандаршы!—деп, Базаралы кулагын салып тына калды. —«Айттым селем, калам кас!»—деп Ербол ризалыкпен аксия, СуЙС1Н1Потыр. б1ргалайгашейм ушдос унс!3 танаен тындады. «Алыстан сермеп»,«Татьяна», «Кез!мн1н карасы»—бер! де Абайдыц б1рде елмунымен кущренген, б1ресежас сырыменшерленген саздары... Кейде жас бала жетюншектер даусымен, кейде салмакты ашык унд1 ж:пт шыркэуымен, тагы б1рде незж, сез1мтал кыз энцынщ ыргагымен толкыган ага акынныц кеп жылдан берп шабыт жем1стер1... Абай суйсшгенжен курС1ншкалды... БазаралыАбайта айтсам деп журген сощы б1р сырын айтты. —Би1ес!ц бе, бымейсщ бе, Абай, сездерщ мен ендерщ сещц журепцнен туьш, ел!цн{ц кекейте, кемекей)не де оралып жур гой. Аныкхалкынды айтсам. Ол ене, осы кара лашыктар йнщдеп кдргадайжас, каркарадайкерМц тобы... Сен соныцжасыменжас, агасымен агасьщ... Олардыцппщде сен б1ргежурсщдегешм сол... Эс1ресе, кешеп недоймкетусында кедей-кепппкке аратускетцщ есигел! осы тепю керген ауылдьщ барлыкжаны с е т кандай пана тутгы... Сез1це мулде кана алмай куштар болды. Э згет койып, ез!мд! айтайыншы, сауымда суйенш1м ец, сыркауымда кунде кешкс ауыл шепнен, кузеттен сьщласкан сер1гтмболтан жоксыц ба!—дещ. Абайдьщ сан заманнан берп куаньшсуйсшген шагы осы едь Бфак ндю жайын кеп тараткан жок. —Базеке, ат манпзш, атан жетектеткен сыйдыц кайсысы тап осы айтканьша тец болсын, касыца кеп, канатымды бупндеп 3(й

бектп цайткэндай боддым гой. Енд1пде жазарым елец болса, сен ушш ганажазармын, сешцдерпце емпн болуга жарасам арманым бар ма?—дед1. Бул 6ip астарлы, мецщ сыр ед). Базаралыны жалгыз Базаралы гана демей халцым деп угып, соныц кемепне, керепне жарау мацсатым болар д егет болатын. Эленд! К1м уппн, калай жазатынын ойлай тускендей. «Нанатым» деген! — шабыты, ацындык,цайраты. Согандеген суйещшп ел журепнен бупн кеште езгеше 6ip тапканын сезд!рд!. Базаралыда осы астарлы ойды булжытпайтус!ндеде, ецщтек унмз гана бас изеп, Абай се зт куптап цалды. Ертец!нде атца конарда да Абай осы кеште айтылган алгыс сырдан айнымай кеп жубаньпп ала кетп. 2 Жастар «К,онырэулиеден!>кецщщ боп кэйтсада, ауылга келт Абаймен аз эцпмелескеннен кейш, бунда улкен элек туганын бщщ. Болган жайды кысца эцпмемен жастарга айтып берген Абайдын 03Í. Кешеден 6epi ойда жокга, жацадан туган 6ip беле басталып тур. Тагы Kecipre согатын жанжал. Бул тыц уакиганьщ тап ортасындагы адамдар Оспан мен Оразбай болыпты. Абайдан еспген цысца сезд1Н жайын осы тунде Магаш пен Кек1тай оцаша отауга барьш отырып Ербол мен Акылбайдан бицц. Эбил экесщщ кабагынкерген сон, оньщмуны менуайымьш сез!шптынышуйыкгай алмады. Эуел1 жатьшкорседе, кейш кайта турып кшнш, Магашпен оцашаенпмелеспек боп, соньщ отауына келд!. Онда Ацылбай, Ербол жене Магашпен Кеютай TOpreyi оцаша ецпмелесш отыр екен. Меж1Л1ске Эб1ш кел!п араласкрн сон, отауда кайтадан шай койылып, осы тун бойы, тац атканша Абайдыц жас достары кешеден берп есплген жаманат жайлар туралы узак сейлесп. Ербол мен Акылбайдын кезектеп айтып, Эб1штерге толык бщщрген эцпмес! мынау ед1: «Коцырэулиеге* Keiin бара жаткан жолда, Магаштыц Эбй- рахманга айтцанындай, Оспан Оразбай аулына барады екен. Bip болыс елдщ билер! мен елубасыларын, старшьж атшабарларын жене necipÎH eprin барыпты. Есболат устше, соныц 1ш1нде, eci- ресе, Аккулы баласы Оразбайдыц ез1не салмак салгалы, сиязды соньщ аулыныц успнде кургалы барады. Осы дакпырты еспген 206

Оразбай жылысып кдлагакетед!. Артына ею турл: егестастапты. Bipeyi — Оспанга сияз бершмес1н деп Hei Есболатна тапсырган селем. EKiHmici — ез карамагындагы ек! старшын Есболаттан приговор жиьш, хатмерлеп,арызез!рлеп альш, Оспанньщ успнен Семейдщ оязьша, жандаральша шагым айтпаккд Kerinn. Вул жайьш Оразбай жасырмапты. Оспанга жетюзетш юсшер аркылы ашу сездер айткан. Оспан болса, Оразбай мен оныц айналасындагы урыга нурык6epin жене сонымен байлыктапкдн б!рнеше жуан-содырды шет елмен акылдастырмак ед1. Шыцгыс iuïimeri кептен берп беле, тартыс кез!нде —курыксыз кеткен, тыйымсыз тентек пен TepicTi тезге салмак. Bip жагы К,аракесек, 6ip жагы Уак пен Керей сиякты керш!лес елдерд!ц Оразбай басынан керген шыгыны, зорлыгы кеп болгандыктан, сияздыц басын осы ел iuiimeri ец жуан соткардан бастамак Кеп тайгакболыстьщTici батпайтью ic. BipaKОспан ез! болыс болганда, шамасы келсе, эдш боламын дейт1н. Оразбай сиякты азулыдан бастап, ыркына кещйрш алса гана езге елд]ц барлыгында буныц сиязы ойдагыдай журмек керек. Оньщ успне, Оразбай мен Жиреншет кеп заманнан 6epi Оспан iurreñ жек керед. Букш Тобыкты ¡ш)ндеп арам есеп, тынымсыз белетц кес!рл1 кез!, уясы осылар ортасы деп бшед!. Бупнп кун канать! кыркылган кустай боп, шетчнентуралап, сорта камалып калган Ж:птек сиякты туыскан ел елепнде коз- дырып Ж1берген осы Оразбайлардеп угынады. Байлыгымен, кы- цыр-кияс кылыгыменде Оразбай ел1 кунге ешюмге ырыкберген емес. Содыр-соткарды тыю жолында кртуланып беюнген Оспан ез !Ш1нде дел езшщ агасы болса да, Текежацды да осындай кырьшаалмакшы. Юмгеболсьштура сез!Нтаймастанбетке сотьш, катты айтатын Оспан осылардыц ездер1не болыс болмай турган кутнде де катты сокдыгатын. «К,арын шашы альшбай келе жаткдн халыкгьщ аньщкаскеш осылар!» дейпн. Оспан болыстыкка оншалыкынтыгып келген жок-ты. Болып отырган улыктыгына бул бас урмайды. Сондыктан ертец Tycin каладыекемдеп коркарда жайыжок. Жаратылысындаб!рбеткей, тутас тулгалы Оспан аткам1нер атаулынын алдамыш, бояма, сикыр-сайкэл мшезшщбарлыгьгнайыраберугеде шоркдк. BipaK буныц беттнен кдндай айлакер, залым, содыр мьщгы болса да жаскана журетш. Улкен кез1нде алмас бардай. Букш Тобыкты йшндедене 6niMi альш сиякты келгенepi бийс, epi балгын жуан, алмапсадай. 207

Сол дене бтм ш е орай Оспанныц кайрат-кушш де кеп ел катгытамаша кылады. Кдйратынынмолдьнъш «Туйе балуан*деп, сан юиге б1р ез1 тетеп берепн, бул заманнын «дэуЬ, «батыры* дес!п те журспн. Озш сузгел1 келген денеж1н буцаны сыцар колымен муй!31нен устап, жулкып тартцанда етпет1нен шоке тус1рш, тургызбай цойган б1р 1С!Нжурт ацыз спп кеткен. Юс! алатын кабаган тебетп цапкалы келген жер!нде пара тумсыгынан самса тартып, жалгыз шерт1п, омаца атырып, талдырьш тус1рген) бар. Кудыкка тус1Пкеткен жардай тайлакгы ею еркеш1нен жалгыз ез1 кетер!п, суйреп тартьш алраныда бар. 1шю м!нез, кайратына осындай елден езге зор кеудел) Оспаннын алып куш: косылган сон, онын ашулы бетшен К1М де болса жалтарьш журещ, тайкып согады. Эл1 кунге шейш б1реуд1 жем етуге, арамнан олжа айыруга ауызданып кермеген Оспан бул журген Тобыкты к1С1лер!нщ бэр1т ц ортасында ец мырза, колы ашык, конакылыгы езгеше кен саналатын. Кей уакыттар бул туралы кызык энпмелер айткдн агайын, онын конакшылдыгын кулк1 ететщ. Аулынын касынан буган сокпай, уйшен дэм татпай ет1Пбаражаткан жолаушы болса, шацырып альт ктэсальт екпе айтады дейпн. —Аулымнын касынан конак болмай етепн, менщ дэм1мнщ саган не жазыгы бар? Дастарканымнын кандай айыбы бар? Ж етнд! айт!—деп, кейб1р юс1лерд1 эз1лдеп, елек етед1 дейгпн. — Журт «конак шыгын шыгарады* деп безер болса, б!зд1ц Оспан конак келмед1 деп жылап отырады!— деп, Тэкежан, Майбасарлар буны сыртынан мазак е*пп журетт. Сол Оспан Оразбай аулына барып, онын буран ¡степ кеткен карсылыгын тамам билердц кез1нше бшгенде, катгытомырылып, кайнап ашуланды. К,ап-цара боп туппп кеткен жуз1нде тук- тупнщ бер! сояулап, уйрейп шыккан-ды. Оразбайдьщ ез уйне юр1П отырып, акыра 3!Лтастаган. «Осыдан жердин тубше юр!П кетсе де, Оразбайды лакща бакыртып, байлатьт алгызбай, тьшым таппаспьш!* деп аттанран ед!. Оразбай калагашапканда, артынаие рьт тасгап кеткен Ыспан деген !Н1С! болатын. Ол Оспанга карсы сез каткан жок. У ндемей атган тус!р1п, ун катпай, сазарган куйде аггандырып салган. Б1рак ауылдарынан Оспанды женелте сала, калага Оразбайдьщартьшанкос атпен юс1 шаптырдь:. Оспанньщызалы серпн жетюзген. Сол селем!нде: «Оспан болыс терм: азу кара кэбандай болып, кабарып кетп. Беттне жолыкса1реп кететщцей ануарыбар. Аямасын! Папыкэлып, опыкжеп журмесш Оразбай!*

деген болатын. Ал Оспан куймеге уш ат жекюзш, дел сол Есболат Карасуынан калага б!р-актартк,ан-ды. Жепн атгы ауыстырып отыру уш1н кдсына бес-алты салт атты журдек ж1Г)чтер ерткен. Олардыцастынада еншен жарау, сетмш мьгкуыачтардым:нпзген. Сейпп, ер бекетге атгарды ауыстырып, кезектеп жеюазт отырып, б:ркун, б:ртун бойытоктаусыз талмай тартып, калага кеп тускен-д!. Бунын алдында Оразбайдынжеткенте уш-аккун болтан. Ол тшмаштар, адвокаттар аркылы кагаздарын женге салдырып^ арыздарын орыс тЫнде сайлатып алып, келес! к у т сэскеде Казанцев ояздыц кецсес1не жаца трген екен. Оспан да жолдан келген бойында, Оразбайдынбаререкепн сурастырып биппалып, ушатжеккен куймес{мен кирдан келгенкалпыццаОразбайюрген ес!ктен ¡лесе куа юрген-д]. Бул сагатта Казанцев кецседе жок екен. Оразбай бурын келсе де алдагы узынша, салкын белмеде томсарган жузбен, ез ашуымен туй!Л1Потыр. Оспан оны кере бере улкен б1р айлалы, жасанды кубылыска тусп. Жасы улкен Оразбайга селем берт, жалпылдап амандасып, жаркырап, аксия кул1П, ¡ш!-бауырын& юре келд1. Оразбай буныц жуз)не кайга-кайта окыс бурылып, тандана карады. Оспан араздьжты умьггкан ба? Немесе бурын улыкболып кермегецшктен араздасып устасудьщжент бшмейпн аусар ма?! Оразбай осыган тацыркап, б!раздан соц ез1 де куле сейлейт1Н болды. Оспан: —Оразеке! Ашу агадан, айыпшщен! Магантомырыльшкетйтп деп ес!т!п ем! Мен, ез:ц бтесщ , казак баласына жалынып, жоргалап кергем жок-ты. Сенен коркьт отыргам жок. Койныц толы арыз болганмен, одан шошиын деп отырган Оспан жок. Мен!ц болыс болганым жана гана. 1стеген улыктык кылмысым жок. Елге де жазыкты еместн. Ал мынау сен юргел! оть[рган улыгьщболса, оньщ катыньшьщкойнынанда шыккам жок. Буны Казанцев ез1 де бмедь Кудай акьша, каз!р сен екеум!з катар юрш керел!к, еуел1 с е т тьщдамай, м ет тындайтыньша колынды бер! епкел!—деп б!р койды, Осы сездерд!Ц бер т айтканда Оспан аппак ттсш акситып, култ отырып, жаркырап айтгы. Сейпп, келес! сетте Оразбайга: —Мынау уйД1Цшп капырык, туншыктырып барады. Тыста келецкеге шыгып сейлесей1К. Ашуланьш кеткен!нд1 б1Л1П, артыцнан едей1 куа кедщм! М л¡к б!р базынам бар, соны тындап шьщ! Сон соц, мен кайтып журе берем. Арызмна аратусейн деп 209

келгетм жок. Жур, тыска шыгайык!—дедь Оразбай сулесокгау болса да Оспанныц артынан ерд1. Далага ш ы кк ан соц Оспан кешенщ карсы бетшдекелецкелеу жерде туртн куймеге Оразбаймен 6ipre танап келген ей. Keoiipi Баймагамбетке улкен кез1н кысып, «ез1ртур* дегендей боп, иек пакты. Эз1 Оразбайданею есе бшк, зануарбойымен оныбауырына ала такап тур. Енд1 езге сезд1 койып, Оразбайга катгы акырьш, ôip-ак буйрык етт1: — Сакалынды... сокыр тебет! Отыр жаныц барында мына арбара!..—деп, от шашкан улкен кезш Оразбайга октай кадады. Оныц кыбыр еткен кимылын багып калыпты. Оразбай селт eiin, кейн сертле 6epin: —Ой, ку соткдр!.. Сен не тантьш...—деп, кенсе жаккд алактап, айгайлап сейлемек болып ед1. Bip жалт eTKeHAe,KenieHÍH баска бурышында туруан ез KetuipiH K03Í шалып калды. Тым курыса, соны кемекке ша- кыргысы келгендей. Осы кезде Оразбайдыц тартысатын ан­ гарын танып алган Оспан, оныц узын кара сакалымен кещр- депн коса кысып, мытып жiбepiп, exiHHii колымен сарт eTin Оразбайды жауырынынан 6ypin кеп алды. К,оянды бурген ба- бындагы кара буркгггей шецгелдеген калпында Оразбайды TÍK кетерш алдыда, куйменщ TyKnipiHe арык токгыдай кып, койып кеп жiбepдi. Осы бетте 03iде куймеге ceKipin мщщ. ТыпырларанОразбайды кеудеден катты 6ip койып, талдырап тастады. Баймагамбетке: —Шапшац! Айда! Елгетарт!—дедь Баймагамбет те аттарына биш1к yñipin, «Ну, пошел!» деп, орысша oMip eni. Ауыр куймет KYЛдipeтiп, шапкылай женедщ. Ерт1стен бер жакка ет1п,Шьщуыска карай тартатьш улкен керуен жолына тусш алган соц, кец-байтак оцашада Оспан арбадан тусп. Шолак буйрык 6epin, Оразбайды ез!мен 6ipre TYcipдi. —EreceTÍHнемесщгой... Ес1цнен кетпес mTiKTi, ез1н ¡стеген сан итпкт1Ц орайы деп 61л! К.ор eTin екетемш. Тац мынаны ар- баньщ артына!—деп, 83i Оразбайды балаша кетерш алып, куй­ менщ артындагы кец орынга лактыра cinKin, бурап сокты да, Баймагамбетпен eKeyi боп, Оразбайдыц аркасын куймеге 6epin, белуарьш, кол-аягьш арбара шандып, таньт салды. Сейпп, елгетарткан бойында, арбага тацьт алран Оразбайды дел осы куйнде корлап, жазалап отырьт, келес4 кую тунде жайлауда, Шакпакта отырган ез аулына кеп тускен екен. 210

Оспанньщ Оразбайды осылайша мазак жазага ушыратып, корлап екелген1н бшгенде, Ыргызбай iiüi кеп дабырайтпаса да, езара катты ерекп!п,элекке тусп. Бундай ic болар деп ойлаган 6ipeyi де жоц екен. Барлыкагайын ce3i, бундай icri тек кана Оспан ¡стей алады. Достыкка да, кастыкка да араласса, уй жыккандай екпш1мен араласатьш Оспанньщ ici. Сонда да араз адамынадел бундай жазаны жасаган Kici бул enipAe болмаган. Осыньщ арты улкен жаулык, араздыккэ, мол белеге согадыдеп сескенген сездер Шакпакта, Жыландьща, Керегетаста, Ботакан ошагында отырган Ыргызбай ауылдарыныц 6epiHe тарады. Абай бул хабарды ест)генде, Оспан аулына Ербол мен Акылбайды ж4берй. Оразбайдын жауыз екен: рас eдi. Осы елд^ KenmmiKTi зарлаткан канды ауыз каскырдьщ ец сойканы сол. Оспан оны табуьш дурыс тапкан. BipaK бундайлармен алыскднда халыктьщ eceçiH enepin отырып, асаганын кайта кускызып, елге ейплеп алысу керек ед{. Ал Оспан ез басыныц жауы eTin алысыпты. 0 3 iHiHemi мен Keri ушш алыскан Kici боп кепп отыр. Буньщарты белпл{ —eKi жуанньщ басараздыгы, бэсекес: болады да кэлады. Тек жаманшылык, жаулыкты катты улгайтатын ic болады. Енй молбелеге белшестен баткандеген осы. Осылай еттпалганыогат болган. BipaK жазалауын жазалапты. Енй босатып жiбepciн!— деген. Оспанньщ тагы 6ip агасы Текежан болса, ол бул туста, ул­ кен айлакер аткам!нерйн аса сайкал кубылысына тустт. Осы ха­ барды ecTiciMeH Оспан аулына такай бере, Текежан ерекпш, дабьи салып ей. Оспанньщ уйне юрмей, атьшантусе сала, Ораз­ бай отырган уранкайга умтылган. Уйге KipMecTeH дабырлап сейлеп: — Бул не беле?! Неткен сумдьщ?! Казак баласыньщ6ipiHe-6ipi бундай жамандыкеженш кай атамнан Kepin ейм?! Араздыгым болсада, аямас жаулыгым бар ма ей? Крйда!? Кдйда Оразбай!?— деп, касындагы жiгiтiнe уранкайдын eciriH ашкызьш турып, осындай ceздepiн айтып алып, уйге KipreH. Оразбайдынастында кенелеу TaËTepi бар. Басында жастыкта жок. Ол буральш, элс{реп калган куйшде, бук Tycin жатыр екен. Текежанныцдаусынecrice де, басьш кетергенжоц. Ун де катпады. Жаратьшысында тастай катты, кайсар бж ен Оразбай Оспан колынатуткьш боп Мнгей 6ip ауыз сез катпаган. Узак жолда ею кун, 6ip тун жур!п келгенде жалгыз тамшы су да татпаган. Баймагамбетелденеше ретжол бойындасусьш мен су усьшгандд, 211

«гартзерщдЬ дейпн. Зешп, тайдырып, жауларыныцкольшан б1р тамшы су да алмай койьшты. Бул ауылгакелгел! де сол мжезжен аумаган. Эр! аш, ер! уназ, тас туйш боп, натъшкалган емендей. Тек кек долысы, ызасы буып койган куйде. Текежан буньщ осындайкайсарлыгында естп келген. Цаз1р касына барып отырып, басын катер!п суйеп, алдымен сусын алгызып, ез! усынып ер!кс!3 кымыз жуткызды. Оразбай ецщ гана жалгыз кез!н ажырайта ашып, Тэкежанга карап кыска гана тш капы. — К,унанбай баласы, не осы жерде елт1р1П, кара сорпамды 1шерс1ц! Болмаса, ахиретке д етн ею колым ж аганда! Тек кыларьщнынберш бупн кылып кал!Жауымныц улкет—Оспан, Ыбырай. Аузыма су тамызган акын упдн сен! жауымньщ басы демейм!н. Б^рак, Текежан, будан былай сен!н де анысынды ацдармын. Бар, баска сезш жок!—деп, айналыптэтыжатыпкэдды. Текежан ез касындагы ж!пт косшысын тыска шыгарып Ж1бер1п, Оразбайга енкейе тус1п, кубгрлеп сейлеп кетт!: —Беле буган жеткенде, менде кур Кунанбай баласы едемдеп, Абай мен Оспанныц отына куйе берместн. К.алага кетерде Демеуден айткызып ж!берген селемщ маган жеткен. Ойланбай калгам жок'Ты. Керюерге кун каран деп жургем жок, Оразбай. Осы айтканымды 1шще туйгейс!ц! Бул арада, будан ары шешипп, ашыларым жок. Б1рак сен калмак емесс1ц, ежелп жауым сен бе едщ?—деп, даусын катайтып, дабырлап сейлеп кетп: —Тур каз!р!.. Анау менщертгеул! турган атымасол калпында мш, касынаменщаткосшымды ерпп алда, женел! Тур!.. №н аткд! М етц колымнан сещ алатын кудайдыц кулы шыгып керсш. Бул итпкке будан ары шыдайтугын арымжок!—деп катуланып алды. Оразбайды кайратты кимылмен ер!КС!з тургызып, басына тымагын кипзд!. Бедщпнде буындырып берщ. Сейпп, тыска алып шыгып, езш!ц сем13 кызыл атына ез колымен апандырьш м!нпзд! де, касына жолдасын косып турып, жас ж ттке буйрык еп 1 : — Мына Оразекенд! жолда тусем деген аулына тус!р1П сусыцпатьш,дем шпазде, шаршатпай, куйзелтпей, дел ез аульша апарып сал!—дед). Сонымен туткыннан Текежан колымен босаган Оразбай Есболаткд карай тартып кетп. Текежан ецд1 Оспан уйше келген ед1. Уйдеп келщ-кепшж, бегде к1С1тн барлыгын шыгарып ж!берт, Оспанменонашасейлест!. Ол1тсш е де катты ажармен кадалды.

—«Кррюытдегенде, осьшайкоркьггдеп пе ем!»дегеццей, сен1ц бул кай кылыгын!» «Осылай ет» деп KÍMуйретп саган? —К,орыкпай-аккой! «Уйреткенсен»деп, Текежан, саганжала жапкалы отырганым жок. —Ендеше, уйреткен Абай шыгар? — Оган да жала жаптырмаймын. !стеген ез!м! Сен неменё ерекп1п, урежн кашьш келд1? —Жаулыкты осындай насырга шалтьфганды кай атаннан керщ едщ? —Кермесец, мен !стед1м! —Неге icTeñciH? —«Бузыкты тьмм» деп 1стейм1н. —Неше бузыкка осыны crin ец? —Бузыктьщ басы Оразбай, эуел1 соган етпесем, шмге eMipiM журед. —Оразбайды окытатын сен бе едщ? Ол сенщ eaimi окытам деп журген жок па? —Ол мененарамдыккаартыкрьшдейпн шыгар! Ададдыконыц татып керген асы емес. Сенщ де, оныцда арам астарьщ ададдык! Мен еддщ кез жасын тыйып, айналадагы керны елдщ ececiH Оразбаймен сенен епермесем, езге жаман-жеупк, жалгыз-жалкм сумелек урыдан епергетм курьш калсын! — Ой, уйткен сенщ болыстык, еюмшипгщ курьш калсын^ ецдеше!—деп, Текежан ызалымыскылменмазактапсейлепкетп.— «Эделет», «адамшьшык»деген осы Абайдан алган тэл1мсымагьщ гой. Сол «шылыгьщ» «былык» болгандада осьшай тантисьщ гой. Жет1ст1рген еделеттц осы ма?! — Эделет1м осы. Итпц жазасы итпк болмаса, езге *плд1 тус1нбейд1. К^юкасы, ез!НН1ц жамбасьща батып отыр гой,е? Кешеп кун с е т «жау» деп, Ж ттекп айдап салып, тал тусте косынды талаткан Оразбайдьщ дуспаны сен едн. Бупн булан 6epin, бултакка Tycincin гой? Осынынньщ сырьш айгтшы? — Мен араз болсам да, безер болгам жок. Сенщ бастаган белене кезд1 жумып, ере берер жайым жок. Сокыртеке ойнап отыргам жок, сен жетектеп апарып, жарга жыгатьш. Оспан бул жерге келгенде, Текежанньщ енд!П айла-тэсимн анык ануарды. Жакында e3i ecTireH 6ip суык сездц шьш екетм ецщтуйд!, —Уей, Текежан! Bip буралкы сезщ енеугут eciTin ем. BipaK ондай жаманшьшьщка сен басар деп ойламап ем, кимаган ем. Оразбай мен Жиоенше eKevi. 6ÍDУлжанньш баласы —с е т мен

екеуимздщарамызга ж к салмак. Жаргацкулагы жастыцкатимей жур деп еспгем. Азгырындыга оцай Tycepi осы Текежан болар деп, саган неше алуан сез салып журген1н де бшеьмн. Жана сен кел1ПОразбайдьщ успне шуркырап тускетнде: «MeHi тентек mi етш, 03i ес жиганага больш сыртган билегет шыгар. Соныцдегеш болсын* деп кыбыр етпей отыр ем. Ецщ ангарсам, сен Оразбайды женелткенде мен! мен Абайды сатыптурьш, соныц канжыгасьша б!здц арымыздыбайлап женелип отыр екенсщ гой. Сенен бурын анау арам ульщ Эз)мбай Оразбайдыц азгырындысына ергел! емексш жур дегецщ естч ем. Ендеше, дел осы Оразбайга ютеген icTÎ мен се т сьшау упын ютед1м: «Шымбайына калай батар екен! Bip жагына Оразбай TycciH, 6ip жагына мен турайын! KiMre кэйысар екен»деп, сет андамакка1стегем! Атасын, анасын сатьш, азгын жолга бара ма, жок па деп ¡стедш. МНне, бар койманды актарып Kepin отырмын. «Осы OTipiK ед1* деп жалтарып керш! ! BipaKеанде болсын, Текежан. Осьщан соц Оразбайды 6ip баксам, ceHiH кия баскан кадамынды ею багам. Оныц сез1не ергетщц керсем, 6ip Тобыкты емес, буки! казак баласы каргыс айтсын, токгарым жок. Касымнан кия басып, Оразбайга кетпп кер. Kenip кауымындаотсемде, курбан епп, езщ менен «делиг баланды»тура ез колыммен бауыздап елт1рем!н! Бар, сен!ц енд!п сез!нд! кор болып тындар жайым жок, журе бер!—дед). Текежан ещц 6ipa3 сейлесе, Оспанныц ашуы кайда согарын бме алмай, капы сасып кадды. 1ш1нде бугтпжурген есеб1Н1ц берш Оспан аныкKepin, аямай ашып сальшотыр. ImciHe ещц кайырьш жауап айтпай, жулкынып орнынан турды да, ундемей, сазарган куйде шыгып кетп. Текежан осы жолы Оспаннан еспген сезден сон, бурын e3i есепке мыктап алмай журген 6ip белекше ойга кетп. «Hem eciniM?.. Енд! 6ip бел ассак, метц жауым жат емес, как касымнан, жакынымнан шыккалы тур екен гой!..* деп ойлады. Расында, бурын бул e3iH«ага султан Кунанбай баласымын» дейт1Н де, «бар Кунанбайдыц ece6i туптэц туб1нде 6ip жерден шыгады» деп бшетш. Солай болган кунде бар Тобыктыньщ eMipmici булар ез!.Эз1нше осы елдщханы Кунанбай, султандары осы Текежандар. Тобыктыны алып жес!н, шальт жес!н обал боддыдейпн, кольшан алатьшюм бар едИЕщцолайемес. Купайын умыткандар, ата жолын саткандар шыгыпты. Ол — Абай, соган ерген, азган Оспан. Ендеше, не керек, бетщ-жузщ бар демей карсы алысу керек. Булар ага султан Кунанбай жолы гана емес, казактыц абырой,

инабат иес! жуан-жаксысыньщ бэр!не нас екен. Олай болса, сол Оразбайлардан дел мыналарга карсы шокпар жию керек. Оразбайларгане керек?! Оган жолынабегет болушыньщбер:мен аямайалысатынкемекпыгана. G3i болса, устаскан жауыменалыса да б:лед1. Кел)сер досымен табыса да б1лед1. М етц керепм де сондай Kici. Тек агайынга, ел аузына, сыртка сез боп кетпес уш!Н еппен жалгасьш, уштасу керек деп корыггы. Оспан мен Абайга жауыккан куйде Оразбай кетт1. Осы жаулыктыц аралыгында енд! калай басарын шеше алмай, 6ipaK шпнен Оспан мен Абайга б!рдей ызалы, бетен кещл беюте тусш Текежан кегл. Дел осы уакига устшде Текежанньщ бундай мшезгеауысатьш астыртын ce6e6i де бар ды. Оразбай Оспанныц бспнен ыгысьш, калага кашарда езшщ баласы Демеуге тапсырып кеткен 6ip ici болатьш. Демеу алыс-тартыста eKeci колданатын aйлa-тeciлд^ц барлыгьш бшед. Ел жумысында акыл мен кайратгы, шешентщщ бipдeй байкатып келе жаткан пapтия-бэлeнiн жаца nepici. Ол Оразбай калага KeTiciMeH, Эз1мбайга Kici салган. Бурыннан айтылып журген, «берекенщ ce3i»деген, «Кунанбай баласы мен Аккулы баласынын арасындагы алалыкты жояйык. Осыган Эзiмбaймeн екеум13 себепш! болайык. Эз1мбайдьщ 6eciKTeri кызын метц уш жасар улым бар, соган айттырмакпын. Мьша ел белесш ушыктырмай ертпц алдын алу унин, дел осы кунде едет айтьш отырмын. Текежан мен Эзiмбaй тек ырзалыгын 6ûwipciH. E pienri кун Оразбайдыц тобынан жуз жылкы каргы бау ж{беремш» депп. Осы селем Эзiмбaйды eMeKciTin, Текежанды да катты кь1зыкгырган. Бупн Текежанды тесегшен шошытып, шоршьггьштургь:зган жене Оразбайга арашашы erin, оны шыжыккьш турган осыцдай тусау сез. Оспан булардьщ тузактарын y3in талкан етп. Дел мынадай бурк eTin шыккан ерт успнде Текежан куда бола алмайтын болып калды. Жуз жылкы карты бау каншалык ыстык жалынментартса да, бупн Текежан колына тимецщ. BipaK анык жаулык туды. EKi беттеп араздардьщ юмдер болатыны, отка юмнщ колыкуйет1т де ашылды. Текежан аульшьщбелге соккан жыландай боп, ез1рше титыгы курьш турганы да мeлiм. BipaK тубщде осы беле созыла барса, Текежан мен Оразбайдыцугысуы Текежан мен Абайдьщ угысуьшан оцай ек ет да айкын болып калды. 215

Булардыц жауы ¡штен де, сырттан да шеп косып, тутасар тур! бар. Жастар «Коцырэулиеден» кайтканда, бундагы жаман- шылыктыц карасы осылай болып, дауыл бултындай тен)п кел1п тур екен. Плесе, \"племеседе Оспанньщасыгыс ашумен салган оты, енд1 елден бурын Абайды шарпитынын барлык жастар айтыспай-ан ацгарып отыр. Уйкысыз, мазасыз ойлар кинаган Абайга Эйге- piMHiHкус тесеп тастай батады. Кеп курсшш, децбекшумен уйкы кашырган Абай да бул тущц коз iлмeй етюзд1. Осы кундерде ел!не кыска мезгщде келген Эб1пгпнде калага кайтатын шагы жеткен ед1. Дел осы шакта атшабар Далбай Абайга болыс кецсесшен окшау кагаз екелд!. Ол Абайды ояз Казанцевтщ алдына жа- уапка шакырган повестка екен. Шыцгыс болысында недойм- ке телемеуш1лерд!ц ici турасында, жауапкер есеб4нде шакыртыпты. Бул кагаз келгенде Абайдын айналасындагы топ сескенш калып ед1,6ipaK Абай кынжылган жок. — Осымен шакыртама? Шакыртсын. Барлык езге жауаптар ymiH де шыныммен, барыммен жауап беруге e 3ipMiH дейтш сапарымосы, не керсемдетэуекел, еюнбей кетепн жолгажурем... Маган жеке ат-арба эз1рлендер!— дед4 де Эб!штермен 6ipre женелет!н болды. Касына Дэрмен мен Баймагамбетп ертп. Эбш болса Магаш, Кеютаймен cYйiciп болган соц, калыц топтыц кез алдындаулкен куймеге Minai. Ол арба коцырауы шылдырайтусш, кегалды шацсыз жолмен Семейге карай тартып Kerri. Сол куйменщ артынан трашпецкеге MiHreH Абай, Дэрмен, Баймагамбет те женелд4. Булар кеткенде, ел бeлeciнeн улкен елекп куткен жастар тобы киналуда калды. Бул кундерде Семей каласында, Оразбай узак беле куган калпында, Казанцевтщ кецсесшен шыкпай журген. Оспаннан керген тепкщен соц, уЙ1р1мен жылкы айдатып, калага экеп саткызып, ояз, жандарал кецселер4ндег!, сот мацындагы 11л- маштарга кеп акша еткерген-д!. Солар аркылы ер кецсенщ улкенд{-юшш! HHHOBHHKTepiHe де осы кунде бМ кп, кезтаныс арызшы боп алган. Соцгы 6ip кун Оразбай Казанцевтщ езшде болды. Бул жолыайткан арызымен шагымыОспанюна емес, ecipece, Абай жайындаболатьш. Казанцев Тобыктыньщжайын e3i жаксы 6ijte[iiMifin керсет1п, эуелг

— К,унанбаевтардыц бэрше шатым жасайсыц ба?— деп сурап ед!. Оразбай олардыц бер4н1н. усттнен шагым жасамайтынын айтпы. Мысалы, Текежан жене бурын болыс болтан Шубар, Ыскакден бул жаман емес екен. Ал араз болтаны —тек езш тана жазалаган Опан емес, болью болмай елде бегде журген адам — Абай. Осы жайын бищфгенде, Казанцев Оразбайдын неше алуан сырыбар, шытырманадамекеншбайкады. Бул—алыскан адамына кеп тор куратын жене айлалы адам. Жаулыкта ешб!р ед1сп, шатым-жаланы талгамайтын каскыр адам болу керек. «Нактылы айыбын айт!»дегенде, Оразбай кабатын шапшан туЙ1П, шугыл тандантан к1С1т н кесю тн керсспп, сейлеп кетп. Оз касына жакын устап отырган кара мурт, шубар тшмашты топшыга катып айтып отыр. —Е, таксыр,б1лмейс13 бе? Айыбы кешеп «карашытынныц», «недоймкен1Н» жанжалында аныккержбед! ме?.. — Сондаты жанжалдын бер1не анык айыпкер Ибрагим Кунанбаев па? — Анык сол! Болмаса, ойлацызшы, б1р тана Ибрагим Кунанбаев отырган жайлауда кандай улкен шатакболды? Ал езге жерлерде, езге жайлауда, мысалы, мына мен1н отырган жайлауымда, менщманымддсондай ак патшаньщалымынакарсы кынк еткен ун, кыбыр еткен кимыл, болды ма екен? Болтан жок. Абай болса, бар кедейд! кутыртып, бер]кпр1п, елд!ц болысына, С13 Ж1берген еюмдерге тугел карсы туртызбады ма?—деп, бул жайдан б!р жаты Текежан, Жиреншелерд! актап, еюншщен Абайды барынша каралап, кеп шагым айтты. Содан ары бip кезен Абайды жамандатанда: —О з Абайта жалгыз мен карсы деп ойламаныз, мен сиякты елдщ инабатты аткам]нер, абыройлы аксакал, карасакалыньщ бер! де карсы. Ал 613 акпатшамыздьщадал кулымыз. Ол болса, сол патша атзамныц ез!не карсы да киянатсез сейлейт)н!—дед!. Казанцев тишаш аркылы бунын сездер1н есМп отырып, «Сондайадамдар Кунанбаев туралыарызжазып, осы Оразбайдын 031 сиякты патшалыккенселерше келш, Абайта карсыльнын айта ма?»деп сурап ей. Оразбай Казанцевтщ мунысы —жайды сурау тана емес, сондайлык арыз берушшер болтанын ттлеп отыр деп ойлады. Бул ез!Н1нде б1ресебше керекп, андулы кезец болатын. Кдз1р ол ояздын ынуайына кешш, тез келМм 1здей сейлеп кетп. 217

— Абай Кунанбаевтын сахарадагы улыкгарга карсы, елд!н жаксы адамдарына карсы жене акпатшага карсы, онан сон б1здщ тугынганд)н)М!зге,халкымыздыната жолына, зан-гурпынакарсы сейлеп, icтeп журген !сгер4н жалгыз мен емес, менсияктыкеп кю айтып бере алады, таксыр!—дедь — Арыз да жазып бере ме? — Беред1. Керек болса, приговорлар да беред!. Б)р аздщ кенсещз емес, оны бшегпн баскада улкен еюмдер, соттар да бар. Мэселен, жандаралдынез1неде бере алады. Жене соларга берсе, сондай орындаргаарыздар тус1рсе, дурыс бола ма екен, таксыр?! «Озщ!зге багынышты халкыныздьщ тап ортасында булд!р!п отырган осындай бузакы адам бар* дел, содан керген корлыгымызды айтсак, айып-шамы жок па екен?!—деп сурады. Мундай айлалы сауалмен Оразбай Казанцевой ез!н де Абай жен!нде акылшы епп алгысы келгендей. Казанцев муны да ангармай калган жок. Ояз начальнип енд! анык танып отыр. Мьшау кесек, кырлы мурынды, ашулы етк1р кезд) кара сакал кайсар казак Ибрагим Кунанбаев сиякты юс!Н! айыптау керек болса, кандай жаманшылык, жаланын бержен де тартынатын емес. Б!рак уезд бурынгы кездесулер мен бупнп сощы сейлесуйщеде Оразбайга ныкбайлаулы жауап берген жок. Ол эз!рше Абайдынуопнен елд)ннаразы адамдары, осы Оразбай сиякты бай, абырой иес! адамдары арыз беруге бола берелнж сезшрд1. Жэне б!р ез4нж кенсес! емес, одан жогары да кенселер, улыктар бар екен1н еске салды. Онысы да Абай сиякты б1р жагынан, мунын уез)ндеп беделд1 адам, ек)нои, жазалау жолы табыла коймайтын адам туралы, сол кырдыц ез1нен кеп жау болардыкадамдарды шыгарудын шарасы есеггп. Бул женде де аныктап сонгы сезге ш етн ашык айтпаса да, Оразбай екеу) б]р1Н-б:р1 андасып алды. Сейт1п, каланын улыгы мен даланын сойкднды бузыгь: Абайга карсы ¡штейтабыскдндай бол айырьигысты. Казанцев эз!р Абай жайындагы ¡с пен тергеулерш асыкпай, узак камдап, кен^нен туйш курастырмак болды. Осынын себеб!нен дел осы жолгы шакыртуда ^карашыгын* жайындагы Абайдын жауаптарын ез! тексерт, еспген жок. Кецсес1цдеп бip картан тэж!рибел1 кемекш{с!не Абайдын жауаптарын кыска айткызып, жазгызып кана алды. Жене дел бул жолы Абайды «сез!ктенбес!н* дегендей аз-акуакыттексертп. Колга бардерек жиналып тускенше, кеп айыптар молайып куралганша, мынау басы ашыкайкын айыбытуралы эдей! келпрст, епржнанган ю а 218

болып, жецштана жауап алгь[зган. Ty6inne, Абайды улкен жазага ушырататын болса, оны жогары улыктармен нактылап шешетш кезде, бул ic 6ip улкен кез1р болып, ояз бастыгыньщ кен!Л1нде калып тур. Абай болса улыкка жауап 6epin кайтканда, ез1тц сыртында оралып, курсапжурген Kayin бултынын каншалыкекетн андамай кайткдн-ды. Оспан icÍHÍHелеп Абайдын ез!не де, жакын-жарандарьшада 86iuíTin уйлену! жайындагы сезш сейлетпед!. Жене ж)птпн ез тарапьтан, Дермен аркылыайтылтансез де, бупнде белпл! байлау жасауга жол бермед!. Дерменнщ де, Маташ, Кэютай, Д4лдетц дежене жакынаа Абай аульта кетп кеткен Отегелщн!нде жалгыз бшген! бар. Эбни: «Кызалатын болсам, жер жуз<ндеМагрипадан басканы тмеместн» деггп деген 6 ip езгеше кымбат сез. 9 3 ipre Магыштьщ кулагына жеткен!де осы тана. Ол тек осы 6 ip улкен жаксы ceprri амалсыз медеу етш, унс!з калды.

КДЩЫГЫСГА 1 Эбнп биылда жазгыдемалыска елге кайткан. EipaKбул жаз соншалыкбаска, бетен. Бала шагынан 6epi елге кeлiп журт, дел каз1рпдей жудеу жуз, жадау кещл ага-бауырын, аулында бмген ЖОЦТЫ. Бул елдщказ1рпжайлауыдаШьщгыстьщсыртыемес. Салкын белдер, узын аккан езен-булактар, кекорай шалгындар да жок. Ауьщцар алые жайлауга шьщпай бауырда, Еральщакалыпты. Эб1штщкелген кез1 июльдщбасы, жаз ортасы болгандыктан, кец жазыктын.тьщыр кегалдары таптальш калган. Айнала атырапка кез салсац саргьпп кеде, бетеге баскан penci3 дуние мол жатыр. Сол KepiHic те осы елкеде отырган кеп ауылдьщ мынау жаздагь] жабыркау ажарына сай келгендей. Алгашкь!ушкун бойыцдаекесшщкасындаболтанЭб:ш, каз1р Абайдьщда улкен уайымда екетн керД1. Bip Абай емес, биылгы жьи осы отырганбар агайын, кеп ауылтепе каралы. Ce6e6i, еткен кыстыц бас кез!нде Оспан кайтыс болган. Олкыс ортасындаез:тц ЖидейбайдагыкыстауындаЕркежан уйщцеауырды. Жаратылысындаальлденеш Оспан сощы жыдцар йыщде катты ceMipin кеткен ед1. Ауруы не екен:н ангарып болганша, аз кун iinime кцзуы кдтгыкушейд!. Сол кызу ерлеген сайын сандырак молайып, Ke6ÍHme eciH б!лмей жатты. Атыраптагы жакцн туыс, жанашырдос-жаранга «Оспаннаукас» деген хабар жеттп улгергенше, бес-алть: кун infime жанталасып жатып, тез кайтыс болган. Абай Акшокыдан «Оспан ауру» деген хабармен Жидебайга асыгып жете бергенце, алдарынанкос атпен шыккан шапкыншы каза болган кайгылы хабарын да бщщрген. Эб1Ш келгенде сол Оспанньщ каралы жылын аза туткан жакьш, туыс, тшеулес ауылдар Ералыда б1рыцгай боп !р!ктел!П калган екен. Елаз емес. Ералыбойындажи1отырганауылдарсаны отызга тартады. Сол елдщ тап ортасыцца Оспан аулы. Озге: Ыскак, Абай, Тэкежан, Майбасар, Ырсай, Ызгутты, Fабитхан ауылдары Оспан аульш ортага алып, коршай коныекан. Оспан ейелдер1н!н улкен1 — Еркежан. Ол — Зереден, Кунанбай, Улжаннан калганшаныракгаотыратьт каралы келщ. Еюнсш уйдеп ейел—Зейнеп. Бул—Оцщрбайкэжыньщ ць!зы. Баягыда К,унанбай Мекеге Kerin бара жаткан сапарда Оспанга 220

атастырып кеткен калындык болатын. Зейнеп улкен ешш ей. Bcipece, жанынан жаксы жокгау шыгаратын, ез зарын езшщ еуен1мен де айта бшепн ейел. YmiHmi —Торымбала. Бул езге ейелдерден жас жене улкен енер! б1Л1нбеген момьш, буйыгы адам. Осы уш эйелд!Ц epiH жокгаган даусын Еральща отырган ауылдардьщ Kepi-жасы тугел б!лед1. Ocipece, Зейнепдауыс айта бастаганда, буньщуйшщсыртьша келш пэуескеге MiHin немесе жукке суйетп сыбырласып отырып тындайтын балалар, жастар да болады. Зейнеп ecKi шеж1рет де бшед1 екен. Жоктауыньщ арасына ОспанньщeKeci Кунанбай кажьшыда косады. Енес! Улжандыда туган анасындай, ардактап жоктайды. Оспанньщ улкен eKeci Оскенбай бий де атап, мактапкетей. Кейде узакайтатындаусына бул ауылдардьщ аргы атасы Ыргызбайды да косады. Кеп жастар «Ыргызбай» деген ру атьш бм гет болмаса, дел сол Ыргызбайдьщез1неменданкгь1болганьшбшмейпн. Умьпкан нэол ecemi, аргызаманадамын кеп ойламайтын. Ал мынау бшпр айткыш келш Оспанды мактау yrniH, оныц балуандык, батырлыгын айтады. Соны аргы тектен келе жаткан ата касиет erin, кетере сейлейй. ОсьшдайдаЫргызбайдынжаскезшде «Туйе балуан» болганын жыр етед). Казак пен Кокан болып кездескен 6 ip улкен аста Ыргызбайдыц бас балуанга тусш, Коканньщ коцыраулы балуанын жыгып, 6eciK жамбы алганьш айтады. Зейнеппн дастаньша Ыргызбайдьщ улкендер; тепе ырза. «Талайдан 6epi айтылмаган жаксы жоктау осы Зейнептщ жокгауы» дест, кеп жастарга жатгап алуга да буйыратын. О л т аркылы да руларынын жуандыгьш, езге рулардан ус- темд1Г!н айтьш 6epin отырган келш кеп Ыргызбайды мактан- дырып, KOTepin кояды. Тепнде, Кунанбай, Оскенбай, Ыргыз­ бай —берш мактап, караказакгьщ«ардактысы», «асылы»деп, кун сайын ею рет атырапкд eciipin, жар шашып отырган жоктау- шылар ей Ыргызбайгана емес, Tipi Ыргызбайгада кеп енбек erin отыр. Булардьщ айдьшын асырып, кеудесш ес1рей- Зейнеппнкоцыр сулу, есерл! унш тындай отыра, Абай катар ойларын да кеп ойлайды. Арманда еткен Оспан буны да неше алуандерт, капага салып кетп. Зейнеп ез сезшен буныцшпнщеп айтьммаган, ашылмаган сырлы саздарьш оятады. Каралы келш даусьша Абай inrreñ ез дауыс жоктауын косып, жалгасып, 6ipre жыласып отырады. BipaK осылайша сырт калпымен ecKi казак

дагды-салтына Tycin, казаны куткен, iHiciH жоктаган Абай кей уакыт ез ¡ыинде ек:удай, енжар куйлер! мен ойларга да жи1 ауысады. Ол1мкентр1мменкелей- Кдйтыс болганадамныцжаксылыгын гана айткызьш, айьш-м!цдершумь!тгырады. EipaKосымен аралас Абай ойына жанаскан кущк те бар. Ол елеумет азаматы болган акын Абайдьщ езже де, алыс-жакынга да сынмен, ед!Лталаппен карайтын ойьжантуады. Сонда Оспан ею алуан боп ойга келей. Кесек, 6ip кетхей, кайраттыжаней. Жасьшан устаганжердеколы, тютеген жердеTici кетерйк, бермген беттне барыменауатынтутас бтмд1. Дуниекорлыгы, сарандь!гы жок, дос болган адамына аккейлек ашык. Озге кеп туыстьщ оган тецелер) жок. Оларды ойласа Абай, ecipece, Оспанды жацагы жактарынан жоктай тусед!. Сол жанньщ ашьимай, жетпей кеткен армандарымен катар, барарына бара алмаган касиеп де болса керек ей. Осы женде Абайды езгеше кинайтын 6ip жай ел-журтка кад{р! артарлык не ¡стед!? Не мшезбен халкы аза тутарлык, ерл:к керсепп ей?—десе... Онда Абайдыц ойы жудеу тартады. Eipper жауыздыкка, жуанга карсы шабуыл жасап ед1... Ондада Абайдьщ ум1Т1нен аулак шыкты. Кешеп жуан К,унанбайдьщ тагы 6ip колшылсодыр-соткары боп шыкты. Оразбайданхалыккепн куар десе, ез басыньщдушпанымен бесеке реттнде устасып еткен Kici боп кете барды. Енд: мще, артъша улкен араздыкпен KemipÍMCÍ3 жаулык кана калдырды. Абай осы туралы ез!н де айыптайды... Оспанга бул ага гана емес, еке де ecenii ед!. Ол екес:нен repi Абайдай агасына кеп суйен1П, ceHin ecii. «Абай неге дурыска бастамады, неге кесек кайратадамын жаксылыкка нускамады?» деген даугер болса, Абай актала алмайтын сиякты. ОсындайeKÍHiuiiмол, капалыкойдыойлагансайынАбай жене де ез ¡дпне тыгыла тусед!. YHCÍ3 жудеу жуздщ астарында сондайлыкелек кеп. Эб:ш келгеннен 6epi Ералыга ек! кундей мол бата окыршы тобы кедй Абай ею кун удайы Оспан уйтен шыкпады. Эб!шке де осы уйде отырып, ага зарын мун етуге уйгаргандай. Бул кундердеЭбйыекесжедеузак-узаккараушыей- Сакал-шашыныц агыбиылайкындап молаятускен Абайдьщ кдз!рп мжез едетщце де езгерю байкалады. Ол бупнде ете аз сейлейй- Осы казаньщ салдарынан узак жалгыздыкойына кежендей. Сол кундерде касындагы достарына акын Абайдьщ да тЬн курмейп, барлыксазысенгендей. Кдйгы, каза Абайды соншалык сындырьщ, «xevneneri cavnan жанган енеп отын ла emimn кетп

ме?»дегенкуйктер Дэрмен сиякггыдос ййнщойынажш келеОн. Eipax сыртцасолай кершседе кдйгылыАбай, ацьшАбайды мулде тыйган жок-ты. Кеп журт Оспан жайынер алуан айтьш, жьшатан шактарда, Абай ез1 де акын тш1мен ¡штей элденеше жырлар шерткен. Оспанньщ кимас касиепн есше алады. Оны ойлай отырып, бупнп Tipúte, катарда калган кей туыстарды ойга алганда, кецш медеу таппай, ызалы журек ащы шындыкты атап кетей. Калган туыс мыкгысы, xymiici юм? Тэкежандар ма? Оларда пасыкгыкбар, адамдыкжок. Карануыжауыздьщбар, жаркынжуз жок. «KÍM»деп суйенер? «Не*деп жубанар? Ke6i тепе уры-кар. Ауыл менен уй рана емес, калыц журтгьщкаскейлер1, ецщп OMip не болар? Ойласада, барласа да ем таппастай. Сондайлык кайта шыкпастай туйыкка камалатусед1. Осы куйде туй!Л1п, тунер1п калган ага акынныц жайын жас достары кеп ойлап, жи! сез кылатъш. Олар Абайды алац етерлж себептер де ¡здейд!. Озара акылдары бойынша, Эбшггщ келу! Абай куйн езгертердеп сенепн. BipaK Эбйи келгей уш кун болса да Абай ел1 оныменкен, ерюн сейлескен жок. Жылап келген бата окыршы агайын касында epi 03i отырады, epi 0 6 ioni де осы журттын ортасында, Оспан уй1нде кеб1рек отыргызады. Тек уппнип кун кешке жакьш Q6iurh Оспан уй!нен Дэрмен epTin, кеп 1Ш1нен жарьш алып шыкты. Кун батутатакаганкез. Батыежак кец кызыларай боп, балки толкыптур. Ералыньщмолжазытымен будырсыз алыекекжиеп успнде аспан элем! тажайып тьтыш, шекс13кенйкте. Арканьщ кешю самал салкыны есей. Каралы уййн капалык мунынан босанган Эбш далада кеудес!н Kepin, узактьшыс алды. Ауылдан шыккан бойда ею Ж1птезен жагасынатарткан. Журш келе жаткан жолдарында шацжок, тутас тыгыз аласа кек бетеге, жасыл шалгын бар. Табанын кек жалаган ет!ктер сырганап, тайганап, жур!сп ауырлатьт отырсада, жастар езенге жетш, оны бойлап темен карай узап, еейлес1ПKeTicTi. Алдарында езенге мулде такап, М1нбелеп конган кеп уйл1 кедей ауыл бар. Сотан карап бет алып келей. Дэрменшн Эб!шке айтпаксез! барекен. Олжэнеез ce3i танаемес, барлыкжас-жаран, ÍHi-бала сиякты Абай достары атынан айтылмак сез. ОндшашыгысыменДэрменосы жайдыбастайбергенде, Эбйп ез ойында журген ец сонуы, ец мазасыз жарасын ескергендей, шугыл езгерд!. Бар каб!лет1, калпымен тутас кана Дэрменге батыньт. тындап капты.

—Б1з сет Абай мама, бер!М)зге емекелед деп куткем13, Эбш. Оз4м1з ауыр уайымын сейигге алмай койдык. Бундагыгакуат бер. Мен саган осыны едей! айтайын деп ертш шыктым!—дед. Эб1ш бул сезге кеп шеш!л1п, жауап берген жок. Сейлеп келе жаткднДерменнщжузше кедценецнен жи1 карал, оныцшыншыл тус!не уната кадалды. Жылтыр кара касты, улкен кезд1, кесек кырлы мурынды Дермен анык суду жМт. К,аз1р журю успнде толкынып сейлеу себеб)нен еп-ажары аксурланып, кыландана тускен. Ашыкмандайында, кесек мурныныцжотасьшдажене ею бейтц ушындажьштырап бшжген суйк!мд1 шугыла бар. Бул рец де Эб1ш кезше езгеше жарастыкты кер:нд1. Б!ракЭбш ез1нщкдз1рп мшез! туралы ашылганжок. Эйткет кайратты жас, еркек басымен ез ¡шщцеп уайым-кайгьшыцжайын таратып айтып, кеп сез етуд! лайык кермед!. Тек кана: — Дермен, екем туралы камыгуларыц орынды. Ол юсМ бер!м13 болып алац етуд1 ойлайык!—дед1. Дерменге Эб1шт!Ц бундайлык аз сезд1 тартымдылыгы тер]с кершгенжок. Шыншылжурекбар. Олезш ¡спен, М1незбенашады. Сезбен кепс!ту, созбалау буган да жакпайды. Енд езен жагасына жакын отырган ауылдын ею-уш ит! урш, б!р-ек1 барак жун, карала каншыктар алдарынан жупре шыгыпед!. Ею Ж1птп кер1п калган уш-терт еркек бала да булардьщ алдарьшаншыкгы. Бурын селем берген алдьщгыжет1-сепз жасар бала. Оган Дермен де жылы шыраймен карады. —Рахымтай, атац уйде ме? — Уйде емес, есж алдында отыр!— деп, Рахым уяла турып жауап бер1п eдi. Эбш пенДермендежене Рахымныцжоддасбалаларыдакулт Ж1бер1ст!. Рахым уялганнан кызарып, б1р колымен ек1НШ1 колыньщтырнагын тазалаган боп, шукынып калды. Бундай уялшак, таза, момын бала Эбшке анык унады. Танауьшьщушытершш, кап-кара кездер!н улкендерге кигаштап, кысьиа карап турган коныр баланьщбет!-жуз1 де суйюмд екен. Дермен буны сыртьшан кдпсыракушакгап, бауырьшабасьш еркелеткенде, Эбш те жылтыр, таза, тыкыр шашынан сипады. —Рахым, сен юм баласысьщ?—деп ецкейщ. Тере ага Эбшгп бул ауылдардьщбар баласы сырттан бшседе, жакыннанкеп керген жок-ты. Кдз1р Рахым:

—Атамныц баласымын?—дед. —Б13Д1ЦДекецн!Ц кенжес:! Кеп баладан жалгыз Tipi калган кез1де осы гой!—деп, Дермен тус!Н1К берд1. Сез!МД! бала Рахым бул сездерден де кысыла тускен-д1. Ол Дэрментн кушагынан бурылып шыгып, босап алды да: —Дермен ага, атама ciздepдi айтайыншы!—деп сылтауратып, уйге карай жупре женелд1. Рахым кальщ жатактыцкеп уйлер!Н1н М нде коцыркай, 6ipaK сырты бупн, к1Ш1леу уйге карай тартты. —Декеце селемберейн. Кеп елденбурын бул Kicire кездесуш акыл болар. Сыншыл карттыц кереген кез1 тагы нeлepдi бийп, багып отыр екен?—деп, 0 6 ini ез!л аралас сейлед1. Деркембай ез уйшщ келенкес!нде кызьш тайтерш!Нуспнде агаш шауып отыр екен. Колындагы eTKip шапашоты шапшан сермел1П, улкен кайьщколагаштыц сап жагьш кырлап, мус4ндеп жатыр. Салкын кеште каткан кайынды етк1р шотпен карш-карш урып, жанкэлапменерлеу, ¡смерадамньщ6epiH де кызыкгыратъш ic. Бул бейнет емес, ермектер!ЗД1. Bcipece, Дэркембайдай шебер адам шапканда шапашот epi алгыр, epi жещл козгалады. Колды 03i жетелеп, лыпып тургандай. Эб}шпен жаксы шырайда амандаскан Деркембай iciH токгаткан жок. Онын калетс!з, кажырлы кимылына кызыга караган Эб1ш те касына отырып, кунде Kepin журген К!сщей сейлесе бастады. —Деке, саушылыгыныз, кайратыцыз ел! де жаксы мадейм. Олжаньщ улкен! осы екен!—деп ед1. Деркембай Эб!шке сел гана кез тастап, кулш койды. —Карагым Эб1ш, екен екеущнщ сез!н 6ip жерден шыкты- ау. Анада eзiмiздiн 6ip жатакгын арбасы сынып, сонын тегер- uiiriHe шабаксальш жатсам, Абай кел1п: «Берекелд1, кайратьща ырзамын. Олжаныц улкет осы саушылыгын, кажырын* деп кояды. М ет «мойыма, 6epicne. Tirrri, кенбеген сон кериппне де KeHicne»... дейд1. Жаксьшьщ ец алдымен адамга, ecipece, б1здей олпы-солпысыкеп адамга, Tuieyi жаксы болады!—депДеркембай колагаштыаудара карап, ел! де кдгаздай мш калдырмаймустдеп OTbip. Шапашотьш С1лтей отырып Эб1штен: —Окуьщ б1тп ме, 8 биы?Елге мудде кедщцбе, жок, тагы узап кетесщ бе?—деп сурасады. 9 6 ini биыл тагы да Петербургке барып, келер жыл окуды тамамдап кайтатыньш айтты. Содан арыда уйге турмайды, кыз- 225

мет алады. Оныц бабы калай буйырса, солай сапар шегеттнш бщщрд1. Деркембай: —Татыдакете-кетеберемдесещш!—деп, 6ipa3 ундемейкалды. Эб1штщ елде турмай, баска жакка кетет1н]н анык унатпай отыр. —Мен ез!м, Абай сезшен окудьщ жаксы екен)не ден койган KÍCÍMÍH. Эаресе, орыс окуыкезй ашьш, кецщщагартсакерек. К,ол- дыда узартады гой. Осы жатактан Абай апарып окуга берген 6ip- талайбалабарей, соньщорысшаокыганытепе адамбоп,ecin кап- тыдеп ecinîM . Анау, Молдабай баласы—Денияр, Муздыбай бала- сы. туу-туу, Шагандагы кыргыз баласы — Омарбек деген...—6ep i де 6miM 6ùiin, m in xe де жарап капты десей. Мусылманша окуга Tyciprem тагы бар ей- Садуакас, К.асен, Самарбайдегендер. Олар да енй аз-аздаппайдасьштипзе бастады. Садуакас осы жатактьщ, мьшаменщРахымымдайкарашунактарьшжиьшалып, eñreyip , кол хатынболсадауйретшжур. Бшгеншнбер]не муктажелеместз бе, 6Í3 казакдеген! Олтупл, осыкерйтйпме карамай, колымic бшген- Йктен магандайлгер болады!—деп, езш-ез! аз мыекылдапкойды. Дэрмен Эб1шке сел тус!нйре тусп. —Бу KÍCÍHÍHici 03i комсынганмен, тап мына жатак унпн уп- улкен енер боп алган, 0 6 im. К^кы-жазы арба-шана, сока-сайман, курек, шот, балта, орагын yHeMi баптап берспн осы Kici. —Крзан-аягына шешн жамап-жаскайтьш жамаушысы болдым гой... —Пыскасы, кара тем1рдщде, агаш аспаптьщда тугел устасы болып кетп. «К,артайганда Kepi тарлан жорга шыкты гой» деп, жатакмактаптакояды... 0 3 Íдемактандысуйегпншалымей- Жасы жетпюке кеп калса да, дел сол журтгьщ мактауы канат 6iTipin, ез басымен кун Kepin калтактап келе жатыр гой. Улкен окып, бшген былай турсын, сел енердщ e 3ÍHe де казак баласы куштар дегет со гой...—деп, Дермен агасын езщдеп койды. ДеркембайДерменнщезипнануардыда, бас изеп, култ алды. Бул eK eyi жас айырмыстарына карамай, тец достарша кал- жындасьш, кдгыта 6epiceTiH. —Е, несш айтасьщ, кдрагым Эбш-ау ! Шапашот, балга устал ерекет еткен м ет былай кой... Жаман-жаксы болсын, менщ кобалакгаганымнан арба, шана шыгады. Ол тупл, кейб1реудщ домбыраны сокцылап «ерий-айдай, бойдайталай»деп бой жасап айтканын да енер Kepin, тeлмipiп журген казак бар гой!—деп, Эбнпке K03ÍH кысты. 226

Дермен мен Эб]ш кул)С!п кадды. — Жата тастауын керйн бе? Он жамбасына келсец, MiHe3i ел! шелкес бу шалынньщ!—деп, Дермен агасына кнзыга карапотыр. Деркембайдын содан аргы айтпак келел! сез1 тагы бар екен. Енд! Эб4шке соны айтып Kerri. —Окуларьщжацсы-ац-ay! EipaKocbi оныпалып, елгекдйтпай, катыбас боп кете баратындарын жаман. Анау Молдабай баласы енд кызметбабыменТашкентке кейггп. Сен болсац, тагысуйтем деп отырсьщ. Осыларыц-ак кецМме конбайды. Сендерд1 атац- ананокытгы. Eni-журтьщжелкшдеп ескен жем!сшдей кутп. Же, сол кызыгынды елще неге екеп бермейиц, туп !? Эзщ 6ûiin, ез!ц ранажетт, жепап кетебермекпе едщ? Артындакарануысахарац, надан бауырьщ, жеткшшекгерщкалып жатыр. Осыларды бастап, елортасьшакеп отырьшжарьнынды негетекпейсщ, айналайын... Kepnii, эне! Bip Абай осы атырапка кандай жарык сэуле тепп отыр. Tirrri, элп елтО таякдеп бшмейттн Баймагамбе*пне шешн касымакел!п 6ipтун тунеп кетсе, жанымнанендарияагыпеткен- дей кеп сусындап каламын. Манына урык шашпаган жаксы- лык —жапанда жалгыз ескен бэйтерекше тул боладыда калмай ма? Жетсец жетк:ншег:нмен, уйелмен!цмен жетуге тырыс- сащны... Tirrri, каскырекеш каскырда солкэскырльиын костасын деп уя салып, тамарындагысын жырып 6epin, кебейт)п кушж ecipin, ез енерлер1н мурагерлер1не калдырмай ма?—дедi. Эб!шт1 соцгы мысал катты таныркаты. Ол тандана отырып, epiKCÍ3 бас изед). Оз itiiinae журген, эл1 екес!неде ашпаган 6ip ойлары болушы ед1. Сонда Эбгш«елортасыцда отырып, орысшаокугажас буынды тербиелесе кайтер ей»дейтурьш. Мынау сьш сездер, осы Обннтей азаматка халык айтатын, артатын ец ауыр карыздай... Жас ж т т картгын сез!н куп керептн бщщрй- BipaK «ез1м солай етем» деген байлау айткан жок. Осы кезде азын-аулак сауынын сауып болган, саркццр тарткан Жацыл eciK алдына кедщ. К,олында ею шелеп толы суп бар екен. Деркембайдьщ ез1нен жасы кеп Kimi эйел!, Рахымныц ineineci Жацыл—тул отырган Бекешш жес1р! ей. Деркембайдын алгашкы эйел1 елген сон, Жацылды агайын жатактар болып осыган уйгарган да, екеут коскдн болатьж. Бурынгы эйелшен кеп балатусадаеле 6epin, Деркембайдьщ ец ауыр арманы балаболушь: ед1. Жацылдан Рахымтуды. Мшез, достык жарынан да Жацыл Дэркембайра керипк шагында ойдарыдайуйлескенадамбодцы. Ол емнж жаксыль[рын. агайынга 227

кащрт касиетш анык укты. Оз4де буны кад1рлеп улкен тутып, шын *плеумен косылган дос бола б!ЛД1. Жаца ем1р отын жандыргандай болды. Рахым тугалы ерл:-зайып *пршМктер1, титл, гулденш кеткендей. Жалгыз кенжес! есш, «каратабан» боп, адам бола бастаган Деркембай, т!пт1, кайта жасаргандай болды. Енд; бурынгыша, Абай айткандай, куйк шал бола бермей, Т1рл1к ецбекке де ынтасы езгерд!. Эиресе, Рахым уппн, Жацьи уш1н жаксы енбек ет!п, жанаша кун керуд1 езше карыз кер4п алды. Жаратылысында ем1рд!цоты мол, кажырлы, купгп, санасы да куатты Деркембай алпыстын ¡панде кайтадан ез бел!н eзi кетерш, улкен касиеттапты. Ол осы бар жатактын устасы, юкер!, табыскер, талмас шeбepi боп алдь!. Буныц енд1ПттршМп осылай тулегпп, кайтаканат бтргенш жакьш достарынын бер] ангарды. Эс!ресе, Базаралы мен Абай айкынтаныган. Сонымен Абай жылсайын согымына б1р жердем етсе, жаз сайын ез уй1 Жацылга деп б:р сиыр, ею-уш бие сауын Ж1бер1п отыратын. Деркембай ейел! келген сон жумысьш догарып: —Жацыл!Уйще конаккеп отыр. К,андайконак! Менщ жай- куй!мд1 б!лем, селем берем деп келген гой Обил. Рахым екеу!ц барьш, мал екел. К,азан-суьщды ез!рле!—дед1. Жацылда ¡ркмген жок Кел1С1мен Эбйппен жаксыамандасьш: — Палкам, Эбнн-ау, кара жерге отырып капсындар гой! Турындаршы, орын жайлап береШн!—деп, шапшац козгалып, уйден таза сырмагын екеп жайды. Ертщ жанагы сез!н осы ерекет уст!нде ести сала: —Ол сезд с1зден бурьщ Рахьм айткан! К.ой сауьш отырган маган жупр1п келш... «Апа, бол, кой сауганынды кой. Киш агам конак ерпп келд. Бол, тез!»деп, меш колды-аяккатургызбай сол екелген жок па!—дед:. Рахым уялып, шешес1Н туртк1леп, «айтпа, болды, кой» дегендей оралып жур. Понактардан белн жасырып, шешес1н тасалай бepeдi. Дос-жар, конагуар уйд!н 1ыл ез1рл1пн жасай бастаса да, Эб1штщ буларды шьнъщдаткысы келмед. —Жок, Деке!.. Жок, жецеше! Малдыауызгаалмацыз. Малды койьщыз. Б13 кэйтамыз. Тек шай-пай ауыз тисек болды. Титл болмаса, едемшепсут пкарш бер!щз. Мен еттенде, кейде койдыц сутш артык керем!—дед. Дермен бип1к айтгы: —Деке, жецеше! Эбшптю рас. Келгел! ел1 екесшен де кед отырыпсейлесе алганжок. Бупнп кешауьшконактансаябыр ед.

Абай агам Эб1шпен сейлесуге тосып отырган болар. Вершен акылы, каз1р женеше сен шапшан «ащр!мш!к» жаса, соган балкаймакнос. Сейтш, казакдъщзаклан*дейпн асьшез!рлеп бер. Мен бшсем, Эб!ш соны Петерборда кунде жеп журмеген болар^ Эб1ш бул сезд1 катты костап: —Соданракатас жок. Кунде жемектупл, жылындаб!ржемеп ем. Оз1сагынган асым. Женеше, соган юр1с!—дед:. Бул уйд! ез уйндей спп, билей сейлед!. Аздан сон кеш карацгысы атырапты кезден жасыра бастаганда, еркектер уйге К1рд1. Уй 1Ш1Нде кургак тезекпц оты маздап, юпплеу казанныц туб1н жалап, ернеуш де шарпьт аймалап, жанып тур екен. Торге сырмак, керпе салынган. Дэркембай тыстан бастаган эцпмесш айтаюрй. Сез Эб1п т ц сурауы бойынша жатакгын жайына ауыскан. —Бул жатакелщ, Эб1шшырак, сонуы ею-ушжылдатагытура- лапкэддыгой. Туралатъшкетп, ондырмайтуралатгыгой, булею-уш жыл...—деп,Дэркембайсейлей журт, аласатесек жанынаотырды. Эбш оныцкасьшатакау жайгасьш, картган кезш алмайунс!з отыр. Каз!р ол Деркембайдан бурьш сурамаган б!р сезш сурап калды. — Деке, менщ с!зден сурайан деген б!р сез!м бар. Осы жатактьщ немесе анау Ж1птек кедей!нщдэл сонадагы, шабуыл успндеп мшез! кандай болды? Аузынан жалын атып турган Тэкежанньщ калыцкосын куып алганда, кедей атаульшьщ ез! не ойлады?—дед). Дэркембай Эб1шке сынаган сиякты емес, суйсшгендей карал кояды. —Ойындыдурыс уксам, «соцдай сын кезенде елдегенн!Нде тамырытаныладыгой. Соныкалай ацгардын?»деп отырсьщгой!— дед1 де, б1раз козгалынкырап, казан астын кагыстыра тус!п, сейлеп кетп.—Айтайын... Айтсам жэне жаппай жатакка ырза- лыгымдыайтамьш. Ппт!, Жттектщ Базаралыгаершаттанган бар кедейшщ де мол касиет кэрсеткетн айтамьш. Ол 631 б1р белек уран бол шыктыгой. Анык С1ц1р!шыккан кедей ураны ей. Кейн ацгарсам, сол кимылды Базаралы бастамапты. Елд!Н зыгыры кайнап, уьпы жеткен ез ашуы бастаган екен. Осымомын, бейнет- кор кара халкын сол ¡с усттнде дур сшюцщ гой!..—дегенде Дэр- кембайдьщ коз ажары откэ тольш, жайнап ашылып кетп.—«Б1р Тэкежан емес, сан Тэкежандар бар-ау! Осы кыс бойы аскыцдай соккан ак борандай бол. сойканды бю салатуссек!* легенде, кел ¿¿У

азаматты e3ÍM екеш, ез:м де танымай калдым! К,алада беле улгайып, жерде айкай, как те айкай боп кеткен сон «тек-текпен» зорга устап калдыц. Базаралы болса кеп ymiH барды да жалгыз басын талаугасалды. Б1рде-б1р артына ергенд: устатпады. Эз1де кылыштьщжуз1ндейкдтерд1н успнде журщ. Ол ушш сиратKenipi болмадыма? Соньщ бэр!н ойлап, басьшкалдыкАбалгазы екеум13. Болмаса, «Ортейк те ертенейк! Бул каргыс кунге сонымен кош айтайык!»дегенде, дел осы жатакгьщ жас бола, желекп кел1И!не шейн тас туйн, бекМп алмады ма!—деп, ез ортасына, ecipece, жатагына ырза екенш б1рталай таратып айтты. Тагы 6ip оралып, суйсш1п ецпме eTKeHi Ж ттек кедеиш!Ц жайы едк — Ерд1 ел тугызады. Айналасы, ортасы отсыз болса, Ж1пт от­ ты кайдан алады? Базаралы бил1кке отырып, ел ортасына ecri- меген ек!М жайын екелд!. Текежан жьшкысыньщ туягына ею бестщен берет:н бодды. Соны дел 6ip гана кектемде бермесе, жалгыз Базаралыемес, сан азаматсорлайтьш бодды. Осыны Kepi- ciMeH Ж ттектщ жене осы жатакгьщ 6epi б1рдей тагы TicTeHin, шыдаптурып берд!. Keiuín журген азын-аулаккункерпш1 бар ел жатак боп, ок тигендей жер бауырлап жатып калды. Бфак кьщк eTin, сыр берген жок. Эл-аукаты бар ер-азамат. EpTic бойлап, орыс :ш!не пайдага, жалдамага кегп. Тек, ейтеуф, ел б:рл!пнен, кайсарлыгынан танбады. Осы ÇKiHmi сын узакка созылган анык ауыр сьш ещ. Бул кедейщ соныда керш. Керш да кетерд!. Осыган шейн жеткен кеп жасымда, бейнет елте барымшаырзаболганым сол. Шындап келсе, орнын бм:п бастаса, киллер жауын анык танытып берсе, бул ел сорлы неге болса шыдайды екен. К,алыц сауырлы кара нарым екен дед1м гой!.. Содан 6epi жокщьшык айыккан жок. К,айта жыл-жыл сайын жаншып отыр. BipaK не керек, сол 6ip сын бел1мд: сындырмады. Tirni, бел:мд1кетер1п кетп. «TeHip-ай, енд]п анау-мынау жокшылыккысымы буйым ба?)>деген теуекелге келд!м. Tirni, осы айтканым едщнде сыры, 03ÍMHÍHде шыным, балалар!Менщ жеттске келе бере коленерге, ¡скерл!кке табынып отырганымньщда сыры сол!—дедi. Эбш Деркембайбойьшддгыкдсиетп тамаша етед). Осыныел сыпатыдеп угына отырып, Базаралыгада ез 1щжен шын курмет сездргендей бодды. Деркембайга улкен 6ipдостык сетммен бейш берген Эбпп, Kß3ipорысхалкьшьщкрестьян кцмылынан, ереумшендеер алуан ецпмелер айтыпберд). Жердщтарлыгынан, еюмдер зорлыгьман, жуан содыр байлардыцата-анасынкулмененкуц етшкелген кор- 230

лыгынан булкыньш, ашуга басып, улкен кдрсылыкгар жасайтьш орыс крестьяндары ете кеп екен. Олардын, ез елдер!ндеп жуан- дарымен, ек1мдер!мен алысулары б!рнеше жуз жылдар бойынша уз1лмей келед1. Сол катарда Екатеринадай катын патшанын,дел ез1не карсы Пугачев алысьш, карысып еткенш баян етт!. Осы сонгы заманныцез1нде, дел сонгы он жылдын.¡цлндекеп ояздар- дын крестьяндары алыска шыгып, тартысканын айтты. Жиыны алпыс губерниядай елкелерде уш жузден аса крестьян согысы, карсылыгы болган екен,—дегенде, Деркембай суйсшш отырып, узак кулд1. — Сез-ак-ау, 6Î3 мынау Базаралыньщ былтыргы iciH «жуз жьмдьщ бойындакедей уранымундай боп, кек атканжок*деп ёк. К,арацгы6ip TyKnip гой казакдаласыдегетншн 03i!Hem бмеьмз? Bi3 осынымыз елдекандай десек, алпыс куб1рне дейс1Н бе, карагым-ау!? Онынез! 6ip патшалыккой жаткан! Сонда уш жуз рет шокпар KOTepin карсы болганда, онын эркайсысы кем койганда, б1зд1Н Базаралыньщ ¡С1ндей гой! Сез-ак екен! Ty6i ецбек шыккан жерден, тез!М де шыгады-ау, балам, мол шыгады- ау! 1ргел1де ел, улгип де ел гой осы орыс! Абай «енерд! орыстан аларсыц», «орысдеген epic* деп «кейнп несш угады*дейй. Текке айтпайды, танып айтады-ау осыны,—деп, Деркембай сезштуйй- 3 6 im енд! Деркембайдан Базаралыньщ 6yriHri жайын сурап eдi. Деркембай Шуйпнсуда жатак боп калган кедейлер жайында айтты: —Текежанньщ бар алымын тугендеп 6epin кутылса да кеп кедей ел! кунге жуан атаулыньщ кез кырынан какас калмапты. «Неге TeHTipen кетпейс!н?*, «Here eciriMe кайыр тщеп келмей- ciH?*, «ïpin, тозып, шашылып кетпей, ел! де ел болгансып, бас курап неге отырасыц?* дейтш болса керек. Ocipece, Текежан, Эз:мбай, Майбасарлар елi кунге кагып-согып, нукып кет!п журет!н кершей. Ол мшезш б13Д!Нжатаккада унем1 !стейд1. Тек кудайга караганы емес, Абайга азын-аулак жалтактаганнан Tipi койып жур. Болмаса, «кеше косымды коса шабыстыц, уйелме- тцмен ертесем ганаpaya*деген ce3K¡ Эзiмбaй, дел e3ÍMe 6ip емес, уш рет айтты. &ni де жер!М13Д1жеп, eriH-nimeHÍMÍ3re жылкысын Tycipin, кырсыгьш удайы такап журедИ—дей. Базаралыга кайта оралганда, Деркембай тагы 6ip суйс1нген сезш айтты: —Оразбай деген сокыр nepi бар емес пе? Былтыр Оспаннан кергенш керге Kipce умытар ма! Bip жагынан сокгыгатьш жауын 231

белплеп, 6ip жагынан соган каптатам деп, тыныс алмай жасак жиып жур дейд;. Жалгыз Шыцрыс емес, керш) Бугыльщан, ар жагындауы Шаганнан да колшокпар болатын жуан-жуан тамырлар тауып жур. Былай eiin К,оныр-кекшеден, калыц Мамайдан, Мырза Жекеднен дедамыл алмайKici тартып жатыр. Тобыктыньщ iuiKÍ шеб!н e3ÍHÍKÍ erin алу унпн Ж1птекке тары шыргатастайды. «Кунанбайбаласыньщез арасынipiTceM»дегенде KOKiperi каре айрылады. Осындай есептщ 6ipiHe жараткалы Базаралыга Kici салыпты. Жакында Абылгазы кeлiп кеттп едь Базаралы e3ÍHÍnбар жауабын, жау сырын маран эдей! селем рып айтып Ж1бер1пт1,—деп насыбайын тскеледь Жадыл бул кезде асын камдап, шай жасап журген. Дермен агасыныц ce3ÍH 9 6 im тугел ecTiciH дегендей, бул едпмен1д Y3MMeyiH костайды. Соны ойлап, Эб)шке Деркембай C03ÍH угындыра туей. Агасына да «айта бер» деген белп сиякты. —Базекедн!н бул KiciMeH бар сыры аралас жакын адам гой. Бше 6epciH жене Абай агама да бщщреш дегет болар! Деркембай Дерменьпн зеректэпне ырза боп калды. — Бесе, дурыс айтасьщ. Сыртынан капсыра кушактагалы журген жау бар. Абай «капыдакэлып, опыкжеп журмес!Н»деген болар. Q3ÍHÍH жауабында: «Оразбайгаселемайт. Мею маймылerin, e3i тулю болмак кой. Маймылды тулю жолдас кып жолга eprin шырыпгы. «Некерсек, 6ip KepeMÍ3. Нетамаккездессе, белшжейж» депч1. Келе жатса 6ip тем:ркакдан жатыр. Ортасында кьш-кызыл ет тур екен. Тулю маймылга: «К,онаксьщ, жаца жоддас болганьщ осы, жол сешю. Анау етп сен жей рой!»деггп. Маймылкакдан сы­ рын бммей, басып калса, аягын шауып кальвп, TeMip какпан ус- таптыдакалыпты. Тулю етп ез1карыпжейщ. Сондамаймылзарлап: «Не болдым, сорладым гой!» десе, тулю жубатып есиет айтыпты рой... «Ею TYpлi бакболады. Bipeyi —баска, 6ipeyi —аякуд конады. Мынау саган конган сол!«Тепюлесе кетпейпн TeMip бак,»деген осы» депгп. Сол айикандай, Оразбай «Жттекп алдадым»деп жур рой. Алдаранырасболса, мет тепюлесекетпейтшTeMipбанкажегюзген. Мешеу боп ел1мжатыр. Тесекке таньш, табжылтпай басып, бeлiм жатыр. TeMip бакты тапкэн кедей кеп ей гой. Соныц 6ipiMÍH. Жeлiriм жок, жeлi болмаган сод, белем де жок. MrepiM де жок. Жене «араз бол, жау бол»деп маранкарсы коймагы Абай гой. Bi3 Абаймен жау еместз. Сан сыццар болтан. Абайга карсы азганым жок-ты. Эл1деазбаймын. Агайынецщмененаулакжуреш!»—депп. Деркембай ендмесж айтаотырып, «акдакты»Эбшгпдалдына такап койып. конактаоын кед пейммен сыйлауын да умыткан 232

жок. Табак жиылып, шай immin отырганда тары 6ip сезш коса жетюздг — Абылгазы айтады. Оразбайга осылай жауап бере отырып, «Кундерд1ц 6ip KYHi болар. Tipi болсам, Абайга enniri Жiriтeк баласынын жаулык ктемей, дос болып, касынан табылганын керерьмн. Ce3ÍM Бейсенб1, Эбд1лдага етпес. EipaK олардыц азгырындысыменжурген Ж1птек баласынын,,теп, eci Kipin болар. Сонда менщ есиет<м дарыган кедей туысымньщ шеб1 тутасып, санымолайгацца, Абайментепе eлiмбольштабысар. Артыматшек eiin, тастап кетет1Н1мде сол есиет. Туганымнан 6epi бупн, мше, eлмeлi кун!ме шетн Ыргызбай мен ЖМтек жуандарыелмен едщ коспай, арасын ашып кeлeдi. Оразбай, Жиренше Абайга карсы жау жинаганда, Шьщгыс eлiндe анык табан TipepiM Ж4птек деп отыр гой. EipaK бупнп Жiптeк, бурьщгы Жiптeк емес. Бул — момын, кедей, ецбек кексеген Ж ттек. Оныц жауы Абай емес... Досы Дэркембайдьщ жатагы екетне кез! жетп...» депт!. Бунысы Абайга да, маган да мегзеп жаткан 6ip epic деп укгым! Кеп елдщ арасына кеп денекер тастап журген жаулыктьщ шорыбар. Соны кырагы Ke3ÍMeHKepin, бшш отырганДэркембай 0 6 im аркылы Абайга 6^ ip in отыр Наладан келген, OKy-6iniMi бар, тьщ куат, кайраты бар балага дос карт едем айтып отыр екен. 06itH бул жайды жаксы туцщ. Дермен eKeyi ел жата далага шырып, Бралы жазыгымен кайта аяндаганда, сол сездердщ жалгасьш езара созып, узак eнпмeлeciп кетп. Жыракгау жердекэлынауыддынкешюопары керщщ. Тун жым- жырт. Желдежок. EipaKсел ранабипнгенсыздысалкын бар. Толган айдалтебедебтктеп, нурланажаркыраптур. Жулдь'зпардаалысган, узак ушкын шашылгандай сэл гана жылт-жылт етед. EipaK аспан елем1ерекшекецейш,шекйзжиИанбарыншагажайып, жайнаптур. Кермеге шыккан сикыр ралам, елюз адам ойымен, киялымен ойнарацпай. Кезшарасына,акыл-санасынасыймастайалып, барлык адамойьшосы 6ip тынып барлап турган улытыньшпъвъшьщ03ÍMeH де юнпрейп, тозацадй eлeyciз crin, багындырып тур. Жарык айлы тун дуниею адамды eлciз, болымсыз, кыбыр куртгай erin, жудейптонайды. АстрономияданхабарымолЭб1ш, жулдыздан планеталарды айырып карал, ер жулдь!здьщ e3i 6ip кун системасындай елшеу, мелшер жетюаз елем екетн ойлай туей. Сондай жулдыздар миллиард болганда, жер ôip-ак кат нуктедей. Ойлагансайын бipжoлaжерйн e3i тук емес екенш еске алды. Ондагы адам ше? Элдекандай Тобыкгы ше!? 233

ЭбйымыскылдыжузбенакмрьшганаyHCÍ3 жымиды. Bipкезек ол жер утн , тынысын тындайды. Анда-санда салмакпен урген иттер даусы келед). Bipi алыстан, 6ipi берпннен кезектеп урген, 6ip шеттен 6ip шетке унмен хабар ет:п жаткан тунг! т)рл1к белплер1. Окта-текте кузепш еркек у т , кыска кайырган айтагын атайдь!. Ж]п-Ж1щшке, тазадауысты кел4ншектер, кыздар айтагы да eMic-eMic кeлeдi. Арканьщ туш кекийл емес, кара келецкел! кэрануы болады. Б1ракделбупнп тун олай емес. 0 з1нше 6ip алуан кекшш бозгыл тун. Жастар келе жаткан жазыктыц шалгынды жер{ кара баркын тартсада, бeтeгeлi, кeдeлi кеп аймагыкцланитьш тур. Ай сэулеи астында ак желендеп, кулд!бадамданып, айкындамай булыц бередь Тьшыштуннщ боз кедел! даласы сыбдырсыз, yHci3, кубылып толкып жаткандай. Ай астында акшылдала кызусыз, жарыксыз 6ip булдыр сеуле ceздipeдi. Фосфор ceyлeciндeй ем:с сеуле. Жусан, тарлау, казотыныц HicTepi де ауык-ауык дeмдi шалады. Деркембай eнпмeлepiнeн ауыр ойлар алып шыккан Oôiui ауылга жетуге асыккан жок. Bipa3 yHci3, KypciHe Tycin, дуниет тамашалады. Сагынган ел, сагындырган жайлау шактырында осындайтундер оган, ecipece, цайтаоралмастай, ецщкайтыпбуны толкьггпастай керуш! ей. Олай емес екен. Егер кещдщ Kip6en ой баспаса, бупн G6iui атка MiHin ап, агындап шапкылар eдi. Тынымсыз ойнаксальш, ерюндеп кесМп, ыстыккызык, белrici3 булдыр 6ip тун туманын куалар ма ед4!Туе туманындай жумбак шакты барынша кызыктар ма ед:! Элденеге, елдеюмге душар болуды iздep eдi... Сондайлык, сет ceйiлгeн жас кещлмен 3 6 iin кептен ез кенМнде келе жаткан киын жайын сурады. —Же, Дермен, Магрипа калай? Оны неге айтпайсьщ? Дермен ipKûireH жок. —Магрипа бурынгы калпындагой, Oôiui!Озгерген еш нерсе жок. Магаштыцхатынан 6epiH e3ÍH 6íneAi деп айтпай келем гой! —Магашхатынмен кыстыцбасындаалгам. Одан 6epiде жеи- сепз ай еткен жок па? Дермен Эбйптщ KenúiÍHAeri KyAiriHдел жене тез угынды. —Айлар тупл жылдар етсе, жылжыр ма екен орнынан! Енй ангарып жypмiз, Магрипа саган деген 6epiK кещлден жацылар емес. Бьитыргы маган айткан жалгыз ауыз сез1нй медеу erin калыпты гой! 0 3 Í саган аса ынтык Tepi3Ai. 06im бул сезй б е л т , жецш KypciHin койды. 234

— EipaK мети эл1 де байлауым жок. Эл1 де туз кусындай алыстамын гой. Алдымда тагы 6ip жыл бар. Оныцар жагындагы тагдырды тары KÍMбыед!? Белпюз кутюзу эдлетс13 кер1нед1... — Рас. Эке-шеше, ага-туыстары Магрипаньщ Ж1ПС13 тусалгандай болганына кысылатын болса керек. EipaK б!зд!н ауылдар кецшМк 6epeMi3 деп журген жок. Былтыр болмаса биыл... Tiirri болмаса, езщ айткан ендМ жыл, eñTeyip, батаны беютем!з деп жур. Ал Магышка осы жазда ум1т 6epin, серт байласып кетпесец, узак кинауга салган боларсын. Осыны гана айтпак eдiм. Магрипаны ойламасыца болмас, Эб1ш!—деп, сезш бтр д1. 9 6 ini буган карсы сез айткан жок. Найта ундемей бас изеш де, ce6encÍ3 ауыр Kypcmin кеудесш устады. Дерменге жауап кайтканжок. Озойынша, cay болганкундеде, Эб^шделосы шакга 83ÍHÍHуйлену жайын айта алмас ед1. Оньщ ойьжа, бупн кеште Деркембай мен Дepмeннiц o3ÍHeHбшген ел дертт, еке кайгысы epiKCÍ3 оралды. Магрипа туралы жанагы Дермен биццрген ец сонгы жай да кинайды. Ол жетнде ж{пт енд16ip байлау айтуга М1ндетп. BipaK ауыл каралы. Эке журеп онан да жаралы. Жене ол айналаныц жеИилзулымдыгынан хабарсыз... Ол ушшде ойлану керек... К,инальш ойланып, угыну керек, Эб1ш камкор оймен ширыгьшасыгады... Кезге кержсе кеп туйшмен каз1р ез! куреске келгендей, ызаланып кыстыгып та кетед!. Bip кез буны ундемей барлап келе жаткан Дерменд! колтыктап алды. — Дермен-ай, бул жауыздыкка жаза жок. Ecín сорлы ен сахараньщиес131-айдесецш1...—деп, Kypcimn алды,—Оразбайды ел шннде костайтындар бар. Олар жене кеп, солай гой, е? Туманды сез1МШойдьщ6epiHcepnin, бупнптц ауыр, кунпрт шындыгьша кепгп. —Солай екет рас, Эб1ш, есттдщгой... BipaK Декен ipKin айтьш отыр. Одан ecrireHÍHтек шет жагасы десенд!!. —Ал Оразбайданбаскалардасондайбелекутантынымсыз ба? Бул Шыцгыс М иде юмдер сондай? — Юмдер дерщ бар ма? Ол жандар алыстан, жакыннан да табылады... — Алысы KÍM? Жакыны кайсы, екеуш де, сол ею шейн де айтшы! —Мысалы, алысы —Жиренше, жакьшы —Tirni, анау Te6eci KepiHin отырган ез аулыц —Текежан. —Текежан да ма? О да тынымсыз ¡здетп жур ме? 235

—Жок, оныцжауытуы 6ip алуан. Ол 93ip ашыкемес, карауыл карап, нысананы эр жердей курып жур... Ал Жиренше, Орызбай канша тынымсыз болеа, бул ел iiuinae о да тап еондай. —Не icTen жур сонда? — Не ¡стегенше кэп айгак айтпай-ак кояйын. Тек 6ip гана мысалсезштында... Осыкектемде, елкыстауданэл1кешпейтурган кезде, Жиренше 6ip топ KiciMeH Асылбекпк1не кыдырып Kemi. Жазгасалымсур жесу, кьщырьшконакболысып, сактаган сыбага жесу бар гой. Асыл агацщкше келе бере, амандасып болмастан Жиренше: «Е-е, байгызым, унсЬ, кыбырсыз жатырмысыц,тастьщ туб!нде... Ty6ÍH ойлап жатырсыц рой байгызша!» деп кул!пт1. «Байрызункатпай, кыбыретпей, куцщзжатыптундетанаазушдцы. Неге кыбырламайсыц сен» деп сураганда, «Мен туб!н ойлап тынышжатам»дейй екенгой. К,азаксолай энпме етед. Асыл арац булардьщ жел1кпрген ce3ÍHeел1кпей жаткан момын жанньщб1р! болу керек. Ананьщ 6i3re ермейс1ндеп кекеткен! гой. Асыл аган Жиреншеге ine жауап 6epimi. «Е-е, сен де журьисщ 6e6iceriM !.. Эр кидыц туб1не 6ip барып бэбюек кекекше «пыс» деп койып, Олжайды турт!п оятып журс1ц бе, беб1сепм!» дейд1. Керйн бе, Эб:ш?—дегенде Эб:ш те, Дерменнщ ез: де катгы кулюш алды. Эб1шке айдарлы ала канат, сакау кекек —бэбюек елестед:. —Ойпыр-ай, кандай шебер жацдар! Тш кандай, тэсш кандай! Сэл рана кагысканда, ап-азгантай сезбен каншалык жайларды туйген екеу! де? Дэрмен-ау, бул бос сез емес, нагыз шебер арбасу гой. Патшалыктар арасында улкен елшшер болады, дипломатгар дейд! оларды. Сотые, бтм , сауда, талас-тартыс —6opiHin сезш, ею патшаньщарасьщщажурпзепн солар. Нагыз айлалы, айткьпи жэне елердей ку Tin адамдар болады. Мына Асыл агац мен Жиреншесоньщнагызшебершщ6ipi гой!..—деп, тарыдатанаанып кул1Пкеле жатып Q6im бурынгы ызасын умытып, кец 6ip туй1н жасады: —Сорлы энерпаздар! Бунша акыдцы, бунша айлалы шебер бола тура, кайтш шыдасын! Жаксылыкка жумсар ма?.. Ол жаксылырьщкайсы? Qpi надан кдрацгы, epi жабайы сахара анау. Кун! тумай журген ку енер!.. Жамандыкка жумсамай кайда койсын?—дед! де, култ Ж1берд1. Дэрмен 36im ойьтьщ окыс сыны мен байлауына танданып келед1. Бутан Эбип Ka3ip ойшыл, сыншы боп кер1цщ. Ьшнен оку- бМм агарткан жап-жас жшттщ жаксылырын тамашалайды. Ол улкен достык жакыцдыкпен 96iiuTÍH кольш колтыгымен катгы кысып койды. 236

Ецщ 6ip кезекте Эб1ш Текежан жайын сурады. Дермен бул арадабарбшгетн тугел ашкднжок,. Жакын агайьшарасындасуык сезд! ecipin айткысы келмейд!. BipaK 9 6 imTi мулде хабарсыз кэлдырудадурыс емес. Аныгын Магаштанугынажатсада, ол каз!р Дерменнен де кепт1Н1Ш!нде журген кей жайды биу керек. —Текежан агацтэсщде журдейд1... Аныгьшкезбен кермеген сон айту киын... 1ийнен азып алса да, ацысты андап, езжше 6ip сылтау тосып жур дейй гой... —Бул калай сез, Дермен? Угымсыз гой... —Кыскасы, Абай агамнан айырылысу, мына кэралы жылда маскара болар ед1 гой. Содан жасканады. EKiHmi жагынан, Оразбайлар: «Ада-куде сез1Н берсш. 1стейтт iciMÍ3 такау. К,осьшмаса сырт калганы*...—деп асыктырады екен. Содан ецщ Абай агамменекпелест айырылысудынсылтауын¡здеггп.Дел осы кезде сол сылтауды тауыпты десед. —Не сылтау? К,андай кылыкты багады екен? — Сылтауы — Оспан уйшщ дуние-мулкш улеске салу жешнде!.. — Улеске?! Оспан агам жылы толмастан, кез1 жасырьшьш болмастан ба? — HeciH айтасыц! «Айырылар дос, ердщ арткы касын сурайды* Ae^ai гой. Абай агама осы женде ец ауыр салмакгы салып-салып кинап отырып, сондайдан 6ip екпе, сылтау тауып, содан арыжауларжагъшашыкрак, дейщ. Онысынесез, не жумыс туралы болады? Буны ецщ аз кундеп ic пен мшезден езщ де Kepepcin!—деп, Дермен ipxùnn калды. Эб1Ште ецщаргы жагьшказбалаганжок. Ецауыртуйшге сыр жеткенде, «кэлганынекем менМагаштанугынганмакул*депбщщ. 2 Куз Tycin калган. Шынуыссыртындагыжайлаудагыелкауырт кешш, Ералы успне келд4. Кершмес коныстар, кузектерге де сыбайлас ауылдардьщ талайы келш орнап жаткан. Оспан аулына тагы да бата окыршы кеп келш, алгашкы 6ip жума, он кун удайы конак кутумен eni. Бул ауыл каз1р Ойкудыкта. Осы коныста Текежан, Абай, Акберй, Майбасар ауылдары да бар. Бар ауылдардьщ бойдак жылкысы белек жайылады. Оган бел1нш шыккан отаулар кеп: 0 3 ÍM6añ жене Майбасар баласы —Акметжан, Акберд баласы — Мусатай, тагы осындай бай балалары Ka3ipri кузде улкен уй- 237

лерщенбелйнп, кеп жьикынь:бойдактапалып, Каскабулак, Kiini Каскабулак деген мол сулы коныстарга кешкен. Ол коныстар Ойкудыктан кашык емес, Сарадыр, Шолпан жоталарыныц койнауында. Жакындасол ещрде окщау ùipойрантуды. Ьулуакигажадагы Шолпан, Сарадыр жоныныц арры бауырында отырран епнш! кедей ауылдар успнде басталды. Сол ic болардан 6ip кун бурын, кедей ауыл усттнде emôip пэлен!н нышаны жок ед:. К,айта бейнет, ецбек ел1Н!ц дэл осы кундер цабагы ашык, аз кунде куткен езгеше жубанышы бардай. Онысы —nicin толцыган eriHi. Биыл жауын калын боп, епн Teric жаксы шыккан. Ocipece, осы Шолпан, К,аскабулактардыц астыртында, Тайлакпай кудыгыньщ мацында ете кызыкгы боп каулап шыщы. Мундажиыныалпысуйдщжиырмажердейегип бар. Биылосы apara Базаралы, Абылразьиарда епн еккен. Кеп ауыддан бел1шп кешкен аш-жалацаш кедейлердщде жарым жер, ширек жердей улем бар. Епн енд1 оракты кутш калатын мезгш такау, тепе саррайган. BipaK Деркембай: «Енщ6ip он кун тосындар, алтындай саргая TycciH... Шыда, кедейлер!» деп токтатып журе*пн. Жалрыз-ак, талай уйде аш-арыккеп, 1шерл1Ксауын мадщары 6ipeH-capaH, кой-ешк1 болса суала бастаран. Сонымен епнтц тугел тскенше шей!н ашыккан уйлер асыгып, езд1-ез ептнен тскен бастардыетектеп Tepin, колыменупп, аз-аздап бидайалып, соны курдай куырса да кемп1р-шалына талкан рып туйед!. Жас балаларына кургак азык-ас erin беред!... Кдуырт nicnece де, жеке- лептеруипге сондай талшыктьщезш аз епндер1 бере бастаганда, улкен сеп болтан. Соцрыкездерер уйде от маздапжанып, сол отта кол бакцрга тыкырлатып бидай куырысып жатады. Дуцкщдеп талкан туйшед!. Эр уйдщ жас эйел!, ересек естияр баласы болса, Ttmi, юшкене Мшектерш, карыцдастарын ерт:п ап, кунузьш сол тскен бидай басынан аукат терумен болатын. Бупн сондай балалар арасында Асан мен Усен де бар. Эжесшен руксат алган ею бала ездерщщ аз гана епшн4ц шетще кеп юрд1. Биыл Асан жеттде, Усен бесте. ЕкеуМц де беттер!, аяк-колы кунге мейл1ншекуйген. Асанньщкейлек-дамбалы бар, Усен тек кейлекшец гана. EriH imiHe юрерде Асан шйнне кайта-кайта айтып кeлeдi: — Шскен бидайды рана аламыз. Сен тиме! Мен бмем, мен басын рана узщ алам.

—Ия, мен кайтем ? Эжем маган да тер деген. — Сен танымайсьщ деЙ1м, болмайды гой 03i. Булд!ресщ, nicnereH бидайды сыцдырсан, как болады. Жеуге болмайды. —Маган сен корсет, тскенш алам. —Жок дей1м, ал, ендеше, мен с е т ещцгще ертпей!м. Саган айтайын ба, сен етепцщ уста... мен уз1п алам, ал сен етепце сал; жинай бер, Y сентай жарай ма? — Жарайды, ендеше!— деп, екеу1 енд1 кел!сш, б тк бндай арасына ептеп басып Kipin KeTicTi. Асан 6 ip-eKi бидай басын кеше ежеммен 6ipre Tepin кергенд1ктен танып узш алдь:. Усенге соны 6epin жатып: —Бидайымыздытаптамайык, булд!р1Палсан жаман болады. Боскррэсуэ болады. Сен басын сындырып алма, тек Í3ÍMMeHжур. Bip бидайды сындырсакежем жiбepмeйдi енд4гэрЛ—дейщ. EKeyi дамылсыз сейлеп келед1. — Уйде эжем тагы бидай куырады,— деп, Усен аштыгын ойлады. Тез бидайжeпci келедь 03i 6ipбидайгаколсозыпсыцдыра жаздап барып, Асанга карап кольш кайта тартып алды. Асан да буныц козгалысын шалып кап, «тиме!» деп койып:— Эжемнщ 03ÍHeтагы кешепдей талкан туйп 6epeMÍ3... Сутке жанышканда кдндай болады? Тэтп емес пе? — TeTTÜ— деп, Усен кеше эжесшщ саркытынан жеген талканды eciHe алып келед. EKeyi епн кашан тугел niceiÍHÍH сейлейдь —Онкуннен сон ораксаламыз, Дэркембай атамайтты!—деп, Асан эжес1нен анык бшгенж айтады. —Ендеше, Дэрмен агам тагы 03Íкeлeдi екен гой,—деп, У сен Дэрмецщ еске алды. — Q3Í келедь Алдыцгы KyHi кеп, эжеме айтып кеткен, он куннен соц 03ÍMкеп орып, баулап берем деп. Асан даДэрмещц экес^ей, ен ыстык жакынындай сейлед. Дэрмен Hic кемтрдщ жет1мдер1нбьиггыргыТэкежан аулындагы жанжалдан сон, YHeMi e3ÍHÍHбауыр еиндей керещ. О з ^ е 33ip катын-бала жок. —Осы жандар, lipimn сорлысы болды гой, мен болсам кол- аягым cay азамат екем, тым курыса, 6ip осы жеттмектерге пана болайыншы,—деп, сол былтыр шешкен. Беттненосылар уцдн кан агып, жузшетацбатускенде «кдным дабулардынкайгьюьта араласты, текке кетпесш!..*деп беюнген. Тэкежан аулынан бул уйщ сол кузде Kemipin ап, Дэркем- байдьщ кэсьша экеп коскан. 0 3 Í кыс бойы азьш-аулак колга 239

тускен табысынан бел!п, еткен киста ИНстМне б!р тана, уш ной сотым сойып берд[. Каладан, Ылдиданбарыпбурынгыездер! жас кутцде турманБелагаштаназын-аулакастыкекел!п ей. Олжерде бурьтгы бала ж^ггшагынаай, орыс крестьяндарында жалданып, куздей оран орды да, акысын бнцайлап алып, олжалы кедд1. Сонысынан Деркембай мен Шс кемп!рге жаксы улес берген. Жеймдердщ !шерл1пн кыс бойына камтамасыз етг1. Жене сол астыкган тукымдыккалдырып, жарты жер бидай мен ширек жер тары еккен. Жакында жанагы балалар айткандай ез1 келш, «оран басталарда ез)м келем» деп кеткен. Ею бала бидай бастарын терт жур!п тарыларын да айтады: —Кеже болады. —Тары кеже кандай жаксы! — Сут косса одан тетт1 тамак жок кой!— дес)п, балалар юшкентай бастарына зары еткен аштыкдагын умытпагандарын байкатады. Осылардай улдар мен шолак тулымды кыздар, катардагы епндердеде, бупнге ас болатын бидайларынтерт журген. Муцда сол былтыргы Эз1мбай, Мен1келерден корлык керген Канбак, Токсан, Жумырдын жас балалары да бар. Базаралы, Абылгазьшьщуйлертен келген юшкене епншшер де кершей. ДеркембайдынРахымтайыда колдорбага епн басын жиып апты. Ол да «экеме талкан туйш берем» дейд!. Оз)н екет асьфауга жараганазаматтайтаньгжысыкелей. Барболаб!рге кайт- канда, дорбалары, етектер] немесе шеш!палган камзолша, шапан- шаларытолыазыкэкедй. Жуздер1ндеырзалыкбар. Булар—жудеу гана Т1рл1кгпнмомын гана тъпепнен баска 1здеген! жоктар. Бар бала епнд: 1штер!нен айналгандай, эркайсысы ездер!Н1Ц алакандай ептнен кете алмай, кездер! кимай куанышты ум1тпен карасады. Асан мен Усендей еркек балалар мен кыздар да: —Жакында егицц орады! О, бидай кеп болады. —Кеже кандай, бидай кеже! —Ие, б!зде тары кеже де болады,—деп Усен де киялдайды. Тары, тепнде, жалгыз осы Шстщ уй!нде болатын.— Ие, тарыданбидайжаксы, оныкайтдейсщ! Бидайкеже тарыкежеден дежаксы!—деп, Усеннщ касьшаТоксанньщюшкентай Айтышы жанасып келей. — Бидайдан ун болады, бетер тс!ред1,— деп, кннкене кыз Ур1мжан куле карайды.— Бауырсак, шелпек болады деп, айта

алмайды, оган май керек кой. Юшкентай болса да ез киялын улкенге шарыкгатпайды. —Ие, тарыданботцабасадыметцежем!—деп, Усен ani езтщ езге балалардажоктарысын мактапкелей. Bip топ балаРахымтай бастап, ен де салады. Оздерш езш, ойьш еткен улкендердн елещ бар, соны айтады. Эндепп косылып, Kynicin те айтысады. «Епнпйнщ баласы кара борбай, Ептцд! жеп койды шеже тортай...» Кшжене сарынызЖамал етепне бидайбасынтолтырыпкел( жаткэньшакэрамай, езгелерй мазакцыпкуле бастады. «Эне, кдра борбай», «MiHe, караборбай», «мынаубершендекараборбай»деп касындагы Усещц иыгымен пакты. Усен ыза болып: —Эз!Ц кара борбай,—деп ед!, бар бала буран куле женелд! Жамал тайгандап алга шыгып, шакьщдапкул1п аягын керсетедь Оньщ аягы бар балан!юнен ак, суйюмд1 ед4. Усен уялып та, ыза боп та келей, ундемейд). Тек буртиган жузш ел] де ойнактащ кулш келе жаткан Жамал жакка бурып: —Эй, к уа р га н кыз!—деп, койды. Осындайлыкойынымен, олжамен кайтканкеп усакбаланьщ тобы Тайлакпай кудыгындаотырран ездержщ кеп уйл1 жыртык, коцыр ауылдарына такай 6epin, 6ip керМске тепе танралысты. Ауылдьщ жанында салкар узак кештей созылган, TinTi, кеп арбалар тур. Рахымтай езге баладан бурын ацгарып, 6ip жайды айтып калды. —Ой, балалар! Мынау казак емес. Ойбай, орыс! Эне, орыстар. Метушкелерде жур!—дедi. Эзге балалар да енд! байкады. Аттары догарылган екен. Ырталай арбанын уст!нде дункиген шатырша каптау бар. Кеп арбаныц сыртында калыц сакэлды, узьш шашты аталар, екелер Kepimû. Эйеддерде кебшше жалацбас немесе казакейелдершен белек шолакорамалбайласкан, ecipece, шаштарысап-сары еркек балалары, усак кыздары кеп. Юшкене епнпюлерез ауылдарынаецщкоркакгап, жайбасып, шошынакелед1... Timi, кипкенелер: жыламсырап,кеЙн meriHicin ед1. Рахымтай оларды уялтып акыл айтты: —Неменеденкоркасыцаар! ЭзМздей адам. Жене, титл, булар- дьщкалаштарыбар, нан... нанбереш, еш, журщдер! Корыксацдар сонда олар урсады!—деп, бар баланы естиярлыкerin epTin келд!. 241

Улкен обоз крестьяндар арбалары. Бунда ауылдыц жас балалары бурын кермеген бришкелер, кек арбалар жене шатырлы арбалар кеп. Тайлакпайкудьяы—молауылтаконце бол^андайалкэбыкен, ойдым-ойдым кегалы кеп жене суы да, кудыктары да жеткинкп коные. Аппысуйй кедейлербер!булкудыктаболмасада, жарымынан артъны осында. Булар он ек:, он бес уйлерден уш жерге бел:тп отырган жатак, епнш! ауылдар ед!. Ец мол кудык осы уш ауылдьщ ортасында болатын. Орыс керуен1 сол кудык басын жагалай, кегалдарга жай- гасыпты... Аттарын откаЖ1берген. Эр жергетупн сальш, астарын Э31рлеп тыньнып жатыр. Кепш]л:к улкен-кпн!, еркек-эйелЙН бэр1 жалацбас кана емес, жалан аяк та. Юшкене балаларга булары ерескел керщщ. Тайлакпай кудыгы, тепнде, кара жол успнде. Сондыктан бул журпнивлержол бойьшатускешментанкылганжок. Тек осынша кеп орысты б1р арада керу —балаларга тамаша. АсандардьщуЙ1обоздьщаржагынддгыауылда. Кеп балажан- жактагы уйлер1не тараганда, Рахымтай мен Асан, Усен жене жацагы мазащдыл, кулегеш юшкене кыз Жамалтертеу! обоздын касынан ете берд1. Осы кезде алдыцгы арбаныц астында келецкелеп жаткан б!р егде тарткан орыс мына балалар экеле жаткан бидайды кердй Орысшалап: — Буларда бидай бар, кандай есед1 екен! Балалар, токга, бидайды керсет!— деп ей, балалар уклады. Крестьян турегеп балаларгатакай берй- Мол сакал-шашы будырап, бурыл тарткан басы-бет1 улкен орыс аса жат, коркынышты кер1нй. Асан «кршайык!»депей. Усен мен Жамал «б:зй усталалады* деп жылаут айналды. Оздер!Н1ц жылдам жупре алмайтынын ойлап шошынды. Бфак жанагы улкен орыс мына балалардын корыкканын кер!п, жылы ушырап кулш койды. —Постой, ребята! Бндайьщаыкерсет!—депкелей... Рахымтай ецй ес! юрш коса кул:п: —Оз1м{зйн бидай!—дей. Журпнш! орыс буларга «токта* дегендей белп етп де, арбасына бурылып беркше салып кеп сухарь екелй. Ак нанньщ сухарыей- Балаларбуныкерш, шалиаецй улкенсешмменкарады. Шал Усеннщ етепцдеп бидайдан б1р уыс басты алдыда, соньщ орнынасухарьдытепл берй. Калган уш балагада сухарьды тепе улест!рщ жатыр. Балалар куанып, куле бастады. 342

— Сендерге сухарь, а мен бул жерде биыл бидай налай шыкканын керейн,—деп, бидай бастарын кос алаканымен уг:п тур. Осы кезде балалар журе берш ед!, енй б!р-ею жаланбас картац эйелдер арбаларыньщ астынан шыгып, балаларга: —Сють, сють бар! Сють бар!?—деп казакшалап сут сурады. Олардыцда колдарында жарым кдлашсухарь бар. Ецщ айырбас жайын ацгарьт Рахымтай мен Асан: —Сут бар... —Б:зд1К1Нде, эжемде сут бар. —Жур, сут бар... эне ауыл!—деп ауылдарына шакырып тур. Эйелдер ере бастады. Алдыцгы ейелдерйн жол тапканын керт, тагы б1рнешешешелерменкемп1рэжелернацдарьш, сухарьларын алып ере бастады. Акыры, б!р топ ейелд! жас балалар бастап, ездершщ кеп уйл! аулына экеле жатыр. Эйелдерйн артьшан жацагы бидай алган шал мен тары б1р крестьян ерд{. Бастары жаланбас, ауыздарын калыц мурт, бет- тер]н узын, тыгыз сары сакал баскан улкендер балаларга эл1 де аса суык тусп кер1нед1. Бул ергендер—осы обоздыцбасшылары. Алгашкы бурылшал — Афанасьич, калган екеуйц зор денел!, балуан кеуде сары мурттысы —Федор, еюнпас1—юшшеуденел:, етк1р шуц:рек кек кезд!, туксиген кабакты акбас шал Сергей. Балаларбултопты ерпп келе бере уйлерже, еке-шешелерже: —Сут сурайды, мьша юсшер... нан беред1... — «Сукер берем!з!» дейд!. Эже, сут бер!ндер!— дес!П шешелер!Н шакырып, жупрш жур. Ауылда уйлер кеп. Азын-аулак суттер!н алып шыккан ейелдер, кемтрлер жаца келген орыс ейелдер!мен араласып жатыр. ОрысейелдерМцшднде зорденет, еж1мд], кайратгы жуз! бар, колы, кеудес! еркектей кесек, орта жасты шеше жур. Оньщ ещ езгелерден гер! кунге кеб!рек куйт, кара тарткдн. Оз1Н барлык обоздьщ ейелдер1 «Мать Дарья» деп сейлейд!. Озге ейеддератьшансолДарьяказакейелдерше ерюн сейлесш, сухарь- нан берш, сут-айран аддыра бастады. Акылды, салмакты жузй Дарья б!р жагынан казак кемтр! Юске, тары сондай картац ейелдерге орысша калжыц айтады: —Меныа-сенж!,—деп,казакшадзмакболады. И с пенБазаралы- ныц ейеш — Одек жене Дэркембайцыц ейел! Жацьщцар кул1сш жылыушырапсейлесед). Олар«Сутп тепн ал, конаксыэдар!»дед). Кейб!р орыс эйелдер! акша шыгарып ей, Жацыл кул:п, ею колын смюп, басмн шайкады. 243

—Керек емес, акта керек емес!.. BÍ3 сэудегер емес... Ал!.. Мэ сут!—деп, тепн берептн бщщрт, колындасы шумект! шелепнен 6ip топ ейелге сутп e3i куйып берй. Акшаны созган колды кайта итерй, басьш шайкады. —Жок, жок... —Кррашы, ездер! кедейлер... Ал ацша алмайды. Б13Й конак деп тур. Киргиз крнакты жаксы корей... Солай ма?—деп, Дарья Жацьмгажене сонын,icreremHicren жаткан кемтр Шске, Одекке де ете ырзалык KepceTin тур. Ере келген еркектер де Дарьяныц сезже бас изеп, макулдап калды. BipaKбул еркектерйц улкен жумыстары бар ед]. Афанасьич кулш турган Жацьмга кеп шала казакшалап жен сурады: —Ауыл казакую мужик бар? —Не дейд!, мьша Kici? Укканьщ бар ма?—деп, Жаныл култ, дагдарып тур. —Осы еркектерд! сурап тур гой деймш!—деп, Одек тапты. Афанасьич оны макулдап бас шулгыды. Бул карт езге обоз адамдарьшан казак imiHжаксырак бмей- Ойткет мынау келе жаткан тобьшан «ходок* (баршы) больт Жетчсурабарып, онда 6ip жылтурып, жерйн, едйц, KecinTin6ap жагдайыментанысьшкеп, осы тобын артынан eprin, Kemipinкеле жаткан ез1. Азьш-аулак казакшаны дадолбарлайтын болган. Енд! мына еркектердщ керепн уккан ейелдер, уйде ауру Ба- заралыбарынайтгы. «Олорысшадасейлесей»депойласты. Абыл- газы, Деркембайлар да осы ауылдыц 6ip уйлер1нде болу керек... Соны да еске алысып, ейелдерде еркектердщатын атай бастады. BipaK ецй булардыцарасынан Одек батымдау ажар Kepcerin, Афанасьич пен езге eKi еркекке карады да, колын былуап шакырып: —Жур!.. Мунда жур! Еркек бар!—деп ерте бастады. Уш крестьян Одекке epin Базаралытюне кеткенде, жацагы Дарьябастаганейелдер женедеезге арбаларданыдыстарьшалып келген жасбалаларыбар аналар, ежелеросы ауылдыцбар уйлерж жагалап келей. Кеп уйдщ eciKTepiHeHкдрап, казак ейелдер1мен ыммен сейлесед! де, ею жагы да тек кул:се бередь Bip топ 6ip топты тамашаласып жур. Eip:HiH-6ipi KmnaepiH тацыркайды. Орыс ейелдер! казак эйелдершщ бас KHinaepiH сез кылысады. — Kepi катындары да жалацбас?— деп, казак ейелдер: куцюлдесш, тамашалайды. 244

Дарья ер есжтен кдрап, кеп ейедщ ерттптежрибел! кез!мен нашар куйлерд1 танып жур. —Кдндай жалацаштар... Уйлер: жыртьщ... 1штер1нде ецшец шокпыт, ки1мде жок, буйым да жок,—дейд1. Кейде от басында кур бидай куырып отырган шешелерщ, жас кыздарды xepin,— тамагьшкарасаншы, жалтызбидай,—деп, басшайкапкелей. Kß3ip ейелдерДарьяньщатын колма-кол езгерттп, Жария койып алды. Дарьяньщсездер:н орыстьщезге ейелдер! достал сейлеп келей. —Bip тамшы май да жок. —Булардьщ суттен баска тамагы жок. —Аш болу керек. Ал ездер1 акша алмайды. — Кирг1зд!ц деревнясы гой бул. Сорлы жокшылыц деревнясы!—дест, ер ейел Дарьяны крстап жур. —Б1зд1цПензадагыдеревнялардыц жокщылыгындай. —Дел б1здеп аш-жалацаштьщуЙ1!—деп, Дарьяга бойытакау, 6ipan одан да балгын, балуан денел1 Фекла кдткыл унмен кесш сейлей- Элдеюмге каргысайтып Ж1берд1. Дарьяда баганадан бас изеп, ойланып келе жатыр ей. —Иткедещцк, баржердесети сумырайтумсыгыц6ipey-aK¡..-* деп, касындагы ейелдерй ащы мыскылмен кудщрш койды. Бул кезде Базаралыньщуйже жацагь!орыстар гана емес, сол ауыдцьщеркектер! де жиналган: Деркембай, Абылгазы, Канбан, Тонсан, Жумыр да осыцда. Bepi де бегде конактарды коршал алып, жапырласып отыр. Базаралыньщ ауруы ел! де бар. Ол езш куяцмью дейпн. Сарайы, кеудес! cay, 6ipan бел! бастырмайды. Ka3ip enceciH KOTepin, орыстармен сокалап сейлесш, Деркембайларга да сез арасьщда казакшалап Tycingipin отыр. Афанасьичттц атын сурап оны «Апанас» нойган. Базаралыга Апанас ездершщ 6ip улкен циь!ншылыгын айткан. —Семейден шыккандаTepic жолгатуст кетшшз. Б1зге улкен трактыга, бекет жольща барып тусу керек. Сотая жолды бш т, 6i3oi бастап барутаKici тауып берщдер. BÍ3оган аки берейж, соны тауып бер1ндер!—деп сураган. Осыны бшген сон,, Деркембай: —Ие, Kici табамыз, 6epeMÍ3... мьща отырган Кацбак e3ip бос кой... Епнге оран салганша оральш келей, барсьш!—деген. Кацбак та карсы болмаган сон, уш журrimui ырза болып, Кацбакка береттн акылары туралы кeлiciп алды. Ещй Деркембай булардыц кайдан шыгып, кайда бара жатканьж 6inrici кeлдi. 245

— К,ода пайдом? Апанас-а-а!?—деп ед1, Афанасьич тусже кэлды. —Семирек... Семирек едем!.. —Бу Семиреп кдйсы?.. Акирек пе?—деп,Дэркембайтусшбей, кершшес Сыбан конысыньщ б1рш атады. —Лепса, Лепса!—деп Сергей тус!НД!ре кетп. Базаралы ецщ ацгарып: —Лепм, Лепс1, Шубарагаш, Папалды айтады. —Да, да, К,апал... Капальск, Лепса, К,апал. — Е-е Жет1су! Туу, жер туб1 екен гой, кайдан келед! екен ездер1?—деп, Дэркембай ел1 де бше тусюс! кеп отыр. Базаралы бул женд! сураганда Афанасьич колын алыска сштеп жауап берд!. — Россия, Россейские!.. Мен Пензадан!— деп, Федор мен Сергейщ керсет!п,—Тамбов—дед1. Базаралы ¡шк! Россиядан, Т1ПТ1, алыстан кеш)п келе жаткан- дыкгарын угындырды. Дэркембай олардьщею айдай кеш т келе жаткднын бшген соц, басын шайкап, ойланып отырып тагы сурады. — Неге кешпндер? Туган-ескен жер1н емес пе? Ата мекен конысыцнан кандай зорлыкайдады екен?—деп, танданып отыр. Апанас бул сурауды укканда алаканьш жайды. —Жаман болды онда... Аш болдык. — Жер тар болды ма?—дегенде Апанас бас изей берт, ез халдерше сел ызамен куле туст1. —Юмдерге жер кеп, б)здерге жок болды. — Сонда канша жерлерщ боп ед1?— деп Базаралынын ез1 сурап ед1. — Жер мына алакандай!- деп, б1р алаканын жайды.— Ал жокщылык мынау менщ зипунымнын улкендтндей!—дегенде, Базаралы Апанастыц сез!не суйс1не кулд1. — Керд1ндер ме, не деп отырганын!.. Жер алаканымдай, жокшьшьщшапанымдай болды,—дещц... — Алда сорлы-ай! Кдпай келюпр^п айтгы! —Сез-ак-ау! Жокшылык деген со-дагы!—дест Абылгазы, Токсандар тепе костап калды. Апанас тагыда мыекылды жуз1мен: —Ал беда... Сен1н мынау уйнщей,—дед1. Базаралы костап кулш: — Ал бастагы сор одан да улкен, мынау сенщ басындагы ушндей болды, кешпей кайтейк!—дейщ. 246

ТындаушыкрзактарАпанастьщакылынатандайкэгьштамаша eTicTi. Деркембай Апанаска улкен сетммен, жылы шыраймен парады. — Бэсе, «Аркада жыл жаксы болса, аркар ауып Heci бар?» демеп пе ей. —Айтайын деп отьцзраныe3i ранаемес, дел, lim i, езгешц де жайы м й!—деп, Кдцбак бас шулгып отыр. —Шын-ау! Б)зде де сол емес пе? Токеан да куптады. —Бундатек жер кеп те, еккен епн алакандай, алжокщыльим мен соры, e3ÍMÍ3re кунде таные мойынагаш кой!..—дейщ. Базаралы Апанасты катты унаткан жузбен карал отыр. —Сорль!, ердщтукымы гой... шьшнан аумайды. К езт ашып кергет сол, enai кайтс!н солай демей. «Жетюкен елдщ ул- кцзымьщ» деп жалган кеюп кыцыраткымайды юй..—деп 6ipa3 отырды да, 6 ip байлау жасады. Онысын еуел! Одек пен Деркембай, Абылразыга арнап айтгы. — Айдауда журген!мде орыстъщ нан-тузын кеп татып ем. Gcipece, осындай жок-жМкттц уйнен жэрдем xepin, ас ituin елге кашып жеткем. Алые сапардагы мусетрлер гой. Муны мен ce3í дел ез1мщю тэр!ЗД!.Осында Эдекгпц6ip жалгыз маркдсы бар ед1. Шанда 6ip конакка соярмын деп ем. Ka3ip соны сойып, осы жолаупвыларды конак етейкип. Абылразы, соны сен алгызып, сойшы!—дед1. Журт YHCÍ3 макулдады. Одек бул кезде шай койып жур еду. БазаралыАпанастаргаенй асыкдай отырып конакболудыайтгы. Оларбастарын шулгып, кайран бола отырысып, ырзалыкбщщрщ. Базаралы жене eKi сез айтгы. Эуел1 Апанаспен акылдасьш, осы обоздаотызуй келед4екен, соньщшалдарынантэтыбес Kîcim шакырды. Оларды Федор барып eprin келейн болды. Жене Токсан, Кдцбактарга карап Базаралы: — Буларга епндер!нд1 керсеттндер. EÍ3 жер тырналаган болмаса, епн еге б!лем:з бе? Мына Апанастар гой калай жыртьш, калайегуй бшепн. Буларецбек, бейнетауырдеп жыламайды, тек «жер» деп жылайды. Б13 гой «ецбек кеп» деп жылайтын. Епн басьша апарып, осы жердщтопырагьшкерсетщцер! Налайceyin, калай жыртудьщда е й с т сурап калыцдар!—дедi. Бул акырын АбылгазыменДеркембайгадаарнапайтты. Олар дакуптап отыр. Апанас пен Сергей осы атыраптыц eriHiHкеруге ездер: де ынтыкты. 247

Куж бойы буларра Базаралы ез ауылдарыныц кедейл)к, ниыншылыккуйлер1н кеп сейлед. Айналадагы бай-жуандардан керт келген зорльщ, корлыкгардыда баяндаган. Базаралыньщ уйше конак боп шыккан Апанастар сол купи кешке барлык тобымен епн басына барды. Оларга епндер1н керсеткен Дэркембай мен Абылразы болатьш. Крестьяндар арасында жер сырьш, епн метсш аса жаксы бмег!н Сергей бгпк епцщ аралайжурт бас шайкрйберед. Апанас та шала жыртылран, ейресе, кесек калган, малаланбаган улкен томар балшыкгы алып Дэркембай мен Абылразыра керсетед1. —Джаман!.. Джалкау! Сендер джалкду!—дейд1. К улт турьш бас шайкайды. Турашыл кесек М1незд1, алыпденел! Шодыр коса кул!п, Абылгазыны буйрден турйп койып, жерге тукфед1. 0 да Апанастыц б1р сез!н укпаса да, кайталай берд1. —Джаман... джаман!..—деп келш,—чеготамджаман!.. Плохо! Ай как сеете! Бить тебя надо, Абылгазы!— деп, Абылгазыны иыктан сйюп кояды. Б1рак сондада мына жиырма жер епн биыл тамаша бойшац, 64т1к шыккан... П пп, аласы жок. Оны да крестьяндар кеп тамашалады. Топыракты еркайсысы эр тустан колга салып, кымбат унды тандагандай тесше карап, тансык етед!. Кей!н орысша уратын Базаралыга келгенде Апанас, Сергей, Шодыр ушеу1, титл, кеп шалагайлыкгарды санады. Жер тепе жыртылмаран. Сока терец журмеген. Эс1ресе, малалау нашар. — Мундай жалкау ецбекке осынша кеп берген сендердщ кудайыц мырза!— деп Апанас калжындаран. Епнн1ц жаксы шыкканын айта кеп, Сергей эзишейй: —Бунда жер сондай... Мынау мен!ц таярымды,—деп, езшщ узын ак таягын керсетп,— немесе анау жетекп жерге тыгып койсац, анадай арба ез! есш шырады!—дед1. Базаралы Абылразыларга осы сездерщ жаксы жетк1зд1. — «Ецбегщмен алып отырран жоксыц, жер!ЦН!Ц мыр- залырымен алып отырсыц. Жер!ндег1 ырыс сондай, дертен! кемсец, арбаныц ез1 ез1 ес1п шыгады!» деп отыр,—дед1. Абылгазылар мойьшдап, дау айткан жок. Б1рак олар уш1н Базаралы ез1 сейлед1. —Мала жетпед1. Алпыс уйде ею-ак мала бодды. Ат-келж те жок. Осы епцщ мынау алпыс уй кедей ез мойындарымен сока суйрегендей жыртты гой. Ат арык, аз гана болран соц, туйе де жект!к. Тшп, бузаулы сиырдыда сонара салдык. К,айдан жаксы жыртылсьш!—деген. 248

Крестьяндар осы кеште Базаралыменкоштасып, арбаларына кайтгы. Олар ертец ерте журетш болды. К,анбак басшы боп, обозды бекет жолына, Жепсудын кара жолына апарып салмак. Ол тан сэрюен атына MiHin, эз:р болмакка уэде байласты. Деркембай бул жолы Базаралыньщ уй1нде болган жок-ты. Оган бегде 6ip себеп болды. Орыстаргаепнй керсепп журш кеш бата бергенде, атына М1нерде Дэркембайдьщ кез1 Ойкудык жактагыжакын жотагатуст ей. Сонда Kimi Кдскабулакжакган, осы жакын адырга карай жайылып шыккан жылкы кер1нген. Жыракгау болса да, жогада журген жылкы Деркембай карттын алысты жаксы керпш кез:не айкын байкалды. Содан кейн Абылгазы мен орыстарды ауылга кайырып, ез: желе жортып, сол жылкыга барган. Бул еюнй кез!. BipHeme ауылдынкальщ шогыр бойдак жылкысы кднаттасып, жайылып жур екен. Малшнндежурген кеп бакташыкершбей- Тек 6ip гана балалау ж т т —куцщзп жылкышы бар. Соган: — Шырагым!..- деп Деркембайдыц кеп айтканы:— Мьюа жакын жерде кеп кедейдщ болымсыз eriHi бар. Аз кунде орак салгалы отырмыз. Тунде жылкышы уйыктап кап, кальщ жылкы епнге Tycin KeTin журмес1н. Осыны бар жылкышыга айта кар, жарыктыгым!—деген. Ж1пт жылкышыларга осыны айтуга уеде берд1. 0 3 i Дэркембайдьщ KaynîH жаксы ацгаргандай болды. Сонымен карт erimiii тунделет^п кайткан. Ал жас ж тт кешк! суга жьшкыныжапканда, булак басында отырган бар жылкышыга жене Эз!мбайга да Деркембай ллепн айтып берд). Эз1мбай сазара Tycin, кайта сурап, ер жайды туйш отыргандай. В!раздан сон тунп жылкыны e3i epri3in, e3i билеп, бар бойдакгы кайтадан егщйк жактагы кыркага карай бургызды. Оз1де бупн жылкыга баратьж болды. Ол бурынгы эдетщй сияк- ты осы кузде де тунп кузетке курбыларын —малшы, жьшкышы- ларын epTin бара беретш. Осы булак басына конып отырган Ыргызбайауылдары кеп ей. Солардьщ 6epi де бойдак жьикыны баккан Эз!мбайдай жас мырза, бай балаларыньщ атаулары. Kß3ip Эз1мбай булардьщда кебше «бупн жылкыга барайык, тунде далада жарыс салып, сауык етем1з, атка мш^ндер!* деген. Осымен ымыртжабыла бере он шакты шогыр калыц-кальщ жылкылар адырга карай каптады. Жылкылардыц соцьтан Эз!мбайдай боп, кастарына б1рй-екий жылкышыны eprin, бай улдарыда шьжысты. Бунда Акберйнщ Мусатайы, Майбасардьщ ез!ндей даукес Акметжаны, Осерд:н бакырауык Макасы, жас, 249