Абай жолы 3 том

кызбабас Акылпейс1, Тацшолпаннан Eneyci3дейтшбарымташы, уры бар. Осмндай оннан аса жуан Ыргызбайлар Т1лс!з шоцйар, сойыл din журепн атносшы —жылкышыларьш epiin шыгыпты. Эз!мбайдьщ бупнп шыгысында жаман ниеи бар. Ол кунщзп балажьшкцшыданДэркембай сездерш кеп кайталапсурап алии. Сол епннщ !Ш1нде Базаралы, Абылгазыньщ еккет де бар. 9 3 ÍM- байдьщ баягыдан 6epri кешпестей еш1-цасы солар. Дэркембай бастаган жатакбиылемес, жылдаЭз!мбайдыызакылатьш. «Осы- лардынerirnтуныптур екен», «биьшгь!астыктанжатаккешеалмай калады»дегенсездерй естп, Эз1мбайоларгакызганышойлайтьш. Бул кешелер e3i де жалгыз шолып, епнд: Kepin кдйткан. Ецщ тун жарымытакщандабаржьшкьшыедей ысыратусш, сол кдльщ епннщ тап орта тусына такап экелд1. Жылкы болса кунд13-тун кыр отына жайыльш жургецщктен, енд! ылдига карай, шалгын- с)бер 1здеп, умтыла тусед!. Ocipece, Тэкежан уйнщ мьщын бас- тайтын курен, каска айгыр пыскыра тусш, ез!Н1Ц кальщ yñipm шубыртьш, журе шалып барады. Эзге жылкц топтары бар айгыр уйрлер1де, дагдысы бойынша курен,кдскдга ере бастапты. Курен каска болса алдынан леп тарткандай, жаксы жайылым барын сезш, жерге бас салмай ентелейд!. Осыны жылкы алдына шыгып ангарган Эз!мбай барлык мырзаларымен курбыларьщ, жылкышыларын шакырыпалдыда: —Ал, жтттер енд! аттан Tycin, сабыр табындар. Осы арада энпмелест жатайык. Жылкыда ере жок, малда *плжок. Кайда басканын KÍM бшсш!.. Танертец жиып алармыз!— деп, арам кулюмен жаман ниет сезйрд!. —Bipтанажас егтнбаргой, обал гой!—дей берген ед1. Эз1мбай оны бокгап салды. —Жат оттамай! Eipey eriH егед! деп, 6ipeyzÚH малы epicTeH айрыла ма?—деген. Дангой Акметжан мен бакырауык Мака да елдек1мд1 бокгап жатыр. — Жер тырмалаган боп, ата-бабамыз ¡стемеген Kecinii тауыпты!—деп Мака KipicTi. —Елдщ сурын кет1рй осы 6ip жатак деген сумдар! Эздер!н турпп Keuñpin Ж1беру керек,—дед1 Акметжан. — Е, е, ôip-exi рет ецбепн еш кылса, «итше жер тырмалап жаман ырым бастама!»десе ез1де кешед,—деп, Эз!мбай атынан Tycin жайланьшбел шепппотыр. Озгелер!де осыньщiciH бастады. Аттарын ттзппнен кацтарып койып, шылбырларын жастанып, тепе жата бастады. 250

— Кешу емес, босуга да тусер, уясын ойрандаган арадай кужынар ецшец мужык!— деп, АцылпеЙ1с epi боктап, api ыржыцдап кояды. Эз!мбай буны суйсше костап, оныц сонгы сез!н кайта-цайта еске алды. Булар дел осы жатыста ец улкен сумдык icien жатты. Енд1п уйкылары ояу журш, жер ертегеннен де жаман. Эз едет- TepiHmeri уры атгандырганнанда, аш-нашарды зорлыкден жыла- тып, сабаганнан да бетер. Kici елт!р1п, элс13 ауылдары шапкан- дарынан да катал жауыздык уйкысын тудырып жатты. Ал жылкы ше?! Жылкы болса, жайшылыктагы момын жазыксыз жануар, сондай асыл кэсиет малы!.. Ka3ip ездерш1ц ецдт сипаты, даланыц epri... мещреу апаты, *плс13жауы eceiiri болганын бшер ме ед1 олар! MiHe, енд1 мыц аякты, сан мьщTicri жалмауыз обыр айдаЬарбоп созылыпты, карашубар кыбырымен буюл ещрщ басьш, епцщкке карайтакады. Сол жем1т айдаЬардын жаркыраган жалгыз кез!ндей боп, курец айгырдьщмол каскасы, айкындап жаркырап келед1. Эл1 де ец алды сол. Барлык мыц жылкылыкальщHenipju жиырмажер епцщккежалпагынанекеп, бастап кеп араластырган да сол курец каска айгыр болды. Эзге шектеп сызаты кеп, тун шагьшда api салкын, api кальщ кекопл бидай, мол жылкыньщту биелер1нде, тай-кулыны, байтальшда тугел кызыкгыра тартты. Каской иелер! каптаткан кара шубар калыц палем каз1р, TinTi, едет урланьш, emirin юргендей. Бipдe-бip айгырлар да, тайлар да к^немейд1. Окыранып оскырмайды да. Тек жиi-жиi пыскырысып, мынау жайылыска жеткендер1н, жылкылык сыбырларымен куптаскандай. Бортъщцатып eriHбасьш узш жегендер1менкатар, ортабелден опырьш, сьщдырыпжулгацдарда бар. Тай, кулын кeлicтipiп жеу- дщ мант бшмей, кеб)нше б тк бидайды тубшен тютеп тартып, Tyn-Ty6iMeH, тамырымен копарып жулып алады. Узын бидайды суырьш алганымен жей алмайды, бастарьж изеп шайнай алмай таптаптастап, тагы\"пстейщ-.-Тагы жулып алады. Шейнен юрген ег!нд1к*п 6ip жагынан жапырып жойып, бар жылкы калыц орта- сынада батып жатыр. Кеп жерде eriH шинде аунап немесе шап- кыласьш, TenKÛiecinойнак сальш журген, жас ceMÍ3 асаулар кеп. Катан аяктарыныц астында, жау ойнагында, б т к бццай бьггыр- лап сыньш кулап, уйысып немесе копарылып тапталып жатыр. Кунд!зп жас жет1мдердц юшкентай элаз саусактары сонша корранып, калтырап купп устаган бидай сабактары Kß3ip ерттен де ауырепптк,душпандыксоккысынаушырады. Пышактайетюр, 251

сан мыц TicTep мен тастай катты шакпак туяктар жеп жойып, куртып жур. Кедей атаулыныц енбеп, ащы Tepi, аз тмеп, ум т жудеу *прл!п —6epi де осы туяктардьщ жау Temdcime тапталды. Ерте оянган обоздар енд1 аттарьш жепп алган, журюке даяр боп цаты. Кдцбакты Kyricinтур. Ал Кднбакболса,тан,атысымен ередеп атын ¿здеп, ауылдан жаяу шыгьш ед1. Епн жактагы белге шыга бере, бар сумдыкты керш Ж1бергенде, жалгыз e3i ойбайды сап зар пакты. Осы кезде ерте оянып, бидайдыкездеуге шыккан Деркембай карсы келед1 екен. Шс сияктытерт-бес кемшр-шалдарда епннен тацертенп шайга бидай басын тергел1 козгалган-ды. Солардыц тобы ауылдан сытыла бергенде, алдарынан бакырып айгайлап, кустай ушьшкеле жаткдн Кдцбакты керй. Болтан сумдыкты бар сорлы 6ip сетте тус!нд1. Енд1азуакьпта буньщ6epi шулап, ауылгаумтылды. Мол уйл! уш ауыл 6ip юсщей тыска жупрють Балалар да ояна жылап, шешелерййц етепнен устап, кдйгьшы ce3in карбаласа, кактыга зарлапжур. Тынымсыз каргыстар, катты айкайлар, дауыс салып жылаганызалы ундер ауылдынуспн аныкшабьшдысагатындай ДУРЛ1КТ1РД!. —К^нрылгырдьщмалы! —Тебецнен ургыр каскейлер! —Ортен1Пел, Ыргызбай!.. —Тукым журагатын жылап етст, ецшен бай! —Кез жасым Ж1бермес!н, кас-дуспан! —Жет1мдерд1д зары соксьш ! —Жау! Жау гой мынау!.. —Кастыц ici гой, бул сумдык!—дескен зар мен ыза ауыл iuiiH Teric керней- БазаралыгаДеркембайменКэнбак, Абылгазылардаосьщцай ашу наламен жеткен ед1. Kß3ip Базаралы жол журеттндей KHiHin алыпты. BipaK тура алмайды. 0 3 Íаппак боп жудеген. &ni аузЫнан шыккан 6ip ауыз ун жок. Тек кана тыстагы аналар мен балалардын, камырыккан екелерйн зарын гана тындап, жер тесепнде жуз тецкермген. Енд16ipHemeбастыеркекгер KipiciMeH, ашулыакыльшаMiHin: —Уай, кдргысьщнан кдн куссын нас дуспаныц! Сорлы ел!м! Соры кайнаган бейнеткорым, ещпен!.. Жетп, жетп зарыц!.. Же, ес жи туге! Ecinai жи, Абылгазы!—деп, ôipHeme Абылгазыдай сокталы ж1пттерд! андап, соньщ берше eMipni сездер4н шапшац айтып кетп. 252

—Жылкысы епннен шыкпай турып кдз1рранажуген-нокта, аркан-баумен барыцдарда, тандап-тацдап жур1п, тура отыз кур атын устал екел!ндер. Элген де 6ip, TipinreHде 6ip бупнп кун... Неаянар жанкрлды? Жиырмажер епн, алпысуйдМ ещ. Эр жер1м —6ip жарымапъщ куны. СЬызатдегешмсол. Алпыс уйдщекеуже 6ip атган. Осыны устап отырып айтысамын. Жене кэз!р бул1спц арты жанжал ма, тебелес пе, келед! гой бар пелес!. Сонда мжейн келМц. Бар женел, осыны icren келмесец, ел емесс!ц!—дед!. Деркембай да бул сездерд! костады. Сонымен ецщ 6ip шай кайнатым 1шжде, айтканындай, отыз кур ат кедей уйлержщ босага-босагасына кеп байланып калды. Деркембай тынымсыз жур1П, сол аттьщ берж ерттеп те койгызды. Эл! ауыл ycTi шу-айгай. Кемтр-шал, бала атаулыныц дауыстап жылауына, каргауына толы болатын. Баганадан бул ауыл успне орнаган шу мен елекп тусжбеген жене Крнбакты узаккуткен Апанастар emúБазаральппюнекетп, барлык жайды бшш алды. Б^разда букш обоз еркек-ейел1 тугел!мен мынау кедей, дос-жар конаугар ауылга орнаган сордЫ бщщ!. Оларда да катгы жанашырмен аралас ете Ж1герленген ыза ОЯНДЬ!. Базаралы «потрава* дегеннен-ак, оныц берген буйрыгьш Федор катты костаган. —Портаваныц жазасы будан да катты! «Мал neci байларды соттау керек!»—деп Апанастар кергендерж айтьш, тепе обоз кол койып, куелж те жазуга байласты. Осымен аз уакыт еткенде ауыл успне калыц салт атты каптады. Олар —Эз1мбай, Акметжандар бастаган бай мырзалар мен аткосшы —жылкышылар. Бмектер1нде суйреткен сойылдарыбар. Тунде, кызыл 1щрде... уйкыга едей кеткен бул топ, кун шыкканшатурмай жаткан. Тек алгашкы оянган Мака епн успндеп жылкыдан калыц шогырды устап экепп бара жаткан жатактарды кергенде гана бакырып: «Аттан!* салган-ды. Эз!мбай сол арада барлык колын атка кбндырьш Ж1берген. Жакын манда жаткан баска Ыргызбай ауылдарыныц жылкьпиыларындатез шакыртып алды. Сейгпп, жиыныкырык Шамалы кол бодцы. Ецщ шокпар-сойылды кезешп алып, кедей ауьыга xecip салмак бол, анык мол лелею ¡здеп келед1. Ауылга жеткенше катты журютержде бесендетпеген. Эдем бул елд1 басынып, айбын керсетт, жасканта жетпек. Шетк1 ауылга Мне бере Эз^мбай ат успнен акырып eMip етп:

—Эй, жатак! Юмщ бар? Шык алдыма!—дей- Бул ауылда Абьииазы, Деркембай мен Кдцбащ, Токсаццар бар­ ды. Солардыц басы кер1не бере Эз1мбай тшге, селемге келмей жатып айгайлап буйрык етп. —Босат! Тепе босат жылкымды!—деп 31ртлдеп тур. Уйде ауру Базаралы мьшау ундерй естп жатыр, б!рактыска шыгардермен жок. Т1стент, киналып орньшанкозгалгысыкелсе де, бел1 жылжытпайды. Зыгыры кайнап отыр. Мырзалар тобы ауылга келе бергенде: —Потрава жасагандар келд1. —Булардьщ господалары е т ! —Жур, карешк,еегшк!—дест, Апанас, ФедорменшалСергей ушеу! осы ауылга карай аяндаган. Деркембай Эз1мбайга жауап айта бастады: —Жау 1стемейт1н ¡с*п¡степ, кыруар аштарды улардай шула- тып не болды?Т1птт, куба крлмакзаманы, шабынды болса, будан бетер кастык етер ме ей?—дей берт ей, Эзiмбaй мен Акметжан, Мака, Елеус1здер жан-жакган зеюре акырып кетт!. — Сен жаулык етпей не ¡степ турсьщ? —Уйыктап каппыз, айыпты ма екенб4з. —Жылкыны не деп колмен аласыц? —Юмд1басынасын? —Малдатшжок, айуанменб!рге айуан болдыцба, туп? Босат! — Сезд! догар, босат жылкыны!—деп, шетшен сызданып, сурланып ап тепейнп тур. Абылгазы б!р сезд! бастап: —Есе берес1ндер ме, арыз айткызасындар ма, жок па?—дей берт ей: — Ме, саган есе!— деп турып, Эз1мбай камшымен бастан тартьш Ж1берд1. Абылгазы оныц камшысынан устай алып, б1р-ак сермеп жулыпадды. Эзше ейтгейберт ей, осы кездекызбабас Акылпейс буны сойылмен салып кетп. Сол-ак екен, тебелес бастала берд!. Деркембайгада камшыжауьшжатыр. Эр уййн естнен кдрап турган катын-бала азан салды. Абылгазы мен Деркембайдыц касында болмасада, ер уййн тасасында аттарын ез1рлеп, курык- сойылдарьш белдеуге кысгырып турган кеп кедей бар ей, солар б!р сетте Абылгазыньщ «атган!»деген жалгыз айгайьш ести бере сарт-сарт атка конып, жау топкд карай: —Урьт таста! —Урьш таста!—деп каптап коя бердь 254

Буларды осылай жасырын эз!рлеп койган жалрыз Абыл- разыньщ 03Í. Кедей епншмер арасында сонау жылы Базаралы, Абылгазьшыцбастауымен Текежан косын шапкдн ержйтггерде болатъж. Абылгазы ез!не каптаган сойыл мен камшыдан еуел! басын коргап жалт берд!. Атгыларга ургызбай уйлер арасымен бултак* тай кашты. Осы кезде жанагы Ж1пттер айгайлай шапкылай шы- гь!п, Эз!мбайларга тал берген-д1. Абылгазы ушып оть!рьш, ауыл ортасындагы ез ушне жете бере, тасадатурган Текежанньщ пара тебел атынакаргып MÎHin, белдеудеп кара шокпарын кагьш ûiin, айгайды салып, Текежан улына карсы шауьш шыкгы. Агызып барьш, жаутобынаараласыпкетп. Шокпардыонды-соддысокуц- лады. ЖЫтгер) аткам1нген1менжау жагьшан аз екен. Аналар кы- рыкшамалыболганда, булардьщбары—жиырмаданаргыкемес. Деркембай багана соккыра жырылып калып, оны басынан аккан канымен Одек зорга кетерш, уйге К1рпзд1. Жаралы Деркембайды кергенде, Базаралы: —Э, кудай, буны керсеткенше, кор еткенше, жанымдыалшы менщ!—деп ецбектеп умтьыьш, ейкке талпынып барады. Одек суйеп токтата берш ед1: —Тарт, жулкысыпелемжауыммен. Эпершокпарды!—депкере- геде келденецтурраншокпардыжулкып, суйрепап, есжтенажайлап: —Кыр! Жой! Ол кольшда, епинд1 ал!—деп акыра шыкты. Соккы жеп, басыжарьшьш, ецщуйде, тердеп керегеге суйене жантайьш, карт жуз1 куантарткан Деркембайдьщкасына Рахым жупр1п кедщ. Жылап Ж1бер1п eKeciH кушакгай алып, аймалап суйемелеп жатыр. Муныц артынан тесе жупрш, Исаньщ ею юшкене баласы Асан мен Усен де кел!нп. Деркембай атаныолар да ез екемндей жаксы керуш! ед1. Карт болса, бул ею жепм жас баланы MycipKen, унем1жакьш туысындай корганы боп журепн. Уш бала Эз1мбайлар алгаштебелес бастагацца, Шопц уйш1н eciriHeH карап, тыска шыга алмай коркьш, жасканьш турран. Кейн Эз1мбай мен оныц бузакы жолдастары кдмшы мен со­ йылжумсап, Абылвазыныурабастаранда, Рахым уйденжупре шык- кан. Ол ез1нщатасы унпн шошыньшжандерменмен жупрген-д[. Экес!н урган жау-душпанды да керш жылап айрайлап Ж1берген. —Тиме, экеме! Жауыз!—деп, ею кезшен жас ыршыткан. Ауыл успндеп аттылы-жаяулы тебелес-топырга карамастан артьшаерген Асан мен Усен ynieyi кустай ушыпотырып, жацагы Базаралыньщ уйне жеткен. 255

Деркембай ез касына баласы шырылдап келгенде eciH тез жиды. Жарасына бойын билетпей, найраттаньш алды. — Кдрашыгым, жылама, шошыма! Тук те етпейд!,— деп, Рахымтайды басынан сипап, бауырына басты. Деркембай атага жаны ашып, *пстене жылап отырган exi жеттмек жастарды да бастарынан сипап, колтыгына тартты. Рахымтай жылап жатьш: —Ататай, менержетемш, сондаол куарган Эз!мбайдьщбасьш мен де жарамын!—дед1. Асан да муны костап: — Тура турсын, белемдер, 6Í3 де улкен болармыз, сонда атамныцкепн enepeMÍ3!—дед. Осыкездетыстагы каттысмыстын дабыр-айгайыудепшыгабасгапед. Тебелес ауьищьщуспнде. EciK алды, коранын ортасы — бер!нде де шарт-шурт майдан журш жатыр. Аттан домалап жыгылып жаткан жауларда, жатактарда бар. Айгай мен егес! —Крйтпа! Кдйтпа! —Айрылмас! Айрылмас! — Ол*пр, жой!— деген ундер жаулар жагынан удеп-удеп шыгадц Базаралы умтылганда, eciH жаца жия берген Деркембай Одекке акырып: —Умтыл, анаган ер! Суйей бер! М ет таста!—деген. Тыста жауга жете алмаса да, шокдарын ympin, жатактарга акырып, буйрык 6epin турган Базаралыны ещц Эдек кушактап суйей берд. Дел осы кезде ел Де, жау да кутпеген 6ip сойкын араласты. Элп 6ip ез!рде осы ауылга карай умтылыскан Апанастар Эз1Мбай тобын кере бере, тебелес болатынын бинп ед1. Олар ауылгаумтылсада, буларжеткенше, ойлагандайтебелес бастальш кетп. Сол сетте Апанас пен Шодыр айгай салып, бар обозга: —Догаратгы! —Айдакемекке!- деп, б1р-акбуйырган... Осы-акекен, барлык крестьяндар атгарын шапшацдогарып Ж1берт, кепыплМ жалма- жан жетекгерш суырып-суырып алысьш, жайдакаттарына мже- мше шаба шыккан. Обоздагы Дарья, Фекла сиякты катындар, кешеп кедей уйлердщ ейелдер1 мен балалары шулап жатканын Képin, колдарына балта, куректерд, айырлардыалыпжаяу умтылысты. Апанас e3iдеатынамйап, жетепн кедденен устап шыкды. Федор будан бурын жалгыз куйыктырып кеп, Абылгазыга катарласа бере жауга умтылды. 256

Буны Акылпетс иыктан салып ете бергенде, Федор оны бел!нен 6ip салып калды. Асыга урды. Сойылмен тебелесудщ жен1н де бшмейд!. К,азактьщ жырынды сойылшылары бас пен бшек, Ti3eHi кездесе, буньщ ондай такыспен жумысы жок. Тек кез келгенд1 белуардан костите беред!. Bip Ак.ылпей!с бол- маса, езге ургандары ат устшен тыманша ушып, домалап Tycin жатыр. Кдз1р енд! Апанас пен баска да кеп крестьян да согыска араласты. Ауыл уст1 кыран-топан. Кедейлерд! буган шейш катты соккыга ушыратып, уйш-уйге тьпссырьш, жапырыпкеле жаткан жау топ, енд1 дел осы жердщ ез1нде-ак жет1М-жес1рдщ каргысындай урган, катты колдарга кез1кп. Орыстар аздансон «Ура, ура!», «Ур-ра!»деп, улкен согыстжы сурендер1н салып, бшек курыштарын енд1 жазып келед!. — Уэ, тшеущ берет! —Айналайьш, орысым! —О. жолыц болсьш! — Бала-шагац ипл!пн кер!—дес1п, байлары соккы Kepicin жатканкатындар, шешелербаканпарьшсермепжупрштыстажур. ДарьяменФекла женетагыб1рнешебатылкрестьянкалар бул кезде ауылортасына жетш, казаккатьшдарьшьщишнеараласып кет1п, бакандарды алып, умтылысьш жур. Тустарьша келген жаксы ки!мд! жауларды жонынан урып калысады. — «Анчихрист!» — деп Фекла, — «Окаянные звери» — деп Дарья, согыска эбден кызыгып алган, корку жок. Bip кезекте осьшардьщ eKeyiHiH арасынан шапкылап ете берген бакырауык Мака Фекланы сойылмен салып Ж1берщ. — Ах, суккин ты сын, анчихрист!— деп, Фекла шап 6epin Маканьщ атын ауыздыктан ала туст1. — Айрылма...а-с!..— деп бажылдай берген Маканы Фекла жалгыз колымен аттан жулып TYcipдi. Мака кулаганда да «айрылмастап» жур. BipaK Фекланьщ катты ciлкyiмeн шалкасьшан сулап тусп. —Эх, суккин тысын, барантач!—дептурьш, буньщбажылдап жаткан шагында, Фекла езшщ жалац аяк табанымен как баска теуш-теуш ж1берд. Осыны керген казаккатъщцары суйснип: —Шокданы кара! —Ойбай, Шокланы кара!— Ауызга тепкшеп жатыр...—дест шулап ж урт, суйсжгетнен култ те Ж1бер1ст1.

Эзшщ ежесше тырылып, табалдырьщтан согыска карап жылаптурранюшкентай Усенде Макэныцмаскарасьш керш ед4. —Шок! Ал бэлем, шок! Шок!—дед1. Шс кемп1рШокдагада ырза боп, кшжентай жепмепнщтшже де суйсшш, ун! еш1п катгы кулш тур. Жалгыз баласы Иса елгел1 бул суык ем1рде ец алгаш кулгет осы. — Айналайын Шокла! Ул-кызыцныц ипл1пн.кер!... Эл де маран ?—дейд. Осы кезде кораньщ ортасына кулаган жаулардьщб1рнешеуш орыс ейелдер! мен казак ейелдер! камшымен сабап, тепелеп журген. Крестьяндарараласкдлы Эз!мбай тобы соккы жеп, тайки бастады. Ещцп тебелесдел Базаралы ушнщтусына жеткен. Абылразы мен Шодыр, Апанас Т1зе косып ап, он шакгы мырзаларменкарш- карш етштакай берд. Сонда Базаралы бар пэрметмен айгайлап: —Жой, жанынды сал! К,апта, кедей! Бей! Бей, собак!—деп, жулкынып акырды. Дегетндей, осы туска езге жатак жтттер: де каптай умтылды. Дел Базаралыныцбуйырганындай, жатактьщ шокпарлары мен обоздыц жетектер) Ыррызбай мырзаларына мейл1ншемайдан берд. Осы рана б!р сэттщ ез1нде ауру Базаралыныц кан коздырар айгайын уккан намыскер епнш!лер мен Шодырлар анык бес мырзаны ушыра-ушырадомалатты. Базаралы ал! де: —Жой, б!рш Ж1бермей сок! Сал барды!—деп акырып тур. Даусы бар ауылдыц усйндеп шуды, дабыр-дуб!рд1 басып, алрыркыран ун1ндей санкылдайды. К,улаганбес мырзаньщб1реу! — Акметжан, б!р! тебелеской — Акылпетс жене, ес!ресе, баранадан талай кедейд! кан кылран тебелеской Елеус]3 ед1. Осылардьщжырыдраньм керген соц, Эз:мбайлар енд аныксырт берд. Соны сез!п, тары ершелене умтылран Абылгазы енд б1р каптаганда, жаны аянкес мырзалар ауылдан сытыла берд!. Шодырдыцб!леп жаца кызып алран едь Ол тура Эз1мбайды кездеп умтыльш жур. Б1рак ананыцаты жетюзбей, будан сьггыла беред. Кдз1р Шодыр тарысоны бетке альт, теб!нш умтылранда, Эз!мбай анык кашура беттедь Эзге тобы да азайып калган калпында, жецкм!П женелш барады. Шодыр мен Абылгазы кеп куды. Б1рак жау жетк13бед1. Абылгазыньщатысем1здктен майытыгыльт, шабаалмайкдлды. Шодырдыц аты да жупре алмай жур. Элп ез1рде, ез1 кулар адцыццабар кайратШодырда екенш андаганЕпеус13, буньщатын 25Я

кулак шекеден урып кулатып кете жаздаган. Содан 6 epi Шодырдьщ«Сивкасы» ецщрш кулаштай алмай калган. Кдлайда мырзаларды адырга шеМн жосытып, шошытып куып тастап, Шодыр мен Абылгазы ауылга жайланып кайтты. Бул уакытга ауыл успнде соккыга жырьшгандардьщбэршщ атыусталып, байланьш капты. Жаудьщ ес жигандарьш Базаралы б!рде-б1р уйге к!рпздрмей, далага айдап тастаган. Жатакгардыц жаралыларыда кеп ед1. Оларды езщ-ез уйлер! купп, жараларын тацып жатгы. Бул кунп тебелес енбек пен бейнет ел1нщашулы бетш апггы. Жазыксыз тарткан жаза , корлык ашындырмай коймас ед1. Соньщ орайына журпнш! крестьяндар достыгы мен кемеп де бегде болды. Акыры, e3ipri кунге бай ауылдардыц отыз аты колда тур. Жуандар сезге келсе бидайды телеп, малын алар. Болмаса, ерул!ге — карулы. Осыны кыска гана ойлап алган Дэркембай, Базаралы, Абылгазылар енд1 ез елдерш желпштш, ецселер1Н кетере сейлед!. — Бас жарылса, 6epiK :ш]нде. Kepi шал, менщ де басым жарылды. Элгем жок Тек жасымандар. Бeлiндi бекем уста! &ni алдаталай Tenepiiu бар!—деп, Дэркембай уш ауылгада e3i журш есиечтеп шыкты. Бупн ею-ушуйгекатарьшанетаскызьш, орысдостарьшбелш- белш конак етп. Жас балага шейн Апанас, Шодыр, Дарья, Феклага сансыз алгыс айтты. Бар уйде Kepi мен жастыц аузында бупнп кызык ецпме Маканыц Фекладан тепю жегет. —Басына TenKÍ3Ín жатып бак erin, «айрылмас!»деп кояды,- дес1п, ейеддер айтады да кулюедь Булкун кешке шейшжау ауылдаржагьшантырс еткенсыбыс 6miH6eAÍ. Осы кун ¡иинде Апанас пен Базаралы акылдасып, барлык обоз адамдарыныц кедей елге болыскдн 6ip мол куелж кагазын жасады. Ол —«потрава»турасындагы кyeлiк-aкт. Епннш кeлeмiн, ескен молдыгын айтып, соны бай ауылдардьщ мьш жылкысы калай таптап, жеп, жок кылганын жазды. Осыдан сон api потраважасап, эр! талаушыдайшабуыл жасаган жырщьшггык зорлык тугел сьшатталадь:. Келденецнен осы халдерд1 Kepin, амалсыз куе болган отыз уй переселендер Семейдщ уезд начальнипне бар бшгендерш мел!м eтeдi. Айткандарыньщ растыгын беют!п, барлык обоздагы еркек- ейелдерколдарьшкояды. Осындайзандыкемепнтагыкерсеткен переселендер кеп колдар койылган мол кагаздыБазаралыгаекеп табыс етп. Копиясы менею белек кдгаздар. Апанас буньщôipeyiH 259

кдлага Ж1бер{п, 6ipeyiH унем! кодда устауга тапсырды. Сонымен жолдан енд! бегелуге болмайтыньш айтысып, дос обоз журуге камданды. Согыста 6eii жаралы боп, басы icin калса да, Канбан сол жараларын танып алып, обоздыц алдына тусп. Енд! барлык уш ауылдьщ еркек-ейелдер1, бар баласы шубырып келш, журпншшермен узак-узак коштасты. Ею жауы да 6ip-6ipiHe кеп-кеп алгыстар айтысып, кимай айрылысты. Осымен кеш бата обоз жол тартгы. Ецщ бай ауылдардынтъшыш коймайтынын ойлаган епнпплер шугыл кецес курьт, ею турл1 байлау жасады. Алдымен каладагы улыкка крестьяндардыц куел1пн косып арыз жолдайды. Бул арызбен осы тунде калага араласы бар, пысыкща ж:пт Серкеш женелед!. Еюншщен, Деркембай мен Абылгазы каз1р барлыкжайды ез ауыздарынан б)лд!ру уннн, Абайга баратын болды. Осы байлау бойыншаею тарапкэ KicínepiHатгаццырып, кедей ауыл келес: кунд1 кутш калды. Деркембайлар келгенде Абай аулы кешю асын )шкенжокед1. Эйгер1МН1н уй1нде Абай, Магаш, Дэрмен ушеу! гана отыр екен. К,онактармен амандык айтысып болган сон, Эйгер!м асжаулык жайгызьш, кымыз сапыртты. Кунд13 болган жайды ecrireHHiH yciiHe Абай багана туе aya Магаш пен Дерменд! жумсап, шыгасы кеткен епннщ жайын б!лд!рген. Сол exeyi жиырма жерд1 узак аралап, тепе 1стен шыккднын аныкгап керш алган. Жерге Tycin, сынып, тапталып жаткан бидай бастарынын калганы бар. EipaK оны жиып алып болмайды. Эуел!, nicin жетпеген кек бидай. Еюнш1, топыракка тапталып, текке ресуе боп калган. —Такыр-таза курткан дегеншн нагыз ез1! —Тып-типыл жойганда койган!—деп, Магаш пен Дермен ез хабарларын аяктаган. Абай буларга: —Жатактаргасокпандар. Эз:р арадагы кдлыс агайын боп, тек 1стщдел1н 6Lnin кана отырайык!—деген. Бунысы—^келертартыстаюнелаушы болмасьш, ец алдымен кедейлермен уштасып алдыдемесш* деген тубегейт есеп. Магаыпар жауыз зорлыктынбар келемж ашкалыАбай катты киналып, тьшьшпык ала алмады. Bip кезде унйз курсыюп, ауыр налагатускен шагында Оспанды eciHe алды. ^Эр жакка толкып кеткенде андамай ауыткьш баеса да, куажым, екен,-ау! Ол болса, каз^р соя шгпкп етш

отырган бар Ыргызбайдыц содыр-соткар мырзасымактарын суйретш алгызып, «ец еуелп жаза осы» деп шетшен дурелетер едм. «Жырткыштыц орайы —жырткыштык» депотырып, естен кетюаз erin сойгызарем!—деп, ене бойын калтыратнан, кайратгы ашу успнде отыр. Bip ауык кептен бойын мегдеген ел каигысына кетед:. Ом1рд1неден бастасам,ат сол орында туррандаймын. Залым жауызбен алыскан сайын, жет! басты жыландай. Bip басын шапсам, тагы 6ipeyi туады. К,айда, кайда бул шыгар жол!? Енд) кашан едщк сэулеан керем? Отхет ме осымен ку ем:р? Кеткет ме, ушыгына жетюзбей мол арман? Журтым деуге уялудан арылам ба, жок па? Осындайулытолкынтамаккажумарлангандерггейбунай ма? Журекке тас тыгылгандай тыныс тарылта ма?.. BKeciHiHбупн езгеше капаланган куй!н еспген 36im кешке жакын Абай отырган оцаша уйге эдей! жалгыз келд4. Мунды жайьш Абай бупн Эб!штен жасырган жок,- Соган орай баласыда езшше 6ip байлаумен KipreH екен. Сол ойын айта бастады: —Ага, бул жолгы жауыздык та, жауыздык жасаушы да кап касыцыздан шыгып отыр. Ол 6ipre туган агацыз ¡стеген киянат, жырткыштыц болгандыктан, ci3 уялып та киналасыз. 1штен тынасыз, YHCÍ3 уайымдайсыз. Ал MeHiHайтайын деген1м,—деп, Абайга карай жабыса жакындай туст!. Абай да Эбд1рахманнан бупн анык 6ip cyñeHim акыл, кемек тосып кадала карады. —CÍ3 осы сахараньщ еюм1нен, жуанынан, бай- багланынан зорлыкшылдарынан момын елд1 коргаймыз дед!Ц13. Сол уш1Н жауьщыздаеппге, ершелене сокгыгады. Жатаккатшпотыргацпар едей С1зге тиемш деп осыны 1степ отыр. Солай емес пе? —Рас айтасьщ. — Ал ci3 гой «кеп халыкка косылдым» деген жолынцздан аумайсыз?—деп, B6im жауап тоскандай ¡рюле 6epin ей... —Аумаймын, кайтпайелем!н! Осы метцарманым менсерпм... — Ендеше, сол жолда батыл ¡ске беющз, ecipece, халык уынн болган мундай icini3, сол халыкты ойландырЫп, оята тусед!. Орыс каумында кальщ журтпен *плек коскан сапалы адамныц6epi де осындай кактыгыстарда барын салады. Улкен ж!гермен араласады. Соны дел 6ip осы кезенде cia де колданып керсещзш!. —Налай етдейсщ сонда, менде сойыл алып атка мшейн бе? Абай дел сондайлык 1ске ез!Н1ц мезпл1 еткендей, жасы улгайганын бегет санайтын сиякты. 261

— Керек болса, соны да ¡стещз, Tiirri!— деп Эб!Ш аса нык байлап айтты —Мундай жауыздык, зорлык ез1не карсы шыккан батыл кэйратты кергенде рана жасканады. Базаралы, Дэркем- байлар соны бастап койды. Bip айкдйынызданюм калар екен!Ал жаулар сонда eci шырып бас тартады. Тыныштыкты езщ1зге де, момын елге де сонымен ранатабасыз!—дед!. Абай !Ш1неносы акылды шын макулдадыда, emu 6ip Ж1герл1 оймен батыл icriH жолдарын ¡здей бастады. Сондай куйде отырган успне Деркембайлар келген. Абай булармен ете ныска сейлест!. Ендт бар сез, патты6epiKкайратка М1нген Ж1герл!, тартыс ce3i. —K,a3ip ас imin, уйлер!не кайтындар. ^,ртенп кун оастарыца неполе келсе де, бар кайратым мен бшгетм, сендерд!Цжолыцда. Мен сендердщ касьщнан табылам. Сез<м осы-ак!—дед!. Дэрменд1жатакка 6ipre атгацдырып, касына eKÎ-уш жылпос жас Ж!пт*п косып берщ. «Ертенсэскеден epi кандай тын сез бен ic болса бэрш маранKici шаптырып жетк13!потыр* деп буйырды. Ас !ше салысымен Дэркембай, Дэрмендер суыт жур:п кетп. Осы кездеТэкежан аулында барулкен-юын Ыррызбайлардьщ жиыны жур1п жаткан. Олар кунузын шапкыласып, енд) ордалы каскырдай улып табысып жатыр. Ертещнде туе болмай кедей ауылга Ыррызбайдан Акберд] кедщ. Касында бес Ж1пт бар. Оныцда сез! кыска, катал буйрык, болатын. Ыргызбай жиыны эм!р етш отыр. — Не бупн кешке шей1Н устап алран жылкыны тугел)мен экелш аярымызражыгылсын! Болмаса, ертен сэскеде турысатьт жер1Найтсын. Бар Ыррызбай аткд мшед). Тек аулыньщ успне ба- рьштурып, шацырарын ортасынаTycipin, ойран саламыз!—деггп. Акберд! Базаралыныц уйше кеп тускен ед!. Дэркембай мен Базаралы, Абылгазы ушеу! оцашалап акылдаскан да жок. Сезд1 Базаралы билеп сейлед!. —Пелет бастаганменемес. Ал сол пэле келшжалмайбастаран сон алысканым рас. Ундемей койсам да елген1м. Аузымдагы нес1бемд4 алган, аяйды деп отыррам жок. Орай бермей, борай берем дейсщ гой, аяздай кысып аркамды! Жылап елмейм1н, елттрсец де, кырсац да жагана жармасып елемш! Оз!м 1здеп бармаймьш. Ал ¡здетп келсец, келш кер! Оцсызда*прл{пталкан болган аш-арыгым бар. Эйтеу!р, елген екем... 6ipaK жастъпымды ала елемт, бар, женеле бер!—дед!. Бул сезд! еспс1мен Ыррызбайлар тары шапкылап т у т бойы кол жинады. 262

Дермен e3i болса жатактарга келгенде Hic кeмпipдщ yñiHe тускен. Кешеп Эз1мбайдай аузы алты царыс дейтш, жасанып келген жаумен алыскан кедей тобы мынау. Булардыц Ke6iMeH Дермен таныс панаемес, жш араласатьшдос та. Сол елд4ц басшы, бекем жандары Базаралы, Деркембай гана емес, Эбд, Кдцбак, Сержан сиякты талай азаматыменде аз сезбен тш катысып, сыр тартысты. TicTeHin турып, кайсар шьщамга MiHreH, 6eKiHin бшек шымырантцан кажыр бар. Tirni, Hic кемтрдщ кешеп керген!н айтканы, бакырауык Маканыц маскара болганын кYлiп эн,г!ме еткет де бул eлдiн, осы карсылык успнде ciлкiнiп, KOTep^in калганын кер- сетед{. Намысты кайрат кашаннан 6 epi басылып калган бой- ларды енд! 6ip сет жаздыргандай. Mic кемтрмен Дермен кеп сейлескен ед4. Деркембай кеше ею к:ткене баланьщ оган жаны ашып жылаганын да, «атам ymiH 6Í3 ержспп, кек аламыз» дeгeнiн де айтыпты. Дермен сол уш<нАсанды касьша шацыртьш еркелетып, аркага пакты. — Жаксы азамат боласьщ. Ер болып ер жетесщ, карагым. CeHin аган Иса батыр болган. Сен де сондай ешюм, еш нерседен корыкпайтын асыл азамат боп ececin,—дед. Дермен аганын жалгыз Асанды мактаганына- KeHrici келмегенУсен енд1 Дерменнщ колтыгына Kipe, Ti3eciH кагьш койып, наразылык айтгы: —Ие, Дермен ага, мен ше? Жалгыз Асан ба, менде ер болам, агамдай менде батыр болам!—деп Шс пен Дерменд куддре оты- рып сейлед4. 0 3 Í катуланып, буртиып апты, кYлiмcipeмeйдi де. Дермен ецд жаксы ангарды. Y сеннщ жуз1нде Исага уксаган жepлepi мол екен.Крбагы, кез, мурны — 6epi де биылдар, Titni айкындап 6ui¡HÍnT¡. Дермен Шске осыны айтты да: — Айналайын Усентай, рас айтасыц, сен сондай боласьщ, болатыныц рас! CeHi мен умыткам жок, YceH 6epiHeH белек болады деп едет белт айтам!—деп кулш отыр. YceHHin eKeciHe уксастыгын айтумен катар Дермен Исаньщ 03ÍHеске алып, ундемей шугыл ойланып кетп. «Бупнп кун Иса болса, кандай ызамен алысар ед.Кдндайльщ едл кек упнн шокпар сштер ед. 9 3 ÍM6añra, Текежанга Исаньщ салган соккысы арамга, жауызга берыген бар жазаныцец 6ip ак жолды, едл! болар ед-ау ! Этген, кешеп согыста, тым курыса, кара шокпарын жауыньщ e3ÍHe 6ip ciлтeп барьш та елмед-ау» деген арман оянды. 263

Сонымен катар, Дермен кенминде осы жыртык лашык 1ийндеп жспм-жес1р жандар туралы, жазыксыз жаксы жандар туралы улкен 6ip сэулел1 ой оралады. «Аргыны, 6epriHi, ертепт жыр кылганне? Абайдан акил алып, сол Исаны6ip жокгауымжол екен-ау» деп туйген ед1. 8 3 ipri e6irep, букш кун успнде осындай ой тапсада, Дермен огантерендей алганжок. Ыргызбайлардьщсогыс-шабуылгаанык эз!рлен!п жатканын 6min, Абайга тагы Kici женелтп. Дэрменн1Н ж:пттер1 б!рнеше рет Абайга хабар экелген-Д!. Енд! Ыргызбайлардьщ тунп ерекет!н ест1гел1, Абай катты кимылгабасты. Оз касындагыЕрбол, Акылбай, Магаштан бастап, бар кершшер!н жигызып алды. —Тур, барындар. Осы мандагы бар кедей ауыл, ececi3 кеппц бэр-бэр1не мен!н атымнан селем жеткЫндер. Kß3ip тун бойы, ертен улы сэскеге шеШн тайлы-таягы калмай, жатакка жетсш. Онда жете алмаганы мен!н аулыма, мен1ц касыма жиылсын. Ыргызбай кеп пе, ел кеп пе? Таньггайын мен оларга! Жаяу- жалпымын демес!н, тигетн MiHin, каруын сайлап, тек сол ею жерден табылсын!—дед. Айтканындай, осы тунде бар Ж1пт жан-жакка шапкылап тарасты. Сол тунн1н таны кыландаганнан бастап Ойкудык, К1нд1кт], Корык, Шолпан, Ералыдан жан-жактагы бар коныстардан кедей атаулы жатакгарга карай созылды. Мунда ат мшгендерде бар. Ocipece, туйеге, епзге мтгескендер1 кеп. BipaK барлыкжупыны ктм , сургылт жудеу жузд1 азаматтьщ колыцща шокпар, сойылы. Журектерщце езгеше оянган намысты ашу, байлау бар. Жатакгардьщ жасагы ойда жокган осылай молая берй. Буны icren отырган Абай екен1н бшгенще, Базаралы ауруын да сылып тастагандай болды. Кездер! де жайнап кетп. —Келе бер!.. Кедей ел<м... келе бер! Бетщ дурыс!.. Атаныц ураны коспай, атальшыц корлыгы коскан косарым, касымнан табыл осылай!—дед1. Ал Ыргызбайлар туе бола бере атка конды. Улкен! де, жас мырзаларыдатепе сойыл-куралкдмдапапты. Жиыны жуз елудей ipiKTi сойыл-согар... Бупн булардьщарасындакеше соккы керген мырзалардьщда журген! бар. Олар обоздыц журген-журмегетн бше келуд жатакгарга барган Акбердге едейшеп тапсырган. Эйткен! кешелер Шодырдын жетепнен жентек жеген соткар, содыр мырзалардьщ журеп ецщ оган кдйта беттеуге шайылып калган болатын. 264

Бупн мужыцгаржокдегецщ бшгей сол мырзаларжатакгарды боктык астына алып, «ж4берш1, Ж1бер» дегендей ершелент, кулшьжа жортады. Кешеп: «Турысатьш жерж айтсьш, болмаса, аулыныц успне барып шацырарын ортасына тус:рем13» деген уеде бойынша Ыргызбай колы cipecin каптап, жай бастырып кел!п калды. Сойылдарын колтыкка алган, тымактарыньщ кулактарын жымыра байласкан, канын 1штер1не тарткан рахымсыз жендеттер келей. Жатактар бар азаматм!нерйк ат болмаганмен, колда барын камдап, ерттеп, сойылдарын ерлертне суйеп, езтрлене берщ. Ocipece, епз, туйе М1нген жене жаяу каруланран топ молайып, жыпырлап алыпты. Bepi де Базаралы, Деркембай уйлер!Н!ц сыртын ала топтанып жауын тосып тур. Кел4кпц жоктыгы, ит жаяулык анау кара Henip боп, айбар шепп жай бастырып келе жаткан ат, келтктт, аспапты, душпан алдында булардьщ ажарын жауьжгер ажар ете алмай тур. BipaKосы кезде ею жактьщда ойында жок окыс 6ip Kepimc туды. Ауьшдардьщeiim жакта, аласабел барей- Содан асыпкедей тобына косылгалыдел жуз каралы карулы атгылар шыга-шыга кел1сп. Булар желе-жортып кеп такай бергенде, ен алда келе жаткан Абай таныла кетп. Бар кедей тобы жамырап куанысты. —Абай! — Абайдыц 031 де бар! — О, жольщ болсьтн, арысым!— деп, Деркембай Абайдьщ аддынан езт умтылды. —Мтне, Деке, касындамын... Келш керстн, алып керсш сеш жау!—дегенде, журт шулап алгыстарын актарып жатты. Ырплзбайлар такай 6epin, бул куйй керш, ¡ркше бастап ей, алда келе жаткан Акберй, Текежан, Ыскак ynieyi ызалы болса да, естертненадаскандай: —Мынау KÎM? —Абай гой!? —Кешеден жым-жырт жатканы сол ма ей? —Ал бу не болды? К,унанбайдьщ ею баласы жасасты ма!?— деп, Текежан айгайлап, Абайга сез тастап тур. Абай ецй саспастан атынтебжш inrepi басатусп. Касьшдары калыцтобын Абылгазы бастап, Абайга ере берй- Абай айгайлап турып, ем1рлт сез тастады. — Найт арман, коразданбай! Сен Ыргызбай болсац, мунда калынел!.. Менщелтм, менщтуысымдадосым!Шапкызбаймьш, 265

женще кеш! Болмаса, К,унанбай баласы алдымен мен!мен согысасыц!—дед. Тэкежандардыц артындагы кеп Ыргызбай жасканьт, epiKci3 кобалжи туcri. —К,ой, мьшау маскара гой! —Жатак учли жанын беред:, бул Абай! —Кдрап турып 03ÍMÍ3 арандасамыз ба?—деп согысар турлер! жок Абай соны ангарып, тары такап, жерлей бастады. Жуз1нде цаз)р тебелест!н ашуы жок. EipaK едш казынын, еюминнщ табалаган каИары бар. Сонша ызрарлы да батыл жуз. —Эй, Ыргызбай, мынау елд керднгой!.. Отелей бер!спейд. Мен солай ет дед]м. Тек соктыгып кер, арындаган Ыргызбай, артьщашылады. Басына кызьштакияKHÍn, бексене шакпактанба соктырып кайтасыц. Осылай етуд! мен буйырамын, мынау айыпсыз жылаулар болган журтыма!.. Тек каз1р кейн кайтта, уш Ktci Ж1берш сезге кел!—дед1. Ыргызбайдан айгайлап жауап берген Kici жок. Олар тарыда жалтара 6epai. Кейш алыстау cepnùiin барып, 6ipa3 акылдаскан сон уш Kici бел!Н1п кедд. Ол —Ыскак, Акберд, Шубар. Yuieyi де жузбе-жуз келгенде, Абайдан ыгып журейн туыстар. Буларды керген сон Абай é3i де атган тусп. Барлык езге атгылар да кейш сертлд. Абайдыц касында тек Деркембай, Дермен гана калды. Ыскакгар жастары Kimi болгандыктан, Абайга сэлем 6epin кел1п, атгарынан тусп. Абай ещн буларды мыскьшдап, ызамен култ карсы алды. —Атка MíHÍn, сойыл устап Абай шыкпайды. Еркек туган 6Í3 гана дедндер гой. Жок, буран сендер жетсен, мен де осы жерге м!ндм. Сендерд!н ызан дэл бупн MeHi керден де тургызар ед). Халыккаеткен осы зорлыктарындытек Kepin койсам, корлыкган елгетм болар ед. EceciH эпермей, басьшарым жок!.. Б тм мен бил!К11 мынау Ыскак, Шубар, ездерщ айт! Букпалама, кез!ме айт!.. K,a3ip осы арада айтасыц!—деп буйырды. CeñTin басталган сез кешке шейж созылган ыррасуга тусп. EipaKбул куш Абай кайсар каттылыккатас беюнш, ез айтканынан мызрымайотырып алды. Соныменкешбатардакелюкен байлау бойыншаотыз аткедей аулында кала берд. Оспанньщ жылын берер адцьщда Кунанбай ауылдарьш осындай улкен 6ip кэкгыгыс уйкы-туйкы еткен ед. 266

3 Бупн тацертен Абайга болыстьщаттиабарыкел1п б{ртоп хат, кагаз екедщ. Кдз)рп уацытшаболыс, ОспанныцкандидатыШэке. Буньщ жас ж]пт атшабары, узьш бойлы, тр келген, ж1цшже кара БегдалыАбайга кщаздардыберуменкатар, болыс айтканб!рселем барын да бщщрд:. Уйде Еркежаннан баска да ейелдер бар. Пэкизат, Эубешр сиякты жастар да бар ед:. Абайдыц касында отырган Магаш атшабарга «олселемщ айта бер»дегендей мез1реи жасаса да, Бегдалы: —Абай ага, ез1ц!зге ауызба-ауь!з, оцаша айтдеген Шекешц селем{ бар ед!!—дед1. Абай шапан жамылып, ак елтф! жещл тымагьш ки1п, тыска шыкгы. Оцаша отырысымен Бегдалыныц тусше ойланып калган улкен кезбен кадалдыда, ундемей тындап отырды. —Шекешц айтдегет—тагыб:р кагаз жайы, Абай ага. Мынау 031Ц13ге Ж1берген шакырту бар екен. Ояз кецсес!нен шыккан шакырту децщ. Ал болыска осымен катар тагыда буйрык жазы- лыпты. Онда Абай агамньщосы шакцртканжерге баруы мщдетп, «соны болыс пен тммаш баксын, жетызетш болсын» дегендей ацгар байкалады дейд:. »Успнен шагым бар да, улыктыц мургы сол жалакорлар жагына бейм бе деп калдым»—дейщ Шеке... «Жетк13»дегеш, сол ед1... —деп, Бегдалы сезш бтргенде, Абай ундеместен орньшан турды да, уйге кетп. «Б:р ауыз сез! жок. Кьжкдеместен кеткет калай? Улыкпен кеп 1стес боп ел уйретскен бе? Элде маган 1степ отырган кыры ма?»—деп, )Ш1нен тацыркаган Бегдалы ез бепмен кала берщ. Абай уйге К1ргецде Э бш конвертгерщ жыртып, бар кагазды окып шыккан екен. Экес!Н1ц сурауы бойынша баян етп. —Мынау б1ркагаз Семейдщуездный начальнипнен. Озгелер! хатгар. Б1реу!н Федор Иванович ез!Ц!зге жазыпты. Оньщ маган да жазган хаты бар екен. Павлов хатын еспгенде, Абайдыц кабагыашылып, суйсшген жуз!не б{раз жымиган ажар б!Л!нд1. Б1рак жацагы Бегдалы айткансез ес!нде болгандыктан, ояз кагазыныц жайын кайтадан аныктай сурай бастады да, сол кагазды eзi де окымак боп кол созды. Эб1ш уй 1Ш1не бул кагаз жайын мел1мдемес ушш екесшщ касына умтылып, такап келш, акырьш куб!рлеп окып берд. 267

Ояз Ибрагим К,унанбаевтан тусМктер, жауаптар еспмекнп. Губернатор кецсеа де соны талап етед!. Шакыртуда жене де недоймивктер жумысы туралы, жауапкер есеб^цще деггп. Тагы бьипыргыжумыс. Абай бултуралыояз кецсесше былтырдан6epi уш ретшакыртылып, кеп жауаптар берш, тергеуден erin ей. Ецщ ic жандаралкецсесшщтергеуже ауыскан. Ояз аркылышаныртып отырган Семейдщ жандаралы. Белки, одан жогары орын да бар шыгар. Ойткет кектемп тергеуде бул icii Омбыдагы корпус генерал-губернатор кецсем де суратьш отыр деген сезй Абайга 6ip таныс чиновник ескерткен ед1. Сентябрьдщ бес1нде К,арамоладеген жермецкенщ орнында Семипалатинск, Устькаменогорск, Зайсан уездерМц бас коскан чрезвычайный съез1 болады. Федор Иванович хаты да Абайдын усттен кеп арыздар барлыгын айтыпть!. Ол ез! осы кунде EpTicTin бойын гылым жетмен шолып журген ей- Жакцнда Семейге келш, бурыцгы танысчиновниктердщкейб!реу!менкездескендемуньщдосы, Абай жайындашагымпдрбарьшайтысьтты. Павловосылардыайтакелш Абайга: «АполлонкурбацдыныныцорнынаС1зден, кырдьщсутяж- никтер: мен губернаторлар кенселер1, взяткамен подпискадай курбацдык талап ететшге уксайды. М етц мэслихатым, шакыру болсакцндайшецщчиновникпенболсада, езщ:зжуз Kepicin, ашык, батьш сейлесщ!3. С 13Д1Цсахара халкы алдьщдагы бедел!щз бул кунде молайган. Оны мен Зайсан, Устькаменогорск уездержщ казактарыменсейлескецде кепацгардым. Жене осы унпн,ecipece, макганьш, куанып калдым. Халкыцыз с!зйн касыцызда. Одан улкенTipi кунде ескертюш жок. Ал *прл1кдеген —тайталас, курес екетн ci3 екеум!з тусшген ейк кой* депп. Абай осыхаттыЭбшке окыпотырганда, кулшыныпоянгандай болды. Иыктан баскан зм салмак буны ыктырып, прйкпц езше де салкындап бара жаткацдай ей. Павлов достыгымен, оньщ соцдай ер кезде мойымас болган батыл ойы тагы да 6ip кел4п, колтыгынан демегендей. Бар жаманшыльщгытерец рй, философиялыкданалыкастамдыкпен жеце алады. Соган гана кол артсац ер латтан, кунсыз жауыздык кастыкггардан б тк бойлап, асьш озып, артыла карауга болады. Сонда букет, быксыган кызганыш, айлалы жаманшылык, кундеспк - 6epi де тобыгыцнан келмей, тозандай елеус13болып калады. Абай ойьша осындай ежет сертлу берген Павлов анык аянбас дос ей. Сондай достыкпен e3i, 6ip e3i гана акьт KenuiiH умггп сеулеге белегецдей. 268

Эбйн езже жазылганПавловхатьшда окып болтан. Мунда ез OMipimn соцгы езгер1С!н жазыпты. Коп жылдар бегет! мен жандармдар кецселер1тургызганкоршау кулапты. Акыры Федор Иванович езжщ cyMKTici Сашага yitnemmi. Саша калындыкгар ш!нде ерен жолы бар озгеше. Ол Павлов айдалган Харьковтан, сондагы университеттен Павловпен 6ip кезде айдалган. Кажырлы революционер кыз нелер суык сумдык ортаны керсе де кажымак тупл, кынжылмай да келген. Айдаумен Тобылдатургацца exeyi дос боптабыскан. Верпцде Павлов айдау устже айдау алды. Эб1ш Федор Ивановичей бул сырларын уй 1Ш!нде Магаш- тарга цаз1р едей16ip мол баяндап берд1. Коп кайгылыныц цай- гысы, бейнет керуш!н<ц бейнет: — 6epi де кайратты, акылды, асыл адамга кездессе, тук емес боп калады. Павлов пен Сашадай отты жастар eMipi соны танытады дегендей, улгш: мысал тур!нде айтылып отыр. — Bip жазалыга еюнш! еюм тагы болушы ма едИ Федор Ивановичтщею айдалуы калай?—деп сураган Магашсезжен соц, Эбш Павловтыц eximni айдалу жайын аныктап айтып берш. — Ол айдалуыныц себеб! не десецш!? 1881 жылы Еюнпп Александрды халык камкорлары атып елйрген кундерде жаца патша болып, Уш1нш1 Александр танка отырады. Сол кундер Byxui Россия халкыныц жене соныц 1Ш1нде, acipece, туткында, абактыда, аццауда журген революционерлердщ бержен ант алады. «Жацапатшагакас етпейм13, адал ниетпенбагьщдьщ»депантберу керек ей. 9 з1айдауда журген Федор Ивановичке осындай талап айтылганда, ол: «Мен ез1м ерк1нд!кте журген жан еместн. Патшалыкгьщжазалауындажас OMipiMертенгенадаммьш. Менщ жазам езгерш, жецшд1к альш отыргам жок. Ендеше, патшаныц ecKici де, жацасыда 6ip болтаны. MeHi кинауда езгермейш. Олай болса, менде езгерейн орьж жок!» депп. —Пеле, сорлы! Tinri, сез coHiKi емес пе? —Бесе, ецщнедесж?—дес4п, Магаш пен КештайдаПавловты костап калды. —Б1рак осы Павлов айткандыайдаудагы адамныц кеб! айта алган жок. Вершенде ант альшган. Жалгыз-ак, орыстыц жаксы жазушысы Короленко осыны ютепть Сол ушш оны да Ci6ip айдатыпты. Павловаманкалсьшба? БуныТобьимюнОмсюге, одан Семейте айдап, еюнпп жаза косу содан тауьшты. Муны жаксы керетж СатпаТобыддакалады. Ол буныцейел1едимдепарызберсе де^екеуж 6ipre айдамайды. К ей т арры-бергщен иденш^ Пав- 26№

ловтын соцынан жетуге талаптансада, Саша руксат алаалмайды. Сол Саша берпн келгенде, азаттыкаладь!. Б)рак кдйтпай, талмай енй айдаудакалыпбаражатцанПавловтын.соцынанepiKri туткьш болманна ¡зденей- Арада сан рет арыз, тексеру, ¡зденудц айлары етед1. Ец акыры, жакцнда гана жандарм кецсес!нен руксат алып, екеу! Ш1ркеу жолымен зорга некеленшт!... Эбнн eHriMeci мундагы достарга кызыкты Kopimu. Ерекше eMipi, тагдыры бар «жалын жас* Сашаны да мактасып Kerri. Магаш ояздан келген кагаздьщ жайсыздыгын ecKepin, сол туралысейлеп акылдасуды кджетпрек керген ей. Оганэлденеден Абайдыц ез1 карсылык байкатгы. Павловты тагы eciHe алды. — Павлов узак OMip жасаса, узап есетш адам боп кepiнeдi. Россияны б!здщказакбшеме? Эзгет койьт, менщуспмнен арыз жаздырьт журген Оразбайларне бшей? «Ак.папна», «жандарал», «ояз»—осыларюй бшгет. «Орыс»десе—урядник, стражниктерй eciHe алады. Ал Павловты KiM деп бшгетн ойландаршы! Уры- кдры, казынаталагандардеп бшей- Текежан мен ез! атгандырьт журегттынымсыз уры, барымташы: Саптаяк, Кусен, Мынжасар, CepiK6aAnap деп бшей...— дегенде, жастар epiKci3 Kynin Ж1берй — Сонда KiciMciHreHездертщ баркасиеп, жацагы «уры-кдры»деген Павловтьщ 6ip тал тупне тати ма екен? K,a3ip мыскцлшыл, алгыр ойы оянган Абай шабытгы куйде шешен де кереген. Q3i кулмейд4, 6eriHin каны тартыла тусш, кeздepi кец ашыльт, жайнап царайды. Ондада Mep3iMoi, cэyлeлi от оянган. —Шуюрлж, мыц шуюрЛ1к!Аныкнальщказыналы, енер мен ой кдзыналы ел —орыс eлi. Соныц ыгына, арып-шаршап, азып- тозып, «акгабан шубырындымен* келген MeHiH eлiм болатын. Кдращы журтымен, мещреу сахарасымен Kenirrri. Сол сахараньщ алгашкы eлшici, баршысы боп Алтынсарин OMip Kemimi. Куда тамыры eMecniH, паралап достык тапкам жок. BipaK шын жаксы орыстыц шынайы жаксылыгына кол артгым. 0 3 iMгана арткдм жок. Мше, кудайга шуюр, азды-кепт! алгандарыцмен сендер де кол артып отырсыц. Bi3Ain6epiMi3, тек алгаш оянгандар болар- мыз. BipaK б!зден, с1зденкейнп нэсщйн ырысын айтсацшы! Олар болганда молынан барып, халык пен халык болып кабысып табысады. Таоих Kami солай беттейд;. Осыным рас емес пе, Эбш?!—дей- Эб1шуназ макулдап, барыншаденкойып, басын кэйта-крйта шулгьщы; 270

Жастар Абайдыц бурын кеп айтылмаган улкен тутцщ сезт ацгарып, тепе кыбырсыз, катты ойланып тындап калган екен. — Сол жаксы ер1ске бетгеп кешкен елкеруетшц кешбасшы- сы бола алсам, мен1Ц ецбепмде арман жок. Тшт!, бейнспм де — табысым. Б1реу болмаса б!реуге «жаксылыктепн табылмайды», «!зденумен, киналументабыладыекен»дегецщануартар. Бунысол жаксы орыстыцулпанен мьщмертебе керш отырганыц жок па? Менщ алгаш дос тугканым Пушкин, Лермонтов не кермед? Герцен, Чернышевский кандай жаИаннамдардан, кандай зерлер татып етп!Мьшау Павловтар ездер! керш журген кугын-сурпцщ анык экелер: мирас кып калдырран сыбагасындай б¡лед:. Нынжылап, кынк етер! бар ма? Пш сауырлы ерл1к, кайсарлык, турактылыкты да орыс ерлер1 танытады. К,азактыцда сендердей жас буынынан, кей1нп несиннен, ул-кызынан осындай тербие- тел1М соцында адамдыгы ескен кауым шыгар-ау! Т1рл1К етсец, бейнеткешсец, кущрешп етсецде «Осындаймуратунйнетл ещм» депдуниеден кешуге жарасац, б!р ем1рге сол да жеткен сыйгой,— деп, б!раз ойланып отырып калды да, артынан тагы б1р соцгы сырын косты:—Мен ез ем1р!мде оган жетпестн... керместн ол кунд!. Б1рак алда заман катты езгер1п, кауым мулде баскаша деурен жасар. Баска зандар тугызып, улкен ырыска тугел халык болып ер!скен куцдер болар. «Сол болашакуш1нб1ршемшектей, б1р гана юртштей болса да кесек калап кетсем, армансызбын» дегецщеймт. Елжуртындыазда болсасондайиплйоптшек, ер:ске ез ел!цше ез!рлеп кетпм дей алсац, елмегендей, елместей больш кершес!Ц. Сейпп, б!зщдмусьшмангуламаларыталайжуз жылдар «акырзаман», «акыреткун»дегецщ кулакка кеп куйыпкелсе, мен ез!ме ец «акыл заман», «жакын заман» алдымда кол созып тургандай керемш... Халкынды, каумынды соган ез1рлей беруд! гана бшдепм келед1!—дед!. Соцгы «акыл заманга» уйкастырып айткан «жакын заман» Дермецщ, Кек1тайды тапкыр шешенд!пмен аса суйсщщрген ед. Олар !штен куптаган бойда Абайдан кездертн алмай, тагы тшенгецдей кадальш капты. Б1рак Абай ез сезж тамаметп. Узьш кара шацшадан салмакпен синап отырып, алаканына насыбай салдыда ернже кагып салып, ундемей айнала карап отыр. Улкендерютындагапщйболтанжасдостар, б:разуакытщаб:рге тыньш кадды. Дермен, Магаш, Кеютай ушеу: б]р-б!рше унс!3 карасканда, бер1нщ кез!нде де бул сетке улкен ырзалык бардай, Булар кеп уакыттан бер1 ага акынныд жацагыша лаулап жангандай кесек ойларын, шешен есиетчн ести алмай калган. 27Ж

— Тшеущ берпр, Федор Иванович, хаттарыныц ез1мен де жаксы козгау салды-ау!Кептен бер1 айтылмаган сез туды гой!— дед Кеютай. — Ага, ceздepiiнiздi жазып калдырса да болгандай екен.. Келешекпен ундейп, *пл катысып калгандай ойлар гой...—деп, Эбни енд{ экеан жазуга да жетектегендей. Сезс13кимьш, кабакрен, ажарлы кезкарастармен езге жастар даосыны куптайды. Б1ракАбай салкын гана, кыска жауап айтгы. — Буны ен алгаш айтып отырган мен емес кой! Эб:ш, ез!ц бмесщ...—деп, касыцдагы Пушкинтомын колыменсипаладыда,— айтылмап па ед: Товарищ, верь, взойдет она, Звезда пленительного счастья...— дегенд Пушкин айтып коймады ма?—дед. —Эрине, айтылганырас. Б1ракюмнщкалайайтуыцпакепмэн бар гой. Жене орыста кеп жан айтса да, б1здщ казакта ел! буган уксаган еропл-ум^тшй! ойды болашакка арнап айткан жан жок кой!—деп, Эбпн тагыда киялдап отырыптшек етп. Абай ундеген жок. Эб1ш осы ойдьщжел1С!ненайырылгысыкелмей, енд Павлов хатын кайта карады да тагы сейледп —Бундайулкен пйард кайта-кайтаайта берседе есюрмейпнш Павловтаескергенекен. Олдажанагыагамайтканойдьщб!ржагьш жаксы таратыпты. Мьшаны карандаршы!—деп хатгы они отыра, казакшалайкетп. —Ибрагим Нунанбаевич, бупнп ен,бек, ес!ресе, юздн акындыкенбек болашакуплн жасалады. Болашаккакетед. Олболашактахалыктарырысынтабады. Сол замантуады, тумаска мумкш емес. Ешб!ртусау, жаза, кдЬардеген бегет бола алмайды. Эз халкьщыз бен жас урпакты соган ез1рлей бер1щз. Солар негурлымез!р болса, болашактьщжемюн молырактатады, депп. Мшеки, дел жанагы агамнынойымен кабысьш жаткан жок па? —Аса жаксы!—деп Абай да суйанд1. Павлов хатын эл1 колга алган жок ед. Енд б1рталай уакыт унс1з кадалып оцьш калды. Осы куш кешке ымырт жабылган сон, Абай ез аулына кеп, аттан тусп де, Эйгер!м уйшщ кшз е с т н кетерш апггы. Уй 1пп каращы екен. Еппомбелп бермед. Тыстада Абайдьщатынустап, алдынан шыккан юс! болмаган. Абай карацгы уйдщ йиже бае сугынкырап турып:

—Эйгер1м?!—дед. Сол сетге ¡цпнен тесек жанынан сергек козгалып, Эйгер!м жауап катты. — А-а-б-а-й! Озбмнз! Аба-ай!— деген ун1 соншалык 6ip оцыстан куанган белпдей. Ж1п-ж4щшке есем даусы барынша жакин леппен жан тарткандай, ыстык кер1нд1. Абай есжтен шалшанатъшюргенде, Эйгер1мцарсы басып, касынакелшкалган екен. EpiHiHкольта карсы созган жузйгп, бмез1кп жуп-жумсак кшкентай саусактары ып-ыстык боп майда тид. — Сагынып цалыппын гой, Эйгер1м! Даусын кандай нэз1К шыкты. «Абай» деп, атымды атаганнын ез1ц де эндей куйлеп созып айттьщ гой. Утннен айналайын, кец1л жудеп келд!.. Жубатшы, жыльптпы незж дем:нмен, емнпм мешц!...—дед1. Эйгер1м Абайдьщ мол денеинщ иыгына асыла, цушактаган куйде, жалындаган жузш KyñeyiHÍHTeciHe басты... Акырьш ганасынуырлап, соншанэзж талдай баяулапканатш капы: —Эз1мде сондай сагынып ем. Кун1м!..—дед, осы айтканьша; ашылганынауяижаццайбоп, Абайды кдтгы кушактапкальт, бейн оньщ колтыгына жасырып, ыкгай туст!... Оспан елгел1 Абай да, Эйгер1м ез! де каралы болды. Кеп уакыттар Еркежан касына барып, бата окыршы жш келген кундерде Эйгер1Мде узак жылап кайтатын. Абайдьщ кабагы ашылып, жабык кецш! жадыраган емес. Bipax сонда да, exeyi де ездершщ 6ip-6ipiHeарналган, эл1де ыстык ce3ÍMÍHаздырган жок-ты. К,айта оразадай шыдасып, тек кана кэбакпен, айнымас шыраймен iiind сыр ангарысатьш. Оздер! ipKin, тежеп журген кенш де, сетмд! 6epiK достык та, туракгы улкен махаббат та ез-ез!нен от альт аскьщцай тусейн. Нелер кымбат ыстык шактарын сагыну кушейген... Осы кун! сол сагьшыш Эйгер1мд, ecipece, мендетшжецгенщктен, ол кешболса уйкысыз, жалгыздыкта, онаша гана болуды тшеуш! ед. Нызметкер ейелд ерте босатып, уй imiH тыныштап, жапа жалгыз кэлды. Жана Абай келер алдында кейб!р алые жолдан, узаккундер айырылысу соцынан, ершщ буны сагьшьт келеттнш еске алып жатыр ед1. Бул замандаею журектеде кылшыкгай кудк жок. Сешскен, менпге туысып табыскан 6epiK т1рлж бакыть1 орныккьендай болатъш. Ауылда сезуар кемтр кершмер, кейб^р сыпсынкумар абысындарОспанныцжес1ркалганэйеддершсез етед. Оздершше 273

сырттан уйгару, келецкеге тон тш у, долбар жасау эрюмде бар. Бул ауылдардьщ ездер! рана емес, Timi, буюл Тобыкты келем1ндеесектер айтып, аргы-бергип орагьпъшкейпп отыратьш картан шалдар, назымыр кемтрлер де «Оспанньщ арты не болтынын» сез кылмай отырмайды. Сондайда ездерМц уйгаруы бойынша: «Оспанныц уш эйел! калса, оган орй уш агасы да калды. Ушеуше уш кел!Нтап кел1П тур, таласы бар ма?Тек кайсысы кайсысын алар екен? Кеп сонда гой!»десш, тамсанасейлейщ. Бул сездер Оспанньщжылытакаган сайын кун санап кебеюде. Эйгер1мгеде осындайжелеу алган сьшсьщ сез жетпейщ емес. BipaK ол езшщ ел! кунге 6ip де еж1М туспеген, нурлана толган аппак кызгылт жуз1н жаркырата кулетш де, ундемей рана ете беретки. Кымсынатын бул емес, кудк ойлататын Абай емес. Бул журектер алацсыз орныккан достыктыц жуз!не шац да кондырмастай. 8йгер1м бупн кеште Абайды e3i де сарынып карсы алранда, буны жацагыдай айналып, аймалаган Абай беймш керщ. Eip-ак сет 1ппнде, Эйгер1мнщ журепн барьшшатаза, жаркын сен!ммен, алрыспен де балкытып кетп. Кундей жалыны, ашык, айкын жарырыбаржуреккебас койгацдайкерщщ. Сол себеггп, Абайдьщ буны «айналайын» деп, баласындай бауырына басуы жаналык болса, Эйгер1мнщ де «кун:м» деп айткан сез1нде, анык ез аспаньждары кунш сезгендей илану бар ед1. Сагыныш леб! билеген ыстык шактан сон, Абай Эйгер!мге акырын унмен, аз гана уй imûiÎK меслихат айтты. —Эйгер1м, б!раздан сон жастар осында келмекш!. Эдет бупн 6ip уй inn кецесп оцаша сейлесейщдеп, Марат, Эбшггерщосында шакырдым. Сен каз1р барып мал сойрыз, тай ез!рлет!— дед!. Эйгер1м улкен шамдыжагьш, кен столды Абайдьщалдынажайды да, кальщдап керпе салып, б тк тесепнен ек1 улкен ак жастыкты epiHÍH шынтагы астына койды. Сонымен журе бермек ед). Абай сел токтатгы да: —Лермонтовты оперши!—дед. Эйгер!мге Лермонтов штабы кунделж уй imi дуниел1пндей таныс. ТозыцкьщмрантомдыЭйгер1мненалысымен Абай арнаулы 6ip бетп шапшан ашып, уципп калды. Жастар келгенше Абай кмгаптыц ашулы бет!не жи1 карал отырып, жазып жатыр ед. Соцры 6ip ауыз елец е з т катты кобалжытты. Шабытты толкын козгау салып, кубылып куйьииандай: 274

...KiM бмер жабыркацкы жазган саз1м Ж)бермей кеп токтатар оньщ кезш! Жолаушы жол успнде тамаша еткен Секщщ, еткен жанньщ 6ip кумбез:н... Куцщз жастарга айткан сыр киялдыц 6ip тарауы осылайша Байрон, Лермонтов ундерше сай келумен шыккандай. Батьидауыс пен катцыл ун тастамады. К,оцыр кеште баяу коцыр, мунды саз сел шерттлшбасыдды. Болашактыц окушысьша емеурш аркьшы сыпаны, сарац селем жолдагандай. Онда да сез!мтал, танырыщ, ойшыл окушымен «жабыркаццы сез», «кумбез» деп елее берш, тартынып ттлдескендей. Жастар бул уйге калыц тобымен, тыстагы езш, дабырымен сергек ажар ала к)рд1. Абай олармен араласа отырып, Эйгер1м колынан шай inrri. Соцры жыл дардысы бойынша, ол шайдь! аз ¡шеттн. Павловтьщ журек камында, саушылык жен1нде айткан меслихатьшан 6epi Абай суйык асты аз imeyre тырысатьш. Ocipece, шайшыл едетшен езш-ез! тежеп журет1н. Мараш бул отырыста execi булардан кецес сез кутей деп бшген. Оньщ ойы «куцщзп ояздьщ кдразытуралы акылдасармыз» деген ед1. 0 3 i сол кагаз келгел1, ¡Ш1нен кеп мазасызданып, кынжыльт журген. Экес:не жаны ашыган кещлмен «жаранын. успне жара» тенгендей боп, улкен кастык жотасы кер!нд]. «Агамды кайтып сакгаймыз, киналуын калай азайтамыз?» деп, ер турл! байлау ойлап келген-й. Кдз1р Абайдан тек сол жетндег1 сез шыгар деп отырганда, буньщ ойына ез1рше мулде юрмеген 6ip тьщ сез басталып кетп. Оны осы жастардьщ меслихатына салгалы, алдын ала сайлаган Абайдьщ e3i болды. —Же, шырактар, мен бупн сендердщ алдыца031М13Д1Царайьш- туыстьщжандбастап отырган 6ip селем сезш салмакщымьш. Бугш тацергец маран Ecipren кедщ. Оны Ж1бергенТекежан мен Ыскак. Менщ 6ip ага 6ip irnM. Екеу! менен оцаша сез байласьш, ецщ м ет де ацылына алмак больш отыр! —деп 6ipa3 бегелендеп кдлды. Кеатай ез екес! Ыскдкдъщ аты Текежанмен катар аталганда, Абайга ауырреншгп жай бар мадеп кысылып ей. Ол ез1 Ыскдцган туранымен Абайдьщ тербиес!нде ecin, туган баласыццай боп кеткенйктен, Ыскактьщ ce3i, ici, MiHe3i болса, барлыгьш да ец еуей Абай кез!мен карал баралайтын. Эке-шешемен аз араласады. 275

«Абайга жайсыз мшез Ыскдк жагынан ганатумаса екен»деп унем1 1штей куд!кте, ce3ÍKTe журейн. Абай 03imn бегеЛ1С!Нде Кеютай жуз!нщ кысылган езгерМн бакгы да оны тыныштандыра сейлед!. — Энеуп жатактьщ шатагына жалгас, тагы 6ip быксыган араздьщ, жаманшылык сез1Н бастай мадеп ем. Сездер! орынсыз емес сиякты. Уй шннщ, осы ауылдыцорган ici болгандыктан, мен сендердщ кецесте эдей салып отырмьш. Тэкежан мен Ыскак eKeyi Оспанныц жыльш береЖк дейй. Марат 03Í куткен кенес бул емес екенш еске ала оть!рып, дагдылы шагшандыры бойынша: — Е, Оспан агамныд жылы толмай турып ол юс!лердщ асыкканы Heci?—деп калды. — Асыкканда орынды делел бар тер!ЗД1, — деп, Абай Марашка 6ip рет кез тастады да, кепке акыл сала сейлед{. — Оспанныц жылы толганын кутсек, ол декабрь ортасы. К,алыц кыс Kipin калады. К,ыстауда таршыльщта отырып, ас бере аламыз ба? К,ыс кандай басталады? Ол да мeлiм емес. K,a3ip болса ел жиын, шаруаныц тырыз-таяцы жок Em i 6ip он бес- жиырма кунде жылын 6epin улгеруге болады. Одан кеш!ксек куздщ жауын-шашыны тары келей. Отын-су да киындап кетей- Елден ел ажырап, кыстау сагалап, бытырайды. Enai калган ею- уш айдьщ айырмасы бар ма? Осыццай жер кещрек кезде жылын берейж дептЛ—дед{. Эуел1журтгьщ 6epi аз ойланьш калып ей- Абай сабыр мен меслихат тостым. Б}раздан соц кекбай тасмагын кенеп алып: —Абай ага, менщ ойымша, сол Kicûiep дурыс айта ма деймж. «Ас* дежз, «жыл* дещз eñTeyip калыц жиынды женелту керек. Соган дел осы мезплден колайлы кезй мен де таппай отырмьш!— дей. 0 6 im те, Кэютай да осыны костады. Акыры, Абайдьщ ез! де карсылыкбщйрген жок. Байларандайбоп, Кекбайгаертецбарып, Тэкежанра соны айтугада тапсырды. Магаш та екес! уйгаррансоц, карсы болран жок. EipaK e3ÍHÍHМ!незй, кещлшек адамгершипп бойынша жацары байлаура жалрас 6ip кецес косты. —Осы байлау дурыс шырар, ара,—деп Абайра ойлана карады да,— жалгыз-ак, enairi жайды Kici салысып, елш: xypri3in сейлеспей-ак уй inn кецес} еткен макул болмас па? Оспан агам утн е бар улкендер жиналып отырып, анаууш келипщздщ басьм косып жене олардыц балалары: Э убею р, Пекизатты да каст^ыцмз^аалып отырьш а^щдасу дурыс-ау дейм1н!—дей.

Бунысы Абайдыц ойына келмеген екен. Ол осы ацылды аса дурыс кер!п, тез куптады. Оздер1н!ц агатын тузеген Магашты унатып налды. Кеселеу, ац сур жузй Магашта юшкене незж денел! бол^ ганымен, аса б1р кец адамгершЫк, м!нездшк бар. Ол—эрдайым езгешц кдбагын, жай кубылысын жацсы андагьсы, сергек. Буньщ басындагы Абай суйген, кымбат санаган касиетт. Сейттп, Оспан жайындагы сез б т п ед1. Магаш цаз!рп аныц кецесп езгеге бурды. —Ал енд!, осы бупнп кептц улкен жумысы баганагы ояздьщ кагазы емес пе?—деп, Эбйнке карал, соны акылдаскан жен емес пе?—дед. Эб}ш те осы туралы екес!н{ц куцщзден берп алансыздыгын ацгара алмагандай: —Бесе, бй1мейм1н. Агамньщ не ойлап,неге байлаганын менде ел: ести алмадьм,—деп, Абайдан жауап куткеццей карады. Абай ецщ юшм, ширац ажармен шапшац, катан сейлеп кетп: —Е, оньщ не ойлап, не байлайтыны бар? Федор Иванович хаты шешш пойманжок па? Жиынына барам, улыкгармен жуз кер1сщ, айтатын айыбьш е ст п бшем. Жаламенда, жалацорменде, сол ез} атаган майданда кездесем... Ол сонымен, багана шешшген,—ле­ генде, Магаштын кунд!зден берп жабык жуз1 куйпнен арыльщ калды. Эзге жастар да бул жайды улкен туй!н санап жур екен. Вий олар да Абайдыц оцай шешкен батыл байлауын кабацпен куптаганнан баска сез айткан жок. Абайдыц кеп жаманшылыкпен майдандасып кермеп аньщ бипюп тур. Сонысымен агадос ез бойындагытеуекелщ, щьщамын танытты. 1р! сында ¡р1леп шыга алатын азамат кайраты бар Абай байкалады. Жастарга, жакын достарга елдекандай боп улгайьщ кер!нген пеледен оныц ыкпайтыны, саспайтыны кер!ндц. Жене ондай сын, кысылшанда жас, елс!3 тобына куш салмай, ацыл да коспай ез безмен б:р ез1 шьщасуга табылып отыр. Белки, жастарга Абай тербиес! дерю есептт болгандыктан, буларды кей сумдык беледен таза сактагысы келет1н шыгар. «Ондайды кеп ойлатып, булардьщ кещлш бузбайын Тунь№ын лайламайьщ» деген сиякты. Абай М!нез1н Кекбай осылай топщыладь!. Текежан, Ыскакерекетипцде осы барлыкжас сезеттцастры бар. Абай онь1да ашпады. «Кейн ездер1 керш ангарсын»дегеццей. Тек шакыруга баратын байлауын айтумен катар б:рталай уакыттан сон Абай:

—Кррамолага жауапкр бармас бурын, Оспанньщ жылын 6epin улгеруд!ц де MeHi бар екен. Эл! 6ip ай уаныт бар гой!..— дед1. Бунысы ез!Н1н 1штей ойлаган ойынын жалгасы. Алгашцы сездермен байланысы жок, 6ip долбар тер13Д!. Эб;ш ез1 ацгарган жайын езгелерден бурын айггы. — Бул екеушщ не жалгасы бар, ага? — Жалгасы...— деп, Абай алыска карагандай ооп, кез1н сыгырайта TycTi де, — жалгасы болмаса куба-куп... К,алай да, сыртпен тартыссам, осы женде алац калмасын... Бундагылардыц кещл! орныксын!—дед!. Шет1н сырдыц жайын тартынып айткан туспалдай. Дэрмен болса зерек кещлмен езшше топшылады. «Тэкежан Оспан жотнде сылтау таппайтын болсын. Сол тусалып, жаулар жакка шыга алмасын!» деп отыр. Шакыру мен Оспанньщ жылын беруд! Абайдьщ жалгастыра айтканын Дермен ез1нше туйдь «Тугел ашьшмай отыр. Б13Д1кейнп М1нездерден, !стерден ездер4 ангарсын деп отыр екен гой*. Келей куш Оспанньщ улкен уйшде бар туыскандардын жиыны болды. Оган Оспанньщ эйелдер! мен асырап алган ею баласы катынасты. Улкендерден Тэкежан, Абай, Ыскак болды. Жастарды бул жиьшга кдтынастырмады. Олардан тек 36imTi гана кенеске алысты. Еркежан мен Зейнеп еуелде Тэкежан бастаган сезд1 тосын Kepin, макулдамаган ед1. Артынан Абай угындырган сон ундемей калысты. Абайдьщ жатак iciHeH сон Тэкежан, Ыскакты алгаш жузбе-жуз Kepin отырганы осы. EipaK мынау ею туыс каз!р жанжалды мулде умьпкандай. Б1рде-б!р кабаккцмылымен ондагы араздыкжешнен сыр бермецщ. Женд) булар жасырган сайын Абай екеуше сен1мс1з кдрайды. EipàK осыны йытейтуйсе де, Абай дасыр бермеугетырысты. «Шыншыл, турашыл М1нез булардан шыккэн ба ед1?»деп ойлайтусп де, Оспанды eciHe алды. Суйсе де, жиренсе де барын ашь!п салып оть!ратьщ сол ед! гой. Онсыз мына туыстар атасы алые, сыры бетен жандардай. Дегенмен, амал жок. Осылармен ецщ 6ip отырып, М1ндетт1 ¡стерд1 6ip аткару керек. Ocipece, ол Оспанды еске алу ici... Абай ецщп жайдытуыстармен даусыз, талассыз, мумюн болса, тмтп, унс!3-акаткдрыспак. Сейттп, жиын байлау жасап, Оспанныц жыльш ецщ жиырмакунде беретш болды. «Ас* демей, «жылы* деп жариялауга уйгарысты. Teri, «ас* деген салт соцгы бipтaлaй жылдан 6epi бул елдер эдет1нен кэльщкырап бара жаткдн. Соныц салдарьшан Кунанбай елгенде де ауылдары ас бермеген. 278

Сол уыйн Абайды алыстан, сыртган юнэлап сейлеген сездер кеп болса да, ендю ел1мн!Ц 6epÍH де Ыргызбай ортасы «ассыз» аткэратьш. «Жылы» деп шешкен соц, оран шыгарылатын мал саны, шакырылатын ел келем! аталды. Бар Ыргызбай Оспаннан пайда керген. Сол себеггп Тэкежан мен Ыскацтыц айтуы бойьжша, ол агайынньщ 6epi де шыгынра ортац болуга эз!р екен. Шакырылатын ел колем! де мол. Оспаннын ез малынан, Кунанбай балаларыныц малынан жене кеп ауыл Оскенбай, Hei Ыргызбайдан тепе сойыс, 6epic малы ез!рленет!н бодды. Абай мен ейелдер ондай молдыкка карсы болган жок. Эб:ш болса, кеп тындап отырып, ез ойын айтып та цалды. —Ас манул емес болганда, мьюау iciin кандай айырмасы бар? Екеу1нде де дос-жар гана жиылмайды. Ac imin, ат шаптырып, балуан KYpecTipin, «кызык, сауык жасаймын» дейт1н ер!ккен кепш1Л!к жиылады. Олген адамды ойлайтын, оньщ эруагын еске алып, курмет тутатын сол кепнллж пе? Ол емес! Мал, дуние шашылады. Ол да орынсыз, 6ip-an кунн!н табагы, тамагы уыин рана кырылады. Осьшай еткенше, баска 6ip ец улкен игинк жумыс тауып, кыруар малды сондай орынды пайдага, ен!мд! 6ip жаксылыкка жумсау жол емес пе?—дед1. Тэкежан Эб1штщ сез!не тацданган жок. «Орысша ескенд!ктен, тус1нбест1к eiin отыр» деп, сэл кеннр1ммен кул)мс!реп карады. —Е, шырагым-ау, атамыз жолы сол емес пе? Бундай жиында мал шыгыны орынды. Жумсалатын жолы да осы. Оны, Tími, шаригатымыз да куптайды гой !—дедi. Эб)шт)н окшау ойларын Абайдьщ угына TycKici кедщ. — Юмдерге 6epin, кайда жумсаса макул дер ед!Н? — Юм дерщ13 бар ма? Жокшылык жудеткен ел аз ба айна- ламызда? Ен алдымен мынау калыц жатакка барып, солардыц жудеу шаруасын аз да болса суйеп кетуге болмас па ед1? Олар болса шейнен осы ауылдьщ кеп замангы малшы, кроны Kepnnci емес ne? Timi, шынга келеек, ата-аналарымен узак енбек еткен... Арка-басы жауыр боп, тозып, азган куйлерже, тым курыса, осындайда карасса не етед!? С1здердей ел Kicûiepi, окта-текте осылай ойласа обал бола ма? Ce3i Тэкежандарга жат кержгенмен, дэледщ сиякты. Э бш тц ез! ойламагантурде ce3i шешен боп айтьщды. Абай осы жагьентана андап, баласыньщ байлауынан, жана буынныц жаца унш есттгецдей бодцы. 279

Эз шпнде Эбшже карсыдау ойлаган жоц. Б!рацТэкежан ушш «Т1кбацай» сез1 тек 6ip ycTipT, жец!лд1к ecemi болды. Ол буран ой токтаткцсы келмед!. Тек мырс ôepin, жактырмай кулд1 де: —Жатак-сатакдеп негьшасыц, Эбдрахман, кедей десек, ол кедей ездер1м1зд!ц бупнп керш:лер!М13ден де табылады. Еске- peiiHÍHecKepepMÍ3!—деп мойнын Ыскдкка карай сырттал бурдь!. Ыскак та Эбни сез1не бегелуд1 ойлаган жок. Ол ез1рге шейн ею агасыньщ сезш тындап, уназ отырса, енд! Эбшгп токтатпак боп, кыска гана туйш айчты: —Жыльш бергенде, кайырсадакалык малда бел1нер... Сонда кер!лер, онын каз1р не сез1 бар?— дещ. Абай бул арада ундеген жок. Кеш бата кецеспц бар жагын шешкен агайындар тарай берд1. Абай да Q6iüiTÍ eprin, ез ауылдарына кайтты. Атка м1нбей, екеу гана боп, акырын жаяу басып, эцпмелест кетп. Kß3ip Абай OöinniHиыгьша 6ip колын асьш келе жатьш, онын жанагы сездер1н еске алды. — Сен дурыс сез айтгын Эб1ш... Жок-жЫк, жатак туралы айтканынньщ 6api де жай сез емес. Отмд1, ерел1 сез. BipaKосыны ютаптан уккан ойша айттьщ ба, жок, жатак жайын бшгенджтен айтгьщ ба? —Ютаптанукканым мен жатактанкергетм екеу!дел косылган соц айтгым. —Жатакка барып па едн? Элде Деркембайды керд)ц бе? — Деркембайды да керд1м... Жатактыц ер уйнщ ез1не де, кунде жаяулап шыкканда, бас сугып, байкап журм!Н. —Оньщ жаксы екен, Эбйшм... Ал Деркембаймен сейлескенщ, TÍnTÍ, дурыс. Сен екеум!з ютаптан окып б!лгенн!Ц Ke6iH, Деркембай ем1рден бакылап бшген... —Оз аузымен татып та бшген... — Иэ, рас, ащысын татып бшген, ауырын аркалап бшген. Таркамас ку туй!ннщкебш акьщды басымен ойлап, барлап бшген. Онымен iturecin сейлессецанык халыкунш де, муцында угасыц... BipaK сенен тагы 6ip сез сурайьш... Ап Оспанньщ «жылы»деп мал шыгардык, соны себездеп кеп жатакка 6ip кара, жарым карадан бел1п берд1к. Рас, сен айткан кызык-масыларга ж4берген бос шыгыннан бул кеп пайдалы. 9 p6ip нашар уйге жеке 6ip кара тисе 6ipep айгаболсада, ужен олжа. Уепекин, халыктьщсоццай кальщ кепшшМнщ мол муктаждыгы кайда? Оларга мынау icreMeK icin не талшык болмакшы? Бул 6ip шеюм гана, зередей гана, Tinri, болымсыз жаксылыккой... Ал сен карацгы кедей журтыцныц ец 280

алгадщы emiiici екенсщ. Сенщ сол цальщкепке, халньша арнаган баска ойыц, муратьщ, жердемц бар ма?..—деп, Абай баласьша барлап кдраган. — Мен eлi окуды тауыскам жок кой,—деп, Эб1ш эуелде ез ойларьш жия алмай калды. —Рас, тауыскан жоксьщ. Ырак тауысуга жакьшсьщ. Мен 6ip сетц басыцада арнап айтпаймын. Окуды тауыскдн казак баласы да бар гой. Есту1мше, К,аркаралыдан, Омбы, Караеткелден жене онан аргы Орынбор, Троицкщен, Kimi жузденде окып журген казак жастары шыга бастады. Жыл кусындай сендерс!ц. Жаца дэуреннщ алгашкы кел п т боларсындар. Же, халык туралы, оньщ бупнп ауыртпалыгы туралы, болашактагдыры туралы ой ¡здегетц, соны жиьш, туйгенщ бар ма? Буны мен 6ip саган емес, сенщ 03imn коса бар тобьща айтам. Орысша окуга, дурыс жолга тускен барлыгыца, казак жасына айтып келем... Осыны айтшы! — Эуел! 6ip нерсетц басьщ аша сейлешк, ага. Жацагы ci3 санаган кеп жерде окыган, кеп казак жасы азгантай гана окьш, ерте токтап кэлып жур... —Рас... Рас,—деп, Абай Эб1рахманныц сез!н беле берщ де:— токтап калып журген жок. Топтал барьшчтлмаш, necip болып жур. Ke6i жене necip де бола алмай, Kecip бол жур. «Казак жаманы орыс бола алмайдыда, орыс жаманы казак бола алмайды»дегенд б1зд!ц хальщ соларды керш айткан. Бул не деген сез? Менщ угуымша, терец сын. Ягни, еуел: жаксы казак болып алмай, жаксы орыс та бола алмайсьщ, яки, еуел! жаксы азамат болып, ез ортаца, халцьща адамшылык танытпасац, езге едщн адамы болып та жарытпайсыц деген сез. Ал б!здщ кеп шала окыгандар жет)ст1рген кунде, Teyip чиновник болады екен. Салтыков- Щедрин мен Толстой маскаралап, ешкерелеген ку-курдым тереш!к болганша, болмай-ак кал,—деп ойлаймын. — Б)лем1н. С:зд1ц «Интернатта окып жур» деген елещщзд маган Петербург пен Омсюде жатка окып 6epin, кдтты макулдаган жастар болган-ды. —Макулдаса, оларыц ойлы жас екен. Сын кетерер сымбатгы болганы гой. Ал ецщ ол жастарьщ бар, ез!Н бар, жацагы сез!ме не жауап айтар едндер? — Жауабы e3ipme 6ipey-aK па дейм!н, ага...— деп, G6iin ойланып, ipKinin сейлед1. —Жауабы: «Оку бтрем!з де, кызмет етем!з! Елге сол кызмет бабьщда пайдалы боламыз» дейд1 гой. — Кызмет бабы жандарадцыц, ояздьщ, соттыц алды ма? Ондайларды керш те журм1з. Жаца жол, езге epic тауып, сонм 281

халкына, тобына таратып ¡с ету кайда? Немесе орысданаларындай халык камын ойлап, есиет таратып журген бар ма? —Эй, ондай эл1 жопкой... Ондайлыкбтм! толып, енер! аскан жоккой... —Бесе, сондай казак окыганын кермей журм!3... Мен осыны тоскан екен!н, аганын б1р1 едйя!.. —деп, Абай бул эцпмеге канагаттана алмай, ундемей калды. Эб!пгпн есше енд! б1р жана нерсе тусш eдi. — Кдз1рп окыганнан с1з ойлаган адамды таппадым. Б1рак осындай кернекп epicкe кадам баскан б1р-ею юс1 казак окыган- дарында болтан екен. Бсттмесещз, соларды айтайын. — Олар юм? — Буньщ б1р1 — осыдан жиырма бес жылдар бурын, жастай кайтыс болтан Шокан Уэлиханов десед. Еюнппс! — Орынбор маньщан шыккан Ыбырай Алтынсарин! —дед. Абай Алтынсарин атын еспген, оны жаксы бшед) екен. Шоканды бшмейщ. Эбйп солар жайын б)рталай таратып, жаксы бейлмен айтып шыкты. Шокан турасында С1б1рдн кеп 1р1 адамдарынан катты мактаган сез ест1генш айтгы. —Жалгыз-ак, ютабьша, калдырган жазуларына кездеспедм. Оз! казакхалкыньщ камын ойлауда кеп 1р1сездер сейлеп, жазып еткен К1С1 дегенд1 оны б¡лген еюнщ б1р! айтады! —деген. Абай да, Эб1ш те ол адамньщ эр! жастай кепп, эр! жазганы жогалганын еюн!ш етп. —Ал Алтынсарин русско-киргизская школа ашкан. Эз биимш казак жасын окытуга жумсаган. Кеп жерде школдар салдырып, артына шэюрт калдырган. Жэне К1тап та, еленде жазган. Халык удпн !с те, есиет те калдырган, анык жем1ап ецбекке бершген сол адам екен! —дед! Эбш . Абай Алтынсаринд есше алды. Орысша интернапы, шкодды казак уш!н ашуда анык улкен енбек епп кеткен камкор азамат сол екетн айтгы. Сез аягында Эб!шке карал: —Ал осы Алтынсариндей енбек етсе олкы бола ма? Б1р улп осы болмас па ед1? Буган не айтар eдiцдep? —дед Дэркембайга сонгы кездескел! Эбшгпц ез ойында журген б1р ниет бар да. Крз^р экесже соны айтгы. Баганадан берп Абай козгаган сезге ез басыныц ез1рге жауабы осы болатындай етш сен!мд сейлед: —Эрине, бул улкен улп. Егер бар бийм алтан, казак жастары, Т1ггп, езд-ез елше, оязьша барып, сонда Алтьшсарин ашкандай б1р-б1р орыс школын ашса, бупнге, эз:рге улкен ¡спц басы сол емес пе? 282

— Бесе... Бар муктажды бул шекпес! Б{рак кеп жокшы- лыгымыздьщ эз!рге ен ауыры —жарык жоктыгы, б!л1м-енерден какас калган карангьшыгымыз гой! —Бндеше, тагы айтайьш, ага, менщез басымньщалдагыкунге арналган байлауы осы!—дегенде, Абай ундемей, Эбш1Т1белшен кушацгап, бейщщещп тындай бастады. Эб1штщ 11шнде журген таты б1р кудп бар ед1. Экес1 мунымен сырласьш келед1. Эдей осындай сирек болатын оцашалыкга анык журек жаргандай шьш сырта шакыртан тэр:зд!. Сол жайларды жанатьщай алабурткан кеп сез1мдермен катар ацгарда да, ецщ Эб1ш ез1шц кецш1нде журген б1р ауыртпалыгын айтты. Онысы осы кунп окып журген окуы туралы. Эб1ш ана жылы амалсыздан тускен ескери оку бул кунде отан жакпайпы екен. Ондаты тербие бурынгы б1р замандардагы орыс ескерл1к мектеб! беретш тербиеден мулде езгерт кеткен. К&нрп эскерлж оку тек жалац курал болатьш, патшалыкгьщ адал кудыреттн, таж-тахтьш гана кортайтын топас жандар ез)рлейщ. Бул мектеп 1Ш1ндехалык камы, азатшыл ой дегеннен елее те кершбейщ. Эб1ш артиллерия окуьшыц бупнп тербиесшенде, келешек кьюметтненде кутылсам дегецщ арман етед1 екен. Соны ашты... —Дел осы Ералы, Акшокыта кел1п, школ салдырып, сонда мына атыраптын бар баласын орысша окытута К1р]ссем деп журмш. Энеугун1 Деркембай: «бшген б1Л1М1нд! койнына сальш ап кетпе... Ел1не жарык екел. Артында бауыр жетк!ншепц, ере- нщ бар. Соларды ез!ндей орысша бЫмге жеттлт» дед1. Сонысы бip Деркембай сез4емес, халык ттлеп сиякты. Б угш тц де, ке- лешект1н де менен тшейтш карызы есептт. И пп шынды ай- тайын. Жаца анау аксакалдармен сейлескенде тугел ашпадым. Аныгында, мен Оспан атама арнаган малды жумсап, жатак ортасына школ сала берсе деген ойды ойлап ем... Осыган дел биыл бек1Н!п журмш, бутан не дер едщ1з? — деп Эбни сезш б!т1рд]. Абай баласына тез жауап патты: —Буган мешц алгыстан баска айтарым бар ма, Эбйц1м!.. Мше, сен ер1ынд1 тауып, жолынды аштын... Енд калган оку да, аргы талап та осы ниеттне жетектесш. Сен ел!не келш, мынау жатак- тардайкеп едщн малшы-жалшы нашарларынан енерл1, кайратты азамат ес!р!п шытарсац, ез басыц тугш, атац менщ де халык алдындаты кеп кдрызымщыетемес пе ец? Осы еддщжас буьшына сен устаз боп, тагылым айтып отырсац, мен арманым бар еке болам ба?—деп, уш езгерш барып токтады. 283

Сонгы сездер Эб!ыгп катты толкытты. Экес1н:ц кеудеанде осыншалык халын уш!н нам ойлаган ец зор арман барын ацтарганда, Э61Ш журепнде сол ез экес! уш!н сел мактан да оянган. Абай бутан орай, ез баласынын осьтдайлык, сыншы ойлары барын суйсш т кабылдады. Былтыр мен биылгы ецпмелер:нде Эб1ште орысхалныныц озтын ойлы кауымына жакын жургендей, езгеше касиетт! сана барын танып ырза болушы ед1. Енд1 баласынан осы женд1 сурай бастады. Мектеп бермесе Эб1Ш ез бойындаты азатшыл ойларды юмнен еспп жур. Орыстыц Герцен, Чернышевскийден соц бул кунде ез заманыньщ ауыртпалытына карсы жаца жол таныткан, жацадан ой бастатан кауымы бар ма? Эб1ыгпн ецщп тербие, талабында солардан ауыскан есер бар ма, осыны сурады. Эб!ш бул жен1ндеп талабын ен алдымен Павловка алтыс айтудан бастады. Питерде ол ю стщ жакындарыжене есш достары бар екен. Солармен Эб!ш жи! араласып, аныктербиеш1, жаркын дуние сеулес!н сол ортадан алады. Павловтын бурынгы револицияшыл кауымы бул кунде кеп !лгер1 басьш, езгерш ерлепкеткен. Осыны айта келе к&мрпатшата карсы тартыс езгеше жас жалынды кауым колына, сешмд1 колдар- га ауыса бастаганын б1лд:рд1. Бупнп куш орыстын фабрика- заводындаты енбек иecí калыц бейнекорта суйенед1. Солардын артьшан кара шаруа жене *пггп, патшалыкдан егейлж корлык кер- ген казак сиякты кеп езпдеп елдер де жарык кунге жетепн!н айтты. Абай бул кауымныц басшылык сез1, ецбектер1 калай жайы- лып тарайтьтын сурап ед1. Э бш ол кауымнын канаты кун санап катайып, катары молайып келе жатканын баяндады. Б1рак !стер1н бастал журген анык басшы жандармен таныс емес, эйтсе де, ецщ ез1 алатьш бар бМм1, журтшылык ойлары солардыц берген нер1 екетн сезйрй. Тиянактап танытканы:— Бщцп тартыс мулде баска сапада, мулде улкен ер1ске шытып барады. Ойткен! Россиядагы шын тартыс ецщ тана келешектщ ань!киес! болатын калын кушке иык суйед!. Бунда бip патшаны елт!р1п, {с бтрем !з демейд1. Бук1л патша атаульшын тамыр туб1н патшалык терт1б1мен коса мулде жоямыз дейдь Кдлыц журтка азаттык, есе тещцк еперейн жене барлык корлыктаты кауымдар мен халыктарта бауырлас туыскандык екелетш жол — осы кауымнын жолы,— дед1.— Бупнг! Россиядаты азаматшылык курес^ Чернышевский 284

жолынан да !лгер1 кетп. К,алыц ецбек журты оянуда, кун санап дамуда-дед. Абай осындайлыц жацалык сыр ашкан баласына ез! де куанып ед1. Эб!Ш!м, жана заман елш!С1ндей болдыц-ау. Оз1ме, ду- ниеге жацадан атар тацныц леб:н сезгендей болдым гой. Казак сиякты сорлы камалган, карацгыДа асыккан елд1Ц айласыз, жетекш{С! керуш! ем ез1мд!. Енд1п буынныц, жаца телд!Ц басшысы болатын азаматтерел!кпен патшалык касында, соныц ыкында калмас деуш1 ем. Мына топка арман косканын кандай касиет. Не тапсац енд:гер: еюнбей, жалтармай осы жольщнан ¡здегейс{н.!—дед!. К,аз1р екеу1т ц жаяу сейш! аяктап, алдагы ауылга такап кел1скен-Д1. Абай ещц Оспан утнде сейлеген сезге оралган. — Ал ез:рше болса да, Оспанга шыгарылатын мул!ктен кедейлерге улес деген сез1Норынды. Буны ертендер кез!нде мен де костаймын. Мал бершгенде оны тарататын Тэкежан, Ыскак ушеу!М13 боламыз. Сонда менщ ерюммен де аз мал улес- Т1ршмес. Белки, аналардан гер! мен молырак тарататын бо- лармын. Сонда сенщ сез!НД! орындап, жатаккабарыншамол гып берпземш!—дед:. Бул кезде екеу) Эйгер!м уй!Н!ц жанына жеткен ед[. Эбннсэл ¡рк1Л!п, кеудес!н басыцкцрап, окыс токтап калды. Абай буган айналып, бегеле берМ де, жен сурады. Эбйм азгантай кабак шьпып, кеудес!нен колын тус!рд!. —Кеудем шаншыпкалганы. Кеше туцде жецш жатьшем, суык ти т, шаншу кадалып капты!—дед!. Оз ¡панде не бары, не бшгет белгс!3. Б^ракжацшы жайсыздау кимылын казаки адамша сез кылды. Елге кблгел! бундай окшау белп болган жок-ты. Буныц шаншу деп туинщргет, Абайга да жат хабар боп кершген жок. Арада жетнсепз кун етп. Буг!н тусте Дэрмен мен Э&шке йлдескел! Отегелд1 кел1п-п. Оныц арнап екелген тапсырынды селем жок. Б!ракез кеципмен Магышка батьш журген белгюздж жайды анык сезтепн. Жалгыз Магыш емес, ногай аульшын улкендер!не де туйн болган киьшшылыкбар.Тепнде, булармен куда болуга казактьщ кай аулы болса да бейищенед. Осы жазда Ммъннты ею жерден сурап келгендер де болган. Тек былтыргы кузде Абайдан бурын Дщценщ Турайга жене Магрипаныц шешесте астыртын айткан селем! бар.

«Бетенге алац болмасац, кудай косса 9 6 im пен Мауипаныц бакьпын кызыкуаймындеген ниепм ниет. Тек шыдамын, сабырын сураймын» деген. Содан 6epi жацгырган 6ip ауыз сез жок. Жнкзз байлангандай Магрипа отыр. Ногай ауылыньщулкендер! кудалыкжешнен биыл сез тосарлык мезпл де жетп. BipaK, «Оспанныц казасы, Абайдын содан берп кайгысы каралы жыл 1Ш!нде жаца казыкты ойлатпайтын шыгар. Эз1р уедел) сез басталмады деп, айып етуге болмас» дес1п журет!Н. Ал эйелдер, жас жецгелер болса, Эб1Шкелгеннен 6epi карай, тым курыса Магрипаныц ез1не арналган 6ip ауыз селем бол- магандыкган, epiKci3 кынжыла бастаган. Отегедщ бул жайлардын барлыгьшда аса жаксы ануарады. Жене де Магрипаныцезжен ani наразьшыкTepiзд1 жарым ауыз сез шыклаганы да буган белпл!. Teri, бул ж етндеп сырдьщ 6epi Отегедщге мэл1м. Ол Магышка осы кузге шейж жубаныш боп келген ce6emi де бщд1. Откен кыс басында Дермен мен Этегедщ Магашка кезектеп айтып отырьш, Магрипаныц жайыцан Эб1шке жипк хат жазган. Сонда 9 6 im Петербургтан хат жазды. Жалгыз Магашка гана жазган жок, осы iHici аркылы Магрипага да жазды. KjbicKaгана тартымды, сыпайы чтдщхат едь Сол хаттьщ тусында Дэрмен мен Магаш Отегелд!Н1 шакырып алып, хатгы Магрипага осы аркылы Ж1берген. Ал Отегелд; «кур хат тасушы бола алмаймын, е, карап турып жецге бшмейпн сыр бола ма екен? Омай шиюн, о Heci? Эуел1, мьжа менщ ез1ме окып бер! Сонан соц, Кезжаксыма ез!м апарам» деген. Кецщдетп калжакгап жене ойнакыланып отырып, хаттьщ сездер!н тугел уккан-ды. «Алмакойым бар. Тшек косайык, маган ырза болсацыз кецш бщщр1щз» деген сиякты сездер айтады юй деп, умп*еткендер/цц 6epi де, Эб:ш хатьжан жарымады. Тек кана: «Газиз курбым, с!зд! мен умыткам жок. Кецинмде с:зге арналган курмет кад!р!м мол. Сонымды 6úwpin кана селем жолдаймын!»—деп*п. Отегедщмундайхатпен, оцдайсыпайы биязылыкрен icrec боп керген жок ей. —Осы терец не деп отыр e3i?! «Мен саган кумармын, гашык болдым. Аз уакытта ауыддарьща ешш барады. Маган адал жупты боламдел серт уэденд! берсец екен»деген сезд! осыныц ауызына кудай неге салмады? Турасыц айтса 6ipey ат-шапан айып ала ма? Мынасы Heci !Тагы epi-cepi, тэты еуре-сарсац. Мен ецщ алатын 286

бопты деп барам ба? Жоц, айттьгрмайтьш болыпты, тек сьшайы гана сэлем айтыпты деп барам ба?—деген. Б]раз даусын езгертш, жацагы сездщ бэр1Н екпелеген баланьщ унже сальш, Магаш пен Дэрменге цырындап, кргаш кез тастап отырып, кейде ашудан жыларман болып та, ойнацьшаньт сейлеген. Эбйн хаты Магрипат жеткенде, оныншаттънысоншалыцзор болды. Б1рнеше кундей Этегелд!ге Магрипаньщ кулюс! жи1 естщд1. Цыз унем1 баяу, биязы ун!мен неше турл! еццер салатын. Сол кундерде жене де колынан Абайдыц цолжазба ютабын тастамады. Элденеше унге салып, нез1к сырлы махаббат жырларьш окиды. Эаресе Татьяна! Сорлы Татьяна, жас журектщ толкьшын нандайайта бшген!Кейде Магрипа ун сальш, кдйталап, етегелд!ге де еспртш: Шьщар ем куй т, мен жанып, Айында б!рер керсем де, — деген саналы шерд басьл , дауыстап етед.Немесе тагы б!р сетге: Гашык-ацпын тагдыр араз, Толганамын найтейш, — деген саналы тшмен айткэн, сабыр жецген мунды мундап етед. Осыныц бер!нщ цатарында Эбйцтен келген сел сана емеурщщ илангыш кещлмен, барынша куанып цабылдаган. Соны танысан сайын Этегелд Эб)шке наразы боп. ез-ез1нен сабыосызданьш. бул1не тусетш. Ецд М1не, ебден тозып жеткен шыдамньщжайын ез аузьшан жетк)збек боп келген ед. Эуел: Дерменге сейлест!. Дэрмен оны ауылда крндырып, сол кун1 кешке, оцаша Эб1пгп алып шыгып, ойдагысын тугел айщан. Эб1Ш бул ецпм ет жэне де узакда созган жоц. — Отегелд1 кел!пт{. Магыш соншалыц ум:тпен, сетм мен бip леб:з кутед: дед!ндер. Ал менде б:р гана сыр бар. Сол сы- рымды Магрипаныц ез! бшс!н! Оган ез!м ез аузымнан жет- юзеМн де, ет1нейж. Ренжггсем, жапа жасаган болсам, ез!М ра­ на кеш1р)м сурайьш. Этегелд! екеу!цнен енд1 менщ бтр ттлегтм болсын. Мен сен1 ерт1п аз кунде кешке б!р мезплде ногай ауылына барайын. Сол кеште б1р сагатца метмен Магрипаны дидарластырыцдар, —дед' 287

8б1шпц Магрипамен Kepicyi кажет екенш Дэрмен Этегедщге оцай утындырды. Осымен эуел1 Этегелд1 суыт журш, нотай ауылына барды. Матрипаныц ез1не сейлес!п, содан кейш Мусабайдыц ейел!мен сейлес!п, yoieyi боп Эб1шке жауап кайырды. Ею кун етп, уш!нш! кун кешке Отегедцшщ отауында Магаш пен Эб1ш екеу1н ушырастырмак болды. Осы хабарды Дэрменге Отегелд! тагы жетк13Д1 де, e3i уедел! тунде ауыл сыртында булармен кездесетт жерд1 айтысын цайтып кетп. YniiHHii кун, айтыскандай, ел жатар шакта Эб1ш пен Дермен екеуше нотай ауылыньщбет алдындагышблак адырда, жалгь:з аяк тастак жолда Отегелд! кездесп. Кузшн тун1 салкын болса да, жарлык айлы, жайлы тынык ед. Эб1ш пен Дэрмен Еральщан кэп журтка бшжбей шыккан. Мал кешк! ер!стен кайтар шакта, ат ycii жур1стер еленбейпн кезде аттанып кеткен. Эл: Оспанньщжылы бершген жок. Ауыл, агайьш ортасы каралы куйден ауыскан жок. Бул уакытга калындык, кудалыкдеген жайларды езге жагыньщбарлыгь! сай болтан куцде де Эб1ш ез!не мезплс!3 санар едь K,a3ip, ocipece, сыр шашпау кажет. Сонымен бупнп жур1с, кел1С жен1нде сырта араластыртан адамдары болтан жок. Жастар арасына Огегелдшщделдал болыптуртаны бупн емес. Ол e3i туралы бул жен:нде «ата K9CÍ6ÍM осы» дейтутын. YcTÎHe сур шекпен ктпп. Астыцдаты аты ак сур, жеркылан екен. Такыр жолдагы аттуягыньщтыкырынан тана Дэрмен «келе жатыр!»деп, ануарып калган. Кузд1гут бетеге, кеде, тобылты, боз каратан да жарык ай астьшда кылацытып, суркыл тартады. Тунп жур!спн. сырын ipiKKeH ыцтайлы, ыкщам ж!пт те ене бойымен ат-турманымен сондай рецге ауыскан. Эбни «ол келе жатыр!»дегенде сенбеп еш.Тек ат тумсыкгары туйсермен болтан шакгатана, сырлас ж^птп Kepin куанып кадды. — Ой, Отегелд!-ау, жер астынан шыктьщ ба, жаным-ау? Сйкырьщ бар ма? Мулде кершбейсщ той!—дед. Отегедщ жауырьшьш кикандатьш, кужандап алды. Сонан сон атыныц жалына жабысьш жата кальш, Эбшже теменнен сыталай карап турып: —Мына карашы! Нагыз урыньщ 03i емесшн пе! «Ит кермео дейтш уры 6Í3 боламыз! K,a3ip ауылга KipceM, кандай сак каншыктар болсын, мыцк ете алмай кэлады. Енд1екеущ адырын шбеп отырып^ анау cap жулдызды бетгер!це ал!— деп батыс 288

ж актагы gip жулдызды камшысынын ушь!мен ею ж1птке узак керсейп, кездест:р1П тур.— Сол жулдызды бетке алып, атта- рыцныц туягын гана кыбырлатып, асыкдай жур!П отырындар. Ауылдыц карасын кергенде токтандар. Мен e3ÍMнайта оралыя жетем1н,—дед1. Кейн шалгай кетпес уш1н жанагы жулдыздан баска eximid белпт тары айтгы. Ногай ауылыныц сыртъшда улкен зангар би1кДогалац деген тау болатын. K,a3ip ж ттгерге ай астында сол таудыц ирек-ирек тасты жотасы айкындай KepiHin тур. Теменп жагы тун мунарына оралган. BHÍK аспан да ай сеулес!мен бозгыдданьт, сел тана кекш!л мунарланады. Осындай шекс13, жиекйз, буалдыр дуние арасында айкын crin, катты сызылган иректей коцыркай тау жотасы кершещ. Жацагы сары тас ерекше бтктеп, б е л т п тур, екен. Отегелд! тагы да камшысын нускап, сол тасты мына Ж1пттерге анык белri етп. — Тура ат мандайьт сонау таска дэлдеп устандар. Ал мен женеиццм! Борсылдатып шауып барып, хабар айтып, «кел^дейпн Ke3ÍHдэлдеп келемш, —дей де шаба женелд^ Осыдан сон 6ip сагат шамасында атгарын аулакка, калмакша байластырьш тастап Ж1пттер капы уйкыга баткан ауылга келген. Маррипа мен жецгесЫц сонры байлауы бойынша, кездесспн уй Отегедщнщ отауы емес, Мусабай уйнщ жанындагы конак уй, ак отау екен. 86iíirrep Kiprenae сол отауда денгелек стол жаюлы, улкен шам жанып тур. Терде конактарга жайылган керпе бар. Маррипа мен жeнгeci он жактагы 6HÍKсуйек тесекке такау турегел4п отыр екен. Магрипаньщ успнде камзол. Сыртынан киген кальщ кара ждбек бешпет бар. Басында ана жолы Эбйи керген жене кыс 6oñbt муныц eciHeH кетпеген алтын зерл1, уюл! такия. Магаштьщ Ka3ipri жуз]нде кобалжу бар. Сондыктан да оныц ещ аса аппаК кершедь Жене былтыррыдай алгашкы жастык тусындагы уыз толыктык биыл ысылынкы, Оныц орайына, уш жары сел келтелеу, кетерщю, сулу кырлы мурны туп-тузу боп айкындай тускен. Улкен суррылт кездер4 ел! де мол саналы, нур шуры^ ласын шашкандай. К.онактар алгаш юрген жерде аппан болып кеткен жуз4, ецщ касына Эб1Ш кел!П, калаша кол алысып аман- дасканда, 6ip сетте кып-кызыл боп ду efin, ыстыктолкьш атып калды. Мусабайдыц ейел1 9 6 innce ала ecerni болгандыктан, жылы шырайменжаксыманпасты. Уй inñmteкайнаптуоран самауыр бар 289^

екен. Жецге 03i кызмет crin, шай жасап, Магышты да, Эб:ш пен оньщ жолдастарын да ез колынан сыйлады. Шай успнде Эб1штен канша уацытка келгетн, ецщ кднша окртыньт, оку бтрген сон кайдаболатынын ecri жецге байыптап сурады. Уй iiníH ецпмелеспрш, ce^ecripin, сел езщдер де айтыс- тырды. Алгашкц кездесудщ бегешс киыншьшыктарьшонай женд. Эб1шке апа боп отырып, оныц ой-ниетш б!лу1нде eni6ip ерескедщк жок.Найта аса орынды. Жене буньщ ез1 бшмек боп сурагансыган жайларынын 6epi де магыштыц да ойындагы сураулар. Emi жецге, сонымен ею жастыц арасына лайыкты денекерл1кт1 биязылыкден аткарды. Шай iniùiin болган соц, Отегедщ мен Дермен «ат-мат)>дегецщ сылтау еткен боп, 6ip белек кетп. Жецге де ас жаулык, ыдыс- аяк екеткен боп, ез бепмен шыкты. Оцаша калган Магышка B 6ini енд1 бурыла карап, сел кобалжыган унмен алгашкц сездерш бастады. —Магаш!Bip кеуд erimn ем. Кдбыл алганыцызга, ец алдымен алгыс айтайын. Магьпп жауап кдткдн жок. Сел гана кысыльш, жымиды да, Эбшгпц жузще 6ip сетке жалтerin, кез тастады. Жтпт н ет айтпак боп кедщ? Бупн оныц аузьшан Магрипа не еспмек!? Бул кунге шешнп eMipime eni6ip Ж1птпен мундайлык оцаша сыр белют кермеген таза, жас сулу уяла кысыльш, уркектеп парады. Ocipece, осыж т т булкунге шейшп мшездер!мен, бупнп сез1мендеМагыш­ ка шын жумбак. Ол осыдан соц уялумен кымсынудан ба, жок, едде Эбтшке барьш тугел айткызап, тындап алмак па? Эйтеу1р, кепке шейн e3i жауап айтпады. Эб1шке ацца-сацда кез тастап, оньщ айткдндарьм тындаумен бодды. Соныц орайына Эб1шпц ер кезек айткан сездерще ез шюцдеп сезыпн, жауабьш, inrreñ гана сейлеп, айтып отыргацдай. Эбш аз ойланьш отырьш, ецщп сез!н бастады. — Кдд1рл1 Магыш, мен осы келгенде, ец алдымен юзден KemipiM ет1нгел! келд1м. Матъппшинен: «Кеийр1мдепнеге айтады?Жазыкгы мамаган?^ деп ойлады. Эб1ш сейлеп отыр. —Мен йзцц байлаусыз, жауапсыз узак кутпргетме KemipiM сураймьш. Магыш езше: <Мен юнелап па едм?^ дед. Оныцжузщде Kß3ipыстыкойнаган кызаларайдуылдап, кэлыц жайыльштур. Ж4пт эдденеден киналгандай, кабак шытынатусп. Жуз! де цаз!р езгеше, шьщцтщ журепне аса ыстык тиед. 290

— Кеыпр!м сурайтыным, бупн байлауымды экелсем, «ип- Л1к*пц ерте-кеш жок^>деуге болар ед1. Б1рак мен бупн азге, еке меншешеме, ага мен Мме, б1рде-б!рше айтпаганшынымды, ¡штеп ез1мменганажурген б1рсырымдыекеп отырмьш. Сол шынымныц алдь!, мен бупн де байлаулы ниетпен отыргам жоц!..—дегенде ещ тагы да аппак боп шугыл езгер1п кетп. «Ендеше неге кедщ екен!?« — Шыным мен сырым сол, Магыш! Мен С!ЗД1 былтыр б1р кергеннен аса кащрл!, асыл жан деп багапагам. Б^рак С!ЗД! жан б!ткеннен кымбат коре тура, мен ел) де б1рулкен бегетке камальш журмш. С1збен сез байласуга, серттуйш, ертец ата-аналарымызга «куда болындар)> деуге мен1ц батылым бармайды. 0зщ1зге гана ашамын деген сырым мен сол бегеймнщ жайьш айтайын. Магыштьщ журепцде бул кезде улкен уайымды кудж оянды. Ол Эб!ШТ1ц жуз!не, енд1 жудец тарткан, б!рак соншама биязы, эдем! жуз!не ашык К1нэга толган кездерш тура кадап отыр. Ойында «Сырымдегет —баска адаммен сез1 бар. Баскада суйгеш бар. Оныц болмасына мумюн бе? Мундай Ж1птп суйерлж жас жалгыз мен бе екем? Бегеттм деген) —сонымен байласкан сертэ бар гой! Ендеше, эйресе, оны маган экелер, маган ашар не жен бар?)>дейд1. Б1рак Эб!ытц жуз1соншалык юнесыз таза сиякты. Ол б!р кызарып, б!р акшылданып,езгере тус!п сейлеп отыр: —Бегепм —сырым деп, ею айырып айткдныммен, екеу1б1р гана нэрсе, Магыш! Магьим та ¡ыпнен: «Эрине, б!реу болар жене нерсе емес, кыз шыгар»деп ойлады. Цаз!р соныц «атын ба, женш бе б1реу!н естимж гой» деп сея ойлап калганда, кыз журеп т!т!регендей боп, барлык ¡пп муздай тус1п, катты киналып калды. —Сол айтканымезге емес, менщнаукасым, Магыш... —Кандай наукас?—деп, Магыш б1р1нпп рет Эб1шке шапшац сурак бергенде, жуз1 де кайтадан ду ете тустт. Эбнп айткан сезден шошьшарында, куанарьшда бшмегендей. Муньщ куткенг мулде баска ед1. Эм1рге кадам басып юрмей жатып, элдеб!р бакталасы бардай керген ацкау кециин ецщ ез1 юнелагацдай: «Ал наукас, ерине, езгеше! Б1раканау Эб1нш осы калпьщда сол наукасымен-ак жатсынар-ма? Тагы, тагы!.. Быщек керек.». Ецщ Эбйпке мулде баскаша, жьшь! шыраймен, барынвс^йен коя кдрап калыпты. 291

— Былтырдан бер1, Петербордагы докторлардьщ айтуы бойынша, менщ екпеме наукас Мнш келедк Пыскасы, не керек, сол наукас турасында м ет емдеп журген улкен доктор маранэз!р уйленуге болмайды дейд1. Эс1ресе, алатын жарьщызта, С1здей наукасты адамга тиюге руксат жок дейд1. Осы, Магыш, мeнiц бегет1м де, сырым да. Бупн юзге экелген, ез!н:зге рана б!ЛД1р1п кайтпак болтан шыным, барым осы! — Осы гана ма, Эбйн?! Марыштын ек! бепне ыстык кан ойнап, улкен кездер! жалт етш, тенкерые карады. Эб1шке соншалык сенген, суйшген жене кдщрлепжакындаган шырай бщщрд1. Жпттацкалып, Магыштъщ жузщен, -пп-п, алрыс та таныгандай. — Наукас, жукпалы наукас дед1М рой! Арамызда екеу1М1зд! коспай турган ауыр сырым, капалыккайрым, катал тардырым сол дешмрой! Жецщщкпен емес, аса б!р улкен байлауды барлык адал, берж журепмен шапшан уйгарган Магыш, едщ ез{не-ез1 танылмастан, сонша ерк!н ашылды. Жай ойласа, езге шакта, муншалык дэрежеде шыцдап, барынша, батыл байлау жасай алмас ед1. —Наукасьщызра киналамын, Эб!ш. Б!рак бегет дегетщз сол тана болса, оны мен уийн ойдап, мен! сакгамак ниетпен бегет десещз, мен жауабымды айтайын. Ирл1к шьш суйген жанмен жанынды кызыкка да, кау!пке де тугел коскан кун1 шын жаксы йрлж болса керек. Мен Абай арамныц ктгабынан укканым рас болса, осылай ед1. Жан киыскан достыкты 1здейм1н. С1зд1н басынызга некелсе, соны б1рге кетерш, ем!ркешш етсем, арманым жок! —Жаным, Магыштай, юз м ет сонша суйд1м дед!щз бе? — Сол суюдщ жолына маран еш нерсе кауш емес! —Жаным-ау, Марыш-ау, угыньш айгьш турсыз ба? Арамызда ел!м тур той? Ажал! Менщ наукасым кушейсе, С1згежуктырам юй! —Сол-ак па? —Ол1мге б!рге ала кетемш гой, ажал той! —С1зден айырран кун, тыегетм сол ажал болсын,- дещ де, Магыш ыстык кесек жастарьш тегш-тепп жылал Ж1берд1. Эйш eзi суйген сулудьщ жаны кацдайлыктаза, асыл екетн керд1. Жана рана айгылтан сездерден анык бакыт тапкандай. Есп- генш бартгрлж тиегтмен куптады. Бнщ жылал кажан Маилшты калай шапшан кушактап, калайша ж асж кезшен, суланран

жузщен шапшандата суйгенш ез! де ацгармай кадды. Бул кимылга царсылыгы жоц, цайта осы кез жас успнде арманын, бакьпъщ тапкан Магыш та Эбшгпц мойнына аппак узын саусактарын созды. Екеу1нец дел осы сетте 6ip-6ipiHe осыншалык ашылуы, умтылуы ойда жоктан, оцыстан туган хаддей. Eipax булары сонша зацды ед:. Жацагыдай 6ipiHeH-6ipiH алыстатый айырый тургэн «дерт>, «бегет^, «тагдыр)>, «ажал^>дeгeндepдiц 6epiHin жагасына согып кайтты. Кдналу шактары енд! ауысып, аных махаббат 6ip¡He-6ipÍH угыстырып, оц харатханда ыктиярдан тыс, ыстык жалынмен кауыштырды. Будан кей!н б1рталай унс1з куйде 6ip-6ipiH куанып тамашалагацдай. Exeyiде шьш угысып, табыскрндай, нагь13ынтьщ жандардыц унс1з бакьпг шагын еткерд1. Eipax айырылар кез жетш ед{. Эб1ш сезд1 тез байлады. —Жанында Оспан агамныц жылы бершещ. Соньщ соцьшай ауыддарына кудатусе м етц жахыцдарым келедь Ецщ, Магыш, cía менщ емрдеп ец жацын, ец газиз кащрл!мс!з. Гашыгымда, жарым ci3¡-Aeip. Осы сезбен ез бахытын да айтты, Магыштыц шатгыгын да аспангаасыргандайбодцы. Тац ata атгарынаMiHinжатханда, буцдй халгалы турган Отегелд1ге жене Дерменге де Эб!ш ез)Н1Ц байлауын б1лд!рд1. — Куаныштымын, ехеу!це де барымша ырзамын! Буйырса, Магыш менщ жарым болады. Сез1М!з шеш^цщ. Осиан агамньЩ жылын бер!С!мен, б1зд!ц ауыл куда болысады!—дед! — В, куйеужац, аузыцнан айналайын! Бесе, унеМ1 орысшалай бермей, терешшемей, ез:м тц осындай айкын жолыма келпй, Teri,—деп, Отегелд! epi куттыкгагандай, epi «бурьшгы м!йездер орынсыз^ деп К1нелагандай хецш биццрдь Эб4ш пен Дермен ногай ауылына ецщгще куйеу бон келёпН болып, куанысып хайтысты.

ЦОРШАУДА i Оспанныц жыльш 6epin, конагын аткаруга К,унанбайдьщбар ауьшы араласты. Келген жиындар мол болгандыкган, эр ауылдьщ журты да, ат-арканы да тозды. Енд1журт жангырту керек ед1. Соны ец алдымен ойлаган Ыскактын. кербез, пан катыны Мэн1ке, куйеуш e3i билейпн ерке бейб1ше, ipre аударып конды. Э дет Тэкежан ауылыныц насына такап кеп орналасты. Тэкежан мен К,аражанньщ енд1 Ыскркка T¡3e носып, унем! акылдасып, 6ipnecin 1стей*пн icTepi туды. Осьшы ойлаган екеу! Ыскакпен М энжет, бар естияр улкендерщ, керш!-к.оландармен ерул1кке шакырган. Туспк жеп болтан сон, улкен уйден еркектер тарады. Ыскакгь! Тэкежан ез! epTin, урацкайга KipiCTi. Ере келген езге еркек- ейелд!ц бэр)не М этк е 031нщ эм1рл1, катан ун1мен буйрык eTin: — Жэ, бiздiц ауылдьщ Kicinepi ! Ахкем уй!не конак болдьщ, iniep асындышгпц (Ахкем деп ол кайнагасы Тэкежанды айтатын). Енщ кайтындар. Малдарына, шаруаца женел, туге! —дедi. Сейт1п, конактан К,аражан уй! сейшгенде, ездер1 онаша сейлеспек боп, ею абысын гана калды. Ашан, салкын жузй К д р а ж ан бул кунде кексе тарткан. Ал М этк е бундай емес, толык, кара торы, бугакгы, кесек келбетп эйел. Акылды коныркай кез!нде унем1 жинакты от бар. KeTepimd, шолактау, сэл домалактау б!ткен мурны мен унем! KeKeciHre 33ip ажарлы ерн1нде, иек, бугагында бул эйелд1н копшш)ктен бетендеу ipûiiri, салмак, тэкаппарлыгы танылады. Ки1мд1 де осы эщрде Мэнжедей сэнд1, таза киейн Kici жок. Кимешек, шаршы мен кейлекп унем) кекбараздап, шьпырдай кып кию осы М эткеден басталган. Пальщ кара Ж1бек камзолында кымбаттасты улкен кум1с туймелер бадыраяды... Мэн1ке баланы да аз тапкан. Кдзыр будан туган б)р гана кыз бар. Ыскактьщ ею баласы— Кэютай мен Ахметбек алгашкь! эйелщен туган-ды. Олардьщ memeci елгенде, М этке Ыскакгыц жалгыз нак cyñepi боп калган. Куйеу1не еркелеп, оны ерюн билеп алуда М эткен!Ц тэкаппар, пандыгы гана себеп болган жок. Бул сезге жуйр1к, сьшшы тура тщщ би эйел. Сол еркелж салдарьшан ол соцгы жылдар осы елде 6ip осалдьщ 1стейд1, куйеу!мен косылып, апиьш тартатын болган. 294

Тешкендж керуендерден апиын, наша алгызып отырып, уй imiHe езшше 6ip сауык орнатьш, «зауык» етед. Сондай ерюндеп алып, елйген кезде В1скакка болсын, баска к!ш<мтайлы керш1 конакка болсын, унем! аскак сейлеп дагдыланган. Жаратылысындагы сезшец, еспл1пне ершщдж косылган сон бул ейел YHeMi шалкьш, бмпш, жене ойына келгенш айткыш та болып алган. Буныц бепнен эйелдер емес, Ыргызбай, Олжай imiHÎH кэп еркектер] де тайкып журейн. Осы жецгем аскактап, тым текаппарланып барады дегенд eciTin журген Оспан елер жылында, буган 6ip цалжыцмен катал сын айтып, 6eTÍHкайырган. —Сен куйеу1цщ билеп, кеюр кербез больш алдыц. Тазалыгьщ, пандыгьщ жер басканнын бэр!нен жогары. Тек, айналайын, 6ip тана сыр айтшы. Осы сен гой бер!М13ден артыксьщ, менсшбейсщ, ейткет туысьщ, жаратылысьщ б1здей балпаяакказактьщ бершен баска. С е т адамзат емес, биязы нез!к перизатдеп 6ineMÍ3. Ал едщ осы сен де б!здей —кунэл1 пендедей, бойыннан неж1с шыгарасьщ ба, жок элде сенщ сарайьща батпаган артыкзат та, хор кцзынша, жупардай тарап отыр ма!—деп кулген-д1. Бул 6ip ащы мыскыл ед). Bip М етк е емес, кербезсшген текаппар адамныц 6epiHin де кеюрепн баскандай —ойлы, етюр ежуа болатын. М еткенщ *пл!нен рен1Шкерген улкендердц кеб! осы сезд1 эр сакка бурьт, будан да турпайылап, ер жайды ез тш!мен атап, сыртган кул4с!п журспн. MeHÍKe Ыскак уш!н намыс жыртуга, ашу айтып, айдын керсетуге де шебер. Ол ыза-кекестнд! де катты устайды. Осындай М1нез!н бар журтка колданганмен, М эткен!ц Tici батпайтын 6ip гана Kici бар. Ол —Абай. Кдйны болса 6ip copi ед!. Оз! кайнага, оны жэне Мэнже амалсыз кшвлж жолы, келшджпен «Эйнеке» деп атайтын. 1штей М этке Абайды унатпайды. Опашада В1скакка, малшы керш!ге Абай аульш, Абай балаларын, Timi, Абайдьщ e3ÍHinкей М1нез!нде жакть!рмай, сыртынан кыжырта сейлеп отырады. Оз1 жене Абай айтгыдеген куцдеп сезМц бэрш eciiin, жадьша сакгай бшед!. BipaK оньщ жаксы се зте 6ip суйсжген емес. Ал буньщ сыншы ойына сел агат, турпайы есплген сез болса, каткыл epiHaepiH буралта кетерш, шуйре тусш, муката сейлеп калады: —К,ойшы TeMpi, айтпашы сол 6ip татьш кежен сезд1... Жай Kici емес, титл, Эйнекем сейдепп дегенде, карнымашьт калады!— деп, немесе,—Кускымда келед,—дейт —Бшпш болтаны, акылды Й5

данышпан болганы со ма? Сондай акылды Kici де адаса беред! екен!—деп коятын. Кейде Абайды «М етке келМ осылай кекеп отыр» дегенд! еспгенде Эйгер1м сыщырлай кул!п кэлатын. Ол ушш уялгацдай, кып-кызьи боп отырып, бу да 6ip кун! езшщ сыпайы, шебер мыскылын айткан: — Bip Эжекеце, —деп, Ыргызбай деген атасынын атын атай алмай, — ею б1рдей кеменгер кайдан гана сыя алсын-ау! Абай б!лпш болса, б{зд!Н Мэн1ке кел1н одан да озган. Bip казанга ею дейд!р кошкардьщ басы сыймай жатканы сол емес пе? —деген. Эр; «кел!Н!>дей отырып, epi Меткенщ He3ÍKcÍHreHсулу ейел, кербез басын «дейд1р^ кошкар деу соншалык керегар, оныстан октай тиген ет1мш мазан болатын. Ka3ip сол М етке Каражан абысынымен улкен, купия сыр айтысып отыр. Сырлары —еркектер туралы. Соныц М нде езде- piHÎHкуйеулер! мен Абай туралы сейлесед!. Булар турасындагы бар сезд1ц басын косып отырган Оспанныц мулю мен жес1р ейелдер1тн жайы. Ею абысын, тепнде, акылды, би бейб1шелер болудын устше, ерлер:н ез ыркына багындырган дуниекор, малжанды ейелдер. Соры ма, ырысы ма, eñTeyip, тагы 6ip езгешел!ктер! бойынша намыскор юсмер. Ол намысты жене ейелше ойламай, еркекше, Timi, сол еркектер уш)н де ездер! ойлайтын. Осы сипатгары билегецщктен, бурын екеу! 6ipirin, Оспанньщ жылын бермес бурын 6ip сезге ебден келюкен. Онысы ез ку- йеулер1не ездер! буйырып, устер1не токал алгызбак. Оспаннан калган эйелдерд! ен алдымен езднез! куйеулер1не тандатып алгызбак. Энеугунп Оспанньщ жылын ерте берпзуд! де Текежан мен Ыскаккд ек! жерде, осы ею ейел буйырган. Келер улес туралы Kayin ойлагандыктан солай еткен. Ал KayinTi ец алдымен еске алушы Эз4мбай мен MeHiKe болган. Эз екес)не Е1скакты yHeMi cepiK erin, тiзeлepiн 6ipiKiipin отыруды Эз1мбай «биылгы есеппц улкен!^деп бшген. Оспанньщ уш агасы, ец жакын мурагерлер1болганда, соныц екеуМ ц ce3i 6ip жерден шыгьш отырса, булар едщ болады. Эзiмбaй уй in lin e Текежан мен Каражанды шуйлеуден баска Ыскдккд айтатын ceздepíн, ecenrepiH алдымен М еткеге кел!п айтатын. Биыл осы жецгей мен Эз1мбайдыц оцаша сез1 кеп болган. Сондай сездщ ôipimte Эз!мбай М еткеге: 296

—Жецеше-ау,осы б1здщюсшердн не бшгет бар? Улкен уйге Абай орнап алды рой. Булар жыл уагы жетс1н деп канкиьш жур... Аналар болса, Оспанныц баласы деген боп, 6ip ул, 6ip кыз немересш ие гып койып е.щ. Ецщ ертецщ-кеш Еркежанньщ уйнде Абай болады. Бар баласы некер1мен улкен уйден шыкрайды. Тек жур ме? Ертец болатын улесп астыртын камдасып жур ме? Соган KÍMHÍHK83Í жетп?.. Не ойлайсыз?—деп ед1. М етке сонда Эз1мбайды костап, мурнын кетере сейлеп, Абай жагын муката кекеткен: — Е-е, теМр, мен оны елдецашан бшгем...—деп бастаган. Оз акылына ез! суйстпш Мэткенщ ер кезде сез едеп «е-е, мен оны елдекашан бшгем»дегеннен басталатын —Эйнекем кажылыда ез1, камкорда ез! боп, ермепн токьш жур. Еркежандысикырлаудьщка- мьщдагой. Болмаса,дауыс айтатын наралыкатьшемес, улкен уйден биыл кысы-жазы неге шыцпай койдыдегецщ менойлмалы кашан! Эз1мбай Мэн1кенщ б:лпшт]пн айламен мактай тусетш: — Б13Д1Н аксакал мен Ыскак агама осы акылды кудай бпинрмеген соц, не дерс!ц!? Ертен ауыздары аппак боп, кара жерге отырранда ôip-ак б1лер. Сейт:п, 6ip екш се екен! Ацкаулыгынан рана 6ip опык жесе екен ! . деп те арбайтын. Экес1Н1н дуниелÍKесепке тук «ацкау>, «адал»да емес екенш ;е де, Эз1мбай сондай сездерд Tinушымен айткан болады. Абай меноньщ жакьшдары бул сездерщ шындыкпенж т айтатын болса, Эз!мбай бундай сездерд едей! ойнап, сайкалданып айтатын. Мэн1ке оныц жацагы жалран бейкамдыгын андамады. Буны да жастыгынан шалагай деп бшедт. Сол себепгп: —Жарайсьщ... Сен де жет)спрдщ. Экес1 мен агасына керген, сезгенш айтып, акыл косады десем... Сен де «опыкжесе екен^деп журмш дейс1Н. Сонда бар дуние-мул4к колыцнан Kerin калганда, ceHiHтабатын олжан кайсы! —деп, буны да шенеп кояды. Эз1мбайд!К1 айла. Ол осындай сездермен 6ipep кун М еткен: сейлет!п, ез!н оныц алдында «бейкдм» eTin журд1. Жецгес1нен мыскьщцаган сез еспген сайын, OTipiKацкаусиды. Сейтш барып, артынан Мэн)кен1Н акьшын emú тус!нген Kici болды да, 6ip к у т оран: —Енд1 осы ацылынды Ыскак агам жене менщ шешем, анау абысьшыца езщ угьтдыр! —деп тапсырды. Тепнде, ез экеанщ Каражаннан коркатьшьш Эз1мбай жаксы бшепщрктен, ерекше 6ip Kayirni тары 6ip ойлайтын. Онысы Оспаннан калган ейелдщ 6ipiH алуга Текежан батпай, Крра- жаннан цорцьш кала ма деген Kayin. 297

Ал xcecipiH алмаган емецгер, мал-мулжке де кольж сура алмайды. Эз!мбайдьщ ¡шке буккен ец улкен куд1П сол. Болмаса, жолы улкен1 Тэкежан болгандыктан, алгашкы тацдау бутю . Олай болса, улкен уй Еркежанмен коса булардын сыбагасына кетпек керек. Эз{мбайдьщ арманы да, алыспагы да сол уй турасында. Абайдыц улкен уйшш болуынан бунын ерте кунде сескенгет де сол унии. Ал ceñTin, Тэкежан жес{р алмак керек. BipaK осыган экес! корганып калса, бар есепттц курыганы. Талай рет екес! мен шешесже бул жецщ e3i айтугада окгальш ед{, 6ipaK еке-шешес!Н!н арасына, Teri, жолда жок сезбен сугылудыц бабын таппаган. Сонымен Мэн1кен! алыстан шыргалап, онын мактаншактыгын пайдаланып, 03i аз уакытка оган акымакта кер1нген боп, мысыкща ойнап журген мэн1 бар. Мэнженщ тары 6ip жансьшыгы —сырта 6epiK. Уй ишн, агайьщды булд!р!п аларлык сырын ол ашпайды. Осындай баспалдакпен журген Эз1мбай Мэнже аркылы б1рталай ниетгерж, есиеттерж астыртьш эз]рлеп келд1. Каражанды Мэн1ке аркылы, успне катын алдыртуга кен- йртп. Оспаннын жылын мезплжен ерте берпзй. Енд! бупн еру- л)к успнде Ыскакаульт жаксы купп, тобеге, кетерт сыйлауды да ундемей жур1п Эз1мбай 03i баскарган. Дэл кэз!рею абысындыоцашакэддыргып, ецщптынсезй емш- еркж сейлетпруге де сыртгануйппккурыпжурген Эз1мбайдыцe3i. Мэшке мен Кдражан ондша калысымен Эз1мбай уй сыртында, eciK алдында, 6ip курык жонган боп отырып алды. Жэне 03tHÍH эйел! — калын кара келжшек Мэттшт! шакыртып алып: —Мынау уйге, апамньщ успне жан юрпзбе. Анау ураннайда агамдар отыр, оларгада 6ipey Kipin, сездерж бeлмeciн. 9 зщ бак!— деп, салкьш кабакпен акырын булк erin тапсырган-ды. Осылайша ендМ Кунанбай ауылында жана басталатын тартыстын iuiKi аркауын ез кольжа кымтып устап алган Эз^мбай ей. К,ара карганыц канатындай немесе кем!рдей жылтыр кара сакалы бар, жалпак Кызыл жузд^ iciHreH калыц кызыл кабакты Эз1мбай осылайша тор курып, e3i курык жоньш отыр. Ойьжьщ 6api imKi тартыс пен тэс!лде... Кейде 6iiiK, кысык кездер!н темендете кигаштап карап, ез есептерже суйсжгендей, болымсыз KYл^мcipeп те кояды. Кез алдынан Кунанбайдьщ улкен шацы- рагьша THÍcTi мьщгатарта «кан жирен^, «кула жирен*, сейгулйсгер «6Í3 сенщк!^ деп, шубалып, жон жундер! жылтырап, eiin-erin жаткандай бодцы. 298

М етке болса, бул кезде Кдражанмен сыр бастаган. — Жецеше-ау, Ахкем не дейд:? Енд1 сез бастаймыз дей ме, жок па? — Юм б)лс!Н. «Неге асыцты. Жылы болмай не бопты» деп, аналар мен цатыцдар юна такраса деп, юб{рт!ктеп жур гой деймж. - Бесе... «Дэуде болса осыпайдейдьау»деп, элдецашан ойлап ем. Бул ккд де б13Д1Цуйдеп кдйньщыз секщщ момын гой... Екеу1 де жалтакемес пе? Эйнекемшц кдбагьша кдрамай ас йие ме, туге!.. — Йемене, келш, булар елде кур калып бара ма? —Жылын бермей турьш жамбастаган юс!, еншкарал журе ме? —Ал цандай боп жатыр екен! Астыртын окыс сездер1 естше ме? Не бщдщ? —Сыбыс сез1н еспрте ме? Б:рацжьшьш ерте беруге кенген юс! артын ойламады деп пе едйцз?! Бул юсшер ойламаганда, ол жак кес!п-тш1п койган гой. «Булар жыльш ерте берпзсе, мен онынар жагьш кдмдап цояйын» деп, улкен уйд!ц астынан ит, устжен кус ушырып жур емес пе? Оны айтсацыз, сол Еркежан уйшде Эйнекемдк емес юс1 бар ма? Ауыл-аймац, малшы, кершМ тугел ез!не ойыстырьш цойган шьяар. Ею б!рдей немересж ие гып, оны устап отыр. Т:ггп, тумсыксугар жер коймас уппн бар баласы ерен- жаранымен сол улкен шацыракгы коршап, шырмапжаткан жокпа? —Кенженщ ез! де кез: т!р1С1нде, туыскан ¡цынде, б]рШыракка табынып кетп гой. Маркум сол кезде-ак койны-конышына жинаганы ецшен Шырактыцтараптасы болды гой... —Ещц оньщ уопне, мына кунде сол юсшержщ берже ез сезж сейлейп жур гой. Озжщ ниепне астыртьж ойыстырмай тура ма?! Олай десещз, эуел1 ез1 ундемей-ак соларга сейлет1п, жайгатьш журген шыгар. — Сол юс!лерд!н 1ийнде с е т и балац да жур-ау! —Женеше-ай, Кек1тайды б!зд!н баладеп несше айтасыз! Ол Эйнекемн!н цанжыгасында кеткен б4р жан емес пе? Сол юсжщ ез: мен балаларыньщ шылауында журген ак кейлек, ануал сорлы гой... — Сорлы емес. Шыракгын сез!н костап, сойылын согып та журген жок па екен?! — Б1рак Кеютайда не каукар бар? Бул юсшер екеу: б1р болганда, Эйнекем жеке, жалгыз ез1гана болар. Бала, немереге калган сез бен есе бар ма? —Тек соны айтпасац... Кэютай екесже царсы шыгьш, Шырак жагьш кушейпп журмесж ел1. Осыган уакьш бол, келж, емресе, куйеуще соны угыццырьш койгайсьщ!—дед. 299