Абай жолы 3 том

кедщ. Сейтш, Кунанбай балаларыньщ басына ашык кунн1н. аспаны цац жарылып, жалганныц жартысы кулагандай болып, сумдык шындык жетп. Оспан сайлауда кулады да, Кунту болыс болып шыга келд!. Жещп алып, болысты ездер1 атаган жиырма 6ip елубасы сол жиырма 6ip шардьщ жубын жазбастан отырып, дел осы орында он ею старшьшньщ билерш де ез дегетндей сайлап шыккан. Кунанбайлар жагыньщ атаган билерженде катарга шжген xicinep некен-саяк-ак. Сайлау 6iiin, елтарар жерде Оразбай, Жиреншетоптары жаца болыс болган Кунтуды ортага алды. Жец1стер!Н1Н куанышын бщд1ред1. Осы Кунанбай аулыньщ ¡ргес!нде турып-ак шулап, даурыга кул1сед1. Жиренше 6ip кезекте муртынан жымия турып, Оразбайды санынан туртш цойды. —Жана ацгардьм гой, атьщнан айналайьш, осы болысымньщ атыньщ 03i кандай жаксы ед{. Енд1 ангарсам, баягыдан Кунту — Кунту атаньш жур1п, осылайша саргайтып келт 6ip тугалы жур екенсщгой! Ж ейскетмнщ , жецген!мтцкуш боптудьщгой!— деген. Жиренше мен Оразбайлардыц мундай сездер!не Караганда, будан былай Кунту болыстьщ мер! де, OMipi де оны осы жолы сайлап отырган жет! жуанньщ ерюнде болатьшы айкын. Кей)н б!реуд! керсететш приговорлар, тентек-теб1зд: суйейт!Н хат- кагаздар ез колдарьшда болмак. Элдеюмнен жер, тагы б1реуден уй!рл! мал тартып алыспак болса, солардьщ сштейт1н кайратгы кара шокпары да осы Кунту колындагы мер, мойнындагы знак болатьшы даусыз. Кунанбай балаларьш бурьш болып кермеген жась^ын эрекет, купил тартыспен ойдагьщай жещп шыккан жел1кт1 топ кеп жайлауларгатарап женелгенде, талайкудщрп, мэз-мереке, желж, мактан сездер ала кетп. Сол ретте калын елдгн аузына тугел тараган калжыц мыскылдьщ 6ipi — ояздын эйел1 айтты деген, багана кундЬ жацсак угьыган 6ip сез. Ояздыц катынына ш етн, eci кеткеннен «кетек!^ дед! дес!П, масайрап кYЛ^ceтiн. Осы куш жещлген Кунанбай балалары ездершщ калай алдан- ганьш, кэлайша курамай кдпканын ангара алмай, кеп елекке тус- кен. Ояз бен начальники женелте сала, олар куцщз^гун камальш, уйМсш, тагыдаер алуаншараларынicren кермекке жансажан-ды. EipaKдел бул кундерде оларьшан тук шыкпайтыны ездер!не де, жургкаламелш. Соны булартобына6ip орайда окистан согып, 50

езм етш Абай б!лд1рд1. Ол Оспан уйнде отырган Ыргызбайдьщ ацсацал, царасацалынын, успне б:р-ак сетке гана к{р1П, турегеп турып б!р мысцыл айткан: —Е, кепсуыр!.. Кебщкосылыпшкэзамьшдепжатырмысьщ!? Кунту деген 61р томар табылыпты. Енд1 тобынмен тырналап, т1стелептырмысцаныц сол жалтызбip томардыцтуб!н кемру гой! Же, же! Суыр болган сон, суырлыгын етед1 де сол!— деп куле тусш, шыгып кеткен. Озге Цунанбай атаулынын бул сагаттардагы «сагым сынды», «багымануксан кедщ»деген беймаза байбаламын Абай тусшседе, ез бойына дарытпаган. «Мукаттым» деп, «кара жерге отырттым» деп кара борандатып Оразбай, Жиреншелер кеткенмен де, езшщ бул кундеп Мне, енбепне ойы бер1к, бойы бекем Абай селт етш, ш!м;р[ккен жок. Цайта цылшыгы курамагандай кьшсынбайды. Соган жанатыдай кылацурып, калжынайтьш журген мыскылшыд ажары айкьш айгак. 4 Кунанбай баласы емес, К,унанбайга карсы алыскандардыц еюм болыпшьжканы Базаралытааныксеп болтаныдаусыз. Кунту болыс болысымен-ак шетке шапкан «шуй^ншЬ жене тамыр-та- ныс, кудандага кеткен селем хабар айдауда журген Базаралыгада жеткен. Арада еткен айлар саны бул кунде есеп емес. Не болса да «Кебш киген келмещц, кебенек киген келед!^ дегендей. Ба- заралы жолдагы бар бейнетп басып озьш, ектеп кел!П жеткен еш. Узак жолдан узд1ккен Базаралы Семей каласына келгенде ез уй1не жеткендей боп, бар дуниес! кеци бердь Калада бул кезде кузем жун1 мен к т з , тер1-терсепмен базаршылай келген ел жолаушысы кеп болатын. Кузектен Шыцгыска, алые кыстауга кайтатьш кезде такау. Кдлагада едщц конысьшынжацьш келет!н шагы осы. Тобыкгыньщ кузектер!нен шыккан туйел!, арбалы керуендер Семей каласьшьщ «ар жак», «бер жац* атанатын ею жагасындагы казак уйлер!не мол-молынан кеп, асыкпай ки1з- кепшепн сатъш жур. Базардан ун, шайьш, бул-буйымдарьш жене де асыкпай альш жаткан кездерь Осы ретге Ж1Г1тек, Бекенш1 керуендер1жататын уйлердщ барлытьщда б!р кунде: «Базаралы аман-сау кептЬ деген, шуй1нип ттлеген хабарлар каланыц 1шш кернегендей боп, кепке тепе тараган. Каз1рп шакта Базаралы келгел1 б1р жумадай болса да, оны кала1пднде карсы алган кецшдес атайьш кунд!3-тун конак етед!. 51

Кдумалап, коршап, мэз-мереке ericin жур. Жылап кер1скен, цушац кауышкан калыц ц а р ы н д а с арасында жырлап кер1скен шешен дммар да аз емес. Осы аз-ак куннщ 1Ш1ндеБазаралы айдау, азаптыц берш уйш- тепп, бекем бойынан ôip-ак cepnin тастагандай. Жудеген жузже айлар мен жылдар салган жудеу тацба да тез айыга бастады. Акшыл саргылт жузше енлцкайтадан кызгылт кдн жупргендей. Узьш, коцыр сакальша араласкднкумк ренд акталдар танаайкын кершей. BipaK нурлы, жылтыр жуз1нде ел) керМкке жецг!зген, жасыган ажар бшшбейд!. Базаралыныкдладакоршаганжиынньщокщау 6ipтобы бупнп кеште Жиренше пэтерщде. Бас жатактагы Удер1деген саудагердн, уй1нде. Базаралыдан баска Жиреншенщ достары: Оразбай, Бейсенб1, Абыралы бар. Жене орталарында ез колдарымен сайлаган эюм1, Шьщгьклъщ болысы Кунту да отыр. Журт кбцинн кетерер «жан,а nepi)> — Сыбанньщ жас акыны 3 pin те бар. Алтындай сары сакалды, кец кызыл жузд!, келбетп Ж1п т Opin бупн тустен берп отырыста аргы-бергщен кеп еленд! жосыта айтцан. K.a3ipri сез Оразбай бастаган 6ip жайга согып ед!. Базаралыга ентелей Tycin, кезше кез кадап, «осынымды умытпа» дегендей eiin Оразбай салмагы ауыр, мен! кеп сездер айтып кетп. — Алысыцнан тмеп ушып сен жетпн. Кеткетнде канаты кдйырыльш калган елщ бар ед1. Ол тек мынаутурган Ждптек кана, мьшау отырган «жертабан^ Бейсенб4 рана емес-Ti. Сен жарта жыгылганда, ис4Тобыктыньщ 6ip канаты 6ipre басьиып калран­ ды. Алыстык! Алладан медет келд!. Мундагы досыцньщ ежелп жауьщмен терезес! тецелт, бойы ест1. Б1лем1Н, астыма туссе де «жениццм», «жыгылдым» деп калмайды. Жыгылып жатып та аягымды шайнаудан тайынбайды. «Жагаласкан жан сактау, жалынган жан сактау емес^екешн берМзден бурьш бшген, уккан сен едщ. Мьшау есе niin турган 6ip кун тц ез1нде болса да, кару мен кимылдыц барлыгын баршамыз езд!-ез1 тусымыздан жумсамасак, жер кабамыз ел! де, «К,унанбайдыц курыгынан кудайдыцкурьиы шолакпа!» дегенкуджп 6Í3ойлагалы кеп заман. Ес жиган сайын б1р-б!рлеп, еркайсымызды бутарлап тауысады. Мына Кунту колында мер турганын бел кылып, кейб!р ел:м1з Шьщгыс болысынан М укырга, Бугылыга кагазымызды ауыстырмакпыз. EipeyMÍ3сыртынан алып, жабьша капсыру упюн жартылай сыртга отырганымыз дурыс деп журм1з. Бу да жауга кассы ойлаПжурген камымыздын 6ip í!- дед!.

Базаралыны сонгы ею-уш кун бойында коралай коршап журген осы топ 6ip отырыста Жиреншенщ, тагы б1рде Бейсенбщщ немесе Кунтудыц аузымен, бупн М1не, Оразбай аузымен жанагыдай орагыткан туспалдарды айта журген. Базаралы Оразбай сияктылардын: «Кунанбаймен алысайык, шьщасайык, жаулыкты умытпайык^—дегенш айта ж урт, 6ip жагьшан баска болыстарга шыгьш кетюс1келетйин тустбейпн. Жене анырында, унатпай да журген. K,a3ip 03ÍHin турашыл ашык безмен сол кец!Л1н дагдылы эзшше суйеп, айтып та салды. —Уэй,Оразбай... «Алысамьш»деген сезщ жаксы. Алысканьщ одан да жаксы. Б1ракосы алысатьш аюьщньщтуягы мен аузы бар жагына Ж!птек пен Жиреншет гана Ж1берш, жон жагьш езщ ала берпц келе ме?» Амандау жагында мен бола турайын^ дейт!нщ бар-ау осы! Озге сезщ унаганда, тек унамайтыньщ осы-ау!—деп, кептщ айтпайтын шьшдырынашьштастады. Турашыддырыменде, етк1рл!пмен де суйс!цщрд1. Тепнде, ез! болыс болып журсе де, «кундерд1Ц куш боп, орнымнан тайып калатьщ болсам, жыгылар жарым эз1р турсын» дегендей, баска болыска шыгып кетуд! ойлап жургеннщ 6ipi — Кунтудьщ ез!. Баска болыска шыгып кетуге Шьщгыстьщ он ею ауылнайынан приговор керек. Соны Кунту Оразбайга ез1рлеп бермеседе, езтобы унпн бар мерщ, приговорды жинап, калтасына катгы басып журген. BipaKKß3ip Базаралыньщсез1 бадырайьш кеп баска соккандай Оразбай мен буньщ e3ÍHтапкандьщган, Кунту жауап айтуратура кедщ. Ол да Оразбайдын жадагы айткан сезш катты костайды. Кунанбайларды ура öepin, букгыра берсе, ecipece, жене берсе, буньщ болыстырыныц бауы 6epiK боп тура беретМ айцын. Ол жагынан да, Оразбайдын уранын будан артык кулшынып, костайтьш Kici болмаска пне. Тек жацагы Базаралы айткандай, куд1к кепке жайылса, ол жаксы ат емес. Оньщ арты улгая берсе, Tirrri, жарыкшак шыгуга да болады. Сондыктан алыстан келген Базаралыдан езщщ мер ез!рлеп журген шьшдырын жасыратусщ, жалтара сейлед!. — Базеке, Оразбайдын жанагы айтканы кайда-а, ол алты кырдьщ астында жаткан алыстагы 6ip эрекет кой! Кундердщ к у т уш1н, сонау тупт1ц тубщде, кыл мойынра такалган 6ip кезенде кейб!реуд1 эдеШсейпп, ею щетке e3ÍMÍ3 шыгарып кояммз деймЬ. зЖаулмкгыцею кабыргасьш суйеп отыратьшею босага жасаймыз ба»деген 6ip есеп кой!Ойлансан, оны езщ де ацрарасын. KemiH кещл косьт, сыр косьш отырьт, байларан ортакесеб! рой!—дед1. 53

Буны Жиренше де, Абыралы да костап Kerri. Exeyi: «Онысы рас!», «Анык жай осы!», «Сырдьщ туб! сол!» деп куптасып, макулдаскан. Еншп 6ip кезде сезд1 Жиренше туйщ: —Базым, не керек! Ер кеудеде «кек»деген елексе боп mipin кетсе, сол корлык та! Туяц серпер кун1М болса, сол осььак! Не кермед1м, не кешпед!м!? Мын асканга 6ip тосканнын шагы кеп турган ceTiM осы-ак! С1лтер семсер бар болса, калай сштесен де «капы кетпм» дейт1н кун1м емес, тек сол гана!—деп токтаган. Базаралыны будан былайгы б)р кимылга шуйлеп, кайрап салудьщ анык ce3i осы. Базаралы бу туста салцын туспен колын 6ip смтеп: —Жетп гой, Жиренше!—дедi де, токуап калды. Кец мандай, кайратты жуз1 кекшш тартты. Рещне ыза шьщкандай. Булар Базаралыны тартыс-таласына алмак болады. Жаксылыкуыднемес, халыктьщ камь!, кептщ кез жасы уппнемес. Тек ез бастарьшьщ мер мен шен, алым мен жем жешндеп таласы уш т cepiK егпек. Цузгьщцар таласы боп кеткен айла-тэс1лдершщ сойыл-шокдары етпек болады Базаралыны. Узак жылдар айдауда, кол-киялы байлауда журген Базаралыныц басынан кандай капырык ойлар еткен1н булар кайдан бшсш? БМп те негылсын!Базаральшьщ олкундердеп удай ашыгын ойы да булармен, бундайлармен табыстырар ой емес-Ti. Ол жылагацды, жаншылганды, к у т кунпрт кеггп ойлаумен OMip кешкен. Журепнщ басынан удай боп тегшген шер болса, оньщ бер) бул отыргандар туралы ой емес. Сонау елде, 6ip аягы жерде жаткан, муны айыкрас ел1туралы болатын. K,a3ip оны буларга айтканнан да пайда жок. Осыны ойлаган Базаралы 1Ш1не кеп сырын букт! де, шешшген жок. Оразбайга Базаральшьщ бул ажары жацпай калды. Ол кыцыр мшезше басып, киястана сейлед1; —Е-е, сейпп, 6Í3айгкан алые жолы жакпады. Ал,—кекеешмен куле Tycin:—Оз1ц журген жактан ез1н тауып келген жол бар ма деп умптенейш десем, оган да батылым бармайды!— деп кулш крйды. —Неге бармайдыбатылыц?—деп, Базаралыаз тандана карады. —Е, онда не жаксылык бар деп умгг етейш. Орыстьщ айдау- матауындажурген жазалысынын 6api анык бузьктар болу керек. Ак патшаньщ кдргысьшаушыраган тел^тентек. Олардыц жолы, eHereci адамды бузатын еи азгьш жол шыгар. Кдзак баласы улпш айдаудагы, каторгтдеп орыстан алып не жетюер дейсщ. Ол тупл,

дш1 баска болгандьщтан ак патшаньщ ез{нен де улп алмаймыз, тек куш-куд1рет1не гана бойсунамыз гой. Соны ойлап, ол жакган сен алые жолын уйрен1П келген жоксын той, б{зд1 де неге 6ip тындамайсьщ деп отыргым жокпа!—дед!. Базаралы шеш{лпс4келмей, мыекылмен кулд! де: — Сейпп, айдалып барганныц 6epi Kici amipin, керуен талагандар дейс1н гой. — Орысты айтам!— деп, Оразбай куле туеш жалтара берд1. —Е, орыста ез Кунанбай, Текежан, Оразбайынан купын жеп барган Базаралылар жок дейс1Н бе!? — Bepiôip ондайлар болса да, солардьщ жолы сенщ жольщ емес, негыласын,—деп, Оразбай Базаралыныцалдын кесе сейлещ. Базаралы ез1керш-б!лген сан енерл1, окымысты, эдшет жо- лында алыскан орыстарды жене адал тартыс жолында жазата шшген сан орыс кедейн еске алса да, бул жерде сез шытын кьш айткысы келмедь Тек, тамсанып ап, мойнын Эршке бурып, окыс байлау eTTi: —Бэршен де ез!цщк1 жен. Тек, энщщ тана салшь!, Ж1йт!—дедь Тобыкгымен унем1 бак бесекес! болып журетш керш Сыбан бар. Оньщ ¡имнде Жанкебек, Салпы дейпн рулары Тобыкгыньщ Олжай, Ыргызбайындай аталы, аскакжер. Содан шыккан Эр1ппц Тобыкты ¡шндеп Цунанбай тукымымен алыстан арбасарлык euniri, бесекей болады. Жас шагындакдлада орысша окыган, бул кезде ел мырзасы болып, эн тузейт1н, елен жазатын сылкым, сершеу Ж1птпн ез1 осы. Ол баганадан Оразбай, Жиренше мэж1- Л1с4нде Тобыктыньщ мынау адамдарыныц эр турл1 аужайын булжытпай багып, барлап отыртан. Базаралы олардыц 8pin уппн кызыкты болтан сыр сездер1н узак ер1стетпей, окыс бурып саддьп Барлыкжайдытаньш отыртан жуйрж жМт енд1 ойнакыланып, кул1ПЖ1берй. Сейте сала, дом- бырасын безщдет1п кетп. Сырт Караганда ол кабшетп жиынньщ келел! 6ip кецес!Н бузьш кеткендей болды. Шырык бузтандай. EipaK айтып кеткен елещ шешенд1кпен тепле бастаганда-ак айлалы акыннын осы меж1Л1С yniiH Оразбайша эрекет ет1п отыртаны байкалды. К^ызара балкытан алмасжузд1 ж1пт аумас кезш Базаралыга кадап отыр. Жарым кеудес!н сырлы дом- бьграсымен коса сый конацка бурьш ап, эндете туеш, сокгырып кетт1: Шыгып ец амандасып келмес белге, Оралып енерщмен кайтгын елге. 55

Тшеген елдугасы Ж1бермед1, Айналып акку кустай кондьщ келге,- дей женелгенде, Оразбай, Жиреншелер жел!ге цостады. «Уе, солай!», «Соц солай!^, «Бас осылай, бас!», «Берекелд1!» десш жатгы. К,улак какпай, сиптдей тынран жиын ортасында актьь бозды текпе акын домбыраны сирек кагып, жосып отыр: Жасында шеггп буздьщ жаудан кашпай Ер-ак болып ecin ей, адам аспай. Балагаз, Базаралы катар шыктыц Bipirin тулпар аттай, *пзенд1ашпай! Ер едщ тулпар кетпес такымыцнан, Кдтты кайсар кетчп ец акылыцнан; Tipi сынап ceкiлдi журт козгалды, KiM опа керер дейсщ жакынынан?! Музбалак кыран ед!ц булгын шген, Кергеп курбыц сагынды ойнап, кулген. Жаманды атылса да, KiM жокгайды, Ерд1 К1 киын екен халык бшген. Бар ед! кей м;нез1н, жел ескендей! Эр icin ацыз ед1, ел кешкендей! Тулпар ен арда курен жауга тускен У слне сеп з Ж1пт мшгескендей... К^орыкпаушы ед кездесем деп киес^не, Жауыцньщ кызыкпадыц T^eciHe, Жасында утрсек деп eciin ед!м, Шауыпсыц еш айгырдьщ биес^не,— деп ж1берген жерде Жиренше Оразбайдьщ санын шымшып, сыкылыкгап, кызарып, ун1 ешкенше кул^п калды. Уй in lin e бул сезд1 тусшбеген жан жок. Нурганымды бшет1н, Кунанбайга emi- кеп бардыц 6epi де дел осы арада бурк1т1 тулю алрандай мез болысып, жымьщ карысты. Жалгыз Базаралы рана катты зекш, ашулы ажар танытты. Акынньщ домбырасын кагьш калып: —Тек! Тантымай сейле!БылрамаНурганымды! Кднкутакимас кадфл1м болатын!- деп, уй М н е тепе зеюнгендей парады. Журт кулюс! сетке жым балды. Б1ракайлакер, такие акын 6ip танауьшан куле Tycin, кымсынбай кайта тузел^п, тары соза женелд!. Тары да алрашкы айлалы ece6iHin арнасына TycTi:

Аргы атац би Кецпрбай, екец Цаумен, Себеп боп едщ таптыц денец саумен. Жел койлык бест!мен орай болдыц, Алыскан сенпр едщ-ау талай таумен!— деп барып токтаганда, жацагы тыйылып калган журт кайта кужьшады. Таты да кеп суйс1нген мацтау алгыстарын айтысты. Жалгыз еленсез емес, талай турл!, сырлы-кырлы арбасудьщ талас сез!не катгы ысылган айлакер акын жандгы айтып шыккан елетмен бул уйдщ 1Ш!н тугел тан кылгандай. Айтылган создан бар сырын булжытпай таныган жуйр1к, зерек Жиренше em i OpinrÍH жуз1не сел гана сыгырая карал, акырын гана сылк-сылк кулей. Окга-текте 6ip сез тастап, шым-шымдатып Т1л катады. - Кер аск&кгыц сез1н-ай! К,уйкылжыган кырын-ай! Айтуын бшсе, акын сез к э тр де, тулюге тусер кырандай! Цуйкылжьш куйылады-ау!—деп кояды. Шынында, Эр1птщ бастауы мен аяктауында ек! турл! сыр болды. Эуелде Оразбай безмен Базаралыны KeTepin, шындап: «Барасоктык!о, «Кепцщ ал!», «1рюлмей сок!^дегендей, emiKTipin, кайрап алтн. К етн елец успнде Базаралыдан кеудеге соккандай каккы Kepin калган жерде такие акьш колма-кол кубьщды. ОзМц де 1ргел1 ел, жуан ата баласы екетн сезщре, сыздана сейлед): «Bip кезде сецпр болсац да, бупндеп сен!ц куныц жет! койлык беепмен тец екетн жасырмаймын. Мен саган жагьшушы еместн, кытыгыма ти т кетсец, кауып алатын азуым да бародегендей 6ip кырда керсетп. BipaKбул соцгы жайды узакка созбай, кыска гана туМп, келте кайь!рып токтаган. Базаралы да мына жиынныц акылы мен акынын барла- май калган жок. 1ш1нен осы сиякты зер аралас кошемет-кур- метп унаткан да жок. Ун катпай сазарды да, ез imime жумыльш КЭЛДЬ!. Дел осы мэжынсте, кешке такау мезгщде ойда жок 6ip топ конак келген ед. Булар —Оразбай, Жиреншелер салкын кабацпен карсы алган К.унанбай аулыныц жастары. Абай Ж!берген жастар. Солар уй !ппне Kipe бере даурыга куанып, умтыла Kepicin: - Кдйран Базекем! - Асылагекем! - Ардакгы арысым! - К,ош кел1псщ ел1це! - Кел1сщ кутты болсын! - Цадамыц кутты болсын, Базеке!—десьд*. 57

Базаралы орнынан турганда, оны кезек-кезек кушацтап, тес согысып амандасып жаткдндар Кекбай, Шубар, Акылбай, Магаш, Ербол сиякты к!С)лер болатын. Бул топтын басшы агасы есепп Ербол Базаралынынсаушыльнын, кел1с-барысын сурап алганнан кеЙн ездершщ де мамн айтты. Орамдытщш Ербол баппен жаксы айтады. Абайдыц «достык^, «жаксылык», «актык<> жольгндагы ниет1 мен селемдер!не eмip бойы айнымай, таза \"плхат, делдал болып келген Ербол бул жолы да Базаралы мен Абай арасыныцдостыгын ыстъщ, тетп сейлеген. Базаралы Ерболды тындап отырып, осы жиындар ортасында б{ржш! рет босагандык керсетт!. Ек1-уш тамшы жас та агызып Ж1берд1. Сезбен жауап наткан жок, б!рак жанагы калпы уй ¡шже байкалмай калган жок. Базаралыга арналган Абай журепн осы журтгьщ бер1нен артык сез1п, бметш Магаш та ка;ир калтасынан орамалын альш, к езт басьш жылапотырды.УйМ не узак орнаган унс4зд!К'пКекбай мен Шубар кезек сейлеп, ерец бузгандай болды. Б1раздан сон Базаралы ез1де шешшетуст, Абайдыц саушылыгын сурастырды. Бул жокта каза болган Кунанбай жен1нде кещл айпы. Ецщ б!разда уй ш т е улкен сары тегене толы кымыз келш, асжаулык жайылгалы жиын жуздер! жадырай бастап едь Базаралынын алдынан Кунанбай балаларыньщ шыкканы бундагы журттын бэрше ойда жок окыс 1стей кершген. 1штершен арамза долбарлар ойлап жатса да, Оразбай, Бейсенбшер де дел мына жерде Базаралыны карсы алып отырган Абайды кекете алмады. Булар Базаралы ж етнде бар Кунанбай тукымына сенбейт1н. Оздер! колынан айдаткан Текежан, Ыскак, Май- басарлар Базаралы келе калса, «тыныш келед1» деп ойламайды. Онын келген1н *плеу былай турсын, осы Оразбайларга жеткен сыбыска Караганда, Текежан мен Майбасар «Базаралы келдЬ дегел1 жыландай жиырылыпты деп еспген. Колында болыстык болып, эм:р-куд!рет турса, улыкка «Базаралы кашьш келд!», «Кашкынын мынау»деп керсетуден де тайынар тур! жок. «Элде де юм биюн, кала улыгымен бурыннан 1Л1Пбар, кешеп болыс болган Кунанбайлар керсетш те коймас па екен!» деп Оразбай, Жиренше куд!к айтыскан. Ондай кауштершщ шет жагасьш Базаралыга да сезд!рген. Булардыц манына кел!п-кеткентц борте белек б1р хабар Таратыскан. «Базаралы бул келгенде патшалыктыц кецшМпмен агарьш, кутылып кел1пгп» дескен лакапты эдей! кен жаятын. Кунанбайлар болса, елде жатып, «келд!)> дегенд! еспненде, шынымен жаман ойласты. Текежан, Майбасар, Ыскак болып 38

ацылдасып, «кайта керсету», «кайта устатып выберу» жайын ойласцан. Осы жумысты орындауды калага кет1П бара жаткан Шубарга тапсырып та керген. BipaK Шубар агайындарыньщ бул ойын Абайгакелш айткднда, ол Шубардын сезше капы ызаланган болатын. — Маган айтьш келгенше, «цайтем13)>дел арсыз сезд: алга салганша арам сейлеген ауыздарына согып келсец eni! «Солай етш кеп отырмын» деп маган мел!мдесен. нетуцп ед1'— деп, Шубардын ез1н де К1нелаган. Жене сол сырга сел де болса ойысканы уш)н, едеШ 1стелген жазадай, Шубардын езш де Базаралыньщ алдынан шыгуга посты. Сонымен бул кел1п отырган топтын езге Кунанбаймен ортагы жок екен!н б!лмек керек. Жацагы Ерболдын баппен айткан байыпты сездер1 — Абай селем1, Магаштыц кез жасы —6epi де Базаралыга сол 6ip сырды цапысыз аныц туйг!ЗД1. Улкен тостаганмен царбыта ¡шкен цаланын кою кымызы енд1 бойга тарады. Туманды жецм мастыкгай кызуга айналды. Сол кезде Базаралы бупн кун бойы отырыстан езгерш, еркештене кете- piЛД1. Бурынгы дагдысындай кейде суырылып, кейде сапылдап сейлеп кетп. Keñ6ip керген!н ецпме eTin те кояды. OTKip эзш кулюсш де отыргандарга онды-солды кезек айтып отыр. Bip кезде Эр:п устал оть!рган домбыраны одан ез колымен альш, Кекбайга усынып: «Эн салшы!»деп буйырды. Кекбай да шабытгыакьш. Алгашкысезде Базаралыгаамандык айтуды 03ÍHÍH карызы бЫп, жанынан шыгара сейлеп кетп. Тынысы кен, боздагандай зор yHi бар Кекбай ез еленж узак унмен шыркап айтып отырды. Жаксы тшеу, дат-курмет, куанышты тагзым —6epi де улкен сьшайылыцпентетп айтылган ещ. Bip кезде Кекбай Базаралы куйшщ улык Ke3ÍHeH буркеул! болуын сезд!ред1. Патша улыгы кырына алган Kicimn жолы киын екетн де ацгартады. Б:рак халык калткысыз суйе^н epi бол отыр Базаралы. Оны да айтпай отыра алмайды. Осындай ой мен жайларды туйе келт, елещн магыналы 6ip ауыз сезбен токтатгы. Халкьща абыройыц ел! дардай, Келбспн кырык бут тарткан кара нардай. 1ш1мнен*плеу!НД1тшемесем, Турмын гой жарияга аузым бармай!— дел ту%ц. Патшалык жасостарыныц эрекеттержен хабары бар Кекбай бул туста езге журт тусжбесе де, e3i yiiiiH айта кеткендей 59

кылып, патшалык цензурасына да туспал жасады. Кекбай елещ мен есем эндер! баганаты 3 pinTin айлакер елещндей емес, межиысп жаксы жадыратты. Содан ары езге Kimi акьшдарга жол бермей, осы отырысгыцлайыгы сол дегеццей боп, Абай елендерш айтып кетп. Кекбай бул кунде еншш!кт1 койып, жазып айтатын акын боп алса да, каз!р бурынгы дагдысын еске алды. Бар сезш анык crin салмактап, Абайдын «Жпттер, ойын арзан, кулк4 кымбат^ деген елещн узак айтып ед1. Базаралы алрашкы 6ip ауыздан-ак Абай сезш ануарып, катгы ден койып тындап отыр. «Арзан, жалган кулмейтпн, шын кулерлж, Ер табьщса жарайды, кылсац сухбат!^— деген жердеБазаралы бас изеп, Э р т акынгакез киыгымен салкьш карап етп. Жалтыз кымбатконак Базаралы улкен иггипатжасаган жырта Оразбайлар токтау сала алмадь1. BipaK Жиреншемен екеу! де жастыктарына жантайып, езара куб1рлесш KeTTi... 1штер!нен Абай сезш щ булар алдында айтьшганын унаткан жок. Кекбай бар еленщ тугел айтып токгаганда, Базаралы ойланып отырып сез катты: —Абайдьщ бул айтцаныдажаксы екен. Сешц утыньш, журтка жайганьщ да кандай ганибет!—дед1. — Бунысьт не деймгз? Осиет болганы ма?—деп, Жиренше басын кетерщ. — Абай да осы жер ортасына жеткен жок па ед!? Жастьщ, ж1пт-желецнщ сыцкыл-сылгьщына килжпесе болмады ма?—деп, Оразбай 6ip танауынан кулд!. Базаралы буларга аз кекестмен куле карады. —Ей, Оразбай, аганьщ irnre акыл-есиет айтуы да айып болды ма? Бшгетнд! бупп, тапканынды тыгып, керге 6ipre экетпек- niciH? Алдыщы жаксы арткы жаска тэл!м айтпаса, ел болганын кайсы?—дед1. Оразбайдыц мьша жиын алдында дауласкысы келген жок. Колын cûiinTi де: —Е-е, боты ... Татм болсажарады, тэйпк шыгыпжурмесе!..— деп, жумбактап, куж ктетп токгады. Бул кезде Базаралыга eii уйреншайткэнсездер Магаштан, Шубардан, Акылбайданда кезек шьнып отьцжан. Осындай 6ip орайда Базаралы айдаудакездескен 60

б1р орыстар жайын еске альш ед1. Шубар оран оцыстан б!р сауал берт калды: — Базеке! Орыспен кеп араластьщ гой. Орыс тш1н бшш кайттын ба? Жок па!?—деп ед1. Базаралы буран карап, жалт бурылды. Улкен нурлы кез! уйренийкл ащы мысцыл отымен жана ту ст, лезде жауап катты. Шубардын жузше жарым денес1н бурып алып: —Е, шырагым! Эз4мнщкекмилыгымболмаса,тэу1р-ацорысша б1лет1Н жерге ж1берд1Ц гой!—деп салды. Ызасы да, езип де б1р- ацтеплгендей. Мылтык,атылгацдай жарыла шыцкрнмысцыл ед1. Ажалдай тап басты. Эр! тез, эр! тапжылтпастай мыгым соккы. УЙД1Намалсыздан ду кулд4. Тек кекесшмен айтпай, калжыц уш т айтщанын таньпып, Базаралы ез1 де катты кулд1. Шубар да мысы курыса да ерисс1з кулген. Кейн жиын таркарда Абай Ж1берген 1ншерренжш кетпейн деп, далага Базаралы едет ере шыгьт, жаксы кдбакрен ырза ц от айтысьт, ез кез!нше барлыктопты аттандырып салды.

КЕК ЖОЛЫНДА i Базаралы елге келгел1 айдай уакмт етп. Бул кездерде оган амандаса келт, куаныш бщщрген агайын кеп. Аталас жакцн ауылдар той ¡стемек болыскан. BipaK уйнщ, жацын туысыньщ жудеул1пнкерген Базаралытой-топыржасатхан жок. Алгашкы он- он бес кун бойында оны Ж1Г1тек :ш1ндеп туыстары ертел!-кеш ауылдан-ауылга шакырып, конак ericTi. Кел1С!н, амандыгын кызыкгасгы. Bip Ж4птек емес, конак crin, куаныскан Бекенш1, Кетэбак, Кекше де аз болтан жок. Ыргызбай !Ш!нде Базаралы тек Абай аулында конак болып кайткан. Абай Базаралыга ез1 барып Kepicin, амандасып, 6ip кун, 6ip тун касында болтан. Кейн Базаралынын ет-бауыр жакындарынан он шакгы KiciHi коса шакырып, ез аулына экелген. QñrepiMHÍHкен, жылы уй1ндеБазаральщай сый конакгы улкен ыкыласпен куткен ажар бар. Юлемдер тутылып, эсем оюлы сырмакгар жазылыпты. Абай айналасындаты жас-жаранньщ 6epi де Базаралынынэцпме, эзшше, кас-кабатына карал куракушады. Сагынгандостар бейиннтаньпады. Куцщзп туспк устщде Абайдын сурауы бойыншаБазаралы уз1к-уз!к ен.г!мелер айтьш отырды. Эз1 керген жерлерд), елдерд сейлейш. BipaKшеккен жаза, керген азап жайьш мына кеггпн, алдына салмады. <<Бейнеткеш*пм, кажыдым» дейпнемес.. Kennd отырыста Абай мэж1Л1ст1Н бетш езгертп. Эз ¡Ш1нен: «Базаралыга кешеп ауыр кунщер!н еске ала беру киын шытар. Кайта, соны умыттыргандай алан болса, сол тэтп болар» деп ойлады да, жастарга эн-сауык женшен *плек б!лд1рд1. Осыдан сон Базаралы да жадырай Tycin, Кекбайга домбыра усынды. Кекбай домбыраны бегелендеп устады. — Базеке-ау, бупнде мен эннен шыгып калтам. Жене м ьта отырган Мука, Элмагамбетдеген эншшер касында, теп, энщ кор кылмайьш деупп ед1м той!—дед1. — Жога! Жаца еиш1Н1 ести жатамыз да!— деп, Базаралы домбыраны epiKci3 устатгы. Абай да Базаральшы костады. 62

—Кекбай, бупн Базекецн1н алдынан алып шыккан шашу — ен болсын!.. Bip сен емес, осы уйдеп енерпаздьщ 6epi айтады. Бастай берсецш! !—дед). Озге энш1 жастар «енерпаздыц 6epi айтады» дегенде Эйгер!мге карасты. Кептен оныц э т н ест1мегенд!ктен сагьшыскандай. Енд1 аз уацытга Кекбай эн созып кетп. Сонда Б1ржан айтцан асыл эн... «Созады Б1ржан даусын цоныр каздай» деп нацыстай берщ. Журтдэл осы эцщ езге енерден repi сирек айтатын. Кекбай сактап калган эн innmeri буныц даусына, салмагына, цабшспне лайыцэн осы екен. Жацсы мэнмен сен 6epin, эсем айтът шыкты. Базаралы Кекбай токтаганда, цатты ceprin, кетер!лш кдлгандай. —Па-адеген!—деп, 6ipa3 цуана суйсшш отырды.—Сонау 6ip жаксы басталган жазда... жаркыраган кундерде келген... болган екен-ау !..—деп барып KypciHin цалды. Алыска кеткен шак та куйзелтед1. Дэурен ет1п, жас жетш келед!. Ол гана емес, мына туста Базаралы Оралбайын ойлап кдлгандай. Eipa3 уакыткабасын темен салып, сенш, сыньш кдлды. Осы кезде домбыраны Мука алды да, уй 1Ш1н тепе елен ет- KÍ3in, серптердей боп, шырцап кетп. Ерекше таза, купгп, медщр ун аныц енш1 енер1 келе жатканьш паш erin тур. Ол биж бастау сонынан есемдеп турьт Абай елен.! «Айпым селем, цаламцаеты» созады. Сез Базаралы кеципн жацагы кейстен алан етерлж анык ынтыц, ынтызар ce3¡. Жалынды назга толы. Энш! уш кдйырмасьш айтып токтайьш деп eAi, Базаралы токтатгырмады. — Айт, жаным, айт!.. EepiH айт!— деп, 6ip еленд! Teric айтцызды. Мукадан сон Элмагамбетте Абай елещ мен енш созды. Ол — «Кез!мнщ царасы». Bepi де мына коцыр жудеу кузден мау- жыраган мамыр кун!не, кещл куншуагына созьмады. Базаралыгадасез!мтал Абай кауымы емтауып, сыныгынсылап тургандай. —Майдай жагьш барады-ау!.. Кещл жарасын кугандай! Май сьшаудай дэр1м гой мынау?.. Дэрметм гой!..— деп, Базаралы ынтыга тындап отыр. Енд1П 6ip кезекте Базаралы ез цолымен помбыпа усынып. Эйгер1мге бурылды. —Карагым, осы шер-шеменнщ бэр т айтцызып жатцан сешц 6ip езщ демейж...— дегенде, уйдеплер кул^сш цалды.— EipaK 03ÍHHÍHжыньюыц гой муны айтцызган... Енд! с е т тындамаекд 63

шарам бар ма? Айт, сэулеынм!—деп, сонша жакын ага, туыстай еркелетш айтгы. Эйгер1м ду eTin кызарып калды да, сыпайы кул1п иаберш. —Мен кептен эн айтпай Kerin ем той, Базеке! —Жок, Эйкежан! Базаралы айтпаганынды б!лмейд1, айтка- нынды гана б!лед1. Айт, айналайын!—деп, тагы да жаксы ет!цщ. Аздан сон Эйгер:м «Татьяна» ен!н айтып женелд1. Эл: де сонау 6ip кундердей барьшша сырлы незж, терен толкумен айтады екен. Yñ imi жым-жырт катып, уйып тьшдады. Базаралы Абайдьщ бул айтылган еленипц 6epiH де бшмеунп ед1. Олшетке кеткен сон тугандар екен. Крсындагы Кекбайдан жабыса сурап, ер елецнщ энМ ц м этн, ж етн угынып огыр. «Амал жок, кэйттым бщщрмейщ* Эйгер!мгеде тугел айткызып шыкты. Ешюм буйырмасада, бупнп кеште Абай достары «е»дескендей тек кана Абай сездер4мен ендер!н айтть:. Базаралыгааныкулкен соны сый. Елжануырьш, елeHepi тулеп ecin, жацарып кеткендей. Ол енд! Абайга карап: —Япро-ой, калай езгерген! Эн мен сез калай езгерген! Сондай сырлы, соншалыкжан-тамырымдысолкыддаткан кандай сездер!.. Туу !..—деп, бас шулгып, ундемей тамашалап барьш:—Элен мен эн ырысын тауыпты-ау, Абай!.. Онерщнен айналайьш!—дедi. Келе^ 6ip кезенде Магаш Дэрмен елецшщ жайын сез етп: —Дэрмен Ещпк пен Кебек жайын 6ipa3 жерге екелд! гой, ага! Соны 6ip тындаса болмас па?—дедi. Кекбай, Ербол да ездер!тц кез алдында, осы кузде Абай тапсырган жайды естерше алып, Дерменнщдасганын тындамакка бейщдедд]. Абай Дэрменд1 барлап карап отырып: —Бтрмесецде басгаганьщмакул екен. Аздап айтып кересщ бе?—дед1. Дэрмен ipKûireH жок. Сулу жузд4, киылган кара муртты, ак сур ж т т домбыраны шешен сарнатып отырып-отырып барып, жортып бастап Kerri. Улкен кара кездер1 сел канталай rycin, шабьгг отын маздатады. Ширак, сергек кайратына ызалы журек отьгараласкан, эдмет жоцшысы тугандай. Жас, аскэк акын жаца сазга бой урган. Бул — Kepi заманга жаца буынньщ сынын айтатын, кекшм юыран несМцдей. Bip жаты Абай уясынан, тагы 6ip теп эдш казн —халыкган шыккан. Бар жылаулардыц жаца жокщысы. Ол дастанын эсем туган халык кызы Ецлжт! KepixTen, мадакгаудан бастаган. Атасык^м Ыкэн Хан тауыньщ бауырыцда 64

адал, момын, ецбекпен кунелткен ез)з жан. Ею абзал кер!шц улы да, кызы да ез! боп, сыпайы ескен Ецл!ктен сез кетед1. Шьщгыстыц кыс басындагы керю. Ацшы, мергендер, жортуылдар—кунделж ацыз тудырган кайратты, енерд1, цастыц, араздыкты да баян етещ. Ерл!к касиетпен атак-абырой тапкан азаматты да ауызга алады. Жалгыз, ойшыл, сабырлы сулу Енл!К Кулагина 6ip ерекше асыл жанныц аты кунде жетед!. Ол буньщ киялын цытыцтайды. Тун уйкысын аша бастады. Сондай 6ip шацтарда, акпанныц басында, буркеп жауып турган карлы борасын шпнен 6ip белпаз жан келд!. Кеннккен жолаушы жалгыз екен. К,олында томагалы кыраны, канжыгасында кызыл тагы, жана осы апаксапакта алгызган тулк!С1. Ж т т карлы боранда, беймезпл шакга бетен ауылга келсе де, кунпрт жблаушыдай емес, ашык-жаркьш, жаксы дос жуз1мен келд!. Жабыркау уйге жадыраган кулю, ацтуралы кьюу энпме, орамды эз!л, жайдарылык ала келд1. Енд1к ж тттщ кызу нурлы жузже суйсже карал, кул)мс1рейкез т)гед1. Кдйта-кэйта карагысы келещ бул жанга. Сол кезде ж1пт Ыкдн к а р т а езж енж айтып кеп, атьш мэл!м erri. Кебек!.. Кебек осы екен!.. Отка жакын отыргандыктан ангарылмады. EipaK кыздьщ жуз! ж!пт атын еспгенде ду crin калды. Ж уреп де су еткендей, белпс{з 6ip сез!м леб! шарпып еткендей... Ет журек сет суына калып тулагандай!..—дей ôepin, енпп, ерюн акьш домбыраны баяулата бесендеттп кеп, дастанын узж. — Жеткен жер1м осы ед), Абай ага! —Алда, жйтг-ай! Тым курыса, 6ip табан бастырьш токгатсан нетп! Кднымды кыздырып кеп, осыншама мысымды куртып токтармысьщ!—деп, Базаралы юнелай карап отыр. Магаштар да ынтыгудан eKiHin калысты. Абай Дэрменге кеп уакыткызыга карап отырды. Дастанды анык унаткандай жуз! бар. EipaK байлауын баскаша айтты. —Ею гана жайды айтам, Дермен. Ць1зды айту, кызыкты айту тек кумарлыкты коздырмасын. А к журекке канат ôiiipin, ойды алыска создырсын. EKiHnii — бурынгыны, бупнд1 айт! Ж урт кемей!нде жумарланып туйлген тас туй1нд! айт. Э к1ш н еек М н айт журтьщныц... Халык атаулы аргы-берп хан-бепне каргыс ойлапжурседе, айгаалмайкелген. Соныжетюз!.. Жьшаганжас, елд1ц ж асы м ен ж ы ласы н. П араш ылды, зорлыкш ылды, киянатшылды тацбала!—дед. Жастар Teric ойлана тындап кап ед1. 65

—Абай ага, ол кезец алдында тур гой Дерменн1ц. Айтатьшы сол болар!..—деп, Кеютай рана сез цатты. Дэрмен осы сезд1 куптаранын бас шулгып бщщрген ед1. Базаралыда Абай сезшщ теркЬдн тез угынды. Озшше шешп. — Зорлыкшьшьщ, ектем эммнщ арамын аш дегенщ маран кандай жагады десецш!, Абай-ау ! — Бул туста Кецпрбай ici ашылатын боп отыр-ау!— деп, Кэютай ескерте cemieAi. — Е, алыстагы Кецпрбай, касындаты Кунанбай рой. bipiH айтса, 6ipi аман кдлар дейсщ бе? Атам Кецпрбай eдi деп кейш басар деп пе едщ айтканьшан!—деп, Базаралы салкын, салмацгы сез тастады. — Бесе, буйтпесе Базекец бола ма?— деп, Абай Дерменге парады да,—мше, заман yHi, ецщп сапалы буын ум деген осы!.. Акын артка кдрап табынбай, алта карал цыбла тапсын!—дед1. Осы соцры отырыс, мэжипстер кезщде 6ip-eKi per Базаралы езшщ айдаудагы Ke3AepiHin кeйбipiн еске алды. Bip орайда адамгершипк, досгык кэмек деген жайлар сез болганда, Базаралы осыган мысал eïin, езшщ орыс баласынан керген адамгершМп мен достык кемепн мысалга келпрген. —Мен кашута беюнген сон, орыстьщ ею картацкаторжнипне сырымды айтгым. Eipi — Керала деген, орыс крестьянынан шыккан карт емендей Kici болатын. EKiHinici—окцган, акылыкеп дана адам, Сергейдеген Kici. Осы eKeyi кол-аярьщды бутан колена шынжырды—кацдалдыез колдарымен кесюлеп, талкандап берд). «Азат кусындай ушып жет, сахараца селем апар^ де,щ. Менен оларга тиер тебен инедей пайда жок. Зарар мен катер болса таудай ед1. Осындай саудасыз достыкты KepAiM.ByHbi не деп айтуга болады?—деп 6ip токтады. Уй-нш алтыс айта Tycin, ынтыра тындады. Базаралы орыс халкынан керген жакрылыкгарьш осыдан соц кеп таратьш айтты. Абай оньщ кашып шыккан жол бойында кездескен орыс халкы женшде сурап ед[, Базаралы бул туралы да алгыс аралас сейлед!. —Уркптен 6epi ылтиорыс irniMeHкаштьм той, сонда сенгешм де, суйенгетм де крестьяндар туратьш усак калалар болды. Ол каланыц жаксы yAni, бай корасына жоламауды теси erriM. Сорльжыц сырын сор кешкен бшедз гой. Кеш бата каланыц ец шетщщеп, ецкедей уйшщтерезесш какплм-ак бодцы, куцде келш журген жатын уймдей кабыл етедц, жайымды угады, Т1лепн косады. Kepi-жасынанTeric6ip ааамгерптшк, дос кемекп кересщ. Алда журет)н жоллы ездео! аитып. женелт^п отыойды. Кейбю 66

катер бар сапарда кущцз уй1не тыгып тыныктырып койып^ ымыртга, тунде кдтерден eTKÍ3in ж1бергендер1 де болды. Сондай есептен тыс кемек-достык керген сайын канатым жет1Л1П отыргандай болды,—дед1. Базаралыныц бул алуандас эцпмесш Абай мен жастар *ro6w соншалык суйсше, кызыга тындаскдн ед1. Содан сон ен-куй цайта кезек альш, ендМ кеш, келер кундер 6epi де шат сауыкта eTin ед1. BipaKбул аз гана кызык кундер1 айналадуниеден мулде белек. Мезпл 1Ш1Ндеп юшкене 6ip аралдай. Дауылды к у т лайланган суык жайкын кебж атьш толкын урса, ортасында кшжентай кек жасыларал кандай кезтартар едь Булдасол eci3кел швцде кездей гана 6ip мекен екен. Бул кездесуде ел женшен, шаруа камынан Ьазаралыньщ \\байга айтпагытек Эз1мбаймендаулы болтан жеп ауылдьщ жеж болатьш. Дел журер кезде Базаралы Абайды онрша алып шыгьш, осы сезд] кыска гана козгаганда, Абай барлык жайды бшет^шн айтгы. Базаралыныц тьщнан косканы, сол ауылдардьщ шшецщ тасымай отырган бегел!С) туралы болды. Эз1мбай уйпзген маяларды енщ тасыгадды жатканда, «Базаралы кайтып кеп*п!» деген хабар келйтп. Ол жет1 ауыл Базаралыга туыс жагьшан да жакын. Жене Эбд1, Сержан сиякгы Ж1птгер мен Келден карт мунымен аса тату дос, ниеттес жацдар екен. Солар «Базаралыныц кел1с сапарына кдрсы алдынан жанжал альш шыкпайык!», «Куз узак кой, тоса турайык» деггп. Жене Абайдыц Текежанмен сейлескен соцгы сэлем!н тосады екен. Базаралыга Абайдыц ендМ, соцгы сэлемш е с т п кел деп тапсырыты. Абай эл1 Текежанга кездескен жок-ты. Оныц аулы алые кузекке узап шыркапкетжп. Ецщконыспыцжацындаган шагында Абай негылса да барып сейлесш, арылган сэлемш Базаралы мен Келденге айтьш Ж1бермек болды. Сол жолда Абай Базаралы утн щ сауын, сойыс жагын да ацгарган. Астына MÎHep атыныц жогын да бинп ед1. KeñiH Базаралы кайткан сон, оныц уйше он шакты сойыс малын айдаткдн. Жене езшщ мшуше арнап бул ещрде сирек кездесеттн, мандай жаксы, тем1р кара кек ат ж1берткен болатьш. Сауырыньщ кез-кез тецбш! бар, жоны тецкерген тегенедей, сулу кара кек атты Абай 6ip дос-жар адамынан калап алган-ды. Туркы узын, бойы би^к кара кек ат Базаралыныц тацымында ею есе керкейген.Аргымакта тецбш кара кектщ устщде нардай, баглан Ж1пт отырганда,айналада жуз Kici, мыц Kici болсын бержен 67

Базаралыныц шоктыгы асып турады. Мацында журген бар казакгыц ортасында ез! б1р шоцы тер!зденед1. Базаралыныц ат устшдеп осындай окшау керю, керш1С1 де оныц ат-атагына суйс!нген момын кепшинкке б1р ацыздай болды. Эзглкой курбыньщ б1р! базаралыга астындаты аты туралы калжындаган: — Базеке!Бул ещрде жоц мьшау б1р как аргымакез!цмен ере келд1 ме?! Болмаса, кетер1нде Шыцгыстыц тасьша байлап кет1п пе ед!Ц? К,айдан аддыц бул кек*п?- деген болатын. Базаралы сыр бермес, тартымды М1нез!не салып, «пеленнен алдым» демёйпн. Б1рак сыртка сыр бермеу уш!н осылай доцайбат жасаганмен, Базаралыныц тыньшпык таппады. Калын куста баскдцдай. Ел кыдырудан босаган соц, Базаралы енд] Yйiндe отырып, ез1н!ц де, жакындарыньщ да куйш таныды. Соны бшген сайын курс{ну! молайып, жабыгып, жадай туседь Бул кунде кайгылы эке К,аумен де жок. Ол былтыргы кыста узак ауырып жатып каза тапты. Уш б1рдей арысы —уш улынан тепе айырылган соц, калыц куста басып, катгы шепп кетш ед!. Б1рде-б:р баласына «туган жерден б1руыс топыракта буйырмады» деп камыгатын. Ол былтыр кайтью болар алдында уш кун бойы Оралбай мен Базаралы атын аузынан тастамады. «Жетем, каз1р жетем, жан балам!» деп жатгы. Дел уз1лер шагында сол сездер!н акырын, сыбырмен бастап, ерн1н)ц унс!з кыбырымен аяктаган. Шерл1 ата Базаралыны да, кептен хабарсыз кеткен соц, елд)ге санап, кез жумыпты. Оныц ел:м!Н ез ейел1 Одектен оцаша сурап бшгел1, Базаралы бщ кун бойы жанра плдеспей, куцпрт тартып унс!з калган. К.аз1ркуздщ ез! де кец!лд1 кетертш, кабакгь! жадыратарлык емес. Царашаныц ортасы ауган кезде дала да тозган. Уй 1шшенде жылу кеткен. Б1рде жел, б!рде лайсац, беймазалык аскан кез. Кептец бер1 купм! жок коцыр уйд!ц уз!К-туырлыгында жыртык та мол. 1ргеден соккан желге де тетеп берер лыпа жок. Жауын жауса тамшы агып, тун суыгы мен кундЬп жел сокса жудеу уй коса азынайды. Бупнп баспанасы аса б:р кержс!з, сорлы мекенге айнажац. ЖЗптекпцец щепа куздеулершиц01р1 —Шеггпкелде отырган аз уйл! К,аумен аулы Бралыны жайлайтын жатактардыц кыстауларына жакьш еж. Бупн тац аткалы сол жатакзардан едей Базаралыга оцаша кер1спек боп карт Деркембай келген. Базаралыныцуйцде еекмжте ею дос езгеше б1роцашалыкта у^акежжб№^ СКНЩкункептп. Базаралы еуеяи. езМ н уй менен

жакындарыныц куйш шолып, мундап етп. Kepnii уйден азын- аулактобылгы, кекпек жиып екеп шай цойып, кдткан-куткдн eu асып журген жудеу жузд! эйелше царап отырып, Базаралы алташкь! енпмесш содан бастаган. — Цаншырдай цатып, кункакты болтан ycii де тозтан, ез1 де тозтан кел!Н1ц -Эдек мьшау! Келсен,, ашпа жалап, куйж шагьш, бул жылайды. Жалгыз баласы Сары болса, сыйдйтан бойы бар, цурайдай наткан. Шоцпыт тымак, шойцима ет!К сыбатасы болыпты, жалга журе ме, негылады? Менен бурын айдаугакеткен Балагаз онда елщ! Кдтьш-баласы торгайдай тозып, ол кеппть Жалын жастык кун1нде «лап crin» жангандай боп, Оралбайым шыганга шыгып, ол кеткен-д1. EipÍMÍ3w жау айдаса, б1р!М13д1 даурыга дау айдады. Намыс пен енер Балагаздан да, менен де Оралбайдамытым болсакерек ещ. Оралмаска одакетп. Кай сайда калтанын да бмген жоцпыз. Осыньщ 6epiH ойласам, Цаумен тукымындабу кудайдьщалмай калганenii жокекендедм. Агайын, эдш!нд! айтшы! Осы м етц жайымды ойласан тумсытьщ таска тигендей болтан жокпа!? Бузыкгыкган, жауыз, жексурындьжтан тарттым ба? Жок, едшет керек. Олай емес ед4м той! «Кенбеймш, табаныньщ астында тыпыр етпей жата алмаймын. Басымды аларсын, 6ipaK журепмдеп жалтыз шагым Ж1гер1мд1 алмайсыц. Намыс отымды сенщре алмайсыц»деп, кдсарысьш enicinni3. Бнй, Mme! Баксам, 6ip Кдумен емес! Айналада, ойдым-ойдьин аралдай боп, байлыгьша, барлытына мэз болтан кей аткдмшер пысыкгы, малта беккен арамтамакты кайтеШн. Ол, ез1Цбшесщ, баятьман менщ туысым да, татуым да емес болатьт. Оз1ндей, ез!мдей елд1 айтам. Бдщк санасы жыртык ктм , кара лашык iniinae де сенбей жанган жаксы ел1мд4 айгамьш! Бупн кущренсем, «жене сол»деп кущ ретп отырмын. Сол кептщкезше кек шыбьш бурьштьщан да мол уймелет! той! Арманды картым! Шерменде ÍHÍHайтса, соны айтадыда!—деп, Базаралыкептен оцашаойлаптуйш журген ойыныц 6ip жел!С!Н осылай тараткан. Бул шакта сакал-шашы тана емес, кабак тупне шей!н ак араласып, т!кие сояулантан Деркембай насыбайьш тскеп, aybtp ойлы ecTi басын изейт у ст огыр. Kepi K03ÍHinкереген, сергек оты елi де ешпеген. Узак eмipдe Kecrri керген кененщ сыр уст1Нде умытпас MÍHe3¡Kuiiri бар. Базаралыньщ онсызда жудеу кабакпен айткан уй жайын ол козтатан жок. Бунын еуелп айтканы — 6yriHri байытандардыц жайы. Базаралы кeткeлi eKiMAiKneH, айла- тесшмен, саудамен мол байлыктар тауып кеткендер бар. Bip 69

Текежацда кджр сепз жуз жылкы бар екен. Жиреншеде сепз жуз, Оразбай мыц бес жузге жепазтп. Абыралы, Кунту, Жакыптар — бэр{ де бул кунде «мьщгырган бай» атанады. Ал жатак атаулы болса, оныц саны бурынгыдан да молайып, кеп ортасын кедейлж кернеп барады. Осы жайды шола отырып, дел ездершщ куйже жеткенде, Деркембай мыскьищай сейлеп кетп: — Кергенщ — сол керген, Базаралы. Сен кеинп жургенщ туралы гана айттыц. Эз1р керш отырганьщ сол гой! «Отырган жаксы, жер емшепн емген жаксы, жауга жалынганша, кара жерд1 тырмала!» дед1к. Ушы-киыры жок эл1 тшек, ел! ум1тпен, баягы езщ тастап кеткен куйде кырык уйл1, кыруар уйл! жатак болып сорлап, 613 де езер келем!3. Рас, б1р теу1р1м, жальшьш, емт{п жатканым жок. Жощныльяыммен, ит корлыкбейнеттммен, «тузы сор, ецбеп еш» кам-карекет1ммен болсам да, эйтеу!р, жат уцщц босагасында еместн. «Олсем, ез шокпьггымааркамды орал елем» деген азын-аулак алданышым бар. Б1рак не керек! Мойнымда каргыс камытындай б!р жокшылык—баягы жокщылык. Ецбекке ен!м жок, корлыкка ел!м жок. Сонымен, «жатактык», «жокшылык» деген!Ц, елмел1 епзд!Ц басына !Л1нген мойьшагаштай узакем1р!м1зге суйретмш келед. Желкем жауыр, еукем тозып, С1р1 болды. Кеп*пц куш осылай, кул боп кспп барады!—дед. Бул да сез аягын Базаралы токтаган сагага экеп сарыкды. Эцпме арасында ез жайыныц бip гана жубанышын айтты. Баягыда Базаралы жас шагында б!лспн осы Деркембайдыц или Керкембай бар ед:. Ол ерте кунде ¡шк4жакка, орыс ¡нпне жалга жур1П кеткен болатын. Базаралы кеткен соц, сол Кер­ кембай елер шагында ылдидан, орыс шпнен Дэркембайга селем айткан екен. «Кез!м Ч1рще б1р кepiciп калайык!»— депт1. Дэр- кембай барьш жатканда, сол йла кдза болыпты.Олер1нде жалгыз баласы мен елмел1 кемтрш «колыца ал!», «елге алып кет» деген екен. Содан калган жалгызбалаДеркембайдьщецщп тынысы мен куаты боп жур екен. Ол Дэрмен ед1. Бул Ж1птпцтагы б1р сырьш аш ьт, Деркембай ез! сырлас Ба- заралыга баян етп. Дермен Керкембайдыц ез баласы емес екен. Ол баягыда Кунанбай елт1рет1н Кодардыц немере 1тс1 боп шыкцъ!. Кегадай баласы екен. Сонау б!р жылдарда Кунанбай Мекеге журердеДеркембай касына ерпп барып Кунанбайдан есе сурауга апарган бала Кияспай дейт!н осы Дэрмен екен гой. Кияспай деген лакап атты «кыцыр» деп М1неп, б!р келденец агайын койыпты. Эз аты Дермен екен. Сол жет!М баланы

Деркембай езйюц irnciHe апарып бала гып берпгп: api агайынньщ баласы, api Керкембайда ул жок болган. Оньщ успне, Дэрмен баласоншалыкзерек, ыстыкжас болган сон Керкембай йржолата ез баласы eiin кетшт!. Деркембай да оны енд1п жалгыз 6ip кез1ндей керед! екен. Деркембай кейн сол жалгыз Ж1пт — Дермещц ез колымен екеп Абайга косыпты. Ka3ip 6ip жагы жатакта,б1р жагы Абай касында жур!п етпрлж етед! екен. Базаралы Дерменд1 кергенш айтты. Оньщ енер!не журт суйс!нгент, ecipece, Абай ден койып отырганын еске алды. Деркембайга бул сезд Базаралыдан есту сыйдай Kepimi. — Басында домбырамен былгактаган, ойсыз, талапсыз са- уыкмасы мадеп ем! Ецщ баксам, келген сайын Абай сез!н айтып келед). Оз! де Абайдьщ !31нде, жолында сиякгь!. Сонысына шпм жьшиды!—дед1. Базаралы жакында Абайдын Дэрменге айткдн есиет1н еске алып: —Дэке, ÍHine Абай улкен сез айтты-ау ! Озге iHi-балага айт- паган сезш, артпаган ум!тш Дерменге арнап, соган артьт отырды 6ip сездщ кезепнде... Сонысы маган катты жакты!.. Абай, теп, Кунанбайдыц Абайы емес, халыктьщ Абайы бопты рой мулде! «Халыкболгацда, жылаулар халыцгьщ крсынан табылсам»дейпн бопты. Сонысьта Дермещц канаткуйрык еткендей. «Bip улкен елец мен улкен енер айг! деп баулып отырганын керд!м,—дед!. Деркембай тагы да кещлдене туcri. Ещц 6ip кезекте Базаралы калада езш карсы алган Оразбай, Жиренше, Бейсенб^ Кунтудай байларды да еске альт сырласты. — Кеп кундер орталарына алган болды. Ертел{-кеш 6ipi «акцлым»деп, 6ipi «накьшым»деп кулагыма кайдагыны куймакка тырысты. Ацгарсам, бер4нде жаткдн 6ip мудде бар екен. «Басын тауга да, таска да соккан Базаралы емес пе ерц. Барган жержен артыкжамандыктаппас. Осынытагы шуйлеп салайьщ)>деп, мынау сайлау жешмен ездер! арбасьт жургенталасына ецщ меш жекпек Tepi3^. «Цунанбай баласында сенщ кепц болса, б1здщ де eniÍMÍ3 бар. Кепц кеткен К,унанбай балаларын осы бепцмен 6ip согып кал, сокгыгьт кдлЬ дещц. М етц колыммен от кесемек болады. ByriH e3ÍHMeH оцаша сейлескенде, осылардьщ осынысына не десем екен, негылсам paya деп, акыл косайьт деп ем. Бундайды ойлаганьщ бар ма, картым!?—дед1. Деркембай кеп ipKüireH жок. Ол Базаралыга токтау салган жок, Кэйта кэйрау айткан сияк1Ы. BipaKеуелден басып айтканы: 71

«Тек шиырынды, сырынды соларга коспа! Олар езепн берген болсын-ак! EipaK кыл мойынга такаганда с е т тастап, сытылып, ойнактап шыгадь!. Оз таразыларын багады» деген. Осы ойын таратып келт: — К,айратыц болса, кажырьщ жетсе камырыгьщ 6ip хал- кьщмен болсацшы. «1стеме» демейм!н! CeHiH касын бул кунде езара жаулык уст!нде encipen отыр екен. Сондай кайрандап турган шагында каксата 6ip урып калсац, ол осал болмайды. BipaK сол icimü де халыкпен ¡сте. Тек кецейщц жатка коспа, жанкуйер жакынына, езтд ей езеп талган мундасыца кос! —дед1. Базаралы осы туста жет! ауылдыц Тэкежаннан керген корлыгын еске алды. — Жер менен жердщ туп зор сордьщ туб! ед1 гой, Деке! Цунанбайдан да калын елдщ керген катты Tenxici 6ip жагынан жерге Tipenyuii ед4гой!Бул кунде Кунанбай елееде, К,унанбайлык курымапты. К,айта epmin, ep6in, куныга TycinTi. Тепк! емей немене, ана жет1 ауылдыц кергет!? —Атама! Еске алсам зыгырым кайнайды. Эбдшщ орагы Эз)м- байдьщ кылтасын цырыкса, paya гойдеп ем!Жылаулар елдеген1м сол, солар. Жокгасац соны жокта. Жагаласып жаргылассац сондай сорлаган сансыз кеп уш1Наранда. Эз!мбайдыцзорлыгын еспгенде, бар Шынгыстыц !Ш!-тысындагы сай тасына дейж шулаган жокпа? Соккм-тепк1 кергентц 6epi жагасын ycTan,TiciH басты гой,—дедi. Деркембай жет1 ауылды жактай отырып, намысы бар азаматка бет ейггегендей. БазаралынынKa3ipri Деркембайдан алган куат ce3i оган канат бМргендей. К,айратты ер енд1 калжыц тер1зд! 6ip ой тастап сейледй —Акьшыц акыл-ак! BipaK маган тагы 6 ip ой келед:. Осы кез ел мойнындагы еркелер4ц 6ipiM eH -6ipi белдейп, жамандасып журген кез екен гой. Солардыц желжттрген беттмен соктыккан Kici болайьш. Дел ездершщ уяласыныц 6ipiH e калтыраткандай, катты 6 ip соккы сермейн, Деке! Тура тур, Деке! Мен акылды осы сенщ касында отырьш таптым ба деп отырмын! Тек аз гана аял болсьш. Не кермеген басым! Тел1-тентепц «6ip сойкацды бастауга дел осы демнщ успнде бекщщодеп бш, Деке !—дед1 де, Базаралы дастарканнан 6 ip Tyñip ipiMmiKTi алып, ант ырымен жасагандай болып, аузына салды.

2 Кузектщ суык, суркыл жудеу 6ip к у т бупн Цашамада отырган Тэкежан аулынын успнде тур. Тобыкгы жер1нщ 6ip шел жайлау болганда, тагы 6ip tueri —куздеу. Жайлаудагы ец терп epic пен кузектеп ен жырак, шетк) коныстар Цунанбай ауыл- дарына карайды. Ал бул ауылдар йшнде малы мол болгандыкган жене шаруага пысыц, тыкдкболгацщыкганТекежан аулы еркдшан езгелерден озып, шыркау барып отыратын. Сондайда конатын кузд!гунп ен inend конысы осы Уак жерше *пркелген Кдшама деген кузек болады. Юшкенекелдщ шетш алаотырганжалгыз ауыл—солТекежан аулы. Жаздыгунгщей емес, ауыл yiinepi 6ipiHe-6ipi сыгьмысьш жакьш конган. Уйлер арасындашиден ыкцырмажасалышы. Тунп маддьщжатысына ездертц конысын беймдеп отырган шаруакор ауыл танылады. Текежанньщ ез уй —кел жак шеттеп улкен абажадай коныр уй. 9 зге жсп-сепз жыртык лашык — малшылар уй . Ауыл сырты тозган, сары журт болса да бай ауыл карашаньщ катты суык кара желше жоньш тесеп, кузекп такырлап жеп бтргенше кешпей, тыртысьш отьщ. Текежанньщкалынжылкысы мен кой, туйес1 де ауыл манында жок. Алые кырка, узак калын шубарларда, epicTe жур. Мацынын оты тозган шаруа аулы Ka3ip жакьш конак келсе, «мал алыста, epicie ед^ деп,ел! ет асып беруге сылтауы e3ip. Tinri, ауыл мацында урген итте жок. Олар да сорпа-суйек тимеген сон, жудеу куздщ кун[ндетышкдн аулап, кадгып кеткен. Осындай сырт ажарында дагдылы *прлж белпс! жок, суык кабак жабыркау ауылга уш салт атгы кедщ. Булар: Абай, Ербол, Дермен. Ойда жок кен!лс!з 6 ip жумыстар epiK ci3 атка M im ip in , осы Текежан аулына кел^рген. Абай аттан тускенде, кабак шытынып, амалсыздык, ажарын керсетп. Уй imiHHeТекежан, Кдражан бар. Жене бул кунде децгелек, кальщ, кызыл жузш коршалай кдбындап шыккан царасакалы бар Эзщбай отыр екен. Келгенцер уй шпне баяу амандасты. Текежан Мешен кейшп eлдiц амандыгын, жай-жапсарын сурап, Абайдын кел!С!нен елденет сезгендей болды. «Ел imi тыныиггык па?^ деген созд], «бетен, бегде урыс-кдгыс жок па?»деген жайларды кеп сураскан. Кдражан мен Эз!мбай болса салкын, сызды кабактарьш ашкан жок. YHCÍ3 гана кезек eMip eiicin, казан астыруга белп бер!скен. 73

Олар Абайдыц бул ауылга сирек келет1тн б1лед1. Келсе, жайсызсез алакелед!деп ойлайды. «Унем! бул уйщсынап, кырьша алып журед<» деп ездер1нщ екпелейпнш б1рде-б1р кез умыт- пайтын. Кальщ, жылы к тм киген бай-бэйб1шешн. бул кунде кузекте lirin отырган уй! де жылы екен. Айнала кальщ к тз, текемет, юлем тутьшган. Ортада сары кидьщ оты маздап жанады. Малга Ж1бермей, уйдеп ел) етп аскызып жаткан Царажанньщ ажарын сез1п отырган Абай кеп 1рк1лмей, осында келген шаруасын айта бастаган. Ол ею жумыспен кел1п ед1. Bipeyi — Семейтаудагы Бура жокшыларыныц жумысы. Осыдан он бес кун бурын сол елден Тобыкгыньщ урылары 6ip айгыр ympi кысыракты алып KeTirni. Осьшы Сер1кбайдан керед1. Ал Сер!кбай болса, Тэкежанныц кольшан келет!н уры деп, сол Сержбайды кагьт, арыльт берет деп етшнн еткен екен. Абайдьщ 6ip C03Î — осы. Бул сездщ сырты сыпайы ай- тьиеанмен, уккан Kicire ауыр айыптер1зщ. EipeyjÛHак адал мальм алган баукеспе, жэлеп уры бар. Сол саган арка суйейщ, ягни оны уры eiin, осы кылмысты icTerin отырган сенсщ! Ендеше, оныц 1стеген1 ymiH жауап берет1н де сен. Осынынды женге сал, кылмысыца жауап бер деген тер!ЗД1. Абай емес озге казак мундай жайды мыц жерден майдалап айтып келседе, Тэкежан акыра карсы турар ещ. Kß3ip ку зымиян уй inii элденеден кур томсарганы болмаса, баска сыр берген жок. Тэкежан аз отырып, айлалы 6ip кыр тауып, ащы мыекыл айтть!. — Тугел Тобыкгы уры. Ол уры болган соц, елдщ басы — Кунанбай кажыныц аулы да уры. Оныц шнндеп жасы улкет Тэкежан — бас уры болады. Суйт1п, мал ¡здегеннщ жогын какканда, сурау салганда, сол Тэкежаннан бастап арылады гой, теп. Сен болсац, бул елдщ уяты боласыц, сол уялганныц басы осы деп м ет торисыц гой!—дед! де ызалана кулд!. Абай Текежанга сазара карады. —Bine бшеец, MeHiHсенен белек уятым жок болар, Тэкежан. Сен уялтар ic кылсац, мен уялмай аман калар дегенге ит!Мсенер ме! Сен1 уялтып, соган мен ceMipem деген бакал ecemi кашан коясындар осы, туге!?— деп, Каражан мен Эзгмбайга да суык карады. YpTbi салбыраган кызыл кабак Эз1мбай жуан ак таякты етюр кара пышакрен жоныпотырьт, уялмастан ерншшыгардь!да, мырс erín кулш койды. <Сенгетм-ак»дегендей, штнен жауыккандайсес бщщред!. Тэкежан жацагы Абайдыц сезтен соц: 74

—1шек-царын аршысьш, сырласпайык.та ыргаспайык, Абай. Айтцаньщ Сер1кбай той! Ол minai бул ауыл кермегел! алты ай бодцы ма, немене? К,айда тенттреп журген!н бшген Kici кергем жок. Устап ал да, yirrin же! Арылганым сол !—дeдi. Айгагы, айтушысы жокдау болтандыкган, Абай бул сезд{ц Текежанга дарымайиыньщ e3i де сезт кел1п ей. 93ipre жауапца жарымай, Буранын малы жон1нде Í3Aey, сурауды кеюнге калдырып, ол жайды 6ip догарды. Текежан урлаткдны шын болса, ол малдыц жоктаушысы e3i болатынын сезйрш отыр. Бупнге сонысы жетерл1к. Цымыз жиыльш, шай ннинп болтан сон, YHCÍ3уй шпнде Абай exiHmi 6ip сез1Н бастады. Ол —Текежан мен ЖЫтек арасында кыстаудагы шабындыкжешнде туып жаткан жанадаудын жайы. Абайдьщ ецщп жетк!зген селем! осы. Текежан буны тьшдап бола сала, ойында отырган ец мазасыз 6ip сезйпц жешн сурады. —Осы сезй Ж1Г1тект1ц сол ауылдары сейлеп отыр ма? Жок, елде, басына беле булты оралып журмесе, бойына ас батпайгын Базаралы кутыртып отыр ма? — Базаралы болса кайтупй едИ Ет бауыр туыс OHixi! Жер болса, тагы онМ. EceciH жокгаса да беле 1здеген бола ма? — Ececi Kerin жур ме екен? Жерш алсам, жем1н бермеупн ме ем? —Ол есе ме ей? Тенйкпен 6epin отыр ма едщ жерт? Тартып алатьшсыцда, тамагына болымсыз б1рдеце тыккан болатынсьщ. Жылдагы жайыц юмге жасырын ей? — Осы сезд1 Базаралыныц езше-ак сейлетсен erri, Абай! MeHÍHзеул[м сен болып негыласын!? Айдаудан келмей жатып, арындап жур дейй той Базаралы. «Керсетемт, кездесем!н» деп! Ест)лмей жаткан жок. Сонын кутыртып отыртаны гой, бас KOTeprin! —Басылтан бас кетерсе жазалы. Базаралы базьшасын айтса жазалы! Зорлыкты езщ етесщ де, «зорлык керйм^>десе оны кеп жазгырасьщ. —Базараль! сенщ жокщы болганьвндь!ттлешндеп жургенжок. Абай! Осынымды кашан айтгьщ деме! Ел сыбысын ест!мей жатканым жок, бундайдан опык жегенде керермш. — Базаралыга кылганым аз ей деп отырсьщ той, Цунанбай баласы. —Е, жылаулар Базаралынытауьшсьщгой! Менщ епмнен erin, суйепме жеткен сонын iic-тырнатьш сен 6ip сезбей-аккетгщ-ау, К,унанбай баласы бола тура! 75

— Базаралы жылаткан казактын баласын мен кергем жок, ецдеше! Айдаттьщ да байлаттьщ, торгайдай тоздырып, кебтщ кезш е кек шыбын уймелетпн. Сонда да имен корлыкты Базаралыдан керщм^деп, баксыдай сарнайсьщда отырасьщ гой!.. EKeyi осындай зиццшапшан сездерментез кдгысып, айтысып барып, томсырасып калган ед1. Баганадан 6epri Абай жауаптарыныц тусында, от басынан бурыла ту ст, Абайга суык, кырыс карал отырган Эз1мбай, енд! каткыл унмен KeKeTin, 6ip сез тастады. — Тугел Тобыктыны туц!лткен Базаралы кьмыгы еспл- мегенде, осы ещрде тек öip-ак Kicire есплмеггп! Ол —6isminАбай агам! «Жаксылык, жаксылык* дейм1з, жаксылыкнамыссыздык болса, сол жаксылык аттысы курып-ак калса екен осы!—дед1. Бул кунде азуы шыккан катал, асау Эз1мбай, тепцде, елердей тонмойын, томырык болып келе жаткан. «Тэкежандай емес^, «белдесуге 6epiK<>, «бузар мiнeздep^ бМн:п жур^>дегенщ Абай e3i де ecryuii ед!. Keñ6ip кериерд! «Эз!мбай боктапты»деген сез, кей- 6ip акы даулаушыны «Эз1мбай топ алдындадуре согып, жазалап- ты'>деген сезд!нде Абайга жеткен! бар. Жацагы ол айтып еткен сездер Кунанбай балаларьшьщ езарада айтыспайтын, сирек сыры. Базаралы — Нурганым арасы тагы да кеп, Ж1б1мес тондай оралып отыр. Тонмойын, топас жастыц аузымен айтылган уят, арлы сыр. Жамандыкгьщ сабагын еке мен шешеден кеп алса да, енд! олардан сумдыгын асыра бастаган Эз1мбайды Абай каз:р жирене жек керщ. Шьттакгап отырган жастыкган ызалы кеудесш жулка KOTepin, акырып калды: — Тарт, Эз^мбай, арсыз Т1лжд1! Окецнщ аузы бармас арамдыкка 6erÍHбылш етпей сен басайындеп пе ен!?Жаксьиык!.. Жаксылыккурымасын. Оныменжагаласканжанкурысын...канша жыл жаксылык жолына Tycin, кажыганцай кайрат crin ен? Бэле деп, жуацдыкдеп, малдеп кез аштыц. Тшщ шыкканда боктыкпен, сумдыкпен шыгып отырганы мынау!Жанасып керген жер^нбар ма жаксылыкка! Жаксылык мына Тэкежан мен К,аражаннын отынынбасында, ошагынын бутында маекен? Немесе анатещнде буулы жатыр деп пе ен? Атанын улы болма, адамныц улы бол дейд! жаксылык. Аяныш, эдмет, адал журек керек дейд! жаксылык! Ecmn xepin пе ец, сен мундайды! Жок, жаксылык курымасын, одан садага кетс:н сендей алласы мен арамдыгы кос кыртыс боп косьшып кеткен надан кеуде, ез!мшш жандар! Эз1мбай жауап каткан жок. EipaKАбай сезш бтрместен тагы да ернш шыгара «мырс& берд! де, етепн cLjodnтастап, атып турып, 76

уйден шыгып Kerri. Ага ce3ÍHe сэт те болса ой салу жок. Жамандасып imiHeH бокгаскандай, устасып кеткен KeTic. Баласыньщ ашуын Текежан ангарып отыр. Ол Абайдьщ Ж!птек жешндеп ce3ÍHe де кенген жок. Цыска туй т айткан жауабы: — Биылгы жылы шауып койдым. Шапкан шетгп Жiгiтeккe 6epin, KimipeñeTiH жазыгым жок. Келес! жылы сейлесерм!з. Мына пныещц кайырмаймын. Егер Ж1птек тасып аламын десе, куздеуден кыстауга кайткан сапарымда, сол он кыстаудыц успне конып аламын да, тасытып алган тшещц бар малыма ж епзт болып кана ез кыстауыма кешемж!—дедi. Айткан сездерже зорлыкщыл туысын кецщре алмаган Абай, eHQi YHCÍ3 тыйьшды да, отырып калды. Tafbi 6ipa3maHсон кабагы кетспеген уйщ унатпай, ас тскенше тыска шыгып кетп. Ауыл peni езгеше жудеу eдi. Далада бутгары жылтырап, жалбыр-жулбыр KHiHin, бурсендеген, кус баскан аяктары кызарган кедей балалары Kepinai. Бай yñiHin сыртын жагалап, жук жиылган кунес жакта акырын кYбipлeп ойнайды. К,ойшыньщ коныр лашыгыньщ 6ip y3iri сыпырылган. К,олы, 6eri жарьшган жумыскер ейел уйжщ жыртыгын жамап отыр. Жаланаштанган уйщнкерегесжен жудеу, шокпыт жоцшылыккоржей. Аркасьша ала кап жамылган, басына шокпыт тымак киген Kepi кемтр сол шалажагылган уй iuiime, кара суык астында малма сапсып отыр. Абай жалгыз ез! жагалап, осы уйге такады. Ьшнен: сМынадан да ауыр куй болар ма? Неткен сор! К,ара суык кун мынау, баспанасыз жел OTÍHÍH астында лыпасыз, жылусыз жыртык шокпыт жандар мынау... Юмдер екен?» деп, eyeni уй сыртьжда курым y3ÍKTÍHкоп TeciriH жамап отырган жас ейедщ керд!. Абай бул ейелд: танымайды екен. Жуз! жудеу, KniMi жука келжнщ ажарында наукас бeлгici бар. Бетнколында кек тамырлары 6MHin, жетюре тусед!. Абайга жалт карап именген жуз{не болымсыз кан ойнап шыгып, дел ею 6eTÍHÍHушындадерт танбасьшдай айкындап тур. Кел4нмен амандаса бергенде, Абайга уйдеп кем тр де бурылып карады. Бул уй юмднй екенш, Абай ещцтаныды. Кемтрге такап кеп: —Ойпыр-ау, №с-ау, сенщ уй н бе ещ бул? ! Осынша жудеп, тозган KÍM болды екен деп келе жатыр ем!— деж де, Абай Hic кемтрдщ касына уй imiHe к!рд1. Енщ ацгарып караса, HicTin жыртык KyniciHÍH eKi етеп жайыла Tycirrri де, ею жак буйржде

ею юшкене бала суьктан тыгыльш, паналап отыр екен. Бала- лардьщжакрарынанбоздарышыккан, шаштарыузарран. Жуздер! мен юртктерщце нальщ коркьжыш пен ауыр уайым тургандай. Екеушщде кездер! Абайга жасканьш, жалынакдрайды. Крп-кэра ашык кездер! де жазыксыздан жаза шеккен панасыздык, сор уйелегендей. Арык, куп-ку бетгерщде аштыктабыда бар. Keaaepi алара тускен елйз балапандар тары да 6ypicin, ежесше тыгыла берд1. Шамасы, бес пенен уш жастардагы аянышты бебектер. Абай Hic кемтрдщ амандаскан сездер1н де еспместен, ею шиетгей баланыойлаганда, ез журеп тоцазып, капы 6ypicin кетп. Hic капалык жайын баяндап отыр. —Кдрарым Абай-ай, 6i3re берген кунщ ана байдьщ уйшщ ип екеш кпне де бермесш, негыласьщ!—дейд4. Абай бул кемтрдщ баласын еске алып: — Балац кайда? Иса кайда? Энеугун! nimeH басында «6ip азаматтьщ iciH карлик» деп келш ед! Магаш. «Баласын ежет, жаксы eTin ecipreH екен H io деп едь —Сол ежетпк басынажетпесе нерылсын! Кырьша альш отыр рой Эз1мбай. К,ойшы eTin, кунузьш лыпасыз куйде кой шетше салып койды рой!—дед. Кнпкене бебектерден ал1кезш ала алмаран Абай балалардьщ бастарьшан сипап, атгарын сурады. Улкен{ —Асан, Kiuiici Усен екен. Аттарьш ездер1 акырын ранашала сыбырлап, ть^аураткдн унмен айтьш берд:. Абай HicTÍH б!рталай муцын тындап ед!, кел:т болса ауру екен. Ыстык 1степ 1шерл1к отын табар да жан жок. Иса болса, ымыртга 6ip-aK келедь Ауру к ел ^ 1 отынра ж^беруге KeMnip аяйды. Сонымен кунузьш мьшау юшкентайльшасыз ею немересш осылайша бауырына басьш отырады екен. — К утм осы, балапанын канатыныц астына тыккан Kepi тауыкгай отырраным мьшау!—дед. Текежан уйшщ жаньщда калыцюнз жапкдн отау уй бар. Ол — Эз1мбай отауы. Сол уцщцжаньшатуйе шегерщщ.Тенцеп екелген кара киы бар екен. К,аражан бул кезде уй!нен e3i шырып, ни екелген бурыл сакал малшыга зеюп, eMip eTin тур. —Крды берме, туп кершгенге. Улкен уй мен отаугарана белш кой! Отын KepiHce шет1нен кылкиып, «6ip жагым^, «ею жарым^ дептшенш,телм1рткелед[ де турады. Тарт! Жогал уйлерще!Неге келдщ, сен катьш?— деп, жылцышыныц кeлiншeпнe,— сен де аулак бар —деп койшыра жене 6ipep жыртык ки1М, жудеу жуз, боздапй бала мен кцздарга акыра зеюп, айдап салды. 78

Тек журтгьщ бершщ соцынан ацырын басып, корганып келген отьшшыньщ кетж Tic, шубар кемшр1не гана орта цап кара кдды зорга елшетш берд!. «Ал осыган ырза бол!» деп, Царажан кейн кайта берд!. Абай осы кезде Царажанды токтатып, 6ip кап 03Íбуйырып белек Tycipni де, отыншыга алгызып, Hic KeMnipAin уйше женелтп. Абай Кдражан кайта бурылганда кул!п Ж1берд1де, жецгесш ежуалап цалжын, айтты: — Ш!ркш, К,аражан-ай! Сенен де мырза бай бар ма екен? Кедейн сендей жарылкаган бейб!ше керсем кез!м шыксын! К,айт1п кана кара кидьщ орта кабын киып берщц,—дед!. Царажан ез iciHeH кысьшгандай болды. Бул кунде эж1М тарткан сургылт жуз1н сел жадыратьш, Абайга кезш сыгырай- тып, кул1п карады. Орамды TÙiiH, айткыштыгын бул жерде 1рке алган жок. —Кдсымнанбетер кайным-ау?Бул жердеде сыртымнанбагьш, сынап тур ма ед!ц?—деп, Абайга eciK ашып, уйше юрпзд!. Царажанмен ез!лдесу!, Абайдын баганадан берп туйлген кещл1н баскщнажадыраткдндай. Ол Kß3ipайналадагы бар керйсиз куйю куйлерден езшше 6ipезгеше ушкьш, шабыталгандай болды. Ызалы мыскыл аралас ашьшган ой сергек оянгандай. Торге карай ширак басып кеп, отыра сала Дерменнен кдгаз бен карьшдаш сурады. Дел осы кезде тыста, уй сыртында, дабырлап журген усак балалар сыкылыгы ecrûiin ед1. Жыртык кшм киген, урпиштонуан жуздер! бар уш-терт юшкене бала еиктен бас багьш, оты маздап турган улкен уйге сыгалайды. Жылы жерге жакындауга батылы да жок. Кцзыга, телм<ре карасады. Царажан ол балаларга коз; тускенде «тейт арман, шык» деп, шошьла ypKiTin ж!берД1. Сол балалардьщ алдьшда уй 1Ш!не батыл енгсн юшкене кара домалакбала Шешш ед1. Ол—Текежан, Царажанньщ Эз!мбайдан туган улкен немереа. Етnicep кезде улкен уйгежодцастарын eprin жупрш келген. Kp3ip Кдражан казаннан 6ip жипк Tyciprin, сырлы тостаганга сальш, сол баласына устатгы. К,олына кездж берш, сыбырлай буйырып, ацыл айтып жатыр. — Уйде отырып же! Далага шыксац, ана кедейдщ оцшен сумелек баласы колыцнан альш кояды, жалынып сурап! ЕмМп артъщнан калмайды, асьшды !шюзбейд1, зер 1шк1рлер! Шыкпа, цасымда отырып же!—деп ц а ц ы л д а п отыр. Шепйд бала кетейн десе, кете алмай, курбыларынан уялып, жалтак-жалтак erin, асын да жей алмай аландап кояды. BipaK

ызгарлы шешенщ курыгынан кутылар да емес. Абай бул куйщ де мыскылды жузбен тугел багады. Ойлы кез! уй !Ш1не, К,аражан, Текежан жакка жалт-жулт карайтусеш. Шапшандаган шабытпен курыш сездер катарларын куйып отыргандай. Ербол мен Дермен от басына жакын отырган Абайдыц сырт жагында жантайысып отырып, куб!рлес!п кояды. Ербол Абайдыцмундай ашу артынан, катты кдктыгыс, сичону артынан елец жазса, мыскылсыз жаза алмайтынын бшедь Дэрменге куб!рлеп: — Бала, Абай елецге кетп-ау! Дел осы жолы юмге шан- шылатынын ацгарасыц ба, жок па?—дедь Дермен баганадан 6epri дауда e3i кащрлейпн Базаралыньщ6ip муцды куйлер!н ойлап отырган. Сол безмен топшылап: — Мбн бшсем, Абай агам Базаралыныц Текежан мен Эз1мбайга айтатын дауын жазып отыр!—дед1. Ербол ойы олай емес ед1. — Жок, мен бшсем, дел бупн б!зге мал соймай, Kepi койдыц ел! ет!Н асып отырган Кдражаннын сарацдыгын найзага шаншып жаткан болуы керек. «Соны айтса екен!» деп мен де жатырмын. К,азанныц сыртына карап, карным ашып отыр!—дедi. Дермен калжыц айтгы: — Ереке-ау! К,арныцыз канша коцылтаксыганмен, Абай агамныц елещн К,аражанныц казанына тус!рмей-ак койсацыз нетп ! Бундай аска сарац байдыц сыбагасын e3ÍMÍ3де бере алмас па ед!к!—дегенде, Ербол да кулд!. Осы уакытта Абай жазуын токтатты. Енд1: — Ербол! Дермен!—деп, екеуш катарына шакырып алды — Текежан, Кдражан, сендер де тындандар !—деп, уйд1ц imiH тепе елец етк13Д1де, жаца елецж окып кетп: Кдраша, желтоксан мен сол 6ip-eKi ай Цыстын басы 6ipi ерте, Ôipeyi жай. сЕрте барсам xepibvà жеп коям» деп, Ыцтырмамен куздеуде отырар бай!— деп 6tp токтады. Айтып отырган аулы, каз!р ездер! отырган Текежан аулы е к е т тындаушыныц барлыгына тал еткендей таныла кетп. Ербол мен Дармен: —Б..; бесе!.. —Берекедт, Абай ага!- д ест калды.

— Айтпап па ем, бала! Токтай кал!— деп Ербол сыбыр етп. Содан epi Текежан аулындагы мал баккан малшынын, отыны жок керын уйлерд!Н, куйлер! Kerri. От тауып жылына алмай боздагы шыккан балалар соры да умытылтан жок. Орта кап кара ки, Kepi цойдьщ епмен Ерболды женелтпек боп отырган сарац уйдщ ece6iде айтылакедщ. Дел осы y^QÍn балалар турасында таныткан ит MÍHe3ÍHe арналган каттм мыскылсездер еншшьяацдапшыкты. Байуйне батыпюре алмаган, жасканшак, жыртьж балалар мен олардан тамагын урлап imin отырган Ш етш таныдды. Кедей баласьша жиренш атыпотырган, ыскырган Каражан мтездер4каз-калпында елец катармна Tycri. ... Бай уйне Kipe алмае тура умтылып, Бала шыцеа асынан уз'п-жулып, Ык жагынан сол уйД!Н узап кетпес, Уйген жукт!ц кун жагын орын кылып. Экеи мен tueujeci баланы андыр, О да ез1ндей ит болсын, азгыр-азгыр! Асын жендеп 1ше алмай кысылады, К,урбысынан уялып еншен жалбыр... деп, шуйшген жолдар neciH тауып жатыр. Bcipece, «Ода ез}ндей ит болсын, азгыр-азгыр!» деп эйплеп айткан ауыр соккы Кара- жацды как бастан камшымен ургандай болды. Бай мен кедей арасындагы 6ÍTÍMCÍ3андыекдндак айтылды. Балага шейн еюудай хал бар екенш Абай айтып бергенде «булай емес» деп дау айтар, мойын бурар шама Каражаннан табылмастай. BipaK Абай елещн бтргенде, Текежан мен Каражан дау айткан жок, ашу айтгы, —Жамандауга келш пе ец?—деп Текежан бастады. — Hyp жамандау емес, жаулап маскара еткел! келген гой! Атасы мен жецгесш «ит»дегеннен артык кандай жаулык болущы eдi?—деп, Каражан тулан тутты. Абай тек канасылк-сылккулш,елецщДерменгеберт жатыр. Дэрмен кагазды тез буктеп калтасына сала берщ. Текежандал осы кезде ес жия акырып, Дерменд! боктап ж!бердь —Цайдаапарасьщ? Кэлтасьша салгышынмуныц!.. Уйме кеп, «тамагын жеп, табагын теп!»деген юм екен буларга!? Bepi екпел, Ka3ip жыртып отка тастаймын!—деп зекцц. eмipлi буйрыкпенДерменге кольшда созды. Абай мен Ербол капы каркылдап кулклп, apara Tycii. Дерменде бермек ой жок.

Текежаннан бойын кдшандатьш, еленд! цалтасьша тытып жатыр. Текежан ецщ катгы сурланып, ызалана туст, Абайга анык зекш отыр: — Жой мьшау еленд1 ! Жоясыц ба, жок кетюесщ бе!?—деп, кадалып турьш алды. Абай eni де куле тусш: —С е т айткам жопкой, батыр-ау! «Ит>>дегенде натынынды айттым! Кдражанга да эзш айткызбаймысыц? Жон, елде, мен1ц елещмтцэз1рей!л! сен бе едщ! Тш типзсе Kenip болатьш, сенщ катыныц кажы ма? Эулиец осы ма ед!?— деп, жолдастарын кудщре сейлеп, калжьщмен кутылмак боды. 6 ip an Царажанньщ ашуы кезд1Ц жасьша да айналды. —Кдсым айтпайтьшсезццкрйнымбопайггымдейсщ! Иланбай- мьш! «Уйелметцмен, уйщмен жаусыц!^ деп отырсыц гой тагы! Кешпеймж! К,айным болсац, жырт! Жой каз!р!—дед1. Текежан да «жогалт, жой»деп, Абаймен алысардай кадальш отыр. Ербол сол арада Дерменнен еленд1 алып, жылдамдатып кайта окып жаткан. Енд1 exi туыскан арасы анык урыска айна- латыньш керген сон, ол жанагы К,аражандь1 тулаткан балалар жайыцдагы eni ауыз сезт цайта-кайта кайырып, жатгап алран-ды. K,a3ip Абай колындагы карындашты сурамастан ала койды да, Тэкежанга карал: —Текежан, бар еленд! жоймайык. Оныцтш бата алмас зорлык блады. Олец сез эзш де болса, салмагы ауыр, зэр; кетпейпн сез екет рас! Кдражанга тиген жерш мына мен ез!м жок кылайын! MiHe, еш1рд!м!— дед! де, жацагы ею ауыз еленд1 кайта-кэйта сызып, emipin тастады. Осылайша бар соракысы бадырайьт турган epi зорлык, api жуандык, epi арамдык уясыццай бай аулында, сол кунп казак сахарасыньщ басындагы тарихтай, куйзеу кузд!ц к утн д е Абайцьщ аньщ елмес, ешпес жене 6ip сазы туьш ед1. 3 Цыстаулык жер!н унемдеп, алые куздеуде алгашкы кар жауганшатырысьш отырган Тэкежан аулы Мусакудцагы кысгаува ещц такап келген. Анада Абай келш сез кьмган Жiг!тeк ауыл- дарыньщ ninieH дауы енд< б!рталай дацга айналды. Абай ез туысканьш айткэнына кендре алмаган соц: «Тэкежанньщ ¡степ отырганы зорлык. Мен арьщдым, айтканьша кендре алмадым. Бул ектемдкке кандай жауап етсец де paya. Есенщ жоктай бм, агайьш»деп, Эзбеген, Шуйпнсуда отырган Ж1птектщ он шакты 82

кедей аулына e3ÍHÍn селем!н айткан. Сонымен жацагы ауылдар Текежан шаптырып, уйпзш койган он шакты мая niniemn езд1- 03Í кыстауларына тасытып алган. Осы жайды Мусакулга тацап келгенде ест1ген Текежан 6ip тунде ат шаптырып Ызгутты, Майбасар, Ысцактарды шацыртып алып, тентек кецес курып, щьщыр байлау жасаган. Ж:птек айтканын icTece, бул да сонда ашу успнде айткан зорлык сертт осы кецес бойынша орындауга бек!ЦД!. Сейпп, елдщ 6epi цыстьщ шел шшген соц тепе кыстауларынацоньш алса да, Текежан аулы тын сылтау тауып, кыстауга баруды кейтге калдыра турды. Соцгы кешкенде тура жацагы Ш уйпнсу, Эзберген сиякты коныстарды кыстап отырган он ауыл Ж1птектщ дэл цыстауынын усттне барды. Солардыц жер1не цалыц цойын, туйе, сиырын каптата жайып, баса цонгалы Komin кедщ. Кеш алдында Текежан, Эз!мбай, Майбасар бар-ды. Кас- тарына он шакты ер-азамат, некер ерпггп. Кдчьщкештщ цонатьш орнына кеп, топтаньт тур. ЖМтектщ юшкене шым цоралары аягыныц астында калып бара жатыр. Аз rana ауылдардыц цые талшьщ етепн, иек астындагы болымсыз ши цорыктарьша цалыц цой мен туйе, сиыр жапырлап кеп тумсыц салды. Кейб1р кора- лардьщ аласа коршау артындагы маяларына бос туйелер, коцкак муй!3 улкен сиырлар артыла тура калып, царбыта асап жатыр. Буншалыкектем зорлыкты кутпеген момын ауьщдар каз1р 6ipiHe- 6ipi жупр1С!п, жалгыз-жеупк тай-тулагын MiHicin, шапкыласып eôirepre тусп. Аздан соц ЖМтек ауьшдарьшан бас курап аттанган он шакты салт атты Текежан аулы жупн Tycipin, кереге жая бастаган кезде сол зорлыцшыл ауылга карай беттед!. Ж1птекпц бул жиыныныцортасыцща Базаралы бар. Текежан- дар ел1 уй Т1плгенше, тобын жазбай, ат успнде мал аралап жур. Ж!птек тобын бастап келген Базаралы байбалам салып, бакыра-шацыра келген жоц. Олтартынган салмацпен сейлед1. ЗМ бар сарац ттлмен тьщ куатгы керсеткендей. — Же, Текежан мырза! Бул icren турганыц цысас екет мэл1м гой. Коркып, буккан ЖМтекп тагь1да букда торгайдай басынан асыра тас лактырьш, букдыра туешещ. Онсыз да жаны ашымас цудайынтагыда танытатусейш дептурсьщ ба? Жоц, елде, жерш жеп, шебж шашып, жарты лашьщ жаман уйлерш уйелмешмен куртайын деп турсьщ ба? Шыны, мынау кай кылыгыц?—дед1. Текежан кдмшысьш ердщ касына келденец сальт, ею цолын сол камшы сабына таяньш, узецпеш цнренштурып, Базаральшы жер кылардай кекесш жузбен карады. О да киска сейлемек. 83

— Кдумен баласы, ceHin кыстауьща кондым ба? Эз аулын анау, Шыцгыста емес пе? Дел осы жерде с ети кылшыгын Курыды ма? Базаралыньщ сурауына жауап бермей, бу да сурау берд1. —Агайыным, жанкуйер!м, «ертесем де аратуспе» дейС1ц бе?! Саган да, буган да агайын екем, ара сез де айткызбайсыц ба? —бзщбтимеген екем, ендеше кактыкра, агайын! Жайыцатур, кил!кпе! — Жылатсам да, талап жесем де ун шыгарма, туяк cepinne дейсщ бе? — Сен1мен сейлесер жауабым жок. Ш ешенджке, каньшезерлиже Базаралымен жарысамдеген бэсймжок! Жецс1пм де жок. Агайын, аулак тур дед!м, аулак бол! — Бар сезщ осы гой, Текежан мырза! Зорлыгынд, содыр- сойканыца жауап та берпн келмейд) гой! —Келмейд!, уе, келмейд! ! ^ Бермейс1н. гой жауапты! Бермейм1н саган! —Шын бермейс!Н гой, Текежан!? —EepMeñMÍH, бермеймш! —Же, жетп!Сен де уш кайырдьщ,менде уш кайьрдым. Жетер шекке жепскен екенб)з! Енд! будан былайгы icxe, xecip мен кеселге 6i3 айыпты еместз. Опык жесец, ез!Ц жерсщ! Атадан ул боп туганым шын болса, туныгынды 6ip шайкармын, Текежан! Ею тумак жок болса, ею елмек те жок. Еркек болсан, осы арадан кешпей отыра бер !—дед{. Патты ашумен кайнаган улкен кез!н Текежан мен Май- басардьщ бетоне кезек-кезек кадайды. Талайдагы ызалы сездер1н Катты айкайлаптурып айтып-айтып берд) де, «тарт бермен!^деп, тай-байтал м)нген кедей-кепш!пн epiin жур!п Kerri. Текежан аулы Базаралыньщ epeyûi сезше былк еткен жок. Пар ею жауса да, уй ipreciH шыммен KOMAipin алып, тагы да ьжтырмасын кургь1зьт койып, кунщз-тун демей ауылдьщ гпшет мен корыгьшаямасган жешде оть1рды. Тун баласында сол жыртык шокпыт коралардын азын-аулак кыстык отыны, киларын алгызадм. Эз!мбай мен Крражан кейб1р содыр ж!пттерт ждберш, туйелеп артюлзып, урлатып та алып оттдрды, Сонын орайына, KYHai3-TyHбай уйлершщ оты у^лмей, маздапжанады. отыриажмйуки Шуйпнсу^ Кунанбай кс^ыгы, Кррауыл, Балпан ЧЗгт

елдерше тугел жетп. Шынгыстагы калын Ж ттекке де тун аскан сайын дуцюлдеп, сумдык зорлык хабары еспл1П жатыр. Дел осы ек1-уш кун ¡шщце Базаралды белпс!з 6ip жакка жок болып Kerri. Шуйпнсудагы жылаулар елдщ он шакты жас азаматын 03ÍMeH ^ e c rip in ала кеткен сиякты. Кетер тунде осы ж1пттерге коса, Кдрауыл бойын кыстайтьщ Ж1птек*пн коп кедей ауыддарынан жене отыз шакты жМ и! шакыртты. Bip тун отырып, терттен, бестен жиып алып, барлыгына 6ip турл! ic тапсырган. — Колда бар «бутартар» жалгыз болса, соньща мшде, Миялы, Байгабылдарыжатаккажепндер! Сол арадан басталатын6ip жорык бар. Талайдан зыгырымды кайнаткан, арманым болган 6ip жорык. Осыны, сендердей, ез4мдей кедей жорыгы, кек жорыгы, арты не болады деп сурама! Ортаца ажал уысынан, арыстан аузынан кутылып, кайта оралып Базаралы келгенде, ^ецщ етепннен устал елермш-ау<>деген ceprrepiHболатын. Оларынды умыткам жок, ер cepriдептустгем де устангам! Соган беюнген тeyeкeлiц рас болса, сарапка салар кунш туды. Атым жамандеме!Сейгутк мнпземш. Кэруым—карасойылымжокдеме. Сенен бетержылапжургенжатак бар. К,олынакос сойыдщысолар куаньш отырьш устатады. Тек осы сыр 6ipAe-6ipeyiHHÍHаузыцнаншетке шашаушыкпасын. ЖМтекпн анау Бейсенб!, Эбдщпа, Урюмбай, Жабай аулысиякгы калтырауык байларыньщкулагынатимесш!Еанш! ce3ÍM—тобыцмен бетгеме! Екщен,уштентун-тунсайынжогалыпкетте, сол жатаккабарыпжег! Абылгазы екеумз аддарыцнантосамыз !—деп сезш туйген. Булан ары не icremiHiH, юмге калай сокцыгатыньш жтттерге айткэн жок. Текежанмен кеш адында кагысцан KyHi Абылгазы eKeyi осы ерекетп iCTereH де, Í3-Ty3ci3 тартып кеткен. K.a3ip сол Базаралы мен Абылгазы Деркембай касында отырып, узак-узаксырлар акгарысады, мундар айтысады. Ж4птек кедейлер! Базаралы беттеткен багытпен терттен, бестен топ- талып, жатак imiHe келш, ер уйлерге, оцаша ауылдарга жай- ласкан. Базаралыдан eMipкупп жаткан. EipaKбар жiгiттyгeл келш болмагандыктан, Базаралыныц белпиз ici ел4аз кун аял купп, ipKMin турган-ды. Деркембайдьщ юшкене жер уМнде, пеш жанындаотырып уш сырлас шерткен ецпмелер ер сакка кещщ. Кдзфп кундерде булар аш-тогын да елемейщ. Деркембайдьщ KeMnipi icTen берген кара кеже ен кымбат, демд! астарындай. EyriH эр тYpлi ецпм ет 03i козгап, толгана mepTin отырган Базаралы гана. Оньщ енщп кецес1нде унем! 6ip epicKe шалкып, 83

б!р сагага нуйып жатцан ой мен есеп бар ды. Кь1рын Ж1Г!Т нимылынабагышталган кемек эцпме тэр1зд1. «Осы ¡ске нелжтен бек1нд!м» дегенд! ацгартнандай. Енд1п Базаралы Текежан цылыгын сейлемейщ. Т1пт1, Тобынгы ш т щ белесш де айтпайды. Ол ис1 казак, керш б1лген жай да емес. Базаралы каторгада ез!мен жолдас болган б1р нарт орыстыц хикаясын баяндайды. Ак саналы бел1не тускен, налыц тукт1 набагы кек бурыл муртындай боп кезше жеткен. Отюр шущрек кек кез!, суын касы кек суннар канатындай жаба б]ткен жан екен. Бойын Базаралы ез бойынан карыс узын дейд1. «Жиырма жыл айдауда журсе де, эл1 де ею иыгына ею кМ М1нгендей. Тес1 де тецкерген астаудай. Oзiм керген адамныцнары сол!»деп, Базаралы каторгадан тауып кдйтнан досы «Керала^ деген орыс мужипнщ жайын баяндады. 1шю Россия жер1нде, орыста да сан Кунанбай, Тэкежандар итген де кеп, быкып жатады екен той. Оздерш аксуйек, алпауыт деседь Солардыц кол астында калын мужик кэд!мп малындай, пулы мен кущ болады. Т1лесе, колымен дурелеу, жантырмаса, заты жаман малдай айдап сату, улын — кул, кызын куц ету бар екен. Байга берген кыздыц еншюше, нуданда, тамыр-жекжаттын налауына атадан баланы айырып, анадан нызды айырып, кещмп тай-кунандай жетектетш Ж1беред: екен. Осыларды айтцан Керала «ез байым Педоттан, ез керген!м<>деп, тагы б1р соракыны айтты. Керш1 баймен тазы ит жарыстырып, Педот кундес болады. Сол орайда б!реуд1ц жуйр1к и*пн аламын деп саудаласкан екен. Ал Кераланыц он тогызда жасы бар булщрнпндей кдрындасы болады. Жацагы тазы ит иес1Н1Ц сол нызга кез! тус1п сураганда, Педот баспа-бас айырбасна салады. Кь1здыцтигел1 журген жйтп жасьж. екен, аратусе алмай цалыпты. Ею бай Педоттыц сарайындатунде арак !Ш1п, мае болып, жацагы жас кыз Аксиньяны мазагына альш отырады. Керала сонда намысна шыдамай, еркекпк б!р 1Сслип. Терезеден тунде кеп багьш турса, тазы итке цыз айырбастап алган коркаубай Аксинья нызганорлыган жасап, арын жазалай бастаган кершей. Сорлы кыздыц кер! коркаудан жаны урюп, шырьшдаган екен. Терезеден багып турган Керала балтаны Ж1бер1п урып, жанагь! байды жаралап, нан кустыра жыгыптыда, тэуекел гьш тас жутыпты. Орыста «Кызыл порази дейпн болады. Мужик орта- сында кекп болган байдьщ уй-мулк1н ертегецщ айтады. Жацагы бай утн1Ц терт бурышына кэресж мен карамай нуйып, эз!рлеп тур екен. «Б1р ¡степ налган сон, эйтеу!р, басым кетп гой, не де болса ата-бабам, нарындасым. анам атаулыньш кан кектеош ала 86

елейш& деп, байдыц бар дукен4н, уй -м ул кт, кара-корда казьшасьш тугел лау еттазш, eci шыгыпталып калган карыцдасын аркалап алып, калын, мещреу карагайга кашып Kipin KeiinTi. Сонымен 6ip жарым ай бойы тогай шпнде кашып жур1п, 6ip бай емес, атыраптагы талай байлардьщ уйлер1н ертеп, шеттнен банкрот кыпты. Узындагы еппнщ, кыскадагы кепнщ 6epiH алыпты. Bip жолы он, 6ip жолы он бес Kici боп алпауыттар камаганда,тек жалгь!з ганаTeMipшокпармен шепнен сшейте урып жыгьш, eKi рет кутылып кеткен екен. Уииныиде капияда пат- шалыктын карулы соддаты кеп, успне каптай куйылып, кол- аягын бугаулап, тутцын eTirni. Анау жараланган бай ел]мш] боп, барып-барып ацыры жазылыпты. BipaK кисык мойын, шолаккол боп жазылыпты дейд!. Кераланы эуел! ел!М жазасына буйырып, артынан KemipiM еткен боп, «OMip бойы, еле-елгенше каторгада, тар зындан, тас камауда niipin елс1н» деп буйырыпты. Сол Керала, жанагы ездерще мен TyciH айткан аппак шал, елу бес-ак жастагы адам дегенде, баганадан ынтыга тындап отырган Абылгазы: — Алда бацыр, есш ер-ай!—дед!. Дэркембай да тамсанып, басын изед!. — Сорлы жазган! Ер жолы осы да. Базаралы тагы айтып кетп: —MiHe, биыл отыз жыл каторгада, ер OMipiHер кепне курбан еттп, алысуга шыкканда e3i жиырма бес жастагы кыршын екен. Жапа-жалгыз басы epi жалацаш кур кол, жаяу. Сол куйнде намыс таягын ¡ркшмей сермепт! де, жастыгын мол кыльт алып жыгылыпты!—деп, 6ip энпмес!н туйген ей. Керала ез басынан кешкен1н гана емес, отыз жыл бойында талай этапта, талай каторга орындарында, шынжыр астында кун кешкен ез!ндей сан сорлыны Kepimi. Сонда ез1 алдынгы 6ip буьш гой... Ал кежн осы соцгы жет!-сепз жьшдар ¡ппнде де нелер кыршын жас, жаца буындардан шыккан ер крестьяндар да сол каторгага Tirni кеп келш жатты-ау! Жер женшен кысым, таршылык-тапшылык кергенще, калыц крестьянтереден,жуанкожддан,жерт байданкеред)жен. Сояармен, Tinri, патшалыктыц ез1мен де алыска шыгып, сорлаган кедей крестьян атаулы жылсайын, айсайын алькып, кыркысыпжатадь! екен гой. MiHe, соларды бастаган сан ерлердщ де топ-топ больш, Ci6ipre каторгага тускенш кердЬл. Булардьщ алысы мулде белек. Жекелепшарпыспайды. Кальщ ел боп сокзьнады екен жауларьша. Кеп шерлерш, сырларьштындадым. Айызым канды, не керек. 87

«Мьщ 6ip тун» мын 6ip тун емес, «Бактажар» бацтажар емес, анык «Бактажар да», «Мыц 6ip тун де» ныркш, сол еил Керала енпмем ед{. Эр enñMeciH менде жадымдатуттым. Eepi де жанагы Кераладай, ез тусьшдагы Текежаннан жапа шеккен, опык жеген ецшен, Базаралы, Балагаздар кершед!. Б1рацсонда Кунанбайдьщ TÍ3ectMeH куылып барып, жацагылардыц ецпмеан ест1генде, унем) eKiHimiMкалмаушы ед1. М ет сонда жургенде «елден кетпм- ау!»деген кайгы емес, куннтут суйепмш кем!рген 6ip ею тш боп ед1. «Аяктагы суга агып ел!пп1н-ау!», «Кеткенде тук бтрмей, текке KeTinniH!», «Тым курыса, öipeyiHe естен кетпес 6ip соккынь!, тэубес1н ecÍHe туcipe, негып согып кетпед4м!» деп, 03ÍMAi-e3ÍM кинаушы ем»деп токтаган. Деркембай мынадай улкен суре ецпмен1 барлык ерекше ауыртпалыгымен тацыркап тындады. Эз1не TyciHiKTi куйШн. сонынан туган едш ашуга буньщ да барлык, ереушш1 журеп коса кызьш, козгандай болды. Ер кепн алранежет кедещцн батыл icÍHe барынша cyñciHin тындайды. Кеп тэжipибeлi басын изей отырьш, кейде YHCÍ3, узак кулед4. Базаралы енпмесш бтргенде, ол 6ip кызык ойын кыска тYйдi. —Маган бул жайдын 6epiH текке айтып отырган жоцсьщ гой! MeHi де, мына Абылгазыны да туйс4ндрмей отырган жок бул айтцандарыц! 0 3 ine де бул кайрау сез гой. Осыньщ бершен мен не туйд)н десен,ш1! Базаралы мен Абылгазы eKeyiHe сургылт ренщ ер K63ÍHкдоап отырып, езу тартып 6ip сез тастады. —Ecinae болар-ау!Осындай мунды бурьш да кеп айтушы едк кой. BipaK айтып-айтып, мундап-мундап коятынбыз. EipiMÍ3 ай- дауга, 6ipÍMÍ3байлау-матауга кущрене жур!п, кене 6epeTÍH6Í3. Ка- зацгьщасауы не!Курыгы узын кулардьщбугалыгы мен ноктасына 6epi6ip басымыз ûiiHeriHде кететугын. Осы 6ip-an нерсет туйсец екен! Kiжiнyiн кеп, totniryin жок, MeHi картайтцан еюмш осы едц. Бупн де со ма? Сол болса, «кулге шепп, кетеремнен турмай калган Kepi Деркембай, сол шеккен куйнде жата бер» деш! ! Жок, ¡ein болса enai 6ip icTen калшы. О, ceMcepinai 6ip емтеп enmi!—деген. Буныц соцгы ce3ÍHin тусында Базаралы мен Абылгазы uiiMipueHe cyñciHin, сылнылдап Kynicin отырды. Базаралы Деркембайдьщ 6ip сезш ecipece куаттап, кайталап айтты. —«Юж1нущ кеп, KMiryiH жок...» Кандай сез? Тебемнен тап басып, дэлiн айткан сез-ау!- дегенде, Абылгазы да костады. — Сез гана дейс!ц-ау! Табандап турып, тебеден сойылмен ургандай емес пе? Салмагы кандай?—деп, 6ipa3 отырдыда:—Кой, 88

Базеке! Мынандай сьтныц артынан айтылатын сез калган жок. Тек жинал, атка конайык! Жол болсын, ниет кабыл болсьш!—деп, ширыккандай аткып турды. Бул ещрде ce3i мен ici шесе журспн, кейде, TinTi, «ашу алды, акыл сон.ы» деп, карулы iciH ce3ÍHeHде алга сала журетщ Kici — Абылгазы. Базаралы ниет еткен icriH, кайратты кимылын бастау 03ÍHÍHсыбагасы екешнол ацгарыпжурген. Ещц аттанатын мезгщщ дел атагандай болдь!. Бул кезде тун ортасы болтан екен. Y nieyi де ширак козтальш, шапшанкииюп, тыска шыкты. Абылгазы айткэн жацасапарташал Деркембай eKi жолдасын ез колымен аттандырды. Юшкене кораныц кабыртасында кештен CYйeyлi туртан eKi кара шокпарды Деркембай ез колымен ж тттер те эперд!. — Енд! кайтып 6ip сермелмей, MeHiMeH 6ipre ceMin, солгандарын той!—деп ЖYpyшi ем. Осы танда, тым курыса, 6ip сермелш, кептен Keyin калтан ашуым, осы eKi шокпардын салматымен 6ip тана шыксыншы. Ал жоддарын болсын! Тарт жортуылыца!—дед!. Te6iHe женелген eKi азаматынын артынан Деркембай узак карап турып калды. Байтабылдан, кеп жатак!штен, ер кыстаудан дел осы шакта татыталайаттылар жосыта шыгысцан ед:. Жиыны кырыкшамалы сойыл, шокдар устаган, сын жорыкгы бетке алтан ер-азамат он- туспкке тарткан. Сары жотамен,жолсызбен оцшау-оцшау жол жу- pinкеп, Акеспе деген Бекенш! кузепндетугелжинальш, бас косты. Олар токайласканша, кыстыц таны да атып келе жатты. Кешелер кылаулап жаутан кар еткен тунде калындап тускен екен. Аттын шашасынан келед!. Биылты кыстын «жолдас кары^ боп, тутас тускен кершедь Жиьш журтка Ka3ipri ниет, барар бет мел!м. Ецщп сез кыска-кыска eMip, буйрык Typime тана айтылу керек. Соны айтып келе жаткан Абылтазы. —Жиынын кырык бес ж т т екенс1Н. Буныц 6eceyi жатакгын. азаматысьщтой. Kß3ip жол болып, деген!М!3орындалса, жатакгьщ ж4г4ттер!, сендерге айтамын! Б!ЗД!Ц Ke6ÍMÍ3re epin, сонау Шынтыска созылмай-ак койындар! Цолдарына тигенщ алындар да, тезтен жататьща кдйт! Уй сайын, ep6ip лашытьща шейн улес бер де, калтан ¡стщ артын кут!п, тып-тыныш отыра бер!—дед!. Жатакгьщ бес Ж!пт1н касына белек шакырьш алып, кеЖнп улестщ женщен таты 6ipa3 акыл айтып, булармен сезш б т р д 1. Осыдан кейнп буйрык бергет калган кырык Ж1пт болатын. Аттьщ мандайын алдарындаты коныр адырга, Шолпанга карай 89

беттетт цойып, катты булацкуйрьщпен жортып келе жатып, Абылгазы кырык Ж1птп exi топка бедщ. Он бес жМтп Базаралы мен 03ÍHÍHкатарына алып, эмip 6epin кeлeдi: — Сен он 6eciH согыспайсьщ. Тек малды кугынга саласьщ! Улкен кара жолга. Ойкудыкты киып Tycecin де, Ералыны, Аркалыкты басып, Kinii Орданьщ тумсыгына карай тартасьщ! Алды-артыца карама. Тек, жосытып куа бер! Арттарыцнан 6Í3де жeтeмiз. Уктындар ма?—деп, катты айкайлап, айнала 6ip карап элды. — Уа, уктык! —Дегенщ болсын! — Болды, жетп !— дескен ширак ундер, шапшан жауаптар есплгенде, Абылгазы сакылдап KYлiп жiбepдi. —Е, бэсе! Солай айт! Ширак айт! Акша карга аунап шыккан кайсар тагыдай ширыгып капсындар гой бупн, теп ! Осыдан соц езге жиырма бес ж ттп катарьша шакырьш алды. Булардыц MiHreHатгары ipiKri. Оздер! де еншен суйекп, балгын денел4 атпал азаматтар сиякты. Кейб1реулер1тц бшепне ¡лген, узецпге шген емен сойылдары какгыгысып, сатыр-сугыр ericen. Буларга Абылгазы айткан буйрык —согыстыц жайы. —Сендер согыска юрес!ндер! Тугкында азамат калдырушы болмандар, ол1Птуспесен, онайшылыкпен жыгылып туспе жау колына! Ал зэу-сайтан сонда 6ipey-Mipey тусе калса, касыкдагы калганьщ ùiin экетугетырыс. Бул —6ip де! Жауды жайратканда, тш кететтн болмасьш. Типыл erin кырьщдар! Бул —ею! Жыгылган жаудыцбосаган атын эсте калдырып Kerin журмендер! Бул —уш! Кугын согыс басталганда ттзенд айырма, «айрылмас-айрьшмас» деп отыр! 0 3 Aepin соктыксан, умар-жумар тобьщмен соц. Жаудьщ шыгандаган 6ipeH-capaH opmirem болса, аранды ашып жiбepiп, ортаца Tycipin алып каракустан, самайлыктан сшейте сок. Бупн танда ес жимайтын erin, кдн кустырып кеттндер! Таты 6ip C63ÍM — астарыца MiHreHiw кедейд4ц жалгыз-жалгыз ку шолагы гой. Жол бупнп, жау биылгы гана емес. Юшкентай толас бола калса, колга тиген жылкыныц ¡Ш1нде ат, айгыр, бедеу бие боладыгой. Тел атгарынды соган ауыстырьш, шапшацMiHin-Mimn алындар!—дед. Алгашкы топ Ж1пткетагы айтьш еткен жене 6ip жайы болды: — Согыс, кугын катты болмаса, алдарыца тускен малды беталды катты куьш айдамандар. 9з керектерще жарайтындуние болса, буйырса, соны ысырап кылма. Кдн-жыны араласып кетсе, малда береке болмайды,—деген 90

К,атты жортып келе жатып, бар ж ттш е Абылгазыныц атап берген буйрьны осы. Базаралы бул жорык успнде езд!пнен сез айткан жок. Осы журттыц мандай алдында онын тап ез! келе жатканы жетед:. Жора-жолдастары оган алакец:лс!з сенед1. Барлык осы жорыкгыцбастауы да жэне кеюн болар бар кезещ де Базаралыдан тыс калмайтынын бул келе жаткан кырык ж:пт бшед:. Ойткен! еркайсысымен жеке-жеке ceitnecin, осындай еркек сыпатына келпрш, намыспен стюнд[рген Базаралыныц ез! Ж:пттер максут еткен суык сапар ецд: узакка созылган жок. Bip калыпты журюпен Жекец кудыгы деген коныстьщ аяк жагынкесш епл, Шолпан тауыньщбауырындагь!ею-ушкыркадан асып Ж1бергецде, жортуылшылар максутты жер!не такал кадды. Соцгы 6ip кезенге Базаралы, Абьиказы бастаган жиырмаатгы сыдыртып шыга келш ед[. Осы белдщ етепнен Шолпанга карай ендеп жайьшып жаткан калыц жылкы кер1не кегп. Жьшкы шеттнде, эр тусыцда топтанып журген, сойыл устаган кол атгылар бар екен. Жылкышылар жэне кейб!р мал иелер) де болу керек. Бул жайьшып жаткан калыц кос жылкы —Абылгазыга бар eceôi белпл: Тэкежан жылкысы. Бел успнде Абьмгазы арттагы тобын тосып, шоктай yñipin жинап алды. Тал ортада жалгыз ез!. Астындагы бусаньш турган, танау каккан ак боз атын айнала жалт-жулт бурыл, шиыршык аттырып тур. Дэркембай берген кара шокпарды колтыгына кнстыра, аспандатьт, TÍKкетерш алды. — Жэ, Ж1пттер! Мынау алдында жаткан — кектт жауыц Текежанныц косы! Сепз жуз жылкысы жатыросьшда. Осы малды Ka3ipTirepre туяк калдырмай, TÍKкетере альт кегем13. Мойнына туй!п, айдалатын малга ез аттарыцныц шьшбыр-т1зпн:н косып Ж!бер!ндер! Ертгеул! ат, айгырларды косаргаал! Мыкты болса, лезде MÍHin-MÍHÍn алындар. Энеб1реу курайларын шошайткан еркексымактардыц астарындагы аттарынан да 6ip тулак калмасын! Ал ещц, жортуылдыц жолы болсын! Осы кара Henip тобыцмен кара бултгай TOHin кер. Кедей жорыгыныц жолы болсын, тарт! У р ьт таста! Урып таста!— дед1 де, ак боз атка камшыны басып-басыл Ж1берд1, «кеу-кеу» деп, жауга тиердеп кайратпи ерлер cypeHiH салып, жосыта женелд1. Купсек кар агыза шалкан кеп аттыцтуягьшан ак боран бол, аспанга аткуылдады. Барлыкжурттыц ^кеу-кеу!», «капта-капта!» деген айкайы мен ак сойылдарьш сатырлатып, кагысып шалкан агыны етекте жаткан жылкыны катты уркггп. 91

Эл1 кылшыгы курамаган, бусанып кермеген сем!3 жылкы, саран байдыц кальщ шогыры шепнен уркек, асау болатьт. Тунде бер!, кунд1з уры араласып кермеген, жоны тецкершген кур асаулар енд1 тай-кунанына шей!н куйрыктарын шаншып алып, оскырып, куйыктыра женел!сп. Жылкь1га Абылгазы колы жет!п араласканша, мьщ сан туяктардын кушырлы серп!ндер1нен ушкан киыршык кар ецщ буюл ещрд! актугек етп. К,атты боран соккынынаайналдырып Ж1берд}. Абылгазыныц Ж1птгер1 ез!Н1н ею тобынан жацылган жок. Он бес Ж1пт жылкынын сонына туст!. Олар агызган бойларында айкай-сурен1ц узбей отырып, кес1рл1 асауларды шошыта кикулады. Шолпанныц коцыр адырына карай калыц жылкыны кутырта куып барады. Абылгазыныц ез касындагы жиырма бес ж!пт бастык ага айткандай тобын жазбай, буныц катарында белек туйынп келе жатыр. Бунда да калыц айкай басымдап шыгады. Жумарланып теплген ашу сел!, карабаркындап куйылып келгенде, алдынан жиырма шакгы аттылар «кайт, кайттап» карсы шапты. Крлын шидем киген, улкен сецсец тымакгыц успне кулэпара бастырып, ене бойды жылы ки4ммен шымкап тастаган жылкышылар екен. Астарына М1нгендер1 жарау аттар емес, тецкершген ту биелер. Жене кебшше узын жалдары коз!н жапкан, Т1зелер!не дей!н теплген кур айгырлар екен. Терлетпей, аяндап журген сем13 сейгул!ктерд1ц жал-куйрыктары кырауланып, кеюлдер1 шалбастанып тур. Адам М!нет1н уйренш!кт1 кел1п тер!зд! емес. К,ыска карыс жун! узарган, тур! суык тарткан келнсгер бетенше б!р жайындар тер{зд1. ЖылкышыларарасындаТэкежанныц жалгызулы Эз4мбай бар ед1. Оз колында сойылы жок, ки1М1 де езгелерден белек. Тулю тымагы бар. Томар бояумен бояткан жаца сецсец 1Ш1Пбар. Ць!зыл жуз1 мен калыц кызыл кабагы салкьш кунде сазара барбиып, 1С!НШтур. Абылгазылар тау басына шыккан жерде-ак, бул топтьщ жау екен1н Эз1мбай алдымен ацгарган. Жылкышыларына айкайлап эм1р еткен: — Мьшау тепн емес, жау! Ал жандарынды сал! Олюпей мал берюпе! Алысьткал!—депакырган. Оз!де б!р жастау жылкышы- ныц колынан узьш сойьмын жулып алган-ды. К,аз)р жылкыныц соцьшаншапкэнсып, коркыньш1ынжасырмакболган малшыатау- лыныц барлыгын ол еке-бабадан боктап, кайта кайырып алды. «Жылкы емес, жауыцмунда келед1^деп, Абылгазыларга карсы шапкан. 92

Енд1 ек] топ агындап умтылыскан бетшде, тобылгылы шубарда, жазык майданда кэрсы келт кактыгысты. Шауып келе жаткан Базаралы Эз1мбайды едщц аддымен танып, Абылгазыга айкайлады. —Текежанньщ ку жалгызы карсында келед!! Жылкышыдан ес кетсш! Орайга келт)р, еуел: езше серме!—деп калды. Сол кезде кеп атгыныц ортасындаалгашьщпай, тыгылашауьл келе жаткан жаны тетп бай баласыдел Абылгазы мен Базаралыга мандай алды кэрсы кеп кадцы. Екеу1шн де сойыл сиггегет сол Эз!мбай болып ед. Б!рак бай улыньщ ею жагында келе жаткан ецгезердейею жылкышыбар. Б1р1жиренкаскаайгыр, б:р1каратебел айгыр М1нген. Эз1мбайды коргап, осы екеу! кэбат сойыл сытед. Абылгазы мен Базаралы жас кундертен ат уел согыстьщ тес1Л!Н улкен енердей уйренш ескен-д!. Сетг! багатын, капысы жоц екеу1 алгашкц сойылдарын юешщ басьша сермеген жок. Жанагы ею жылкзышыныц ездер1не карай тенген сойылдарын кагып-кэгып ж1бер1сп. Деркембайдьщ кара шокпарымен Базаралыньщ батыр колы оцыс кагып урганда, б1р жылкышыныц сойылы шарт сынып, аспанга ушты. Абылгазы урган жылкцшыньщ сойылы колынан мулде ушып кетт1. Эз1мбай осы карбаласты пайдаланып, Базаралыга оцты кез1мен ата карал, айгайлап ж!берд). — Базаралы, жерге какпай тынбаспын!— деп калып, Базаралыны как баска катть! урып ж!брд!. Боктап та калды. Б;рак Базаралыны бул урып калган сетте, езм цде самайынан Абылгазыныц кайта сштеген шокпары зш кара тастай катты кеп сокты. К,олындагы сойылы сол сетте сылк епп жерге тусп де, Эз1мбайдын ез1 аттын шылбыр, Т1зпнт тастап Ж1бер1п, шалкэлап сшей!п калды. Крбак кацпай кэдалып умтылган Базаралы ецщ теб!нш кеп, жирен айгырлы жьищышы мен Эз1мбайдьщ ею арасынан агындап К1ре берд1. Байдын улын жагадан тем1рдей колмен буре кэрмап альт, ат сауырына карай жулка женелд1. Ашулы колында енд1П Эз!мбай кацбактай жен)л кер{нд!. Оны аттьщ сауырына туаре суйрете кеп, шалкайтып апарып омырауындагы колды босата берд1 де, тумсыгы мен кез1нен сурплей койып ждбер1П, жерге лактыра тастап кетп. Эз!мбайдьщактанкератын Базаралыньщаргындакеле жатхан ж пттер 1лт альт кеткен екен. Базаралы артына б1р айналып кдраганда, жанагы жыгылган орнынан турмай, серейт калган Эзийбайды керд. 93

Жылкышьща енд1п кайратепп журген паратебел айгырдагы карасакал екен. Базаралы соган карсы кездескен ед1. Цолынатын. сойыл алган жылцышы ез сойылын тагы бурын сермеп Ж1берд1. Б1рак Базаралы оныц соккысьша кдрамастан, ез) кездеген *пзеден карулы жылкышыны цатты урып калды. Ж ау сойылы Базаралыньщ иыгынан тигенде, буньщ сойылы талмау жерге, Т1зеге мыкгап тиген екен. К,алыц ки!мд1, кдукиган улкен денел), кайсар жылкышы каз1р цанатынан ок тиген улкен кара кустай кершей. Ортасынан опырылгандый боп, кара айгырдьщ уопнен калбац еттп, б!р-ак кулады. Базаралы бунымен кеп алысармьш деген ед!. Мынаныц оп-оцай ошарыльш кулаганын кергенде, суйсюгеннен кул!п Ж1берд1. Абылгазыныц урд)с урган кара шокрар зипнен бул кезде уш жылкьнпы умар-жумар тускен-д1. Эрб1р жортуылшыга ез сыбагасындай жеке-жеке келген жылкышылар бар-ды. Эз!мбай мен жирен айгыр, кара айгырдагы косбасылар жыгылган сон, езге жылкышыныц кеб!нен ес кет1п калды. Жыгылганы жьнылып, енд1п калган тобы седд!реп, каша бастаган. Сол кезде Абылгазы езМ ц сен)мд! керелн ж!пттер! — Ержан, К.оске, Шаянбай дегендерге катты буйрык етп. Жаудан тускен сен1мд! ат, айгырларды шапшац ауыстырып, соларга м!нпзд!. Эз1мбайдыц актанкер!не балуан жМт Мес дегенд! М1НГ13Д1. Сейпп алып тапсырганы: — К.ашкан жылкышыдан жан аман кутылмасын! Бэр<н де кырып-жойып тус!р!ндер. Аттарын алып, шепнен жаяу калдырындар! Мандагы елге хабар жетпейпн болсын. К,айрат кыл, соцгь: кайрат!—деп, кашкан жылкышылардьщ сонынан ез: бастап калыц б!р топты ерт!П алып, куа женелд). Базаральшьщ касьщда бес-алты юс! калган. Бул арада майдан бггкен сон, ол топ жылкыныц сонынан шаба женелд!. Кыстьщ кыска кун! туе шагына жеткенде, барлыкжылкышы тус1ршш, ататаулы альшьш, Абылгазыныц айткдны тугел орьш- далып болган-ды. Бул кезде жылкыны айдаган ж тттер Шол- паннан асып, Ойкудыкган етнп, Ералыга жеткен. Жьшкыларды жайлап бегелген Абьмгазы тобы енд1 кеп жегп. Сег13 жуз жылкыдан, Абылгазы айткдндай, б1р тай калмаган екен. Енд1 Базаралы мен Абылгазы Байгабылдан косылган жатактын бес Ж1пт1н шакырып алды. <(Еналдымен еншМ сендерге берем!з»деп, жатакдъщ кнрык уй!не арнап, кырык кур атты б:р белш шыгарды. «Ек1 уйне б1р сойыс* деп, жиырма ту биен! жене белдь Ж^пттерд! кайта 94

дайырарда соцгы рет настарына алып турып, Базаралы Дэркембайга селем айтты. —Арткц кунд1 керш алармыз. Кебшщ де, азыньщда жауабы 6ip. Колымменен етпм, мойнымменен кетерем!н. Жасканбасьсн кальщжатак бауырым. Мынау кырыцатгы кыс бойыкдлага пилен тасьш, кел^ етсш. Осы атгардыц майымен ун, шайын айырсын. Ал мынау ту биелерд1 сойып алсын да, ашыгып отырган кызыл карын жас бала, кемтр-шалына талшык етсш!—деп женелтп. Кдлган жылкыныц барлыгын кальщ тун ортасьшда кырык Ж1пт еул! Ш уйпнсуга жетюзген. Уйкыда жаткан Текежан аульщьщ ipreciHeH айдап еткен. Сол туннщ 1Ш1нде бар жылкыны кедей-кепш1к ауьшга Базаралы т!зпн ушынан улеспрш берд!. Bip ше*п Шуйпнсудан, Эзберген, Балпан, Карауылдан басталып, кдльщШынуыскд шейн, тжп, сырткы асу аузындагы Келдененге шейн кыстап отырган ауыддардыцбарлыгьшаТекежан жьшцысы тугел шашылып тарады. Кей ауылга терт-бестен тиген ту бие, кунан-тай, сем13жабагылар бар. Таратумен 6ipre Базаралы мен Абылгазы катты буйрык та жолдады. — Бул жылкы баласын б1рде-б1р ауыл мал кылам деп ойламасын! Мал больш С1Н.бещц, ас болып сщед. Осы тун ¡ыпнде тугел!мен кырьш, кьш-кызыл кдсап кып тастасьш! Шапканым— Текежан, ойлаганым, тапканым — аш-арык ел!мтн. 6ip кун де болса токтыгы. Бул icri !стеген жалгыз мен, Базаралымын! Жарлы-жакыбай жасканбай, колына тигенщ сойсын да алсын!— деген. Кыстьщ басы—кешпел! казак аулында, теп, он ею ай шпндеп ец ауыр кездщ 6ipi. Малдыц агы 6iTKeH. Епнд! e3i екпейпн ел кыстьщ камьщ толык eiin, керуенш шыгарьт, 1шерл!к астыгьш да камдап алмаган кез. Кью койнына Kipe бере согымын сойып альт, соньщтер1-терсепн базарларга апарьт, айырбас жасап, ун, шайды сонда алады. K,a3ip согым да сойылмай отырган шац. Эйткен! кун б!рде суыса, б1рде кайта жыльшып цап, согым ет! катпай жасыцкырап кетед1. Жене елi кар бекш, натгы аяз басталган жок. Согым малы жазгы тойыньша eлi де болса май косып, кызыл косып, ceMipe тусед. Сейттп, согым союга ерте. Сонымен шаруаньщер ece6i елдщ6epiHшепншектетш отыр. Кун санап, киындыккашьщап отырган уадыт. Байдьщ уйнщ e3i болса да, «нысща елс!3 болар-ау^ деген Kepi-куртанды сояды немесе кебец тойынь! бар, eii ояз малды сирек сойьт, ер нерсеш аужал етед1. Ел ез1нщ осы кездеп аштыцка шыдауьш «TÍCTiTicKeцойып отырган шак* деп атайды. 95

Сондай жудеу-жадаулыцта отырган ашпа-жалап елд1н ортасында Тэкежандай калын ел жек керет1н байдыц малый Базаралыныц екел1п 6epyi —дер кез1нде келген. Едщцосыццай шагымен кеп кедейщнкамын аса жацсы бшегпн Базаралы Текежан жылкысын тугел шапканда, калын елден каншалыцалгьгс алатынын бМп ¡стеген. Айтнанындай, тун асып, ертецп кун ôeciHre жеткен такта Шуйпнсу, Кдрауыл бойы, мол Шьщгыс койнаулары тугел!мен Тэкежаннын калын кос жьшкысын туп-тутас, кызыл жоса кан кыльт, кырып салды. 4 Бул уакига дел осы кундердщ 03inae тыным алмай, дакпырт тараткан узынкулакаркылы тамам Тобыктыны шарлап шыкты. Келер кундерде сырттагы Керей, ойдагы Уак, Матай, батыстагы Каракесек, шыгыс жактагы Тобыкты Kepinici — Сыбан, Наймандарга да тарап жатты. Тобыкты 1Ш!нде, Ж!птек пен Ыргызбайга аралык жайда отырган елд1н барлыгы жер козгалгандай дур cmKinai. Bipeynep жагасын устап, шошынып тындасты. Bipeynep imiH тартып, cyñcmin кулак салды. Тагы ôipeynep: «Ел iniiHe тынымсыз елек келдП*, «Канжосын беле келд1<> деп ypxin жур. Kepi-жастыц кайсысы сейлесе де: — Бундай ÍCTÍHболганы бар ма? — Бундай кимыл кай заманда, KÍMHÍH колынан келш eai? Араздык, жаулыктында бундай боп улгайып, ертке айналганын кермек тугш, еспген KtMбар?—десед[. Аныгында, Тобыктынын дел бупнп Tipi KepiciHÍH. кайсысы болса да ез eMipinae дел осындай катты кимыл жасап, батыра соккан кайратты керген емес. Ертеде «Шор шапкан», «Найман шапцан», «Бура тиген» деген сиякгы Тобыктынын кеп руларына улкен шабуылдар жасаган керпп рулар болган-ды. Ол 6ipaK Тобыктынын бурынгы буындарьжьщ заманында большты. Онда дажьшкыалу болсада, дел муцдай кнру болмайтьш. Кдндай ¡ргел1 дау болса да жылкьшы еселесу, тецгер1су уипн кепйге алады. Кейн кел1ссез ôinteH сон, мал кеЫ тугел1мен кайтарьшьш, акн- пул езге жолмен аугарысатын. Мынау icTi журт: — Базаральшьщ гана бастаган батъш кимылы. Казак 1шшщ М1нез1 емес.Tinri, айдаудан тауып екелген агыны Tepiaai!—деп те топшылады. %

— Сокканда, анык сшейте соккан, шын катты TereypiH, ер TereypiHi осьппю болды!—десгп. Кеп момын, адал журтгыц кез:нде Базаралы eMip бойгы бар ызасы ymiH шыдап-шыдап кел!П, бар ececiH 6ip-aK кайырды. Соньщ орайына, Базаралы басына, оныц бундайлык iciHe езгеше еш1ккен жуан атаулы да аса кеп. Бул м1нез еуел1 Текежан аулында туран. Эз1мбай eciH жия сала Шолпан атырабындагы кыстаулардан уш атгы суратьш альш, жылкы алынган тунде суьпгж урт отырып, елтура бергенде ез!нщ аулына жеткен. Абьшгазыныц сойылынан жарылган самайын калын орамалмен тацып алса да, сол орамал сыртына шыгьш каткан канньщ дарытугел кеткен жок. Эз1мбай отардагы коска жацада барган. Энеугун! Шуйпнсуда Ж ттек успне баса конган кактыгыстан 6epi карай, Базаралы жагынан жамандык куткен KiciHin 6ipi осы Эз1мбай болган. Малкорда, дуниекор байдын. улы карсылык пенкастык кутсё, «6ip жагы жылкыга тиюден басталмас па екен!» деп ойлаган-ды. Бул барлык сак, арам арайыннан да артык сактьщ еткен. Ондай есепте Эз1мбай, аныгында, екелержен елдекайда айлакер, кереген боп шыкты. Мше, бупндер сондагы ойлаган катер1не езд!пней бетпе-бет тап келген. Ею жылкцшы ею жак колтыгьшан суйеп, oni куарьш кеткен Эз!мбайдь! Текежан уйшщ жанына екеп тус!ргенде, бул ауылга жиьшып калган Кунанбай, Ыргызбайдыц аксакал, кдрасакалы тыска шыгып карсы алды. Осы топтьщ алдьщца, баласына карай шошынып умтьшган Каражан айгайлал, дауыс айтып, кдрганган болатын. Каражаннан сон, баласын кушактаган Текежан да ек!рд!. К,орлык керген!н, кеп кетш жатканын, Кунанбай — Ыргызбайдьщ жер болганын шагады. «Буйткенше, б!ЗД1 кудай алсашы!», «Кара жер жарылып жутсашыЬ, «Ку кепмд1!», «Сок сойылымды дегендей жаулык уранын айтьш жылады. Дел осы куш «Кунанбай аулын шапты»деген сумдыкхабарды ездер! дабырайткан. Хабаршы-шапкыншы бар Тобыкты йшцдеп жуан ауыл, мыкты аткам1нер, ipi бай, тере атаулыга тугел жетюзген. Сол хабар жеткен i обыктыныц жуан ата, бай ауыддары туге- Л!мен Базаралыны «бул1к^, «соткэр» атандырды. Ест1ген жерден- ак Кунанбай жагынын жасакщысы болуга бейм бола кетп. Гажап жумбак тагы 6ip хал, 6ip Тобыктыньщ 1ш:ндеп, Кунанбай жагына жаЬатгас бай-жуандар ганаемес, Kepmi Уак, Бура, Сыбан. Найман. Керей, Каракесектеп жуан ауылдардын 97

бер1 де б!рауыздан Кунанбай жагына шыкты. Келер терт-бес куннщ 1нпнде палата шапцанарызшылархабары бойынша, калача жацын бай, саудагер, болыстар да Кунанбай жагына ойыса бастады. Крестьян начальнип мен Казанцевой кенселер!не Кунанбай жатыныц сезш сейлеуш! болыс, торе, ттлмаш, саудагер толып кетп. Казанцевтщ буйрыгымен иемейден Шыцгыска карай зукии почтам шапты. Шьщгыстыц каз!рп болысы Кунтудьщ аулына жеткенде, бул шапкыншы болысты катты урк!ттг. Сары ала кылыш тагынган орыс стражниг1 мен ояз кецсесшщ казак атшабары Айдакым Кунтуга кеп: — Дереу калага жур! Ояз альш кел дедЛ—деп, езгеше Д1п р салып кедщ. Кунту аулында болыстьщ шакыруымен келген Жиренше, Бейсенб1 бар ед1. Улыктан сескецд1рген хабар келмес бурын-ак Кунгу мен Жиреншелер Базаралы ющен катты шошынган. Ес жия алмай, айла-акыл таба алмай, саскалакгап отырган. Бэле болган кун1 Кунту бул 1спн б1р шетт, улкен салмагы каз!р улык болып отырган ез басына тусетттн ойлады. Кешеп кун буган узецп жолдас болган Оразбай, Абыралы, Байгулактарды шацыртты. Олар Есболат, Сак-Тогалак, Жуантаяк сиякгы калын рулардьщ аткам1нерлер1 болгандыктан «тым курыса, бупн касымнан табылар» деп ойлаган. Егер солар дэл осы кун буныц аулында отырса, Ыргыз&ай— Кунанбай жагьшын ашу-алкынына карсы улкен доцайбат болар ед]. Жене кешеп кундер бойы калада Базаралыныц колтыгына дым буркушыер ездер! емес пе? Ендеше, бупн сол карсылык, жаулыгын устанар деп Кунту ум1т еткен. Б1рак бупн буньщ жаньшан б1р-ек! гана аткам1нер болмаса, езге к!Ж1Н1п журген жуандардьщ барлыгы табылмай калды. Шакыртуга келмеген! — бугып кальш, бастарын алып кашканы. Шынында, Оразбай, Абыралылар, тттт, мынау отырган Жиренше, Кунтудыц ез1 де Базаралы басынан дэл мундай ¡сп куткен жок-ты. «Коркытдегенде, осылай коркытдеп пе ед1м?! Бул Базаралы тартыс бастаган жок. Кушагын толтырьш, бэле экелш тастады. Сер!гщ боп келген жок, сергелденэкедщ. К,остап жылкы, мындап мал ерпзш отырган осы аткамшерлердщ бэрт1н ен жаткан мальша ертец ашпа-жалап кедейд' осылайша каптатып, кыргыза бастасане болмак!? Юмнщбасынакелсе, оцай салмакболгандай? Буньщаты—бул1к!«Бэледенмашайыккашыпты^деп, ез1 екелген бэлес!н езше тастап. бас амандаганнан баска айла-амал калган 98

жок?дест ойласкдн. БазаралыДэркембаймен акыддасцанда: «Icri маган бастатпак болады. Белен: ездерте кушацтатам!»деп ойлап ед1. Жуандардын. ез арасынан от шыгармак болатын. BipaK Тобыктьшьщ ку мен сумы утылгандарыненд1 бщщ. Соны бшесала, арсыз аярлыкка басты. Оз ecentepiH дурыстау уш!н Базаралыны он жерден сатып, атуга аянар емес. Азгын аярлык анык бспн керсете бастады. Осы жайды 6ipirin сейлеспесе де, ец алгашкы кундерден бастап ез аулында белек-белек байлап туйген кеп жуан, ецщ жылга-жылганы саралайтын болган. Сол орайда Ыргызбайдан аткэ М1нген жиырма Kici Кунтудыц аулына келт, ошарылып 6ip- ак тусп. Бастыры Майбасар, Ыскак болган бул жиын Кунтуга акыра сейлеп, елек сала кедщ. — Болыс сенсщ! Мынаны iCTeTin отырган сенсщ! Не бул беледен басынды акгап шыгасыц. Немесе барлык осы ертке малыцменен, басыцменен, ец алдымен езщжауап бересщ. Cinipi шыккан Базаралыны бшмейм13. Ол —айдалада жалгыз жорткдн кек каскыр. Ордасы сенсщ. Алганда кырка матап турып, сеш аламыз!—деп кедщ. Акылдасар кемеп жок, суиенер Tipen жок, аз рана лекен- пднщ куш-каукарына сене алмаган Кунту мына Ыргызбайлар кел!С!мен-ак, алдарында курдай жоргалады. — Дегендей icre. Сен1ц колыцнан м ет алатьш жан жок. Арашашыдажок. Оны ¡здемейм1нде. Тек Ж1птектен, Базаральщан белек шыгарьш ку мет. Оньщ белес!нен мен аулакрьш, жаным!— деп жалынды. Б)рак Майбасар мен Ыскак Кунтудыц болыстыгьж оган есте кешпестей кекесшге толы. Ецщ мынаны коркытып, буктыру успнде: «Шецгел!мд! сенен босатады екен деп быме!? Сен болыс болмасац, Базаралы келер ме еш? Кудайдан басканыц Kepi журш кермеген Кунанбайдыц косына Базаралыныц батылы барып THicep ме ед1?» дес!п, Ti3eHi батырып отыр. Жалгыз рана емекс4ген кел1С!м сездер!:Кунту кдлага барады да, ез1 Т1летп болыстыктан тусед1. Eip шарт осы болды. Керл1 ояздыц Кунанбай жарьш суйет1н: —тары мел!м. Одан «ук!Л1почтамканатымен жеткен жыландай ыскьцжанкоркцныш кеп жатканы анау! Осындай ею окпеден кыскдн кат-кдбаткинау шпнде децбектей ceMi3 Кунту б1р-ак уыс болып, 6ypicin кетп. Кущцз-туш уйкы, тамактан айрылды. Агыл-тегш кдратергетуст, улкен кез) алактап, каны кашып, куара беред!. Сонымен азын- 99