Абай жолы 3 том

цайтесщ!» деп те салган. Бул женге келгенде, барлыц жуандар жамырасып сейлеп, Абайды 6ip ауыздан анелады. Нымызга кызып алган Сыбанньщтекаппар 6ipTepeci кольта домбыра алып тьщцылдатып отырып, 6ip ауыз елец де айтып салды: Салем де Ыбырайга, белем едг A c 6epin Кднекемщ елемед:. Ел жиып агайыннан алгыс алса, А з гана шыгасьщан еле ме ей?— дептокгаганда барлыктоп каркылдасып, мездешп кул!сш калды. Бул тере Абай сиякгы Кдракесек Бошанныц жиен! болатын. «Белем» дегенде, соны еске алып айтканы. Олещнщ аягын уйкастыра алмай, «елер ме ед!^деген сезд! едей1 «еле ме ей » деп айтканыц езшщ ерен тапкырлыгындай танытгы. Сол 6ip олак сез!н, ecipece, катгы даурыгып айтып, елден бурын 03i таркьшдап кулген-Д1. Абайды жамандасу жолында демдер! косылган жуандардыц ¡ш!нен 6ip кезде Керей —Рацыш одагайлап шыцты. —Осы екеден бала артыктуа ма?—деп, журтка айнала карап, жауап куткендей. Кеппплгк «екеден бала артыптумайды»дегенге бейм сиякгы. Рацыш сол ацгардытуйп кел1п, Оразбайдьщынгайына карай ыкгап отырып, Абайды жамандап кетт!. —Ал, ендеше, осы Абай, кешеп мунарадай болган, калыц казакка б!рдей абыройы бар К,унанбайдан ез1н «артык тудым» деп отыр гой. Ke3i Tipicime екеменен жагаласып, жаргыласып OTin ед1. Ол ген соц да сол екенщ атакдацкы аспасын деп, e3i басып отыр. Ас бермеген! сол емес пе!? Ол екеден калган мал- мул!кте езге тец туган туыстыц улкен1, Kimici бар 6ipeyiHe де берместен караулык eïin, тагы ез: басып отыр. Осыныц ез:-ак ата мен баланыц арасында заманньщ азып, бузылып бара жатканын керсетш отыр! Кер топырагы жасырынбай жатып, екес1не азгындык киянат жасады. Жене осыны аскактыкпен icTen отыр!—дед!. Оразбай бул сезй ínin екетп: —Бэрекелй, дурыс айтадьт Рацыш, «Кдлыц цазац арасына сез1м жайылып жатыр, мен1 сынамайды. Мен не ютесем де жол болады» деп, едщц ежелп карыз-кагидасын бузады. Жаман жаманшылык етсе, оны тыятын талкы бар. А л осындай ез!

«жацсымын» деп шыгып, ез1жаман жора оастап отырган, кешеп шын жацсыныц бауырынан шыкдан ел бузар азгынга не 1стеу керек? Тым курыса, осы отырган ездер!ндей ел жацсысы осындайларды арадан аластамас болса, жацсы болганы кайсы, касиет! цане?—деп, талай балет тенд!рш кеп токтады. Сонымен бозцаскага шацырылган барлык жуан, улык пен атцам1нер атаулыныц 6epÍHÍH алдынан Оразбай ез ниет1н танытып, етшш алды. Буныц ецщп eceôi бойынша осы жиьшда болтан адамдарменэр жерде оцашаделдал журпзш, окшау-окщау сез байласу тана цалды. Бупнп жиынныц табысы мол. Уш-терт дуанньщ жуан атаулысы Абайды коргап, оган аратусш, 6ip ауыз ун цататын Tepi3i жок Еюнш1, ертен улыкка Оразбай бастап арыз-шагымды молайтьш берсе, осы отыргантоптьщталайадамыонашатергеуде Оразбайды костап шыгатыны даусыз. YmiHuii, осы кеп елкеден жиьшган барлык бай-багланныц арасьшда Оразбай найза басы боп кершуге жарады. «Оразбай — бай* деген. «Оразбай —ецщп Тобыктыныц улкен сезт устаган, элд!-белд1 жуаны* деген атак пайда болды. Оныц устте, осы Оразбай каланыц Олмаштарын да паралап алыл койган. Ол жагынан да Ьнк-жшт кеп, Kipep ecÍKTi, шытар ecÎKTi бметш айлалы, алгыр, мыкты болып KepiHyre жарады. Ертец улык алдьшдаАбайдын кол-аятын буып беруге Оразбай айнала курсау сальш, коршау жасап отыргандай. К,онактарьштаратып, кешю салцынддтыска кымызсапыртьш, imin отырган Оразбайдыц кецт1цде ез1 курьт койган тордыц барлыгына ден ырза болган токмей!ЛД1к бар. 4 К,арамола басына Абай дел осы кеште аз гана топпен кел1п, елеус!з гана туст!. Оныц к елгетн сол ¡ндрдщ ез!нде- ак Оразбай 6min калды. Абайга бурын «халык сайлап, би боп кете ме», «кун1М13 тусе ме<>деп езге елдерд!ц жуан-шонжарла- рыныц кеб! жалтактай карайтын. 1штер1нен жаулык ойлап журсе де, оньщ сынынан, едш казылыгынан коркып, жаскана журетш. Абай барган жиьшдарда оран «селем берем!з, амандасамыз* деп келет!н топтар кеп болушы ед!. Бупн Абайдыц касына кара халык адамдарынан арыз-мундары кеп KicMep гана келд1. Аткамшер жуандардан бipдe-бip Kici келген жок. 351

Седщр топлен келген Абай езшщ азгантайдос-жарандарыньщ арасында бугшп кунд1 оцаша, тыныштыцпен етк!ЗД1. Келеи кун, туе кез1нде уш-терт дуанныц болыстары, жуан- дары улыктар тусет!н ак уйлер жакка жалтак-жалтак карасып турды. Болыс атаулыныцмойындарыцдажез шынжырга орнатылган улкен жез знактар бар. Бурын аталары сыйга алган шещц шапан, окалы тон жамылгандар да тур. Аталары алган сый шапандарын бупн ез бедел1 таусылган урпак, нес)лд1Ц кейб1реу1 едей! ки1п aль^птьL Кен аланды коралап, денгеленген алка-котан турыс бар. Эншейнде казак жиыны унем1 отырып сейлесетш болса, каз1р улыктьщ алдынан шыкканда аягынан т:к басады. Намазда сапка тургандай амалсыздыкка кенед!. Наразылык, кажыгандык бииирмей, шеттер1нен шыдауга тырысады. Дагды бойынша улыктар бул жиынын алдына келуге асыкпайды. Болыстардыц аякка басып куткенше б1р сагат етсе де, ак уйлерге такау журген атшабарлар, кызыл бер:к страж- никтер, одан ары турган усак терепнктер, жасауылдар катар- ларында ел1 карбалас кимыл жок. Улы сеске кезщде Карамола жермецкес4нщ басы ын-шын, у-шу, эб1гер карбаласка ауыскан. Шандатып шапкылаган жуздеген аттылар жосыды. Коныраулары шылдырап, улкен куймелер тройкалары лек-лепмен келдь Дел осы жолгьщай боп, анык салкар кеш бойьша шубатьшьш, шапкылаган шанды шабуылды жанагы турган болыстардыц кепши11п «бурын кермеген ед1к» дескен. Бул жолы улыктар улкен айбатпен келедь Бас туй1спр1п келе жаткандардыц ез1 де еншешн емес. Тепнде, ею-уш крестьян начальнип мен б!р гана ояз болып ел ншнде бас косканда да улкен еб!гер болушы ед!. Мынаган уш ояз кедщ. Олардыц еркайсысыньщез кол астындагы бесп-алтылы крестьян начальниктер! бар. Соган сай пристав урядниктер коршаулары тагы кеп. Осындай уш ояздыц улкенд!-юш!л1 улыгы болып, букш облыстыц уст1нен карайтын ескери жандаралды ортасына коршап алган. Жандарал болса ез жур1сш айдын салтанатпен, мыктап кел1спре бшетш асамецщ, бапшыл адам. Бул жолы онын казак ортасына шыгуына ерекше мен бер1п, облыстын полицмейстер кецсес! жай пристав, урядник, стражниктерден баска елденеше жандарм офицерлер!н, арнаулы полицейлерт коскан-ды.

Плмаштар мен ер кецсенщ хатшылары жене ер дереже- Л1 советник, тайный советниктер тагы да мол топ болатын. Патшалыктын осындай бюрократтык, шеншш шубар тобы Карамоладай юшкене жермецкен1ц атырабын селдей басты. Куймелерд1ц е з1 кунан шаптырым жерге узд!к-создык созылган. Улыктардьщ айдын, айбатпен келт тусш жатцанын еспгецде, ез басыныц юр1птарлыры жок, кайта улыцпен астыртын жен ушынан жалгасы бар болыс пен жуандар алыстан суйс1нед1. Айдаладантабыньш, шггершенде, сыртыменде барыншакошемет тутып жур. Мынау турган знакты, окалы тонды Kepi-жастан шыккан улыксымакгардыц барлыгы да сол жацагыдай кещлде. Абай коралай турган топтьщ орта тусына кеп, алга таман шыкты да, тыныш кана жузбен болашак куйд! тосып калды. Осыньщ сел алдында ез icimn ангарын байкамак боп, 6ip таныстшмаш аркьшыжацакелген Лосовскийге селем айткан-ды. «Маган сел уакытка жолыгып кетсе екен!* деп отшил бщщрген. Сонда Досовский ез1тускен уйден жылман erin шыгып, салкын кабактуйген бетте Абайдыц алдына кел!п, асатурпайы, жат мшез керсетп. Корпус кенсес1Н!н бул кундеп тайный coBeTHiri — бурынгы Досовский емес. Абайдыц усттнен тускен кеп арызды оязга косылып, Абайга карсы катал турде жумсамакнисп бардай. Тек жандаралдыц кандай байлау жасайтыны мел1м емес болгандыктан, Досовский ез сырын тупа-тура ашаалмады. BipaK сонда да Абайдын сураган сезше жауап бермей, айтайьшдегетн тындамай, б:р-ак кана катал сез тастаган: — Ибрагим Кунанбаев, бупнде юздщ icini3 жаман. Оте жаман. Неге жаман болганын мен айтпаймын. Эйткет ci3 бар нерсен! б!лет1Нбмпыцц, теж1рибел! адамсыз! Аса б1Л1МД1 адам- сыз! Сол ете кеп бмгеннен, ecipece, айыбьщыз улкен болуга мумкш. Осьщан баска межц ci36eH сейлесет!н сез1м жок. Kepic- кенше!— деген де, туксиген кабагын жадыратпастан, кайта айналып жур1п кеткен. Абай осы кездесудщ соцында, кдсьша ере барган Кекбай мен Дерменге езющ ici бул жолы жайсыз бола мадеген Kayin айткан. —Досовский куйрыгын сыртка салып кальшты. Эделеп бар Teyip чиновник педеп, умгг ететтнKidHÎH 6ipi осы ей. М етц аман- сау кутмде Teyip шырайы бар-ды. K,a3ip улык кецселер! Tepic карай бастауымен 6ipre бу да бузыла капты гой,— деп, Лосовскийден катты TYHUiin калган.

Ынта, бей1лдер1 тек жогаргы улык жакка ауып алган, езге адамга кез де, кещл де токтата алмай алактаган болыстар Абайды байцаганжоц. Б1рен-саран жакьшжердентаныганыболса, онымен ерш ушымен гана амаццасады, «улы», «улык^, «жандарал», «ояз», «б1здщ ояз», «элп б^здц нешещцк» десш, тыным ала алмай 1штершен пысып тур. Абайдыц ызалы намысы ширыгып тур. Keйбip езже царап, алыстан бтрдецедеп сейлеп турган болыс, жуацдарга аса салкын кабактастайды.Ол бул жерге журтгьщ барлыгынан кей1н келген екен. Енд сел турьш жандгыдайболыстар ажарынануарган кезде, улыкгар уй жагында жи1 козгалган карбалас басталды. Жез кьшыштар, жарцырауыцтуймелер, окалы погондар болыстардын кездерже жарк-журк етш, оттай ыстык боп басылды. Бундагы сапка турган барлык казак болыстары шапшац сыбырласьш, шолак-шолакундермен дабырлап, кожырап калды: —Ал келе жатыр! —Улык келед!! —Ояздар! —А л жандарал шыгады! —Пай-пай! Осы улыктыц осындай 6ip айбаты-ай! —К.ошеметш1 некер!нщ езж карашы! —Кездщ алмасын сорады той!? —Найтьш ьи(татып сескещцрмесж! —«Улыктыц пысы басады» деген осы гой! Timi, аркама шеюн тоцазьш кетп!— деп, ездер! болыс болмаса да, 6ip жуаннын шылауында кошеметпй боп журетж билер, аткам!нерлер тьжым ала алмай тур. Енд! б!разда жасауыл, жандарм, урядниктердщ 6epi каптап шыккан тобы болыстар коршауыньщ ек! шет1нен кеп, как жарылып тура калды. Сонан ары осы жарылган топтын тап ортасынддкептен куткен улык конактар кержед. Ужен шендер, крест, медальон таккан, жаркыраган сэнд! тобы шыга кедщ. Ец алдында келе жаткэн шалкактесп, бюк бойлы, каска бас таре. Ол —келбетп адам. Децгелек жирен сакалы бар. Ею иыгын жацаэполет баскан, тесщде окалы аксельбант. Толыктау карнын келденец буган ока белбеу. Тесшен кигаш тускен всем бауга Мнген, каралы кум1Ссапты, сэцщ сулу кылыш бар. Бул улыкты езге кошеметип коршаудьщ бэр! жалгыз окшау белш, алдына салыпгы. Apr жагын ала пожовник шенщдеп уш-тертояз келед. Солар тобына ыесе, штатскийкарафрак, сюртуктер киген совет- никтер, хат журпзупплер козгадщы. «Жандарал! Жандарал!* 354

десш, болыстар катары сусылдаган сыбырмен ун бермдп цалды. Камыс-курак басьш ацырын жел желпш, судырлатьш еткендей кыска сыбыр казак тобьш тугел айнальш шыкты. —Жандарал! —Ак жандарал! —«А к жандарал* десе дегендей! —Эз1 де аппак маркаска гой! Айдыны да, келбет1 де ке- л)скен екен!—дес!п, баганагы кошеметшшер ел! де тыным ала алмайды. Жандарал жандармдар катарынан шыга оере оц жактан бастап, казак болыстарыныц знакты адамдарыныц бер!не жагалай кол бер1п амандаса бастады. Дел жандаралдыц сол жагында «керепм бола ма?<> деп, ентелеп келе жаткан аласа бойлы, сем1зше, шардакы денел1, танкы мурын, б т к кез казак тшмашы бар. Улыкка ец алгаш кол созган болыс Керей —Рацыш ей. Ол шошак тебе, кара елт1р{ тымагын кеудес4не баскан. Оз4 жотасынан ок тигендей шугыл бугш!п, ише калыпты. Ею аягы тыным таппайкозгалактап, ебектеп кетп. Орта жастыадамболса да, эл1 б!ткен юсщей. Буынын беюте алмай калбакгап, курак ушты. Тип де курмеле беред!. Бар аузына тускет «здерести, таксыр!* деген сез болды. Одан кеЖнп болыстьщ да ацыл токгатып, ес жиганы болган жок. Булар да тыпырлап, тымактарымен немесе бер!ктер1мен кеуделерж, карындарын басады. Ише бугшш, ебектеп бишарабоп кадды. Бейне б1р 1штер! ауырган юсщей тыным-тыныштырынан айырьшып, кудайьта жазып, жоргакгап тур. Олардьщ жагалай айтканы сол Ракьшпъщ б1р сей «Здэрэсти, таксыр! Здерести, таксыр!» болды. Жандаралдьщ артында келе жаткан суык тусп ояздар мурт астьтан жымияды. Жандарал казак тобын жагалап, орта туска шей!н келд). Эл! кунге «здерести, таксырдан* баска, жен1 тузу сез тапкдн б<ркдзакжок. Б1рде-б1реу1 жандаралга ездершщ аты- ж ет н айтугада жарамады. Енд! б!р кезекте жандарал Абайга тацап келш ей. Оныц мойнында знагы, успнде окалы шапаны жок. Б1рак калаша, сыпайы суду \"пгшген узын бешпет, жука сур шапаны бар. Кел- бетп жуз, ойлы п!Ш1нд] Абай буньщ касына жандарал келгенде ерюн, маныздытурган кэлыппен, титтейде езгерген жок Жан­ дарал бар казацгыц тобынан баскарак ажары, келбсп бар бул казакка б!р секундке тацыркагацдай кез тастады. Абайгада бас 355

иш, цол созып амандаса берд!. Сол кезде Абай да салмакты сыпайылыкпен, тэрбиел1 адамныц цозгалысын жасап бас цщ: —Здравствуйте, Вашепревосходительство!—дед). Жене úiece жандаралдьщ колын цысып, амандасып жатып,— Ибрагим Кунанбаев!—деп, e3ÍH атап таныстырды. Вурын бегелмей жур!п келе жаткан жандарал, енщ Абайдан жарым адымдай кеЖн басты да, жалт парады. —Кунанбаев! A -а, элп ел булд1рпш Кунанбаев ci3 бе? Абаймен eKeyi осыдан сон царсы кез цадасып турып калып, орысша жауаптасып кетп. Абай тез жауап бердг —Иа, сол менм1н, Ваше превосходительство. —A, ci3 неге ондай болдыцыз? —Мен алысамын! Себеп солай... —Неге алысасыз? —Алысу—иршМк зацы. Дуниеде жанды, жансыз заттьщ6epi де алысумен TipmúiiK етпей ме? Мен гана емес, Tirni, С1здщ, ез!щз де алысасыз, Ваше превосходительство. Жандарал сел ойланып, токырап калды. Тагы 6ip адым шегтне Tycin, Абайдьщ бас-аягын барлап, сузе царап етп. Ол 6ip сет катты ызалангандай. Басынын каскасына дей!н кып-кызыл боп кетп... Мына салтанатты шыгысында, осынша журт алдында элдецандай сахаралык киргиз мунымен корганбай, кысылмастан жауаптасады. Жауабы цандай!? Жандарал езше белпл: кейб;р шагым кэгаздарга суйетп, «Вул кыныр киргизд1 устатып койса негылады?» деген ойга да кедщ. BipaKжацагы сезше орай сез, мжез таппай кур устату,мьшау топ алдында KepiHey шатак, ерескелд1к болуга да мумк1н. Сондыктан енд1 к,атгы зект сейлед:. Тагы да цададды: —CÍ3 немен, юмге карсы алысасыз? —Мен жауыздьщпен алысамьт. —Ci3Ai неге кеп журт жамандайды? —О да гажап емес... Т!рл1кте жауыздык кел пе? Жаксьшык кеп пе? М етц бшутмше, жауыздык пен жауыздар кеб^рек... Ецдеше, олардьщ у т молырак болуы да занды... Айналажурт жым-жырттыньщкалыпты. Оразбайтур^знжак шетте цазацша сыбыс, сыпсьщ сез суылдап ест1Д1п тур. «Жауапгасьшцаддыюй!^, «Улыктьщтур] керш емеской!», «Т4лге келсе, тесщ тауып кетер ме?^ деген, кожыраган кудж сез бен сурактар№! Моддабай, Абыралы, Жиреншелер айтъщтур.

«Урсып тур ма?», «Тергеп тур ма?» деп сацыраудай алактап, жаманшылык тшесе де дымы курып турган Оразбай ез!нд6й орысшага мец)реу Жиреншеден ентелеп жауап кyтeдi. Жандарал Абай цасында eni карап, eлi кетпей турып алды. —Ci3 солай дейиз бе? —Солай деймш, Ваше превосходительство! —Осы айткандарыцыздьщдурыстыгын сезбен, icneH беюте аласыз ба? —Бек1те аламын деп бек сенемш. —Ну... керешк! М етц соцыма epiHi3!—деп, жандарал буйыра сейлед! де, ¡лгер1 жагалап журе берД1. Абай бар цазактьщ катарынан шыгып, салмакпен басып, жандаралдьщцасына ерд1. Жай кара казак тупл, *плмаштарга да жандаралдьщ жацагы ец сонгы ce3i мен М1нез1 ацгарылмай калды. Абай «алые» дегентц жалпы жайын айтып кана койган жбк- ты. Дел осы сетте сол «алысты» ез1 ¡зден!п те турган. Жандаралдьщ соцьша осындай алыс-тартыска анык бек<ген бейнемен ерд{. Мынау улыкгыц жана ен соцгы сетте не мтезге М1нгетн ол де анык танып, ацгара алмай келед1. BipaKшапшацкдгыскан сауал, жауапта Абай ез! жандаралды б!рнеше рет токыратканын ецщ анык eciHe алды. Кдндай кермен жаза кессе де, бул улыкпен ол алысып калмак. ЫзаЛы кэйсарлыкка нык 6exireH байлауы бар, сонымен келед!. Бойы бшктеп, шоктьны шыгыцкырап, каз1рп Абай Timi ажар- ланыпалган. Катартурган улыкка кол кусырган жагымпаз болыс- тардьщ касынан Абай ез1де ульщша, аскак басьш eni. Бул кезде ойда жоктан Абайга пайдалы езгеше 6ip кубылыстар байкалды. Жандаралдьщ Абайды кандай м!незбен ерткетн эл! ацгарган nici жок болса да, кеМнп болыстар мен билер кастарьшан Абай ете бергенде, шеттнен оган да курмет керсете бастады. Эуел! жан- даралга ишещде, соньщ артьшанлезде Абайгадаколдарьш созып, кошеметкып, улыктутьш е т а зт жатыр. Жагьшасейлеп: «Мырза, жольщыз болсын», «Абырой берещ, мырза» дест^ жалпандайды. Абайда ун жок. BipaK жандарал бул куйд! epiKci3 байкады. Оз! ашуменерткенказаккабарлыкболыстар аныкужен бедедщ адам- дай кошемет, курмет Kepcerin жатыр. АбайдьЩшпнде бул куйдщ бер1не мыекылбар. Жандарал муныайдьщдырамьшдеп eprin, ецщ будан бар пелекор жуандарды айдындырьштурганьшез! де ацдамай кэдды. Улыкгардыцссылай быльщканы, шатаскрнышынкулюдей. Жандаралдьщ казак басшысына бар кездескет, осы ею-уш минут бойында жагалай амандасьш етумен тамам болды. $57

Ол топты айналган бетпнде, алгаш келген 1з т е кайтатусп де, бегелместен кете барды. Топтан шыкканда артына таман бурылыл, Абайдын келе жатцанын андап, соган б1рер сез ун катып бара жаткандай. Оразбай, Жиреншелер улык кете салысымен цатардан умтыльш, Абайлардын сыртынан ентелеп карал тур. Булардыц сорына жандаралезге артындагыжодастарына, улык некерлерше царамай, эл1де жалгыз Абаймен жауаптасып барады. Ец сонуы кез1,бул женелютщ сырынашсакерек. «Абай жандаралуйшеюре ме, жок еак аддьшан улыконы баска б1реулерше тапсырып бере ме!» деген ец соцгы ум1т бар-ды. Жиренше жандаралдьщкозгальюынакарал турып, ею буктел алган кдмшысымен санын б!р салды. Жандарал езше ттккен сепз канатакуйге Абайды б)рге ерпп ю рт кетп. Жене баска улыктан б1рде-б!р юс1 бул уйге юрмей, тыста ¡рюлш турып калды. Кейн керш! уйлерге тарасып кеткен ояздар мен советниктердщ жоталары гана кершш кадды. Жиренше менОразбай жацагыкез адщынанеткен сыртажарга карал, ¡штержен тынгандай болса да, эл1 де каз1рп турган жерлершен кете алмайды. Унс13калпында екеу1де «елде не болар екен», «кайтер екен» дейд!. Б1р ум!т, б]р куд!кпен ацырып, жандарал уйнщ ес!пне падала карайды. Арада б1рталай уакыт етп. Екеу1Н1н жанына тагы б1р ка- зактар кепт!. Олар элденеге кецищенш, кетерше сейлеген адам- дар тер!зш. Жиренше мен Оразбай катар бурылып оц жагына караса, буларды табалагандай бол, кул!С1П турган Абайдын ккдлер1 екен. О л—Дэрмен, Баймагамбетжене жатактьщжас Ж1п*пСеркеш. —Мысы б!ржолата курысьш жаулардын, ананы кара!—дел, Серкеш Баймагамбетке жандарал уй жагын нускал, тагы б:р жаксы белп керсетп. Бтктеу юшкене кезш сыгырайтып, аузын мол ашып, мез болып кулш тур. Баймагамбет те каз]р булардьщ кезше тускен б1р болымсыз кер1тске анык кен*л болт, куана сейледь Ол Дэрметп туртш, ак уйлер жакты нускал тур. —Анау урядникп кердц бе, Дэрмен! Подноска койыл ею стакан шай алара жаткан жок па?—дегенде, Дермен де суйстш кулш ждберд!. Жиренше мен Оразбайдын бул болымсыз кершютен туйген жайыаныксоккыдай бодды. Екеугколдарын б!р-ак сиггел, кабак туйд! де, сьют айнала женелт. Ж5&

Абайдыц уш жолдасы мына жаулардьщтитыгы мулде курьш бары жатканын тез ацгарып, едет даурыга сейлед!. Дермен бурылып бара жатцан ек! жуанныц жотасынан ок атцандай боп, олар уш!н казадай болган хабарды эдеШ кул1п айтып тур. —Жандарал Абайды айдатпацтупл, ардакгап жатыр. YcTÎHe оязды юрпзбей, жалтыз Абайды ганаюрпзд!. Дейм осьшай Абай агамньщабыройы ассьш! Ць1зганшакжауыздыцкдрасыбатсьш!— дед. Олендете сейлегендей, кеп жау, жауыздарга лагынет уюмж айтщандай сейлед!. Оразбай мен Жиренше буныц б1рталай сез!Н ест п турса да, елемеген, андамаган nici болгансыды. Дел осы кезде Оразбай, Жиреншелердщулыктар уйне кдрап турган ацысьшбайкэп, жадажандаралдышулгып карсыалган 6ip- ек1болыс татакал кедщ. Онын 6ipeyi —сезуар, белекор, пысыкща болыс Ракыш болатын. Олар Оразбай мен Дэрмендердщ аралыгынан кел1п: —Е, немене, не ануардыцдар? —Элri Абайды кайда екетп?!—десш, сурау сала келш тур. Дермен мен Баймагамбет осы арада 6ip-6ipÍHe карал, акырьш иек кдгып, кездер!н кысысты. Сол сетге «еу» десш алгандай, екеу1 алма-кезектеп, жандарынан жана шыгарган лакапты даурырып айта бастады. ЭдеЙ1 Ракыштар мен олардыц ар жагындагы Жиреншелерге ecTipTe сейлеп тур. Барды бпнп, соган Kenipin, куана дабырлап турган к!сшерд1Н калпына ауыскан. Эуел! Дермен бастады: —Е, «Жандарал Абаймен осы жолыкелюедИ*дегенсезщтекке айтты дейсщ бе? —A -а, сол селем анык-ак болды! — «Эзге казакты Kici кермейц. Болыстар бар екен дейгпн жандарал жок Олардыц знагын тазы итпц мойнына таккан каргысы курлы кермейщ!» деген сез де дурыс болды!—дей Tycin, Дермен бурыла 6epAi. TecTepimeri знагын жалтыратып турган Ракыштарды жана байкаган боп, сел кысылгансыды да: —«Болыс —болыс емес, бар болыстыц улыгы осы жолы Абай болады* дел, советнюслц ез1де айтыпты гой!—дел койды. Баймагамбет ine женелш: —«Жандаралмен узак сейлессе болды, Абай, чтпп, тебе би де боладь^ депт! советник! —Оньщ рас. Дел осы бупн сонау уйден Абай тебе би больш шыгады, керерсщ! 359

— Рас-ац болды. Кдра цазацтын айтцан сез! емес. Улкен улыктьш ез кецсес1нен шьщкдн сез бекер болушы ма ед1?Кересщ бе, эне! Жандарал ушнде тек жандаралдыц6ip ез1мен Абай рана! —Ундеме, сездщ 6epi nicin жатыр!—деп булар токтасцанда, енд1 ацгарса, Ракыштар ымдап шакырган тагы 6ip уш-терт болыстын 6epi Дэрмен мен Баймагамбетп сыртынан коршап алыпты. Жацагы сездерд! тугел е с т п тур. Мысы курыган Жиренше де жацындап кеггп. Ит керген текедей боп, иеп мен сацалын омырауына тыратусед]. EKi K03ÍH ежтрейте карап тындап капты. Дэрмендер болыстарды жана байцаган боп, enai сыр бщд!рмегенс1П, сездерш тыя цойды. Ракыш пен жастау, кеселеу 6ip болыс eKeyi мына ею Ж1пгп жаралап кеп, жацагы еспгендерш кайта сурастыра бастады. —Эй, не дедтдер, шырактарым-ау! Абайга улык солай селем айтып па?! —Элi, солай деп советниктен селем кеп ед! де! Туу, б13Д]ц цазац та, надан-ау! Сол Абайдыц абыройын цызранып, цастыц ойлап, ит боп жургендер! де бар-ау ! Оны б1дщндер ме сецдер?!— деп, соцгы сезд1 Ракыш Дэрмен мен Баймагамбетке шынымен жагынап айтты. Дэрмен кулш Ж1берд1. Ракыш кеше рана Оразбайдыц утнде Абайды мукатушыньщ 6ipi болтан. Ецщ 6ip айналмастан-ак «жел анрарыкайтасота ма» деп буландап тур. Дэрмецщ анык Абайдын тшеулес Kicûiepi деп бшед1. Солар Абайга Ракышты жаксыльш айтып барсын деген есеппен шац тастап тур. Оны Дэрмен гана емес, Жиренше, Оразбайлар датуйщ. EKeyi де кол cLnKin, тустер! карауьпып бузылган калпында амалсыздан сырт айналып кетт!. Осы кездерде Абай мен жандарал арасында б1рталайарбасьш, андыскан ецпмелер етш жаткан-ды. Жандарал топ алдында сураган сауалдарыньщ анрарымен уйге юрген сон да Абайдан онын не максут ymiH жене кандай жандармен жауласатынын сураган. Кейб1р сурауларын кайталаумен катар, езйнц жацагы ызаланган куйн естне Tycipin ед1. Ецщ оцашада Абайга ашулы жузбен катал мжез керсетш, акыра сейлед1. —Алысамын, алысамын!..—деп, Абайды мазактап, оныцсезж кдйталап етш,—С:зд!ц орныцыз сахара емес. С13Д1одан KeriperiH адамсыз. Сахарадагы 6ipimni сорт бул1кс!3. Ci3re карсы барлык болыстардьщ инабатты, бедедщ, улыцтарга сетмш адамдары ет!Н)штер, арыздар жазган. Мен йздщ шыныцызды е з ^ з г е 360

айтцызгалы, айыбыцызды мойныцызга алгызгалы ерт!п кедщм. Мен1ц алдымда цаз1р ез!ц1зд!ц юнеларыцызды айтып ет1щз. Жасырсацыз, оцай акталамын десещз жаныласыз! Жене бупн цолымда турган деледдермен цаз1р осы арада, он ею сагат ¡ш1нде, с!зш Семейшн турмес{не жбер1п, содан ары (Иб1рдщ ен алые каторгасына, казак даласы кайтып С)ЗД1Цатьщызды еспместей жерге Ж1беруге делел1М бар. Шыныцызды айтыцыз, С1зге сахарадан не керек? Неге С13 б!з койган барлык ек1мдермен араздасьш, жауласумен келес!з?—дед1. Абай далада жандаралды алгаш кергеннен, ел! оньщ жузшен ум1т етепн белп керген жок ед1. Мынау сезде езше тенген анык цаушбарынануарды. Б1ракжанатысгажандаралдынаргындакеле жатып алысуга бекшген ниет1 мынау сетте де езгерген жок. Сескену, урку емес, бойына кэйсар ашу жиды. Буган улык каз1р тек ызалы кер1цщ де, акылсыз, ушкалак тер1зденд!. Мшезбен, акылмен, бойдагы адамлык касиет, куатпен салысуга келгенде, каз1р Абай ез1н жандаралдан елдекайда би4к, астам тургандай сез1нд1. Ол сабырмен гана ыгыспай жауап айтгы. —Ваше превосходительство! Мен ол адамдармен С1здер еюм койгандыктан алыспаймын. Айттым гой, олар жауыз болгандыктан алысамьш! Жандарал катты тепешш, столды саусагымен катты урьш турып: — Ен эуел1, С1з осы унйн жауап берщ1з! Эюм сайланган адамдарды «жауыз» деуге кандай хакыныз бар? —Олардыц шынын бшеещз, мен гана емес. е з!тз де жауыз демек тупл, кеб:н жазалар ед)тз. —Осы айткан сез!щзге дэлел келпр{щз! Не С13кеп волостной управительдерд!ц кылмыстарын дэлдеп атап берес13. Мен;н кез!мщ жетюзеаз соган. Немесе айткан сездер1щз сахарада С!ЗД1Н журпз1п отырган есиегпщз, б1здщэюмдерщн турасьщдатаратып отырган жала болса жасырмаймын, мен с:зд! осы уйден шыгарганда, касыцызга жандармдарды косып, турмеге женелтет!н боп шыгарамьт. Абай ел1десаскэн жок-Жацааралгаойлы,салкынкезбентж кдрап турды да: —Макул, Ваше превосходительство! Осы шаруацызды мен кабыл алдым. Жалгыз-ак, мен к&нр усталып, туткынга алынады екем, С1з меш сол туткындау алдында ез)щз ез аузынызбен тексер!п, тьщдап етпек болган екенс!3. Буныцызды маган керсеткен рахымыцыз деп санайын. Элдеб1р байыбына 361

бармайтын жецш чиновникке тапсырмай, ез!щз бипп, ез1щз жазаламацболганыцызга мен ырзамын. Тек б1ракмаган барымды айткызып, тындап шыгунызды етэнемш!—дед. Абайдыц мьшау жауап, мьшау жузшен соц жандарал оган б!р сет жалт бурылып, узак ойлана унс1з токтап, кадалып турды. Сейтп де б!рталай уакыт унс13 жур!п адцы. Абай цаз:р Кдрамолада шербешнай съезд шакыртып отырган зор-зор дауларды, ел шабуларды, барымтаны, улкен тынымсыз урлыцсиякты цылмыстарды санап етп. Бул улыкгыц Абайды бек бш елт жаца, алгаш кездескен жердн ез1нде керщщ. Эрине, ол ец аддымен Оразбайлардьщ жалакор арыздары бойьшша бшед!. Б1рацол юна емес, осы Кдрамолага журер алдындакецсесшеносы сапарда керек болатын кагаздарды жигызып алып Караганда, Элмагамбет екеп юрпзген кеп кагаз да кезше тускен. Т11тп, кеп колдар койылган приговорлар б1рауылнай емес, кеп ауылнайдын елдер1 араласып жасаган тутас т!лект1 ацгартады. Бар цагазда «Ибрагим К,унанбаев» аты кайта-кайта аталады. Оны даланьщ бурыннан дагдылы арызы деп эуелде успрт шолып, сиырып тастамакед1. Б1ракорысша жаксы енерл! тшмен жазыжан, ашык боп укыпты жазылган тшек-арыз жолдары кез1н ер1ксЬ тарткан. Сонда Абайдыказактыцактаганыбылайтурсьш, мундапереселен крестьяндар тус1рген акгымен катар Абайдьщ сонгы жатактарды коргаган ¡с-эрекеп б<р жерден шыгып отыр. Бул жай осылай журер алдында жандаралды Абай жетнде ныктокыратьш, катть! ойландырып калган. Енд1 Абайды аныктанып, ¡штеп ой-ниеттн тугел бшпс! келед. Бутан кейде сурактарберш, оньщ пшнашатьш жайларды едет сейлетп. Абай ез ойын айтып жатыр. — К^имыстъщ бер! кагаз жуз1нде сансыз кеп ауыр жумыстар болгандыкган ояздар тыя алмай, мировой судьялар анык бузык, жауыз адамдарды жазалай алмай койды. Ецщ, м!не, уш-тертдуанньщ кеп болыстарыньщ арасындагы тартыстар облысты билейпн кенсеге де туст!... СЛздщ ез{щз ыктиярсыз сол кеп арыздарга кещл бел1п, жаманшьшык, жауыздыкпен алыспакшы боп, осы арага к елт отырсыз. К^-ммыстардьщ атын санасак: урлык, епрж, куелж, талан-тараж, К1С1елпру, улкен шайкалар жасап, б1р елден шыгып екшпн елге барып, мал талап кайту. Соньщ ар жагында, ерб!р мыкты адамдардьщ суйеу;, жауызды жаманшьиыкган актап алатыны, жалган приговор жасау, б1реуд! ет1ржпен жалалау—осы 1стерд1ц бэржщ усттнде унем журетш пара, зацсыз терю билак, 362

кеп едщ, момьш едщжемету, шыгынгабатыру. М)некей, осындай ¡стщ берш жиып келгенде —жауыздык атанады. Жаманшылыц атанады. «Соны ¡стейпн К1М?»десещз, кеб1нше елде отырган малы кеп, Ж1ПЧ1 кеп жене керек десе кэзыналык печап, кецсей де бар ер болыста отырган атакты эк!м адамдар. А л барлык тьшымсыз, шекиз кеп жауыздыктар соцында мальшан айырылатын, ececi3 цалатын, еделет таппайтын кеп момьш хальщ болады. «Адал ецбекпен, тыныш TipniuiiK етемж* деген кеп халык, жанагы мыкдыжауыздардан удайызорлыц Kepin, тещцктабаалмай, жала шегед1,—деп сейлед). Анык 6ip облысты баскарган улкен еюмге алгашрет бетпе- бет кездесш калган сон, Абай «арты не болады?» деп ойлаган жоц. Халык атынан улыкка бщщруге кажет болган ауыртпалык icTep мен мол муктаждыкгардыц 6epiH бщд)рмек болды. Осы айткан сыны, кепшш1к арызы, муцы сиякты сездер, жандарал ангара бшсе, Абайдьщ юммен жауласатыньшда анык ашкандай. Ол ез басын актап, я езш щ жауы боп журген адамдардыц атын да атаган жок. Жандарал Абай сездерш тындай отырып, бул адамныц «жай 6ip арыз, приговорларда журеОн, катардагы айлакер емес» екенш ацгарды. Ангардан сайын Абайга ¡штей жауыгып, жатыркэй карады. Бул киргиз —жандаралдьщ сахарада «кездесОрем» деп кутпеген адамы. Озшде «хальжтьщ камкоры боламьшдеген, оньщ сез1н сейлеп жоктаушы, алысушы боламын^ деген кесюн байкалады. Bip кезек жандарал Абайдан ¡штей уркш те калды. <Мынау айтып отырган сездер! е л 1 «азатшылдык*, «халыкшьшык^, «социалиспк» ойлармен жалгасатьш программа емес пе екен?» деп те сескендь EipaKкешн «ол аталган затгар ел1 сахарадан алые болу керек, мына сиякты кырдьщ киргизына ондай ойлар жетпеген болу керек. Бул адам ез керген1нен езшше терю, цыныр ойлар туйш журген 6ip жапа-жалгыз «оригинала болардед}. Жене сондайкеп адамныц теж1рибес13 ацгалдыгы бойынша амге кандай сезд!, калай айтуды бшмейпн олак адвокатсымак» деп, алгашкь! ойын туйщ. Осыдан кейн Абайды тагы да сейлете туеш, сырын ашкыза бермекке беюцщ. — Кунанбаев, не себепт1 С1здщ жацагы маган айткан сездерцдзде жамандаганадамдарыцыз^щ барлыгы б^здщсайлап койван судьялар, волостной управительдер жене ер туря! бедедщ;

инабатты адамдар больш шыгады? С13 бунымен юмд! жамандап отырганыцызды ацуарасыз ба? Б:з киргиз даласына тандап отырьш, еюмдер сайлаймыз. О з оньщ берт жамандейиз, жауыз адамдардейсЬ. Оньщыз мети ануаруым рас болса, издщ езгеден белек убеждениещз емес пе?—дед1. Абайга салкын карап, сынап, торып сейлеп отыр. Бул сездщ артында «елдеп еюмдер жаман болса, оларды сайлап койьш отырган бтзде жаман боламыз гой! Айтпагыц сол ма?» дегендей Абайды айыптаура бейм ажар керсетт:. Бул ара —арбасудьщ анык шетш, катер жер!. Абай айтарын айтгы, «ар жагьш корыту, ек:мтц ез м1ндетЬ деп !Ш!нен ойлады да, ез4мш!л, зорлыкшыл улыкпен будан ары шыншылдыкка басып, сырашысьшсейлесюс1келмед. Салмакпен карадыдакул1п ж!берд1: — Ваше превосходительство! Мен румырда б1р1ннн рет С1з сиякты улкен ек!мге кездескенд]ктен, С!3 билеп журген сахарадагы шьш ауыр хаддершайгу кажеткой деп биццм. Шынын айтсам, жанагы мен айткан кецшс!з халдер туралы б]р мен емес, сурасгырсаныз, барлык сахараньщ мол халкы да айтар ед!. С1зге кездесуде менщез басымуппн еделетген баскаетшепн ешнерсем жок. Мен еюм боламын дейпн юс! еместн. С]3 болсацыз, зор ек1МС)3. К,ольщызда кеп куд!рет куш! бар. Жаманшылык, жауыздыкгытыямын десещз, колыцыздан кеп нерсе келедь Ал С!зге б!ЗД1ц сахарамыз турасындагы шындык халд!н кеб! мел!м емес деп бшем!н. Соньщ б!разын болса да аз б!Л!п кетсе екен деп эдей1 айтгым!—дед1. Жандарал бул сезд! унатпады. Кдзакгыц халкын тек топас жабайлыкты бметтн, улыкка карангы коркынышпен багыну, табынуды гана бшспн, аса б1р тагы ел деп ойлайтын тус!Н1к бар ед!. Ол ойьшьщ бер1не мынау сахара казагы Ибрагим К,унанбаев енеге бойымен сейлеген сез, !ШК1 нер ойымен тугелдей карсы ажар танытып отыр. Орысша окыган адамша сейлейдь Жандаралдай улыктан жасканбай, ацыл-тербиес! тен адамша кецесед!. Усйне киген бешпет) де сондай унамды тусп, кымбат сукнодан Т1плген, онысьш жене каланыцт!пнш!С! й к к ет кер1тп тур. Бул белпс] де Абайды надан етпей, тец адам еткен уш т жандаралды ыза кыла тусед). Осы кеэде Абайга суык кдраган кез!н жандарал есж жакка аударып, кабагынтуйд1.Торге царсыотырган Абайдабурылган ед!. Уйге ю рт, ес]к жанында *пк турьт, тымагын колтыгына кыскэн Базаралы мен орта жасты, сулу сакалды. сыпайы гана

юпнген орыс адамы тур екен... Абай Базаралыныц бул жердей шьщкднынаорасантанданды... Оныцжаньщдагы орыс адамында жаца таныды. Бул казакшага жуйр!К Семейд1ц сагатшысы Савельев екен. 03i унем1 казацтын арызын жазып журеттн, ояздык, облыстыц бар кецсет б1лепн, жогары, темен улыцтыц 6apiHÍH аты-жен1н б1лет!н жене, ecipece, сол кецселерд1ц мацындагы стражник, урядник, хатшы, тшмаш —баршасымен жете таныс та yñip адам болатын. «Кеп адвокатган Савельевен колы жещл*> деп казацтыц момын шаруасынын барлыгы да арызын осыган жазгызып, Савельевт! жокшы eiin журспн. Жандарал ез успне KipreH KepiHey арызшыларга ызаланумен катар тандана карады. Eipi орыс, 6ipi казак — екеу1н:н де колтыкгары толы будаланган калын кагаздар. Кдзагы —узын, сымбатты бойы бар... сулу бурыл сакалды, аппаккецмандайлы, нур жузд1, келбетп адам... Булардыц артында, eciK алдында оннан аса жупыны ки1МД1, момын жузд! арызшы жандар уйге юрмей, ашык еюктен бас иш кана жандарал жузше карасып тур. Bepi де уйге юрген Базаралы алуандас орта жасты, унамды тусп казак арызшылары. —Бу не?.. Юмдер?—дей берген жандаралгаСавельев шапшац ганажай б!лд1рд!. —Ваше превосходительство, бул келгендер —Семипалатинск ye3ÍHÍHэр болысыньщ арызшы казактары, Кдз1р бэр! де ci3re 6ip гана ет1тшпен келд1. Бэр! де приговор экеп тур. Мына кагаздар солар. MeHi «ci3re арызымызды айтып бер!» деп сурады. Эздер! орысша бшмеген сон... —Арызы не туралы? Не сурайды? — Олар, Ваше превосходительство, ездерше еш нерсе сурамайды. Озден казактьщакыны, халык жаксы керетж адамы Ибрагим Кунанбаев туралы ет1тш етещ,—дей 6epin ед1,жандарал кагаздарга унс!з гана кол созды. Савельев пен Базаралы барынша шапшац басып кеп, кагаздарды жандаралдын устел1не экеп салды. Жандарал Абайга кез киьнын тастап«осьшыц e3i ¡сгетшотыр ма, тагы 6ip айласы ма жумбакгы казактыц^деп ойлап ещ, б1рак Абайдыцжузщде капы танданганхадден баскаem6ipелее те жок екен. Базаралы болса, осы кезде Абайды мулде кермегендей, 6eii- жузж танымайтын юемей карал, жандаралга енд! езд^пмен сокалап, орысша арыз айтып кетп. ТЫ , козгалыеы аса кызык кершген келбетп казакты жандаоал амалсыз тындап каптм. Ж

Базаралы Абайды ез^нщ тын, енер!мен тагы тацыркатып орысшалап тур: —Ныргыз степ слапой, таксыр,—деп узын, сулу аппак сау- сактарымен б:р кез1н басты —Токмо один клаз ес, он К,унанбаев! К^ыргыз степ глухой, таксыр,—деп б!р кулагын да жанагы сау- сагымен басканда, жандарал ер1КС1з езу тартты. Кдзак арызшы сондай тапкыр тер!зд1. Базаралы даусын сетмд!рек шыгарды. Саусагьснекйшыкулагынаапардыда,—токмо одинух ес, он Кунан- баев!Он не бойдит,—дейщ, ез1бул сездер!н Абайды кермейтурган юс1ше айтып тур.—Не можно!—деп жузш тез салцындатып бас шайкады.— Степ томнай, глухой бойдет!— деп басын тагы шайкап,—не можно!—дед1. Савельев енд] ез1 де жымиьш, жандаралга Базаралы сез1н орысшажетюзейн деп ед, жандарал оган цольш кедденен сермеп, юр!спеуге белп жасадыда, Базаралыга карап отыр. Базаралы ел: сейлеп тур: —Крспадан кубрнатр нобай шалабек! Наш пригоуар много... много степ послал... Много-много степ просит. Наш пригоуар поскай пойдот санту, министр, белый сарь. Степ просит пустит нас министр, Петербор... сарь... псе пойдом! Тода пойдом!—дед1. Жандарал бул туста кабагын кдйта туйД! де, Базаралы мен Савельевке «тус:нд!к, барындар!» деген белп етп. Жауап айтып жылы ушыраган жок. Арызшылар арттарымен шепнш шыгьш кетп. Жандаралга Базаралыныц жацагы, сонгы сездер! аныкулкен эсер етп. Осы мэжинс успнде онын Абай турасындагы ойы едденеше ретезгерш. Еншандаса, кальщ надансахарадагыжалгыз мынандай адамды жазаласа, оньщ арты оцай болмайтын сиякты. Приговорларга кол койганга Караганда, буны жактайтын халык кеп екен: даусыз. Сан болыстан мунын бедел! де зор болу керек. Юм б1лед!, оны жазаласан мынау кальщ приговор сенатка, патшанын ез кeнceciнe де кетер. Билеген облысынан кеп арыз тускен жене алгаш кызметке келген жылы тускен деген жандаралга абырой бермейт!Н1 барды. Дел осы кезде советник Досовский колтьнъта б!р кальщ кагаздарды кушактап, жандаралдан руксат сурап к!р1П, ес!к алдында турьш калып ед1. Абайга да бис иш, жаксы 1лтипат керсетш амандасты. Абай акырын гана бас изед1. Лосовскийдщ екелген] де еншец Абайды айыптайтын «делолар» болатын. Жандаралдьщ Абайга айналысып калган кезщце, Досовский ез) жаткан уйге барьш, асыгыс актармалап, «Кунанбаев Ибрагим Мб

жумысы» деген арыз бен айыптаулардьщ барльнын тез жи- настырып алган. Бул кдгаз —Омбыга, корпус кецсесже тускен шагым, жалалар. Сол каладан Лосовскийд1ц екелген! де жене енд! бакканы да осы, ез1не м!ндегп жумыстар... А л жанда- ралдыц кецсес1нде жене осы арада жиылган кагаздар туралы Досовский хабарсыз. Жандарал Лосовскийге оны б1р себептен едей! айтпаган. Мунын болысынын ¡еж бегде б1р чиновник кеп тексермег! жандаралдьщ дережесте, улыцтыц намысына тиер ед1. Сонымен енд1 Абай М!нде Лосовскийд! едейд! кемекке алмаган. Аздан соц жандарал тек салкын гана бас цщде Абайды коя берд1. Жандарал Лосовскийдщ немен келгетн ешц ацгардыда, езу тартьт, кул1мс!реп калды. Лезде буйрык етп: — Муныц цаз!р кажсп жок, господин советник! Алып кете бер!Ц1з!—дед!. Жандарал сол к у т кешке журш кетп. Советник Досовский уш оязбен б!р!пп, ертец ашылатын шербешнай сиязды етюзу мщдспн алып калды жене Абайдьщ жайьшдажандарал осыларга тапсырды. 1штей Абайга жауыккан куйде, б1рак сыртгай оныц беделж барлык ояз бен ез кецсесж басып кеткен сахара дау-шарына пайдалану кажетдеп шешп. Амалсыз осылай шешседе, 1шжен сол амалсыздыгы уш!н де ызаланып, Абайды мунан сон Семей кдласында, елден аулакта мыктап ескермек боп аттанды. Осы кештеДосовский уш оязбен бас косып байласкан сезщде «ертен ашылатын шербешнайга ел жумысын тексеруде халыкка бедедщ адамдардан билер сайлап алу керек» дегенщ айткан. Сол кецестер:нде халык ортасынан сайланатын бищц б1реу1 ет!п Ибрагим Кунанбаевты белплеу керекдеген ойщыаныкбайласкдн болатын. Буларга бупн кунщз жандаралдыц Абайга жасаган иггипаты тугел жетш, анык мел!М болган. Еюнш! жагынан, Казанцев оязга бупн тацертецнен бер1 Карамолага жиналран кара халык кеп тшек, армандар екелген. Осыныц барльнында ацы-пулын, адал малдарын жоктаган, еселерж куып келген арызшылар: «Журттыц дауын шешуге, эделетпентьщдырутахалыкалдындабедедщ, сешмщАбай сиякзы юсмер би болып сайланса екен^деген. Сол кеште ел арыздарынтексереттн бндщ бр1Абай болатыны мел!м боп калып ед1. Тшмаштарга берген паралары аркылы №

кыбыр-сыбырды алдын ала 6ùiin журген сак, пысыц болыстар мьша жацалыкгы елден бурын ацгарыпты. Абай эл1 бул жайдан мулде хабарсыз. Тек оньщ жолдастары бупн жэрмецке басьщда, кеп арызшылар арасьщда ез бетгер1мен эр алуан эцпме журпзген. Кейн Еобол мен Баймагамбеткднаосы жайды жетюзген ед:. Оньщ орайына аз уакытта Дермен келт, ен соцгы хабарын айтканда Абай шьш суйс:нд1. Kß3ip жэрменке басьшдагы Абайга ттлеулес барльщ халык ез бспмен куаныш мез-мереке жасап жатыр екен. Абайдьщ аман цалганына суйшген нагыз момын жалпы журт. Эдей арнап «солай етейк, бастайых» деген ешюм болмасада, журт ез! жиылыпты да мерекеге Kipicimi. Бар жиын арасында Базаралы, Байкекше бар екен. Солар енщ Дермецщ Абайга Ж1бер1п, «eprin кел, елдщ ортасында болсын!)> деп*п. Абай Дэрменд1, Баймагамбетп, Ерболды eptin Кдрамоланыц сыртыцдагы, кунбатыс жактагы сары жотага шыкты. Ойдажоктан жиылганхалык улкен 6ipтойдагьщаймолайьш апты. Осы жермен- кеде болатын шербешнайга сан арызбен, кеп муцмен жоцтап келген тамам елдер мен болыстардьщ букара, момын кепишнг!. Булардыц анык калыц ел атанган еншен енбек Heci жандар екен! бар ажарларынан танылады. Ец еуел! м:нген атгарыныц кепш1Л1п арык, кун какты. Keñóipi шолак, жалгыз-жалгыз тугырлар. Олардьщ уст!ндег1 ер-токымы да еск1, жыртык кепш!пмен немесе ортасынан жыртылган узецплер!мен, ecui кайыс жуген1мен жене де жез, кара тем1р, элде, TinTi, агаш узедплер1мен де —бар жайларды мэл!м етед:. Мунда баркыт ат керпе, кум1с жуген, карала кум1с жаптырган куйыскан, тартпа дегендер жок. Есюрген токымдардьщарасьщда6ipae-6ip былгары каптаган, сукномен ойылган токым-турман да жок. Бул едщцустерше киген ктмдер1де шегпненсур туей шекпен не кенетоз шапан. Бастарындагы ер рудыц у лп с т керсететш тымактары да тепе ecKi елт1р1, узын сенсеннен 1стелген. Ол тымактардьщ тыстары арзан шыт немесе жыртылган, ж ут шыккан penci3 кукыл шуберек. Осьщдай анык кедей-кетшктен, калыц букарадан шыккан халык бупн Абайды ез улындай масайрап тоекдндай. Оны ортага алып, куана коршап, даурыга амандасып, шын бейшмен купы болсын айтысты. Тебе басынщаБазаралымен Байкекшеатгарынан Tycin тосып отыр екен. Абай да аттан тускенде жацагы достары кушакгасып аманласты

Абай Базаралыга кдлжындап: —Базеке, шьщыраудан алып шыкгыц гой. Бул жолы мен ез енер1ммен шырмала туспесем, кутыларым жоц ещ. А л сети бу- пнп сез!Ц бар дшмардан, бар жуйр1ктен, адвокаттан анагур- лым асып тустнау. К.алай айттыц? Тебемд! кекке жетк13Д1и гой!—дед:. Базаралы жиын журтца «оиын-асыр салындар, осыньщ ез1 Абайдьщ амандыкпен ортамызга жеткетне арналган б!р сауык- сайран болсьш^ деп едь Сол арада журт ею топка белж т, кесек денел! балуандарын шыгарьш, дагдылы тойдагыддйкурес салды Атгар сыналсын деп кекпарга ез!рленш, б1р топтар екш елт жатгы. Тенге алатын, аударытын енерпаз ждптгер де улкен ретпл1кпен сайлана берщ. Осындай ойын-сауык басталгалы жатканда Абай Базаралыдан: —Кдлай гана жол таптын? Жандаралдыц успне юм ж!берд)? Негьт юрпзщ?—деп сурап ед1. Базаралы: — Ойбай, Сабелей екеум1з ашпаган ес^к бар ма, Семей ульнъщда! Содан ары Абай аныцтап сураганда, Базаралы нактылы шыньш айтты. Расында, жандараддьщуйне муны Ж1беру юмгеде болса онай емес-т1. Уст1не кырдьщ цазагы тупл, ояз бен чиновниктердщ кебш юрпзбей отырган жандарал^а арыз иеи Базаралыньщ жол тауьш юру1 ойда жоп нерсе, мумюн емес ещ. Б:ракБазаралыньщ ендп айткан шыны бойынша буган жол ашып берген акша-пара бопты. Жандарал уйш кузеткен улкен жандарм терес1тн б^рще Савельев дел б!р сагат сейлесш, ею аттьщ куныцдай ацшаны алаканына бастырып, содан сон жол алганын Базаралы енд1 61ЛД1РД!. Кунщзтамам арызшы кепшш)к атынан кагаздар жазьш, топ- топ юсщ! К,азанцев сияцты ояздарга беттеткенде Савельев екен. Ертецп тергеу мине Абайды араластырсак екен деген тшектерщ айткан да осы тебе басындагы ежет азаматтар болатъш. Осы жайды бше отырьш Абайлар еуел! куресп карады. Кдз1р бар журтгы эд1С1мен, купдмен мэзгып турган кесек балтын денет караЖ1п т—Эбд1. Ол катарынан уш балуанды кел^спре сокты да, туйшшек 1нпндеп бейге акшасын колына алган, аксия кулш Абайга кедщ. 369

—Абай ага, жаулармен алысцанда, емюе, осылай соксьш деп, цаз1рп бар куш)мд! ез1це арнап ед)м. С13 уш!Нкуанганнан жыгып турмын, мынау олжамды да озге тарттым!—дед!. Абай Эбд!ге алгыс айтып, сыйын алдыда: —Бесе, Ж1гер шыгар журтымнан осындай ацыл да шыгушы ед! гой! Алысцанды жь№уды сенен уйренетн, Эбд]!—дед1. Айнала журт куле цостады. Осыдан кешн ат уст!нен шапкылап кеп тенге алган Ж1пттер, аударыста женген азаматтар, кекпарда озып шыккан, жыртыс алган сан елд1н Эбд! тер1зд1 Ж1пттер1 тартыс табыстарын «мзге арнадык!» деп, бэр! де Абайга усынып жатты. Барлык мереке халык пен Абайдын белекше б1р шат, ашык, шын кещл!мен кушак жайысып табысцанындай болды. Осыцдайжайдысол даладагыБайкекшеезшше баян етшберд). Абай мен Базаралы сиякты егде адамдар тобында турып Байкекше езшщ зор ун1мен аса б)р магыналы сез тастады. — Ие, халайык, бул б1р асыл мереке болды, шын куаныш, калткцсы жокхалык куанышы. Солай болганда б1р жагынан Абай уцпн куанамыз. А л осы куаныштын ек1НШ1б1р тарауы тагы бар. Ол еэ1М13Д1н елдтм!з уш!н куаныш, жаксылык уш{н б!рМп, ынтымак йлек косып ез деген1не жеткен адал, момын ел уипн куанбаска бола ма? Бул анык елд^к жол ед1, эм!се, осындай елджтщ жолы болсын! Эмин!—дед:. Айнала журт бул сезге капы суйс)ЩЦ. Карт ацынды костап дауыстап «Эмин, емин!» десш бет сипап, мез боп кулМп, катты кожырасып калган кеницц дабырлар естщц1. Кешю шай жиналмастан, Абай утне ойдажок, тын адамдар келе бастады. Абай мен жолдастарынын бул уйде мулде керем!3 деген адамдары емес. Келгендер — багана кунд13 жандаралды калбактап тоскан, мойындарына знак, каргыларын таккан болыстар. Бунда Семей оязыньщ бес-алты болысы бар. Оларды бастап келген —Ракыш. Алдынгы кун ОразбайдынуМцде отырып, Абай- ды сыртынан мукдтып, кекеткен, оган аныкжауыккан болыстын б!р]. Эскемен, Зайсаннында уш-терт болысы мен терелер1келйтп. Бер1 де осы кеште Абай халтщ анык езгерген!н б!лген. Кущцз жандаралдыц бунымен сейлест, б1рге кеткен1н ез кездер!мен керш, тарылган, ец ецшен парашыл, арамайлашыл мансапкорлар болатын. Енд1 шеттер!нен Абайды жана гана танып, бунын алдында курак ушып турган К1С1 болысады. Оздершщ ер кеуде, надандык, корлык есеб] бойынша булар Абай мен жандарал 370

арасында улкен достыц туып, беюд! деп ойлап кеп отыр. Енд1 советник —советник емес, ояз —ояз емес. Бейне 61р «жарылкаса зор кылып, карраса жер кылатын» жарым патша Абай бола кдлгандай. БэрМц сезг «Озге сэлем бере келш ещк», «Сапарыцыз он болсын дегел1 кел!п ешк», «Кешеден улыцты тосып алан кеп болган сон, к^шкене арка-бастын кещген!н тосьш ед1&>, «С 1збен селемдес!П, дидарласуды К,арамолага журместен бурын ойлап ед!К», «С1здей, кепке б!рдей ел арасымен жуз кер!су, саркытыцызды ¡шу б!зге цандай ганибет» десед!. Бер!Н1Н сез! эр ттлмен айтылганымен, б!р рана бояма, ею жузди жарымпаздыкгы, жаман жоргалыкгы танытады. Абай булардын ешкайсысымен де жылы ушырап сейлескен жок. К.онацтарра кымыз усынылган кезде, ез ойымен тeбipeнгeндeй болып, толрауы терен сездер сейлеп кетп. Ешк!мн)н бе*пне кдрамай, келбетп, ойшыл жуз1н жогары кетер1нк!реп, мынау адамдардыц басынан асыра б!р сын толрау тастап сейлеп отыр: — К,азац деген халыктыц соры калыц рой. Санап бтрпс13 жокшылыгы, муны кеп. Сол сорыныц б!р! —езш билеп отырган ецшен зоры емес пе? Аткам1нер!, болысы, бек пен б т , хан мен терес! емес пе? Ойда улык цорласа, зорлыгымен ол егейс1тсе, сыртынан аязддй боп еюм кысса, уйден урген итке уцсап ел шпнен бэлецор, паракор, неше алуан мансапкоры шырады. Б)р рана ез басынын, жалрыз ез1Н1ц, ата тепн<н барлыгы, байлыгы, ем!р- куд!рет!нен баска халык камын ойлайтын б!рде-б!р мансап иес4 бармысын?—дед!. К,атты ызамен, улкен намыспен ширыкгы. Жагалай оть:рран болыстардын барлырына урыскандай боп, жирене карап егп. Журег!нде шабыт бар. Аш улы шабыт болатын. Соныц ушкындаран отынан тамаша терец, ойшыл б1р толрау туардай. Акын атаулыныц акындык, ыстык жалын успнде куйд1р1п айтатын канатгы сез!. Ол мансап жайына арналган-ды: — Мансаптын бэр1 корлык емес, игипк уш!н ез1н курбан етет<н мансап адамра касиет бМрсе керек. Ондай мансапты сен адам болсац ит корлыкпен, улыктыц табанын жалап журш таппас боларсыц. Халкыца кад1р!ц аскан жаксы болсац сендей мансап ез!НД1 ез1 ¡здеп кеп тапса болар!—дей кел1п, елендей, улкен даналык бар сез айтты —Биж мансап —бшк жартас. Оньщ басына екп!ндеп ушып кыран да шыгады, ершбей ецбектеп жылан да шыгады! Мше, осыныц кайсысы болдыц, осы отыргандар? Кф!ран болмасац, халкьщ уш1н жылан болдыц емес 371

ne!?—дед! де цабагын суыктуйт, езге сезден тыйылып отырып цадды. Абайдыц сез! болыстардын барлыгына цамшымен какбастан каскайтатарткандай, ауыр соккы болды. Буны тусс!нбей калган болыс болган жоц. Астыртын жамандасуга айлакес, сырцынды болганмен, мынадайужен ащл казыньщаддындаашыкшындыккэ бара алмайтын арамза ек1мдер Абаймен жауаптаспай, тепе томсарып ундемей калды. Ke6i сызданьш, кабакпен екпе керсетш тым-тырыс отыр. Абай да буларды цонак crin, цошемет цылмацниеттен аулак еш. Аздан соц шапанын жамылып, Баймагамбетп eprin, тысца шыгьш кете барды. Баскалар датарап Kerri. Ертещнде «Абай ез;не амандасып, селем бере барган бо- лыстарды маскэра кыпты. Бетке кагып, айыптап сейлеггп!» деген сез шыкты. BipaKбуны кепшМк еспген жок. Ракыш сижты кей болыстар Абайга кше тагып кеткенд!ктен, Оразбайга шагым еткен. Оразбай кекете кул1п отырып, ез!нщ байлауын айтгы: — Шоц-шок, белем. Абайшыл болыстар, сендерге со керек. Одан да зоры керек ед1, Абайга табынудан тыйыламысын шет!ннен. Алдьщнан ел! де талай оралар. Одан эл! талайыц талайдытартарсыц. Кдшанайттъщдеме!—деп, енд езтщ де мысы курыган куйде, с е зт тыйшн. Бул кунге ш етнг) жасаган айлалы, арам коршауы мен курсауларын Абай 6ip-aK кимылмен талкан eiin кеткендей. Оразбай соган ызалы да куй1кт! болатын. Бтрак ол Абайды жыгатын жардын мулде жогалмайтынын осы жолы, ecipece, анык таньш, б)Л1п алды. Абайга жауыккан болыс пен жуан шонжар атаулынын бер1мендетумсыктуйюйрт, ауыз жаласып алган. Бупн осы К,арамолада жыкпаса да, «туб}нде Абайды апарып 6ip кулататын ордын ортасын таптык» деп, imiHeH соны медеу етп де, шербешнай сияздыц артын тосып отырып калды. 5 Биылгы кыстыц басы адамгада, малга да езф аса жайлы боп тур. Декабрьд{ц ортасына такалса да, ел1 кар калындаган жок, кун аяздап суыткан да жок. Шагырмак, бултсыз ашык кундер кеп. Крс белпс! жацындатускен купсеккарданжене кей кундерде болатын сел шыткцл аяздапгана бшшедь

Кыс кешец басталгандыктан Акшокыдагы Абай аулы биьщ согымды жай соя бастатн. Соигы уш-терт кун ¡ш1нде жьшкы, ту сиырлар, еркек кой, ту саулык, ceMÍ3 ту бойдактар сойылды. Юлет, шошала, зеуезнай атаулыга 8йгер4м кыс азыгын ертенд[ кеш жигызып жур. Bip эред)кте куле Tycin, Зылика мен Баймагамбетке куд1к айтты. - Тек осы eôirep кундерде гана конаксаябыр бола турса екен! Азыккоятын жерлер, ас nicipeiiH уйлер аузынан шыгып жаткнта Абай аган карай ма? Конактын кыркы келсе де ж!бермешн ю й,- деген. Бунысы уайым емес, сел гана шаруанын кысылшан куйж ескрткен!. Кемекш{ ж!г!ттер мен келш-кепийктерге ж т жур)п, ширак жумыс етуд) тапсырганы. BipaK 9ñrepiMHÍH Tineri болран жок. Уэделескендей дел осы бупнп кун ойдан, таудан, тус-тустан конактар кеп жатты. Bip топ жолдасымен Байгабылдан Акылбай келген. Абайдын сэлем{мен осы сонгы жылдарда «акын» деген атка шыккан: Керей - Уэйс, Топайдан Бейсембай деген акындар да кел{п*п. Тустен 6epi осы конактар Абайдын ycTiне кел!п, селем ôepicin, TycTiK астан, кунд!зг4 шайдан ituicTi. Отаулар, конак уйлер, керш1 уйлердщ 6epiHAe 33ipre жататын орындарын аныктасты. Кеше «конак келмесе екен!» деген Эйгер)м, 6yr¡H осы конак- тарды ез)н<ндагдылы, сыпайы жуз)мен карсы алды. Куйл1керкем кулк!С! узщмей кабылдады. Зьшикага шынын айтады: «Конак келмесе екендеп нем бар eni! Айтканыма карама-карсы бол?анын кермейм!мн. Enai тек сырт бермей, кабак шытпай кабылдай ôepinnep! Осьты керинлерге, кел!ндергедеайт! Жене ас nicipeiiH xicinep жас малдардынжылы-жумсагын, тетп-дэмд)с!н баптыгып мол-мол ассын. Атап тапсыр!» деген. ByriH Keain жаткан конактармен 6ipre кызыксауык, кетлд{ енер коса келетшж OñrepiM жаксы бшед{. Шын, бупн Акшокыга 03AepiHin сонгы енер табыстарын асыгып екелген енерпаздар аз емес. Келген акындардан Абай кунузын сурау салумен болган-ды. Акшокыда кузден 6epi жазусонында болган Магаш Африкада Нил дариясы бойындагы 6ip улкен ерл1к icri жыр eTinii. Ме- HipiMci3 байдын ер кулдан саза тартканын керкем енпме еткен. Сонгы кундерде сол дастан Акшокы, Корык, KiHtÛKTi, Шолпан сиякты жакын жердеп ауылдарга кeшipiлiп, жатталып, энге косылып тарап жаткан. Акшокыда туган, будан бурын тараган

Дерменшц «Ецл1К—Кебепне» Магаштьщсоцгыдастаны «Медгат- К,асым» сыцар сер^ктей косылган. Жеьпсп болган куз соцында кеп ацынныц табысы бупн осында ушырасып отыр. Буган себеп те бар. К,арамоладан аман- есен цайткдн соц Абай ез достарыньщ 6epiHe жаздыгун1Павлов, Обйытер айткан ecHeTTepni ескерткен. Ецбекке, енерге шацырумен катар, ep6ip акынныц ойында журген арманын, ацындыктолгауын бмген. Сонда атап керсетчлген мерз1мде бар. Эйгер1м оны бшмесе де, Абай осы бупн келген акын атаулыныц 6epiHe 6ip кундерд! белплепп: «Дел биыл, Акшоцьщагы б!здщ ауыл согымын соятын кундерге жырларынды 6ÍTÍpin, менщ касыма же*пндер<>деген екен. Бурын келген ацындар кундЬ еюден, уштен оцашаланып, езара елендер!н окыскан. Б1рен-саран «Енл:к—Кебек», «Медгат- К,асым», «К,озы Кереш» сиякты елендерд! Абай да куцщз тагы 6ip тындап еткен. Bipan ешюмге e3ip ойын ашып айткан жок-ты. Кепшипк кеште тугел Абай мен Эйгер!м касында бас косады. Элi кел!п жетпеген акындар бар. Тагы да тыц елендер сонда окылады. Дерменнщ сол кешке едет ¡ржкен 6ip жыры тарыбар­ ды. Оз ойында, барлык баска жырлар тындалып еткен сон, ен соцынан айтып шыкпакарманы. Осы куш кешке ел орныга бергенде, тагы да тыц конактар кедш. Булар — Базаралы мен Кекбай. EKeyi бупн кешке осы ауыддын желкес)нде кездесш, 6ipre кел!скен. Абай Базаралыныц келгетне, ecipece, куанып, куле амандасып жадырап калды. Бул жолы досьшыц шакыруынсыз жене бегде жумыссыз тыныштык сапармен, Абай касыцда 6ipa3 болып кайтпак боп келген. Абайдыц касына жиылып елендер1н тындатады дегенд! Ерболдан жакында eciiin ед1. Базаралы кел!С{мен-ак уй imiH жаркын жуз , езш, кулк! аралас сездер!мен кещлденд!р4п Ж1берд]. Абай оны езшщ он жагьшан жогары отыргызган. Би1к суйек тесектен ею жастыкты ез1 enepin, калындатып керпе де салгызды. Осы топтыц epi улкет, epi Абайга ец кад!рл1С1болгандыктан, жиын e3ip тек кана Базаралыныц аузына карайды. —Жол узак, шаршап келдщ гой, Базеке, жантайып отыр!— деп, Абай Базаральшьщшынтагыньщастьжа акжастыктытакал койды. Базаралы 6ip нерсет есше алып жымцдыда: —Шаршайгьш орайым бар ещ, 6ipanбупн керген 6ipкызьным кун! бойгы жол азыгым боп, шаршаганьгмды бщщрмед1!—деп коццы. ^^идепзкасата^лыда. Эмгемм ле Базаоалылан енл! кьтзык 374

ецпме кутп. Абай e3ÍHÍnалдында турган улкен децгелек устелге шьштакгап, барденес!мен осы конагына бурылды да: —А л ендеше, айтпайсьщ ба, Базым,—деп жан-жагына кез салды да,—сен! керсе кызык купп отыратын жастарын анау,— дещ. БазаралыдабэлсМп созган жок. Kp3ip ол басьшкетерт алды. Улкен белме жылы жагьиган, децгелек устел успнде жарыгы мол лампы уй !Ш1Нжене де кецщценд!р)п тур. Суыцтан кеп, жылы уйде жадыраган соц Базаралыныц ац жуз1не жуцалац кызыл рец Kipimi. Жаца ез1 мезрсп жасаган ецпмес1н айтап алдында жастаога карап сел гана епнгендей боп сейлед!. Бупнп меж)Л1с ацындар кезеп екен!н ce3in отырмын. Абайдыц цасында мен де 6ipre тындайын деп келгенжайым бар. Соныц алдында жацагы ез1мн1цшьщамсызданып бастап койган ецпмемщ айтып берейт,ендеше. Магаш ентелей туcri: —Базеке-ау, ci3 сейлесещз, акындар кезепмд1 алып койды демейщ. —Мен бупн Шьщгысгьщ бектермен шыктьм,—деп Базаралы ce3ÍHe Kipicri.— Жол узак болган соц, тац б!Л1не аттанып ем. Сэскеде Келкайнарга кеп Жуман аулыньщ жанындагы адырга Kipe берсем, 6ip тебен:ц басында, уш уйктасацтусще юрмес 6ip цызыцтоп тур. Кандай топ десецш!? Топ дегетм —терт теке мен Жуман. Жалгыз туп боз караганга терт текет тукыртып байлап койыпты да, солардыц карсы алдына молдасыцдай боп, актаякгы сштей Tycin, Жуман ез1текше таска отырып алыпты... Уйдеri журт енд1 эцпмен!ц бет! 6ip окыска согатынын ацгарып куле бастады. Базаралы бар сез!н ашык унмен ажарлы eTin, жандыра сейпеп келед!. —Кун жел ещ, мен ык жактан келгем. Кастарына жеткетмше сырт карап отырган Жуман тыкырымды ecTireH жоц. Енд1 ацгарсам, Жуман таягын сермеп тастап сейлеп отыр екен. «Е-е, бунда Ыргызбайдыц 6ip келел{ кецес! бар гой, теп...»—дей 6epin Базаралы жагалай Караганда, уйщц imi ду кудщ. Абай бар денес] селюлдеп сьщылыктай кул1п капты. Эйгер!м де есем кулк1С! сылдырап кызара кысыльш, кдтты кудщ. Базаралы ез1 кулмей айтып отыр.—Кой, муны тастап кеткетм Базаралы басыма уят та, К1нэ да болар... Аз да болса акыл уйренеЖн, тым курыса... Ецщп калган Ыргызбайдыц бу да6ip улкен! гойдеп, атымдытусап койдымда акырьш басьш, сыртьшанкептындап отырыпкалдым. 375

Кулюм тыйылмай мез болысцан журтка Базаралы енд1П кергет мен есйгетн баяндап жатыр. Болган хал былай екен. Жуман цойда журген баласы Мескдрага келсе, ол «осы текелер койга маза бермей койды» депп. Куйек байлаугакечпккетн енщ сезген Жумантерттекет устатып алып, караганга байлатьт койганы сол екен. Текелер бастарын тукыртьт, муй1здер1н тесеп тур. Кездерщце айыбын бмген белп жок, кайта Жуманныц сакалына еж1рейе карал «сузер ме едт езш !» дел тургандай. Соны KOpin, онсыз да ызасы келген Жуман терттекет жеке-жекеде, тобымен де юнелап, жазгырып, уялтьт отыр екен. Базаралы кеп отырганда Жуманныц узьш таягы eyeni терт текен1ц тебес!нен тугел 6ip жайкап en i. —Уа, терт теке, коралы койга бул:к боп араласпадым деш) K9HÍ, булд}рмед1мдеп Kepmi! Кой десе, cipe, койдыцба? К,удай, эруактан уялдьщба?.. —дейтуст,ецщ улкен Kepicустщцеп кызьи кещрдекке басты. Bip кезек таягымен так етюзш жастау кара TeKeHi Myi3ÍHeH сальт калып: — Кара теке, жастан шыккан тынымсыз бул!к сен болдын!— дегенде кара теке сакалын салпылдатып, ыргып орткып Жуманга умтылгысы келгендей болды. Жуман да енд! еюлене тусп: — Карашы буны, соткар да e3i, кыныр да e3i, кер^ц бе? Сакалы да сапсиып апты жас басынан Эз4мбайдьщсакдлындай,— дед1де, Жуман езшщ ецщп ойына мез болып, кецюлдеп кулш алды. Ka3ip, шынында, оньщ ойьта кайдагы 6ip тапцыр кызык киял Kerni. Эз1мбайды айтуы мун екен, содан api тeкeлepi теке болмай, шейнен Kici болып сала 6epjñ. Кара теке — &3ÍM6añ болганда, осы текетц eKeci—сары теке катартур ей. Оны Жуман сол сэтте Текежан eTin алды. Одан ар?ы берте TeKeHi Жиренше деп, ец соцгы карагай мутз, жуан мойын op TeKeHi —Оразбай кып койды. Жуман мен текелердщ содан сонуы KeHeci Базаралыга анык тапцыр, тамаша боп кер!нген-д:. Эз4мбайдан бастап Текежан, Жиренше, Оразбай болган текелердщ куйекс1з куйдеп тынымсыз, ынсапсыз пелекорлыгы тер4л4п саналды. Bepi де момын журген ешю мен кой атаулыны ертеден кара кешке дейщ кырык белек кып, быкпырт тигендей мазалайды екен. Соларын 6errepÍHe баса келе, Жуман тагы 6ip реттопшысын KOTepin жешге сейлеп Kerin, Оразбай, Жиренше, Текежан, Эз1мбай—6epi ôipirin едщлайлагацда6ip Абайга карсыкастыкerin жургендерше кеткен- Д1. Жуман 6ip сет езш Абай erin койьт та юнелайды: «Халыкдыц каргысы мойьшдарьщца... Мен момынды жылатпа, едщ будщрме 376

деген ушш сендерге жазыкгымын гой. Bipan табарсьщ, елдщ кез жасынан табарсьщ!» деп те кояды... Осы жайдьщбэрш Базаралы неше алуан унге сальш, аса шебер ойнацы артисше баяндай келгецде, тыцдаушы журттьщ кеб1 imeK-cûieci катып, тынымсыз каркылдап кулещ. Кейб1реулер жьяыла цисайыпун шыгараалмай, кегере катып кулед1. Абайдын да ею кезшен жас парлап, кулкщен Д1цкес1 курып, Эйгер1м екеу! 6ipiHe-6ipi суйетсе кулей. Базаралы барды баяндап болды да, ец соцьшда: —Жетп1Сбес жаска жеткенше мылжындап кеп, ец аягында осындай акьш тапкэн Жуманды кергем жок па? Кудай акы, мынасыкайЫргызбайтапкансез ей?..—деп ецпмесш бтре берщ. Ацылбай ецпменщ аягы б^тпей калды гой деп ойладыда: —Ознцзд! Жуман кермей-ац калды ма?—деп сурады. Кдлган жайды Базаралы цысцакайырды. —Ce3ÍHÍn 6eri тузелш, бар ангары танылган сон дел желке тусынан жетк!рт кап, турегеле койдым. Сонда жалт карап, меш кере салакысыльш кап: «Е-е, Кауменнщкуы, сеш юм шакырды?.. Сен кайдан жур ед:ц?» деп секем ала берт ей, кысылмасын деп сыр бермедня. EipaKсаскэнымабшмеймт, тагытез ранакубылып, баягы берекес!з мылжыц 6ip сезге басканы. Жульш алгандай: «Уей, осы сен кепт! керд!ц, кепт! болжадыц рой. Сонау турган Догалацнын тас б т п н керемющ, сол осы сенщ ойыцша неше пут келед), осыны 6ip айтып бершЛ» деген!. Журт бул сезге тарыдуылдап кул4п кетп. Базаралы ецпмесщ тужыра берщ. — Эй, Жумеке-ай, дел осыган акылым жетпей тур, езйцз болмасаныз... Кейдам... Эз)Ц1з айтып кер]щзпн деп ем, «Мен бшсем, кез таразы, кещл казы гой, дел сол Догалацнын б и т бес мыц пут боларо дегет. Содан соц санымды 6ip соктым да, атыма карай аяндадым,— деп Базаралы эцпмес:н аякгады. Догаландай таудьщ салмагын елшеу, оны бес мыц пут деу кандай баска келепн, Kepi кеткен мылжыц сез екецщп жастарды тагы да талай езш-сыкакка айдап, кеп кулюнщ желю! Ÿзiлмeй отырды. Осы калыпта Эйгер1Ммен Зыликд шай жасамакбоп ещ, устел басына барлык журт сыймайтын болган соц, Абай устелщ жирыздыда, узын кецдастаркдн кшемге жазылды. Кен^уйдщмол жиыны ецщтугел канатжайып, дасгаркан жагалай отырмстыда, шайга KipicTÍ. ,377

Кекбай шайды ерте imin болган. Сол ацгарды таныган журт дастаркан жиылмай-акэр жерден кунюлдеп «жыр басталса»деген еш, Базаралы домбыраны ез колымен алып, осындайдагы эдет! бойынша Кекбайга усынды. Содан арытындаушыларды кеп етщщрмей Кекбай ез елещн жырлап кетп. Узак 1Ш1лет1ншай аякталган жок ты. BipaK улкен самауырды кайта демдеп экeлгeлi алып кетюкенде, елецн{н айтылып жатуы мезплд1 сиякты. Кекбай б1рталай уакыт жырлаганда, Абылайды мадактап сейлеген. Ецд! самауыр кайта юргенде, Абылайдыц несыдер!не ауысьт, соларды кошеметтей бастап ед1. Дел осы уакытта Базаралы Кекбайды санынанкактыда, «токташы» дегецдей белп етп. Кекбай Абайга карап ед{, кептен салкын кабакпен тындап отырган Абай датоктаганын макул кергендей екен. Кекбай epiKci3 шугыл тыйылып калды. Ецщ Базаралы ¡ле сейлей женелд!. —Бурын сейлед{ деп айьш етпендер, Ж1пттер, осында менен басканныц берщ, бастыгьщ Абай боп, ёцшец акын екенсщ. Ендеше, Кожанасыр айтцандай: «Осыншатауьжка 6ipцоразкерек емес пе!» Кеп айтушьяа 6ipтындаушыболсам, ойымдыайтайын,— деп, Кекбайга салкьш карап алды. Абай Базаралыныц бул м)незш де куп керш, айтуын ейнд1. — Айтсам, Кекбай, «алдияр» дед1ц, «асыл ханым» дедщ, «эруагьщнан айналайын» деп те жалбарынап жатырсыц. Аягы Абылайдан eiin, несмше де тауап кылар тер13!Н бар. Шынымды айтайын, жакпайды маган, Кекбай, муныц. Осы хан-султанды кексеп, мацырап талай надан акын, баягыньщ ез!нде тоздырып болмады ма, Абай?! Bi3 Абай сезш еспгел1осыны умытсакмакул емес пе ед1? Кекейме конбайды, ейткеж кеципме жакпайды. А л адалын ездерщ айт!—деп Базаралы Абайга карады. Журт мына сын шыга бастагалы шайды imneñ, смейе тындап калган екен. Абай Базаралыны костап, ойлана отырып, бас изед! де: —Осы сез, анык эдш сез гой. Айтып койганымыз болсын, айтпаганымыз болсын, 6epÍMÍ3re де жетерлж сьш екен,—деп ойлана отырды да, Кекбайга салкын карап:—А л Наурызбайлар кепп сорлаткан. Сол капы, катал сойкандары упйн ез бастарына едш жазатапкан. Кепке казашакырганы уылнтапцанкаттыбул!К содырлар еш. Олар ymiH, ecipece, ектемесен болатын ед: гой! Казак орысты цырды деп, тагы 6ip тыцнан Эз1ретэл4 таппак бопсьщ, ОНЫказактьщкальщ елтщкамкоры етпек^ан Жалган! 378

Eepi де жалган! Алдамыш бояулар! К,азакгыц камкоры емес, кайта сол казакуы, халыкты саткан аз танатоп, азрынтоп —хан- султанныц кдмцоры болатьш. Бул кунде, бупнп нэсшде кэзакгы орыскд еипкт1руш1,казакхалкьшадостык етпейд1. Негурлым сол орыстьщ шын касиспн танып, тыц OHepiH тез уйренуге жетпей, казакгыц кез! ашылмайды. Буданезге epic те, будан езге шындык та жок. Мынау елец жалрандаTepic. MeHÍH OMip бойры тутынран жолыма анык карсы, кияс жолдагы елец екен. Осылай айтпаска едщм жок,—деп Абай ызалы, цатцыл унмен, Кекбайга асанаразы болып сезш аякгады. Шай em i мулде 1шшмей калган. Уй imi жым-жырт боп, Абайдыц енд] тагы да айтар ой-epiciH тоскан. Абай ойлана отырып, жай сейлеп кетп. 93ipri ещнде куац тартса да толку, кызу бар. — Батырды, кыз кызыкты, асык ынтыкты тауыпсындар! Жырларыц да, сырларьщда аз емес, армандарыцда жаца!—деп бастады. Бар бупнп дастандардыц тугел тобын кармап етп.— Жазарсыц... Жаз. BipaK бул аз! А з!— деп катан, салкын ун тастады.—IcTÍH ce3i емес, туст1ц... Тэтп тустэц сез1. Сендер рана емес, мен1Цe3ÍMде жетпеген жер, жазбаган зар бар. Ол бупнде, дел бупнп кэсында, калыц ел1ц басында турран куй. К,арацгы маскаранадандык, каскей озбыр зулымдык... Komi кущренткен корлык!.. Bepi де адыр-адыр алда жатыр. Барар жолын, ацсар арманын, алысар тесййн таныткамыз жок. Орыс ойшылдары, ер ежет улдары осы жолдарды тауып келед!. Сол ymÍH алысып, каркысып, жанын сарп eTin жатыр. BÍ3 болсак, токтыкта, тыныштыкта ранасайраган кещлашармыз. BÍ3 алысушы емесшз. Алысуга шакырушы да бола алмай келем1з. Emiri куытп соган серме! У л п т орыс азаматыныц дел осы кунп озгын ойынан ал демектн!—Сезш осымен токгатты. Жастардыц 6epi тепе ацрарып отыр. Эз1р Абай макулдаган б1рде-б1р елец болмай шыкгы. Кекбай унс1з жиын арасынан турегел!п, «Басым ауырып турраны» дед! де шытъш кетп. Ес)ктен шыгардагыкуж]рейген жуан жотасына карал отырьш, Абай оньщ екпелеп бара жатканын ацгарды. Соган орай e3i де 1Ш^нен катуланьшкалды. Кдбактары ашыла алмаран акындар арасында ецщ сабыры таусыларман боп тшент отырран Дэрмен рана. K,a3ipri катты сыншыл кабактардан куд4ктене туссе де,ежет, ершы кещл1 корганганжок-ты. Сонысы суйеу бодоы да,Дернен Абайра еттннп айтты. 379

—Абай ага, сынга толы боп, деген жерден шыгады демеМм, ôipan менде 6ip тыц жыр бар ед1. Эз1н бенде баласына окыган жоц ем, соны тындап, MiHenберсещздер калай болар екен,—дед1. Абай Дэрменге жалт erin умплен карап калып: —Айтшы, сенайтып керны!—дедi. Содан ары сур жузд:, тыкыр тыгыз сулу муртты, отты кезд!, каршыгадай алгыр кеск!нд! акын жМт жедел созып, ез жырын окып кетп. Уй ínii тепе Абайдай бейш койып тындап калды. Бул дастан салган жерден осы уйдщ imiHe тугел таные коныстар, кыстауларды атап, Шуйпнсу, Эзбергенге беткойды. Кара дауылы какап турган катал кун, суык куз бупн кешке соккын екеле жатыр... Аспацды каптаганелек булттары елдеюмге сор айдап келещ. Зорлыгы мен сумдыгы кушп бай ауыл, кшз уйде ыктырмасынасыйынган. Сол ауыддыншетта жыртыклашыгында жудеген ауру ана бауырында кос бебек лыпасыз бурсец кагады. Олар —Асан, Усен... Зарланган Kepi сорлы еже —Hic. Кунузын бай малыньщ сонында жаурап ушып кдйтцан азамат—Иса!.. Осы тундеп аекыцдаган дауыл, азынаган суык лашык, буртскен аш- арык, панасыз момьшдажазыксызуйшп... катал кдекей бай менен кабандай жыртцыш бай баласы. Исаныц сабалуы. Ыккан кой... Оньт куган Иса... Буган еыюккендейдулейдауыл, кар аралас суык жауын... Содан ары каекыр... К,аскырлар!.. Исаныц ер кажыры, батыр кайраты... Жанталас!.. Соцпы арлан бер1мен жекпе-жеп. Осы жайларга акцн жыры ауысканда, уй iuñтепе дeмiн ¡ныне тарткандай тынып капты. К,ыбыр еткен 6ip жан жок. Тек окта- текте KypcÍHin, шошына сыбырлаган Эйгер!м yHi 6LniHejû. Ойда жокта, как кастарынан шыккан тыц дастанныц бар адамы, бар кубылысы кеше ганаездер^нкайгь!ртканшер-сорымен, ецщ, Tirrri, жацьш кеп бар журекп 6ypin кысып экеткендей. Шебер акын алмастай етюр сезден, оттай сез1мнен куд1ретп жыр курап удеп барады. Азамат Иса, ардакты улан, ердщ ерше б1тпескайрат атгы. Неге атгы! Юм yrniHатты! К,атыбас, аямас, ер KanipiHтанымас душпаны уопн, адамныц каекыры ушш атты-ау, есш ер!.. Иса ауру... Наукасы катац, балалар коркынышта. Шеше зарда, жар дертте... Уй жудеу. Уй iuii аш... Исаныц кеюрепцце арман, арылмас, айыцпасарман. Зарлагананам, жепм боп балам, тесек тартып жарым калып барады-ау! Адам да емес, коркау кдецырдьщ ¡HÍHÍHаузыцдакалып барады-ау!,. Бул туста Эйгер1м жылап Ж1берд1. Bip Эйгepiм гана емес, Абайдыц да кез! жасаураган, Дерменнщ ез кезшен де жас парлайды. Саццырак... Кдсцыр...Кдсць1р емес, алысцаныЭз!мбай. 380

Сонымен енгп зор кеуделе улкен от!... Kerri асыл улан!.. Зарлап цаддыкос жеттмек—Асан, Усен, Арлыга, айуан емес адамулына, агагажаутаццаганэптш кезбен, элиз ум1тпен цалды сорлылар!.. Осыдан ары жырьшьщ аягын бтрмей, Дэрмен орамалымен кез!Н басып, жылап отырып цалды. Жиын жым-жырт. Исаныц аныц Ka3ip гана дуниеден кешкен eлiмiнiн успнде отыргацдай, царалы... Барлыц журек цапада. Абай да ею кез: жасца толып, басын томен салыпты. Дeмi д{рщдеп ауыр-ауыр xypciHe беред{. Барлыцене бойы, кен кеудес! тугел cumiHinттркенгендей. Узац уацыт осылай отырып барып бойын тежеп, ойын жия бере цысца гана Т1л цатты: — Нецрасов, мынау Некрасов yHi гой. Орыс халцынын шын зары мен арманды жанынтаньпкан Некрасов кекеймнен кеглей отыр. Буны ментапцан жоцем... Оз!м таппасам, жетпесем соган жетуш1, табушы болса деуш1 ем... Жолын болсын. бауыоым Дэрмен!—дед!. Абайдьщжана Некрасовты аузьшаалганытепн емес болатын. Ауыл кыстауга конганнан 6epi Абай 03i Некрасовты ерекше бейш бере оцыды. Жэне осы куздщ 6ipep кун1нде, оцаша шацта Дэрменге де Некрасовтьщ 6ipHeme елешн, дастанын эдем1эцпме етш, шебер ттлмен жетюзт берген. «Крестьян—буцарахалыцгьщ 1ш1ндеп шынды, наразы кенщщ, кайгылы хадщ айтуда ен улкен улп беретш ацын осы^деп баяндаган. Дэрмен сол кундерде Абайды бар ынтасымен тындай отырып, езшщ М нде Иса туралы тагы 6ip эм1рл1 ыстыцциял толцындары оралып уй1ршген4н ce3in ед1. Енд! б!разда унс!з ойланып калган Абайдын циялы оянды. Аталыц пен ацын агалыц бегде 6ip сурет оралды. Куз-цияга, жалтыр таска, какал турган аяздажумыртцаларын салган алгыр цыран бурют ана... Ел осылай ацыз етед1, ацпанда сол жумырткаларын салып анацыран цыс бойы бауырына баспай тосады екен. Сонда 6ip жумыртца жарылады, еюнш!С1 жене жарылады. Аязды кетермей ymiHuiici де жарылады. Кзлса аман, 6ipey гана цалады екен. Сол калганды, жалгызды гана, мамыркуш туганда цыран ана бауырына басады да, балапан етеш екен. Кей жылдар бipдe-б^p жумыртцасы аман шыцпайтугел жарыльш, ана бауыры туцшещ де тул кетещ. Абай ецщ 6ip сетхалцы мен езш де сол анадайсезшещ. Мунын да айналасында сондай куй жок па? Жарылып жатцан жумырт- цалар аз ба? Жарылган жумырткдныц6ipeyi—анау Шубар болса, ол жарылып кана коймай, манайына ш!р:к, лас дерт те таратып, 381

апексе куртын кебейтш жарылгандай. Тагы 6ip жумыртка — жацагь! кеткен Кекбай ма? Тым курыса, мынаны тындамай да KeixeHi, узакка бармас жарылар тукым болганы юй. Мынау отырганнан, крлганнандаталайынесшболмас... Жарыларда, бггер де! Тек жалгыз танаарман, тым курыса, 6ipey... 6ipey гана болса, кдлса деуш! едт ана кец1Л1... Бнд! сол 6ipey —осы Дермен болар ма?! Осы юй! Артымнан мен жетпегенге жеттп, мен кексегецдей ортаны кексеп ушармысыц алыска! Жетерм1с{ц жаксы жайылымга? Мен ушкдннанарьеа ушар болшы! Мен таньканнан аргыны танышы, кей1нп ел1ц керер ырыс-конысты барлашы! Ол сол, сен бупнп шыншыл журекпен таныган epicre !

МАЗМТНЫ Абай am................................................................................3 Кекжолында..................... .................................................. 62 «Кдрашыгьш».....................................................................134 Окшилге............................................................................ 172 Кркзъпысга......... .............................................................. 220 Крршаулэ.................................................................................. 294

Мухтар Эуезов АБАЙ ЖОЛЫ Раман-эяонйя Упшпшкггап АБАЙ ЖОЛЫ Редакторы Л Суретппа жене керкемдеупп редакторы Д. Сзрйсбзм Технжалыкредакторы^ Доммном ИБ№6288 Теруге 12.06.2003 жiбep!лдi. Басуга 4.07.2003 кол койылды. К^лыбы 84X108 У^. Кдрш тур! \"Таймс\". Офсетп басылыс. Шартты баспа табагы 20.16. Шартты бояу колем! 20.16. Есеггп баспа табагы 20.26. Таралымы 2500 дана. Тапсырыс № 765. Кешс1мд1 бага. Назакстан Республикасы \"Жазушы\" баспасы. 480009, Алматы кэласы, Абай дащылы, 143-уй. Дайын диапозитивтерден ЖШС \"Жедел басу баспаханасында\" басыдды. 480016, Алматы кэласы, Д. Крнаев квшеа, И}/1 http://vk.com/ekitapkhana