Абай жолы 3 том

Бул Кдражанныц e 3ÍHÍH гана ce3i емес. «Мен1кемен сейлескенде Кеютай жайьш айтып кой»деп, Эз!мбай тапсырган- ды. Ойланьш калган Менжеге Кдражан ез сезшщ шешуш айтгы: — Бул екеу] 6ip топ турса, сездер! жецед1. Ежелден ею «кылац» 6ip, eKi «кара» 6ip ед1. Бупнде карадан жалгыз Шырак Кана калды гой. Жацагы ез1Найткан сездщ бэр! де кекетм е конады. Bepi орынды. Шыракгыц улкен уйщ торлап жургетнде сез бар ма? BipaK соныц 6epÍH жецгенде, бул екеу1 оздер!нщ екеу боп турган б1рл)пмен женещ. Онын, услне, 6ipi улкецщкпен жол алам десе, KÍM карсы тура алады?— деп, Тэкежаннын жолы мул!к улес!нде белек екетн аныктап айтып, басын ашып алды. —Шырак болса, ортаншы... одан юздщ урцццде жолы артык... Ецщ калган ушеумпн Kiuiici Терем гой,—деп Ыскэкгы да KOTepin койды.— Эйтеу1р, Кеютайдан енжар сез шыгып, шырык бузып журмес1н!—деп, ce3ÍHбтрд!. Осыпайeni абысьшды кезек жаныгандай боп, коздыратускен жанды сез, ецщ-ецш тушнш жерше такалды. Бул екеу!н 6ip-6ipiHe epi тату т!лектес erin, epi ¡штершен кей жайдан андастырып, шарпыстырып койган да Эз1мбай. Ол epi сезд! саран erin, TereciHeH кайыргандай, 6ip-aK айтып калады. Соцда айласында, бэлесш де ангартпайды. Томага-туйык турашыл Kici боп KepiHe бшед1. Унем! томсарган салкын epi шыншыл жузбен сейлейш. Осы тэс!лдер! аркылы ол ез сезшщ шыны кайсы, e3mi, кал- жыцы кайсы екенш де танытпайды. Жас куннен imi мен сыртын белек устап, шебер ойыншыдай кубыл болып алгандыкган, езгелерд! мазак erin алдаганда да ондырмай утатын. Ею KepmiHi 6ip-6ipiHe шагыстырып, араз ету, малшыны кцмызга кыздырып ап тебелеспру, ею сезуар мылжынды ед ет кажастырып койып кыркыскан дауга салу — 9 3 ÍM6añ№iH жас KyHÍHeH6epri ермеп. Бупн ею б4рдей акылды, айлалы шешелерй де бул тек аласыз кещлмен кездест4р4п отырган жок. Ойын ece6iHe керек болгандыцган сейткен. MeHiKeHi керепне, кемепне жаратумен 6ipre онын ез!не 6ip шет)н катермен cecKemùpin койган. Бунысы —Еркежан жайы. — Жецеше-ау, MeHin шешем кенбегенде, неге KOHÖei^i дeceншi?.. Ол устше токал алдырам десе де, дел Еркежаннан коркады гой. Ойткет Еркежан бар малдыц, казынанын тап ортасында отыр. Ондай катынга кандай еркек табынбайды? 3Ü0

Жене ез1 суду, мжезди Ергеде, елге де жага бшед. Оны алган куйеу, басы алтын еркек болса да, айналып-уйр1лш тек соньщ касынан шыцпайтьш болады гой!—деп, Эз!мбай осы жагын аса тещцрш айтцан. Бунысы К,аражан рана емес, ен алдымен MeHiKeHiH ез!не де октай тид!... Оньщ eni кашып, тамсанып калды. Ею кез! де аларьщкырап, шаншыла парады... Аузы жаман уйренген дагдысына басьш: —Е-е, елдекаш ан .дей берщ де, eripiK айта алмай токырап калды. Эз1мбай айтып отырган жайды ез! «елдекашан» тугел, осы шакка дейш де ойламапты... К,аражанга деп айтылып отырран Kayin, бурандадал осьщдай Kayin кой. «НегьшeciMшырыпжурген* дегендей, езгеше кобалжьщы. Буньщ осы турш баккан Эз4мбай тары да андарансып отырып Kßyimi улгайта бердь —Зейнеп, Торымбала деген сез емес. Олар с4здщ екеущнщ де тасанда журе бepeдi. Ал наксуйер боп калган, 03i жастау Еркежан ani де наксуйер болгысы келмей коя ма? Б1здщ екем:з болса ез эйелтщ ыркына кенген, момын Kici,—деп 6ip койды. Онысы Текежан емес, анырында, дел Ыскакгы ойга ала оты­ рып соны айтканы... М етке imiHeH enai бурынгыдан да булте тускен: — Тек, eitreyip, шешемтц e3ÍHeH туган мен сиякты азамат баласыбар. ЖубанышысолболадыдегенболмасаKOHyiкиын. Онын уопне, с{здей жас емес, токырап, ерден шыгып та калган жок па? Бул сездердщ :ипнде ер жайдьщ 6epi бар. М еткеде 9 3 ÍM6añ едей кадап айтып отырган —«езшен туган» еркек балада жок. Вн- деше, Ыскак Еркежанды аламдей калса, ол Ыскакгы жасырак деп тацдайкалса,Мэнженщкушнеболмак?! Кдражандаймоскалемес. Ер кызыгьшан М етке неге тущлсщ !? Ыскакгы негьш кисын? Эз{мбай MeHiKere осыньщ 6epiH ceздipiп болып алды. Бунымен ол ец еуед{ осы ойьшга араласьш ею еменгердц 6ipeyiH, ягни Ыскэкты М етке аркылы Ka3ipAeHанык атсыратгы. 0 3 Íби, 03Íерке М етке etmi Еркежанды елее алдырар ма екен? Сейтш, ед eyeлi таластан Ыскак 6ip шыкты. Еюшш, сол Kayin М анж ет тыныш коя алмайды. Сондыктан ол Еркежанды Текежанга телуге жанын салатын болады. Ал Крражанды осы М еткенщ т4л1мен, еппен кецщрмесе, Текежан ездпнен ^Еркежанды алам^ деуге бата алмайды. Эз1мбайушш eKeci Еркежанды алмай, Зейнеп, Торымбаланьщ 6ipiHe тайкып туссе, онда бажы улкен уйд!Н булар ыркынан кеткет. Ж

КрражанныцКеютай турасьщпдгы арбасу ce3iайтылыпболтан сон, Мен1ке енд1п ецпм ет, Эз1мбайдьщ жацагыдай шуйлеу! бойынша, жагалатып кел1П, Еркежан басына бурган. —Же, жецеше, енй «цайсысы цайсысын алады?» деген туйш сез бар гой! Осыны не дейс13? — Озщ не деп журсщ, сен айтшы!— деп, К,аражан еуел! М е тк е тц шыньш айткызбак болды. —Кдйдан бшейш, талассызды аламдесе, б1зйн Kicûiep ана ею токалды алар. Eipan талассыз болганымен, онысы талайсыздыц кой. Бунда бер1нщ таласы Еркежан гой. Ол болмаса сез гып не бар, Tempi! Сонда жолы улкен, жасы улкен Ахкеме Еркежаннан баскасыньщ лайыгы бар ма? Озгенщ таласар не дэрмет бар? !— деп, Кдражанды багып, токгап калды. Паражан бул туста анык сескенш, кабак тутп, ундемей огыр. Бipтaлaй алай-тулеймен inii кайнайды. «Оз нэс!Л1не болса екен» деген малга да, казыната да кызыгады. Еркежан каупш де ойлайды. Толкып турьш: —Ал осы Еркежанды алмай, оныц малынан, мулкшен белш алмайгын Heci бар?—деп керш ей, М етке оган бастырмады. — Туу, жецеше, ол не дегетщз? Озге катындарды алганда, олардыц ез етшс1ндеп малы бар емес пе? Соны берей де кодды. Еркежан мулкш, ол уйдеп малды улеске салдыра ма?! «Ортада турсьш» дейй де, кол типзбей кояды гой. Сонан соц Эубэюр 6ip ие, онан api Эйнекем e3i не болады да калады гой... — Солай болады дейсщ, э?.. М етке абысыныныц толкуьш багып, енд! соцгы салмакты C03ÍHайтгы. — С)здщ Эз4мбайдай балацыз бар. 0 з!щзден туган ерен- жараныцыз кудайга шук1р, «каганагы карк, саганагы сарк» ана ci3 емес пе? Еркежан не? Ол малдыц коршауында турганмен, 6ip жалгыз ку томар емес пе? Ахкемнщде жасы болса, ci3 кызганатын шактан етп... Осьшдаймен ci3 «жолы болсын» демесещз, бар улкен уй, мол дуние Эйнекеме кетп!.. Соныц урпагына жем болды, оз!мнщбалам кур цалдыдей бер)щз... Мен!ц елдекашан... бшген!м осы!—дей. —Сонысы бар... Сонысы бар...—деп Кдражан жагьш таянып, амалсыздыкка шырмальш, жудеп отырып калды. Узыннан -узак ем1рде кейде кьггымыр, кдтал атанып, кейде сак, сарац атанып жургет KÍMушш ей? Bip Текежанныц абырой, атак дуниел1п ушш солай болыпты. Одан езге оныц баласы, урпагьвнан баска жанныц жайын ойлап керй ме екен? Кдянатсыз epi кызыксыз 302

салцын ем:р:н Тэкежан деп етк:згенде, б1рде-б:р езге еркек бар екендеп ойлап па ед:?.. Ецщ мше, ажар тозып болганда ежелп дос азыпотыр. KyñeyiH ез цолынан, ез:нен зор... Зор емей немене, эр: будан сулу, эр: будан жас жэне мол байлыгь: бар тоцалга бергел: отыр... Кдражан кепке шей:н ундемей калып, б:р кезде жарьшгаццай болып OKipin, жылап ж:берд:... Солцьщцап катты жылап, бойьж зорга дегенде кайратпен тежед:. — Сем:з бэйб:ше марцум,—деп Улжандь: ес:не алып,—айтып ед:-ау, 6ip куйген кун:... «Эйелдщ керген кун: курысын. Ерке бол, ерк:н бол, ерд:ц кецин сенен ауган кун: еск: ултарац курлым куньщ жок» деп. Еркегщ сенен тоцалга бурьшьш алганда, сен кешкен журтында умыт калган куш:к курлы болмассьвн-ау, э- э? Сен цьщсыларсьщ, жас Terepcin... ол болса жаца жардьщ бет кызылына кызыгып, тарта бермек... Солай гой!— деп, тагы жыладь:. Мэн:ке енд:п сэзд: догарып, тек Кдражанньщ кэну:н багьт отырган. Пынжылсын, жас тэкс:н... Б:ракКдражан енд: кенуге бетмделд]. Мэн:ке соган элденеден мэзден:п ырза болдь:. Абысыньша керсетпей ерн:н кетер:п, 6ip myñipin те койды. Эз: жецгендей, масаттаньт оть:р. Ацылды, тэсшкрй, айтцыш болганмен, бул эйелде ерескел 6íp сен:мс:зд:к болатьт. Онь:сь: —к:с: кайгысын танымауда. Тепнде кездщ жасы жылаушь:га сана ауыр емее, керупйге де ауыр гой! Оны суюге, тамашалауга болмайды, тек тус:ну керек. Адам басындагы кайгыга ортактасу — эрб:р бауь:рмал, адал адамньщ эдеп. Ал дэл жьмап отырган адамньщ жуз: мен ещрен дауысы ешюмге де сулу, нацысть: боп кер:не алмайды. Ондай жузд1 жацсы керущц ез: де циьш. Мен:ке болса сонцай жьшау мен кез жастан жирен:п оть:рать:н. Bip e3i мен тек ез уй iniiHin жьшаганы болмаса, езге адамньщ жылаганына кдйысудан бурын, ец эуел: ыза болатьш. Сондыктан керш:, малшыньщ балась: мен улкен: ел:п, цайгылы уй :ш: жылаганда бул катал, эм:рл: бэйб:ше жыласпай турып, эуел: сол уйдщ кел:н:, кь:зьша зек:п, урсып, жазгырьт оть:рып басу айтатын. Кецыкостьщ б:дщру орньша, урсумен тыятын. 0 з: «эдцекэшан бш:п» койгыш болганмен, осындай шын сез1мгетопас, кен кеуде болатьш. Сол М этке Кдражан кайгысына да цынжылып, кайыскан жоц... «Не десен де кендщ гой» деген байлаумен кетп. 303

Эз!мбай да кешю салкын тусе, улкен уйдщ келецкес!нен турды. Жщшке кальщ курык сыпталып, жонылып болган-ды. Уй ¡Ш1нде шешес!Н1н жылаган ун!н еспгенде, ол да куйреген жок. Найта «Мен)кен1н жолы болды, бул жаксы ырым екен» деп, орнынан тура бердь Агаштыц жацкасынан ею етег!н кагьш, тазарып турды. К,аражандай жалгыз анасыныц кез жасынан да «етепн кагып», «маган тук кереп жок жас« дегендей, сырт карап турган-ды. Жылтыр кара мурттын астынан кып-кызыл ер!ндер! куле Tycin, аппакйстерт акситып, Мэн!кен1н касьша ерд!. Оны Ыскак ауылына карай жаяу eprri де, уй ¡пднде еткен кецесп тындаумен болды. Урацкайда Тэкежан мен Ыскак арасьщдагы онаша кенес ерте б!ткен-д1. Олар ейелдерд} калай улесуд! сез кылган жок. Bip жагынан, ол — ездершщ ¡штер1нде эл! шеинп болмаган туй!н. Еюнш1 жагынан, ацпмеш будан бастау лайыкемес, ерте KopiHeju. Ею емецгерд)ц e3ipri сезг «Абайды калай акылга аламыз, ез1не тура акыддасамыз ба, жок, apara Kici саламыз ба'?», «K ici журпзсек, юмд! кемекке аламыз?»дескен жайдан басталады. Бул женде олар Абаймен ею apara Kici салып сейлесу макул дест). Энеугщей Абай e3i: «Bipirin отырып шешеЙ1К»десе, ондагысын керем!3. Эз1рше, ара агайынньщ жакын, естияр KicmepiH алайык та, солар аркылы алгашкы сезд! байлайык» дедi. Алгашкы co3i—K93ip Оспан мулюн, ейелдерщ улеске саламыз ба, жок падеген туралы. Apara журпзет1н юсшерй бул eKeyi кеп талдап, кеп сез калды. Акыры кеп токтагандары —Шубар мен Ербол. Екеушщ бар ece6i бойынша, тепнде, кигаш сез шыкса, Абайдан шыгадыдеп 6ümi. Ол ен еуел! «улеоп коя турайык» деу1 мумюн. Оган делел де табады. Эйелдерд! де онай ойыстырады. Екншй, булардыц ойынша, Абай улкен уйдщ мулюне, немерелер1 аркылы жарым-жартылап ие боп отыр. Сондыкуан улесерл!к ен улкен мул!кп тагы кеп себеп тауып, коргаштауы мумюн. Ymirnni, 03Í MeHÍKe, Каражан, Эз1мбайлардын айтуы бойынша сол мулжке, улкен уйге жанасьш жургенд!ктен, асыкпай отырып, ipreciH мыктап к ем т алуга бейм. Осы себепп де Абай улест!н сезш эдей создырьш кетуге тырысады. Булай болтан сон, ецщ Абайта салатын ккллерй, оган ce3i етерлждосынан, жакын адамынаналу керек болады. Ербодды осы есеппен тацдасты. Ал Шубарды iurrecin, шындап келгецде, Абай емес, буларга бурады деп сетсед;. Оныц Абайга да жагатын

айласы бар. €bi ен жакьш туыстыц 6ipi. Улес сез1нде оньщ сыртта калуына да болмайды. «Сен неге араласасыц?» деп, юне тагушы да болмайды дескен. Осыган байлап алган соц, дел сол кунн^ц ез!нде Ербол мен Шубарды Ералыга, Ысцац аулына шацыртып, exeyi Kici шаптырды. Келес! кун1 тацертен Шубар мен Ербол Ысцак уйщде болып, туспк жеп отырьт, бар сезге цанып алды. Елшы:кке журуге eKeyi де карсылык бщщрген жок. Тэкежандар басгаган сезщ Оспанньщ жылы ôepinin болгандыктан, орынсызда керюкен жок. Тек Ербол ез ¡чинен «Абай куанатын сез емес, Оспан уайымын тагы да улгайтатусейн 6ip жара гой. BipaKбудан кутылар шарасы бар ма? Оньщ басына елек сез бола к&лса, мен кайпп тартынайын?!Bipre кетерш керем де, колымнан келсе, элдeбip жонде кемепм тиер» деп ойлады. Куцщз 6ip орайда М етке Шубарды оцашалап алып ей. Сонда бул жактьщ тме ri eTin, Еркежанды Текежанга уйгаруды айтып кадды. «Жол да coHÍKi ! Оньщ успне, Ыскакта осыны костайды. К,аражан болса руцсат берд!. Yui жес!рд1 улесепн уш емецгердц eKeyi осыган байлаган соц, езгелер шырыц бузбас. Жене дуниетк yuiiH 6ip ага, 6 ip iHicimn кецш!н шайлыктырмас. Оларды екпелетпес» деп, б!рталай делелмен дауды да айтып цалды. Меткенщ соцгы кезде унем! шарпысканы Абай... Кейде атын атасын, кейде жацагыдай атамай сез жолдасын, дау айтсын, кекеип жауыксын, — бер1нде устасканы 6ip Абай больш алды. Бурын Каражан Абайды жак^гырмаганда, «Текежанга оц кара- майды»деп а н е кцлушы ед!. Мьшау М етке Абайды унатпаганда, туп-тура кара жузд: кызганышпен унатпайды. Абай неге жаксы? Муньщ куйеушен неге артык? Неге бар ел соны «6inrim», «даньши- пан» гып алды? Мен1ке Абайга ец алдымен осьшы кешпейд1. Шубардыц iiHKi коймаларын 03i бшеттн М етке, жаца оны жекелеп отырып, аддагы мацсатты да едет танытып цоюды кджет деп б1лд!. Осымен Эз1мбай, Текежаннан басталып, Мен1ке, Каражаннан eiin, Ыскакты косып алган купия кецес каз1р Шубарды да inearipin алды. Шеб! тутасып келе жатцан тартыс жотасы осылай KepiHin тур. Ецщ бул айлалы, астарль! циьш ic пен сумкцл мшездер ез1нщ бар куипн, кулыц, салмагын жиьт болып, Абайды соцкрлы тетп кедщ. BipaK сыбыры кеп, шогыры мол елек больш кершгенмен дел Абайга жеткенде. бул жумьюка ол абьшжыган жок. Шубао мен 305

Ербол келт, оцаша отырып сез катканда, Абай салкын гана тындап, шолак кана жауап айтты. Ербол Абайды кермес бурын Магаш утн е бегелт, сонда Акылбай мен Магаш екеуже ютщжент бщщ1рген. Оларга: «Ацыл кемекгерщ Абайга керек болар. Кдсында больш, б1здщ сезй 6ipre тындайсындар ма, к&йтесщдер?*дегенде, Акылбай бундай тартыс сезд1 суймейпн, ел сез!нен удайы калыстыгы бойынша салган жерден тартынды: —Жо, мен негылайын!.. Абай агам 03i б1рдеце етер... Магаш болмаса... М ет негьшасын!..—дед4. Магаш ез екес! унии кынжыльш: —Тагы 6ip быксыган мазасыздыкжетп-ау агамньщ басьша... Кдрамолага жургат, жауапка баргалы отырганда, не корте калды екен, сонша тыкыршып!— десе де, бул сезге К1р{суд1 езше лайыксыз керд1. —Улкен туысгар мен агам ез! б<лет1н¡стер гой. BÍ3 сугынатьш жер емес. Жалгыздыгын аяганымыз болмаса, «мал улеседЬ мурага таласады екен» деп, ардан атгаймыз ба? М ет де, Tiirri, б1зддн айналадагы жас атаулынын 6epiH де бул 1стен аулак етщ13. Досыцньщ жупн езщ аркалайсьщда, Ербол ага! Эз! де енй талай киьш мен туй!нге согатын, журект! айнытатын кудай урган сез болар... Болса да 6ipaK еткендеп сыбагацызды бшет1н Kepi туйе ездерщс!Ц. Б1зй бул акылга коспацыз,—деген. Соцгы кезде жастардыц аса 6ip кызыкты ецбекке, енерге бершген кундер! болатын. Ещцп айналыскдндары — акындык енер. Жаца туган елендер, дастандар жайындагы аса кызьщгы, кызулы кецестер ей. Ерболдан бел!нгеннен кей!н, Магаш пен Акылбай, сол ездертщ дос оргасына кайтты. Уранкдй imi кызу ецпме, кулк1. Даурыккан ундерге толы. Уй ортасында маздап жанган тут!нс1з от бар. Онда ет асулы тур. Уй inime жагалай кальщтекемет, тусктз, кмемдер тутылган. Жерде узын жуцш аппак сецсецнен жасалган бестектер, аркар тершер:. Ки:мд1 кузге лайык erin, жука кущцен, кузен сиякты жецш ац терюшен бешпетше iiKKÍ3Ín киген жастардыц бас- аяктарьщдада жьшы юнмдер. Бул межм^с ортасында акындардьщ ездер!нен баска тындаушыдостарыда бар. Жиын ортасында Эбш! отыр. Жакында каладан кел1п осы топть: куанта жеткен Павлов та бар. Kp3ip ол да, осы уйдеп бар адамдардайкэзакша бешпетшик киген. Аягына кара барцытпен кемкерген, узьт байпагы бар жаца кара саптама 306

кийгп. Басына Тобыцты улпанде тулю тымацтан бас, кулагы жыбырлай берген соц, оны изес!не салып койып, басына киюдщ орнына ею цолын сол тымактьщ 1ппне тырьш жылытып отыр. Тагы б:разда аягын калыц етж пысьшатцан соц, оны шеш!п, астына басты. Ецщ окта-текте тулю тымактьщ 1Ш1не ею аягын да тыгып жылытып цояды. Павлов бул ауылга келгел1 ею кун болган. Алгашцы б1р кун, б1р тунд1 Абай мен Павлов екеу1 оцаша узак ецпмелесумен етюзген. Б1р]н-б1р1 шын жаксы керейн жене катгы сагыныскан достар узак уащыттар екеуден-екеу болганда, аса кеп жайларды кезек сураскан. Б1ршен-б1р1 еш нерсет 1ржпестен барьшша шынымен молынан айтыскдн-ды. Абай Семей цаласынаайдальш келген жаца адамдар жайында тындады.Олар аркылы ¡шю Россиядагы енд1п тартыста кандай жацалыктар барын сурастырган. Орысхалкыньщ ецщп шыккдн басшы кайражерлер! туралы жене ец соцпы ерекше кад1рл! ютаптар жайын, багалы журналдар туралы, жацадан шыккан жазушылар, ацындартуралы сурады. АцырыСемейдеп Гогольдщ ютапханасына келштускен, бул алгызып окырлык багалы ютаптардь! да накуылап бшген. Екеущщ эцпмес: патшалыккецсеяер! жайынаауыскдцда, Павлов б!рнеше парацорлар туралы, мансапкорлар мен жагымпаздар туралы, Салтьжов-Щедрин ецпмелер1шц улпсщцеп талай кулю жайларды айтып бер!п, Абайды сан рет мез дылды. Эредкте Павлов та сахаратурмысынан талай жайларды кдцаралапсурады. Казадгьщ ецбекке бершген кальщ ел1турмысында Абай байкдган кандай езгер!стер бар? Соны бишек. Отырыкшьмык ем1рге ауысып, епнш:л!кт! кэс!п еткен жатактардыц жайына кеп кызыгады. Олардыц бурынгы жуан ата аткамшерлермен тартыскдн кдрым-кдтынастарьш бшуге ынтыгады. Осы алуандас бейнет ел1тц ой-угымында кандай жацалыктар байкалатынын сурастырады. К,азакгыц сахарадагы кедейшен калалы жерге кес1пке барып жумыска тус1п, Т1рппл!пн езгерпп экежен топтар каншалык, солар жайын бшмек болды. Орысша окуга сахара ел!нщбалаларын беруге ата-аналардьщсанасында езгерю кандай, жацгыру каншалык, осыны да айрыкша б!лпс1 келед1. Абай досыныц сурактарына жауап беру успнде кеп ойларды ез1 де тыцнан, жацдщан угынып, сезж п еткендей бодцы. Павловтъщ сурактары казадгыц ецбек иес1 калыц халкыныц камьш жеген кдмкордостьщ бейипн бщщрд. Соны ацдаган сайын Абайдыц ез досьша ырзальны, курмет бейл! арта тусед. Оз{мен ой-арманы казакхалкыженщце б!рсагадакосылып жатканадалдосьш, бауыр 307

досын таныгандай болады. Осындай межМс успнде ею дос кун- тун ецпмелескенсш гана Абай Павловты Эб;ш бастаган жастардыц арасына екел1П коскан. Кешеден 6epri жастар арасында етюзген мэжМс аркылы Павлов бул топтыц адамымен де жакындасып кеткен. Кушт! ашыган кою кымыз жиынды сел кыздырган кез. Децгелек столга айнала отырган акындар тобында Кеютай, Мука, Дэрмен, Элмагамбетгер бар. Жаз бойы ел цыдырып кайтцан Баймагамбет те Ka3ip осы жиыжакелш отыр. Оныц бупнп акындар касьшакелущце 6ipмен барды. Y Й1неала жаздай оралмай журш, кеше тунде гана келген. Ал бупн тацертецп шайда селем бере баргацда Абай оган мыскцл айткан. Бул кундерде тамаша epTerimi, ецпмепп Баймагамбеткалыц елге аса кдщрл1 адам боп кеткен. Пай цыстау, кай жайлауга барса да, ер ауылда куанып царсы алатын ата-аналар, жас кауым ете кеп болады. Солар 6ip уйнен 6ip уй!не, ауылдан аулына шацырып конак ет!п, кысы-жазы демей Баймагамбетке Абайдан уккан эцпмелер1Н, хикаяларын айткызатын. Сонан соц Баймагамбет ауылдан 6ip шыгып алса, талайга ш ейт оралмай кояды. Уйде катын-бала калады, ол ойда жок. Буныц кайта оралранын купп, кейде сагынып Абай журед!. Кеп кеш!ккен уагында ызаланып, сыртынан урыскансьш та коятын. Бупн тацертец Абайдыц успне Баймагамбет юргенде, Абай оныц селемж алмастан бурын жузше жалт карал, йраз отырып калды. Баймагамбетпц кез! етк1р, улкен, кекпецбек. Кдбактуп узарып туксие тускен. Бет-аузын узын калыц cap сакал баскан. Сырт ажарына кдрамцда ол сап-салмакты сиякгы. BipaK М1нез!шц перуейс!зд!п ес юрмеген балага тец. Досыныц сондайлык epcüiiKTepiH ойлап, Абай кул1П Ж1берд!. Баймагамбет секем альш: — Е, неге кулес13? Неге, неге кулдщ!з?—дедi. Уйде Эйгер1м шай жасап болып, emi жагалай шыны аяк узатьш жатыр. Самауыр жанында кесек, сулу жузю Зылика отыр. Булардан бетец Kici жок ей. Абай уМ бупн елдекалай оцаша болатын. Соны №андаган болу керек, Абай ецщ Баймагамбетке кезбе-кез, тура шабуыл жасады. — Бака, сен бьпдщ бе? Анада 6ip куш сен жокта, уйцнщ мацына барсам, К р р а к а т ы н 6ip елец айтып отыр!— дел, Баймагамбетпнейелж еске альш,—Оз! атьштуртан акынекентой!

Бу не айтады екен деп, тадап барып ть!ндасам, суцдылдап сотый отыр. Айтданы жодгау: Ажыныц жацсы-ац цызы едщ. Жетчспрем деп адцы! Буйтер! бар тубтде Эуелде мен1 неге алды? Жел1ккеннен ж етпп, Жынды сары жогалды. Ойбайлаган болайын-ай! Жоктамасам обал-ды!— деп, ceHin дацгыбастыгынды дауысда nipri3in отыр!— дегенде, Баймагамбет бет1Н)ц туп туксие тусш, буртиьш далды. Абай оньщ жузше карап, бар денес1мен селюлдеп кул1п отыр. Тентедпк етхен mire карап, кеш!р!ммен кулгендей. Сынгырлаган эсем даусымен Эйгер1м де узац кудщ. Зылица кулкщен дысыльш, бет1н ecix жадкд бурып алыпты^ иыгы ганад!ршдейд1. Баймагамбет буларды тепе керш, ызалан& туст!. —Е, не бар? Не бар? Катындар да кулей! Кдтындарда кулей ! О Heci екен?—дей бередь Абай «цайтер екен», «не жауап айтар екен»дегецдей тоскацца, Баймагамбет булшш отырьш, жалгыз гана сез тапты. — Ал «бержтшщ намысы 6ip», мен ушж e3in¡3 6ip ауыз сез айтпадыцыз ба, сонда?—дед1. Абай осыган орай ше-шала, дел осы арада туган 6ip ауыз езш елецщ жене айтып ж^берй: Каракатьш дегенде, Крракатын, Уз:п-жулып ала бер канагатын! Ала жаздай байьщ кеп 6ip конбайды, Казащъщ не кыласын шаригатын! — дейм мен оган. Муныма не дейс1ц! —Е, жетмупршещ! Халыцкджеткен адылыц, Кдракатынгакел- гецде, осы болтанытой! Жепспршсщ!—деп, Абайга екпелегеннен 6ip-aK¡ шыны шай йшп, десеш тендере тастадыда, тура женедщ. Kß3ip адындар уйше келген, осьмардыц ÔipeyiHe Абай мен Карадатынга дарсы елец шыгарып алмад. Б:радe3ip ез долдасый айтудан тартьшады. Кепке салудан ¡рюлей- 309

Павлов —бул жастардыц бэршен теж1рибел1, ересек адам. Ол баганадан бер4кул1мс!реген, сьшайы жузбен отыр. Кеп нэрсен! андагыш, ойлы ажармен, касындагы журттыц барлыгына тацыркай калган-ды. Адам жузше кеп байкщыштыксергектткпен карайтын Павловка жаца керген топтардыц бер!н1ц де п^ш^ндep^ соншалык кызыкты, езгеше б1р жаца кауым. Мьшау жерде тугае халыкгыц кеп типтерт, ылги казак жиынын кору, оны сол казак халкы туралы да, тацгалдыратын ойларга салды. Эз! — табигат гылымын оцыган, оньщ ¡Ш1нде медицина адамы. Гылымдыкб1р ¡здену жолындажургенше де кеп жылдар болган. Ол адамньщ бас бтм1нен, кескдн-мус1ншен, тшжжен ер елдщ антропологиялык типш зерттейт!н. Сол жендеп байкагьшпык едет!, мьшау кеп жиынды коргенде, казак деген халыктыц этникалык ерекше- Л1ктер1н де ержюз катар ойлатады. Бул кер!п отырган казакгар тш !н -б тм жагынан елденеше алуан сиякгы. Сарсакалды, кок козд1 Баймагамбетген баска узын бойлы, сопак басты, ак сары рецщ, кой кезй, кырлы мурынды Акылбай —б1ртип. Оньщсакал- мурты аз. Кесел1п жуз1ндеп б1р кайшылыгы сиякгы сезшедь Децгелек бетп, жалтыраган шалшац, етюр, шошаккезд!, юшкене тацкы мурынды, б!рак суду кара сур тусп Кэютайдыц тип! о да ботен б:р ел ек)Л1 сиякты. Калыц децгелек бетп, кызыл курен жузд1 жас кыз Пэкизат калмак беттес келш, ол да б1р жьшыстан елее бергендей. Бул жиын арасында Эб1ш пен Магаштыц тнпндер1, \"ппл, езгеше, тустер! ак сур, жщ1шке касты, жука ер!нд1, кеселеу келген ею ж)пт белек б1р орта бейнесше келед1. Жылтыр кою кара калы бар, ажарлы улкен кара кезщ, кырлы кесек мурынды жене эдем1 циылган кыска мурты бар кара сур жузд1 Дермен Павловка анык кавказ тип1тц бф!н елестетед!. Акылбай мен Магаш Ерболдан ажырап, осы уйге к!ргенде, булармен б)рге Шубар да келд!. Уй 1Ш1нде ендет)п айткан елец заулап тур. Колына домбыра алып, есем коцыр унмен жедщрте, эндете тус!п согып отырган Дермен екен. Ол иыгына баркыт жагалы, калыц каптал шапан жамылган. Жаца Т1плген жещл тулю тымакты шекесше сала киген. Столга м!нбелей отырыпты. Алдында жаюлы жазба ютабы бар, соны тасцындап ендетш айтып отыр. Акылбайлар юре бере ер! терец ойлы, ер! шын шабыттудыр- ган жолдарды естцц. Торге жылдам шыгьш, унюз отыра калысты. Эб1ш пен Кекбайлар сиякгы булар да Дерменнщ аузына бар ынтамен, суйс!нумен кадалган. Сулу акынньщ жыры, кейде терец

толкцп, кейде ызамен ширыгады. Агындап келе жатцан улкен шабыттьщ урД1с шабысы бар. ... Тыныштыкхта мезгш бедеу жыр тумайды, Сеттер бар цаюреттен ой тулайды. Толцыган тец13аткдн меруерттей Сол шакта найзагайдай сез зулайды... ... Ажалдьщ аш шецгелт Kepin келгем, Кдпада еткен зар мен кдйгы тергем! EcKiHin айыбын аш, MÍHÍH цаз деп, Сан рет ацын ага нускд берген. Уэ-а! Мен керщм кешеп еткен ел куйМн Кеп кезд1м сарын тындап бел би1пн. Зар шепп батар кунмен 6ipre баткдн Аямас жас уланды ел би1 юм? Мен керд1м к,ан жылаган ею жасты, Муцдары кущрент1п тур тау мен тасты. Айкаскан кушагынан царгыс укуым Оз зарым сонау зармен араласты... Мен керд1м катал куннщ Кдбан бтн , Ашамын ауыр сырды сацта жиын! Жырга жан, ез^ме epic берген Абай Алдында ардакты ага тусер куй1м,— деп барып, тагы 6ipa3 агындап ширыга TycTi. Павлов Дермен жырына акцндардыц барынша уйып суйсшш, кулак, салганын тугел тындаган-ды. Енд! оньщ TÎJteri бойынша Эб1ш дастанныц аяцталуын аныцтап, жеттзш жатыр. Магаш, Кек1тай, Мука мен Элмагамбет ацьшга достьй^ куаныш айтады. Бул дастанньщ басьш тындамаса да, жацагы ез1 келген тусынан айып тапкдн Шубар каз1р суык жузбен сейлед1. Ол бул уйге аз уакыткд юрген ед1. Белш де шешкен жок-ты. К,олынан камшысын да тастаматан. К,аз1р сол тобьшгы сапты сарбас кэмшыныДерменнщ кдгазынанускэп отырьш, сезш айтгы. Цыска болса да, сокдыдай суык сез: 311

—Мьшау енер емес, у гой ! «Кдбан би»дегетц 6ip тайпа елйн цастерлеген эруагы. Крида кангьш, н ет тантып кеткенац? Ертен журт ecTice, осы кунп Tipi урпак бшсе, журег{ туршжсш дейс4ц бе? Абай агамды «ацылшым^деп атапсьщ. Eipan ол юсщщ жацсы есиет1не, онсыз да emirin журген тоцмойьш, надан душпанныц 6epiH тагы да ушыктырып ершеленте тусерсщ. Таратпай, тыю керек мундай ce3AÜ—дедi. Бул уйде отырган жиьшнан жасы ужен жене елдщ бар сезше араласып журген 03i. K,a3ip агайынныц пысыгы да, бедщс! де осы Шубар. Оныц сезше дел алгаш кезде жауап айтатьш nici болмады. Eipanжацагысезге шггейбарынша царсы боп, ойланьш калган 0 6 iui енд1 Шубарга ызалана карады. —Шубар, ci3 осы сезщ осындай ширытып ашулана айтгыцыз. Teri, жаныцызга катты батады-ау осы, е-е?! Шубар шапшац жауап 6epAi: — Ашумен айтам, бататыны рас. Бупн елдщ эруакты бтн , ертец кaдipлi хан-султанын маскаралап, олардан журтгы 6ip безйрсек, надан, карацгы жол деп ата жолынан-жорасынан тары безд1рсек, ертец солай д4н4нен исламият жолынан аздырсак, соныц 6epiH «орыс-орыс», «кыбла орыста^, «жаксылык орыста» деп icTeceK кайда барамыз осы! Бупнп халыкгы, ертецп несщщ кайда, кайда апарамыз? Осы ауыл 03i KÍM боп барады? Кайда тартып барады?!— AeAi. Бул айтканы кептен iuiiH кернеп, уыттанып журген улкен TyñiHi тэp^здi. 9 6 ini сол ацгарды анык таныды да, ецщ шын 6ip намыскер ызага Mittai. Шубардьщ жацагы юнэсы кеб!нше Абайга арналган карсылык екешн айкын ангарган сайын, 8 6 iuniH намысы мен ызасы удей тускен. EipaK Шубар Абайды атамай ceйлeдi. Бул да соны тесш eiri. —Бул ауыл сейпп, ciзге бул4к, адаскан ауыл болган екен гой ! Жок, туыскан!—деп, 9 6 im ойындагы орысша сезд! казакшалап ащты.—Бул ауыл кыбласынан адаскан емес, осы сахараныц анык кальщ халкына шын кыбланы 4здеп, соны Kepin отырган жалгыз гана Ke3i —каракты ауыл. Ci3 орыстан урютющз келед!. Ал езйцз гой сол орыстьщ патшалыгыныц кольшан кеше болыстыкгы алып, талай жыл кызыгын да, олжасын да таттацыз. —Ол кун ушж! KyHÍMтускецщктен. —Жок, CÍ3AÍHез басыцыздыц KyHi еш уакытта тускен жок** ты. Жалгыз ci3 емес, казак даласында кешеп заманда, бупнп заманда да дел осы С1здейжуан мыкгылар болган. Bip жагынан эк1мд4кт! алып, eлiн зарлатып отырады. Еюншщен, мусылман,

ислам, ата-баба жолыдеп есшге, баятыгатартъшкер1 кетш журед. С1здей юсшер ем:р1 жалуан жолда ею жузд мшезде журспн топ ер! халкына алдамшы, эр1 улытына алдамшы, ешюмге де шын достыты жоц. Баккандары — ез1нщ гана кулцыны мен бац- дережес1. М1не, бул ауыл мен таты баска жаца жолдагы казак камкоры болса, ец алдыменосы С1здей адамды елдщсоры деп бшу керек. — Ой, не деп кеттщ? —Дейптм сол —Оразбайлардьщ, Текежандардьщ ойы тугел жетпегенде с!здщ *пл1щз ж етт осындай сумдыц сезд айпъш отырганда, менщ де катты айтпаска шарам жок!—деп, Эбпп едл ашудан аппак сур боп кетп. — Ал сен орысшыл еместс1ц? Эзщ кайда барасыц!— деп, Шубар енд1 тайсалакгап кекете сейлеп ед, у т баганагьщан бесен шыкты. Эб!шт1 ызаландыртан сез Абайга жете ме деп, енд ез1Н тежей бастаган. — Мен де, осы ауыл да орысшылмыз, б1рац кай орысты дос керем13?Ол—Казанцев ояз бен жандаралдар емес. Кдрануы надан халкымызта, мещреу-мешеу сахарага бш4м, енер, жарык сеуле экелеттн орысты суйем1з. Одан баска, аныксодан баскадос та жоц, кыбла да жок. Сол уцнн бурынгы мен бупнп надандыкгыц жуан бел думше жокшысыныц бер1н айыптап атап беру керек. Халыктыц кез!н б1р жагынан сонымен ашу керек. Дэрмен дурыс жолда, менщ екем де сол дурыс жолда!—деп сезш бтрд!. Шубар енд жауап наткан жок, катты кулшьшьш атньштурды да шыта женелд!. Шубар батанаТекежацпар тапсыртан жумыспен келгенш ецщ есше алды. Жацагы туйшген кабагын жазбастан шытып кетп. Катал ук1м айтып кетсе де, уй 1пп оныц сездер4н елец нылтан жок. Э бш Павловка енд! тана баяндап болтан ед1. Павлов суйс1нген жузбен тындап отыртан. — Жаксы, Дермен! Джипт, жаксы акьщ! Молодец!— деп, умтыла тус1п, Дерменн!ц колын алып, узак уакьгг катты цысьш, С1люп койды. —Олец, поэзия осындай шындыкты осылайша батылдыцпен, ызамен айту керек!—дед. Эб1ш оныц ойын казацшалап, Дермендерге жетюзе отырып, ез сезш коса айтты — М^не *жаца деуренн1ц, жаца жыршысы туады» деген осындайдан. Жауыздык, надандык, зорлык жене неше алуан ектемд!кпен акын алысу керек. Халык атынан алыссын! 313

Жазьщсыз кептщ эдш еюмш айтсын. Оныц цатты царсылыгьш, жиретшш 1ржпей, тайсалмай айту шарт. Б1реуд!н, бтне, 6ip едщц ханына, тагы 6ip журтгьщ патшасына карсы шын арлы акындар айтып келген сездер осындай тургьщан шыцпацкерек. Хальиоъщ алтынындай сактайтыны, нэидден нэсшге жетк1з1п кад!рлейт1т де осындай жырлар болмац!—дедi. Павлов та ез ойын аныцтай тусп: — Дормен, Магаш, сендер осы оздерщнщ ом1р1нде болып жаткдн ауыр жаманшылыцы да, кызыкты тартыс, ежет цимылды да жазуларын керек. Мысалы, мен айтар ед1м, ана жылы осы ез елдер!цде болтан Базаралыныц кдйратын жазуга болады. Ocipece, кеше гана болган жатактар тартысында Базаралы тагы кандай ацылды, мыцгы айнымас ер боп шыцты. Эз! ауру куйде осьшдай басшьшыц ету!.. O-о, муньщ цасиеттер)нде енбек ел^тн болашагы кер!нед1 гой. Осыны кепке таныту ен кад1рл1 м!ндет кой, акындар,-дей. Дермен бул сездер'н кец угынганын б1лд!рд!: — Кекейме Федор Ивановичтщ соз! цатты цонады. Элп Шубар тулап кетп гой. Ол Кен.г1рбайдын улы боп, урпагы боп намыс erim i. Ал Эб!ш, жацагы ез сезщ мен Павлов сез! аныц дурысгык сез болса, онда менде кеше К,унанбай жазыксыз канын теккен Крдардын улы урпагы болсам нетед1? Ызалы кекпен жырласам жол емес пе екен? Tipi болсам, сол Кддарлар керген корлыкты айту карызым болар. Федор Иванович, eciMe жаксы салдыныз. Базаралы да MeHin cyñciHin, ширыгып жырлайтьш epiMHÍH 6ipi екешнде дау жок!—дедь — Bip Базаралы емес, сонау жатактагы бар кедеймен, ececi3 бейнетцормен MeHin цаным да, жаным да 6ip емес пе? Кеп не айтады? Азга ¡стеген зорлыгын айтады. Аз н ет айтады? Кептен керген цорлыгын айтады. Базаралы мен жатац керген, ез кез алдымда еткен жауыздыктарды цозгай бастасам, MeHinалпыс ею тамырым тугел ереущдеп туламас па! Осьшы етпесем мен азамат таболмаспын! Kß3ipri сетте Дормен алдыцгы шабытгы куй1нен, кызулы OHiMni ой тауып, удей тускендей. Халыкзъщ улы, саналы акыны сол халыкгыц ызасы, намысымен кдтты ширыккандай. Алысуга шыгьш турган кайратты кайсардай, дур cûndHin алгандай болды. Эбпн, Магаш, Кеютайлар Дермецщ жаксы угады. Оньщ жана- гыелещнде, кейн айткднойьшдатепс костап, мактап кабыддасты. Эб1шке енщ Дермен осы журтгыц бэршен де кымбат кдщрл1 жене зор енер neci боп кер4нед!. Осыныц уст!не, ен ыстык 314

досындай сезицц. Куантатьш достык. Бул apara Эб1пгпц алгысы да, ез басыныц куанышты бакыты да коса куптап араласкан. Бупнп кунде Эбщрахман емршщ жарык, жаркын кун1ндей erin, Магышты екелш коскан да осы Дэрмен. KjM3 бен Ж1пт арасы шалгай кетер болганда, бар богетгерд1 Эбщрахманга жецпзген де Дэрмен. Оспанньщ жыльш 6epin болган соц Акьшбай, Кекбай жене Дэрмен 03Í больш, ногай аульша барьш кудалыц сезд! тугел бай- ласьш, баталасьш кайтцан. Оган аз гана кун en i. Сол барысыцаа Магрипага Эб1штенхат апарып, Дэрмен жас ж пт уппн аса кащрл1 жауап хат екелген. Магыштыц хатгагы iini epi нэз1к, сез1мтал жу- ректен туган, эр1шешен, e3i де 6ip ендей керкем, ыстык сэлем ед1. Юсы OMipae, айналадаболып жаткднжайлардыда жазу керею> дегещц еске алып, Магаш уй írniHe тыц эцпме айтгы. Ерболдан 63Í еспген, Тэкежан аулында болып жаткан неше алуан айла- амалдар жайын баяндады. Жэне жалгыз еркектер емес, бупнп сездщ не бэлес1 Мэн1ке мен К,аражан сиякты бейб1ше катындардан шыгьш жаткэнын б1дщрд1. — Федор Иванович буган не дейд1 екен? Осындай ¡стщ айналасында да сан соракылык бар гой. Сондайды жаз дей ме екен?—деп Эб1шке акыл салды. Павлов Э б1штен Мэткелер М1нездер1н еспгенде, ылги кул1п тындады. —Цызыц, ете кцзыц! «Тарих сахара тэрлцтцдежай козгалады, езгермейд1» дейс1здер. Ал осы айтып отыргандарыцныц 6ip 03i катгы езгер1С белпс1 емес пе? Жакында гана К,унанбайдыц ага султан кез1нде Эскенбаевтардьщ аулында б1рде-б1р бэйб1ше осындай создерге араласа алар ма ед1? Ал бупн сезд1ц басы, даудыцтуб1ец алдымен осылардан шыгып жатыр. Ал бупн сездц басы, даудьщ туб1 ец алдымен осылардан шыгып жатыр. Рас, надан, соракы, турпайы турде шьнъш жатыр. BipaK осыньщ ез1нде б1рталай заман етш, бурын ойга келмес, жаца мшез тартыстар туып жатканы кершбей ме? Ага султан семьясы 6ip OMipmire багынудан кейп, кеп усак 9MÍpinire бытырап, бел1Н1п жатыр. Op6ip дэу1рден «султандык», «хандык^ кеткенде осындаймен KerneKmi. Ал мынау катындарды жазуга ебден болады. BipaK оларды жазганда, эрине, Базаралы сиякты ерд1 жазгандай емес, жиренш, ежуалап жазу керек. Кулю гып маскаралап жазу керек. Ох! СЬдердц топтарьщызга ец керек жазушы 6ip гана адам дер едм. Ол —Салтыков-Щедрин. Кдндай керек! Щедрин каз1р осы С1здер уш!н каншалык цымбат, кажет улплер берер едИ—дед1. 315

Эб1ш бул сезд!ц 6epiH жиынга ез жанынан да мол таратып, жаксылап жетк!зед1. Ел Т1рл!г!ндег1 кейб!р соракылык, ерескелд!кт1 кулк! епп жазу —«асыл енер, ардакгы енер» дегенд! ест!генде, Магаш пенКэк1тай Павловка казак ¡иннде ондай мыскыл мазактьщ кеп тарап журет!н1н б1лд:рд!. Ойы баяу тараса да, кеп жайды терец тусшетш Ацылбай жацагы Меткелер жайын ойлап кальш ей- Ол енй e3ÍHÍH сол ж етцдеп 6ip долбар, болжауын айтты. —Сол бейбипелерй осылай erin отырган юм екенш бшес1ндер ме?—деп, уй !шшен сурай тусп де, e3tшешп —Олардыц екеуж де алдап кайрал, колтыкгарына дем бурюп, осылай етш отырган, мен бшсем, дел Эз!мбай!— дегенде, уйдщ imi тугел макулдап, кул1С1п те калды. — Рас, оныц ата Keci6i осы! — Ол б!реумен 6ipeyAi кагыстырып, кажастырып отырмаса, шжен асы бойына батпайды. Томсарып отырьш, алдаугакелгенде, жым-жырт аккан карасу сияцты. —Алдампаздыкжене 6ipeyMсонымен мазакгагыштыкмшезге келгенде, ол адамныц айлакер!!— дес1п, Кэкггай, Акылбай, Магаш — 6epi де, Эз1мбайдыц беле тудыргыш, коздыргыш TecûmepiH еске алысты. —Eni {demi тебелесйрпш! каццай!—деп Элмагамбетте костап ей. — Е, ондагы устазын б1лмейс1н бе? Ynri алатыны Кдлдыбай гой!— деп, Кэютай тыц адамныц атын атаганда, кепшинк сол адамныц 6epiHe мел1м к ул т MÍHe3ÍHеске алды. Эб1ш енй сол К,алдыбай туралы сурап ед!. Кеютай ею кез! куймдеп, каттыдауыстап, 6ip кулю ецпмет айтып кетп. — К,алдыбай деген сыртына карасацыз, ете салмакты, аз сейлейтш, аса тыныш, момын адам сиякты. Соныц ауылында 6ip кершшес, есерлеу жМт болса керек. К,алдыбай Ж1птпц ез1не байкатпай, оны ерамге урыцдырып, тебелеспре беред! екен. Bip куш керип ауыддыц тагы 6ip соган уксаган жене мыкгымсынган Ж1пт1 кейп, Калдыбай уйнен шай inñn отырыпты. Сол кезде анау аулындагы ж!птгщ осы уйге такап келе жаткан уHi есплей. Ол eciKTi ашып Kipe бергенде, Калдыбай ею ж:птке ecTipre, 6ipaK катьшына айткан боп, 6ip ауыз сез тастайды: —Япыр-ай, осы eKeyi кырбай деп ей. Кдкгыгып калмаса ип е й !—дейй. Сонда уйде отырган желекпелеу Ж1пт анау юргенде: 316

— Эй, сен менщ успме неге юресщ?—дейд1. Анау дурсе ноя береди —Е, сенщ устще мен юрмей, енецщ .дегенде, Кдлдыбай ше женелт: — Айттым гой, бул exeyi енд! тебелесед!!—деп калады. Сол-ак екен отырган ж!пт: —Сен не дед4ц, атанды...—деп, орнынан жулнынып нозгала беред. Сонда Калдыбай дастарканньщ 6ip шетш шапшацжия 6epin: — Ал, катын, енш булар тобелесп! Пай-пай! Аяктарыныц астында каламыз-ау, ойбай! Шыны аягынды жи, ал устасты!— дейщ. Енд! ек1 аусар жiгiт 6ipiHe-6ipi тап бер1сед1. Жагаласып калады. Сол кезде Калдыбай натынына: —Буцыц eneyi де деус1геннеме болатын. Сен екеушзге араша бермейд!, былай тур! Eepi шын!— деп, уйдщ imiH тебелеске босатып беред1. Аналар жудырьжтаса бастайды. Сонда Калдыбай тесектщ успнде тапжылмай отьфып: —Айтам гой, араша бермейд!деп! Ойбай, катын, жупр! Сен барып Узынаян Мусаны шанырып кел, сол айырсын! Менщ дерметм жон!—деп отырып алады. Катынын жумсаган Узынаян Мусанын у т дел жарты шанырым жерде. Эйел кетерде бул айгайлап та кояды. —Келс1н деп айт! Эйтпесе, ол келгенше бул енеу1нщтабелей басылмайды!—деп калады. Сейтед! де ез1 тагы жым-жырт отыра бередь Ею ж:пт ел! тебелесед!, ел! тебелесед!. Айыратын xici жок. Арашашы болмаган сон езд!пнен тонгауды eneyi тагы намыс керед. Жещлгеннен токгады демей ме!Сонымен cineci катканша тебелесед1де, 6ipa3 уакыт турып-турып алып, тагы жудырык- тасады. Эбден титыктап болысады. Сол заманда зорга дегенде УзынаянМуса келсе, екеу1нщ бар куаты б т п , ырсылдап, тек пана кур устасып тур екен. Узынаяк Муса есжтен юрмей жатьт, «араша^ демесген-ан cineci наткан бойларында ею дангой 6ipiH-6ipt коя 6epin кулай- нулай KeTicimi!— дед1. Кэютайдьщ ецпмесш алгаш еспген Э бш imeK-cineci натьт кул!п тындады. К е й т е з т щ кетер1цк1, кeцiлдi налпымен Павловна тугел жетюзт, кулю турде ецпмелеп берщ. Павлов та натты кудщ. Ол басын шайкап, танданып:

—Мистификатор! Ловкий мистификатор!—деп кулй- Аз уацытта бул топ жене де ацындыц ецбек женшен эцпмелесш кетп. Енд! Кекбайдыц Абылай жайынан жазган дастаны сез болды. Акылбай жазьш журген «Зулыстьщ* жайы, Магаш жазам деп ниет цылган «Медгат-К,асым» туралы да кеп ойлар айтылды. Жастар кешке шейн осыцдай 6ip нерл1, узац дер!стей мэж!Л1С аткарып жатцанда, Абайдьщ жалгыз e3i жаца шьщцан елек сезд!ц эурес1нде отыр едь Тэкежандар сэлемш жетк1зуш!Шубарды тындаганда, Абай оныц жуз1не салцын, сыншы ажармен карап отырып: — Олар осылай депп. Ал сен ез1ц калай дейс1н?—дедi. Абайдын жалган сезд: суймейпн мжезж Шубар жацсы бшей- Жене калтарыс, бултарыс жасап кергенщмен оны танымай цоймайды. Соны шапшац еске алган Шубар ез ойын да айтты. —Жылы бермген сон басталып отырган сез гой. Bipep айга асыцпаса да болар ей. Bipan сез басталып цойган сон, созганнан да не тусед1деп бшем!..—дед!. Абай да осьшы ойлагандай болды. — Ендеше, айтып барындар. Мейщцер! 6úiciH. Лайыгы осы болды деп ол exeyi шешсе, мен шырьщ бузам ба? Бастасын сездерш!..—деп 6ipa3 отырьш цалды. Кецшщде Оспанды аяган 6ip уайым туды. Ол ел т, бупн оныц арын улесед! деген сумдыц шыгып отырганы мынау. Ойласа, бар ем1рде Оспан мен Абай уш1нТекежан мен Ысцац туыс еместей, алые жандар боп еткен екен... Енд) Оспан жок. Булар болса, цьшшыгы курамаган, тыц, сергек, естияр болып, дуниел1к унпн ентелеп отыр. Келш отырган Шубар да олар сезш, мжезш Tepicдемейй. Абай езш осы туыстар арасында жалгыз, жапа-жалгыз сез1цй- B ipan ол буньщ уйренген куй!, енйп OMip сыбагасы —жажыздыц. Осыны еске алу, ойы мен бойын тез жигызып, ¡штей онай катайтгы. — Жалгыз-ак ет1Н1Ш1м — будан ары кезбе-кез отырып сейлесейк. Сен екеущ бастан-аяц болындар. Жене Оспанныц олар да б!здей туысы ед! гой, ана Смагулды, Шекен] де шакыртсын!—дей- Осы к у т туе aya Оспан аулына бар туыстар жиналды. Жацында гана жатакдыц жанжалында Абай кдндай кцзу, найсар даугер, 6ÍTÍMCÍ3 болса, бупн мулде баяу. Озгелерйн ынтыцкдны мал-мура гой. Бул оган елеуремейй- Сондыктан кейнп бар сезде де тартымды салцын кадды. 318

Абай ец алдымен i екежанньщ e3ÍHсейлетй. Текежан узак сейлеп, «елгеншц артынан елмек жоц», «Tipi пeндeтipлiгiн ете/ц* деп келш, эуел{, оныц малый улесу 6ip шешедентуган уш туыстыц epui екешн айтгы. Ыскак пен езшщ ce3i цосылганын сезщрд. Улес жешнде ел: ойьш ашпаган Абай болгандыцган, ецщ буньщ езшен шнндеп ниет)н сурады. Абай 6ip жумада Кдрамола шербешнайьшажурепнш ескергп. Жолга eKi-уш кун керек. Сонда бундагы icKe терт-бес кун уакыт бар екен. «Бес кунде б1тпейт!н сез бола ма? Тек ойдагы ниет, байлаудьщ 6epiH ашып, ортага салу керек» дедй 03ÍHeHкуткен алгашкы жауап мaл-мyлiк Yлeci болгандыктан Абай: — Улес болсын, менщ царсылыгым жок,—деген Текежанга: «К,алай улесем дeйciц? Бар малды, кыстау, конысты, уй-мул{кт! 03ÍHтепе еске, есепке ал да езщ улеспр. Озщ биле !»—дeдi. Осымен алгашкы кун барлык агайын больш, тугел тобымен Оспанньщ бупнп колда бар жылкысын, койьш, туйе, сиырын тепе есепке алумен болды. Оспанньщ уш eйeлi уш цыстауга ие болатын. Улкен уй, Еркежан цыстауы Жидебай болганда, соньщ куншьиыс жагында уш-терт шацырым жердеп Мусакул бул кунде Зейнеп кыстауы болган. Текежан Шынгыстан мол кыстау сальш, сонда Komin, Оспанмен кел!су{ бойынша Мусакулды Оспанга 6epin ед. YmiHuii кыстауда Оспанньщ Kind эйелт Торымбала бар. Ол кыстау Баракдеген жерде, Жидебайдыц батыс жагында. Бул да козы кеш жерде. Kß3ip ол кыстаулар мен кектем, куздеу, жайлау атаулыда соцгы жылдар Оспан аулы отыратын: кудык, булак-бастау, кел, езен, корык, тш ен йк — 6epi де есепке алынды. Алгашкы куннщ ce3i Кдражан, М еткеге жеткенде ол eKeyi тамсанып, тацыркап калысты. Абай «улес болсын* депп, «барды e3in улест!р... улкен сенсщ* деп Текежанга жол берйтп. Q3Í таласатын Kici Tepi3Ai емес...—дескенде, М етке: —Эйнекемнщ бунысы шыны ма, сыры ма! Юм 6inciH... Аргъш кутетк... Ал Ахкеме ôepirrri гой, онысы рас болса, ертец Ахкем бар улестщ улкешн e3i алатыньшайтьш берсш, несще кумыжищ? Юciгe айткызып негылады? Уш туысцан 6ipirin Kecin-nimeMÍ3 деген екен. EHwi ез цолына 6epûtin турган т1зпнй e3i билесш, босатпасын!—деп меслихат етп. Осы кецес кецм!не унаган Кдражан Эзтмбаймен де оцаша сейлесп. Ол да «дел осы, баска сез жок* деген. 319

Сонымен Текежанга «уй inñHin, агайынньщ ацылы осы» деп, К,аражан байлау айтты. Ертецп бас посуда Тэкежан улкенйк жолы бойынша улкен сыбаганы 03i алатынын сейлей. Абай буган да карсы болган жок. Сонымен куздеу, кектеу, жайлауда Тэкежан мен Ыскак алатын жерлерд!н. 6epi шешщд!. Мадды да узын мелшермен Тэкежан ез1 орайлап сейлед!. Эз сыбагасын, Ыскак сыбагасын атадыда, Абайга: «Сен н ет алмацсын, сонынды енй езщ айт^деп ей. Абай: — Эз1рге мал улесш де, коныс, epic улес1н де Оспан уйшен алмаймьм,—дедi.—Бул уй —атамньщ, кешеп анамньщ уй). Орны жогалып кетпейй- Жогалтуга б:зде epiK жок. Бар улестер алынган сон, KÍMие болса да, кара шанырак калады. KíMin улкен уйге ие болсан да, м етц улес1м жойылмайды. Орнында турады. YneciM жок демеймш. Bip кезде алармын, цаз:р ез мулкдм ез басыма жетей- Улесте мен1бардендер. BipaKдел Kß3ip магандеген малды, жерй маган белш-жарып бермей-ак койындар. Ал eKeyin маган карамай, алатынынды ала бер!—дедь Тэкежан уй)нде осынын артынан сейлеген сезде Эз!мбай экес1не енйп айланы ез! айтып бepдi. —Абайдыц ci3re 6epreHi рас болса, дэл улкен уйге ез1м юрем дещз. Жэне Еркежаннан сез бастамасаныз, онда берп сездер^з 69pi де берп жердеп «хайла-шаргы гой!»—деп булк етп. Сонгы кундер эке-шеше арасындагы сырга сыртгай араласып, бойы уйретсш алган арамза жiгiт, енд! кай арамдыкты болса да бастайтьш, батыл айтатъш кезше жеткен. Тэкежан упшпш кунтц кецес1нде анык тын сезш, улкен сырын айтты. —Жолыц улкен деп Абай, Ыскак екеущ болып, бар байлауды маган бергетц рас болса, enairi сезд{н, улкет кыстау. Жэне бэршен тубегейл1 cœi шацырактар, жес!рлер жeнi.Coл шешшсе, езгенщ 63pi e3ÍHeH-03i шеш!гел1 тур. Оспаннан калган уш эйел бар. Орайына уш эмецгер бар екенб{з. «Солардьщ KÍMÍH KÍM алады?» деп айнала журт та, e3ÍMÍ3 де ай шешпей келд!к. Енд! м етц айтканымды алсацдар, сол жес4рлер туралы сейлесейк!— дей. Ыскак буган карсы емесш Абайдан бурын айтты. Абай жауабында бул сезге де карсылык бщщрген жок. — Кдлаган жес1р!нй айтьщдар, ауызга алындар,—дей. Енй туыстарыныц шыньш айтцызбак. Тэкежан ол сырын ipiKKeH жок. 0 3 ÍHÍH: Еркежанды алатын ниепн ашьш салды.

«Абай енд1 дел осы туста кайтер екен» деп, Шубар да багып ед1. Не жауап айтарын Брбол мен баска туыстар да бшмеген. Абай бул сезге де жауабын ipÍKKeHжок. Тэкежанга билж, epix езше бер1лгенш тагы айтып кел1п, ен д т тандау да OHiKi екетн айтты. Сез бул ортада шешш!п калды. Енд1 6ipa3 отырыстан соц, еуел! Текежан улес! тепе аныцгалу керек екет мэл1м болды. Ол аларын алып болган соц, езге екеуд!ю оцай шепнлед1. Ал Текежан алатын мураныц улкет Еркежаннан басталган соц, ещц онымен сейлесу керек. Осыны ауызга алган Ыскакты Шубар мен Ербол костады. Бул кезге шеМн коп ундемей, кур тындаушы боп келген Шеке де каз!р сез косты: —Bip Еркежан емес, yiueyiMeH де сейлесу керек кой. Теп, осы сездерд!Ц бэр1нде, бас-аягында сол Kicûiep неге сырт калады?- деп аз токтады. В1скакгьщ ойындагысы бул сез емес-Ti. —Е, бэр те б!рдей сейлесуд{ц не Keperi бар? Еркектщ кецес: шешет1Н сезге катыцды акылшы етуш: ме ед!?— деп, Б1скак жакгырмай калды. Шеке бул жауапты, Tinri, орынсыз керд. —О не дегетщз, В1скак ага!? Оздер1не акыл коспай, сыртган буйрык eTin улесемз бе? Булар сондайлык бетен, бегде жандар ма ей? Олжаньщ малый улескендей болганы ма? ОзДерМц ерю ментшеп бар адамдаремес пе? Жастарыда он жеп, он сепзде емес. Eepi де естияр...—дед:. Ш еке—агайын 1пюнде Абайдыц есиепнен, м!нездержен кеп улп алам дейт1н жакыныныц 6ipi. Кдз!р ол ешк1мге алдьш ала акылдаспаса да, ез кецш1мен Тэкежандар ниепцде зорлык пен надан едеттер барын ацгарган. Ек1-уш кунн{ц сез1нде yHCi3 тындаушы боп келт, ез! араласатьш сезд1 дел осы кезецдеп бщщ, Буньщ соцгы C03ÍHелемей кетуге болмайды. 1штер!нен оны жактырмаса да Текежан, Ыскак, Шубар —6epi де ундей алмай; кумшжш, бегел1п калды. Абай булардыц тустерше жагалай карап, ел! де ез шин ашпай, барлаумен отырган. Шеке бастаган сез Абай айтатын, соган жагатын сез екенж Ербол да танып отыр ед. Ол калыс агайынныц с е з т осы шакга батыл айтып Ж!берд1: — Берекедщ, Шеке дурыс айтады. Бул эйелдер берше де жаксы кел!Н гана емес, iHi-бауыр есепп де боп кеткен. УшеуМц де алдарынан етшу —осы отырган бэр!М13Д1Цкарызымыз. С ез# осылай memv кеоек!—лет.

Тэкежан Абайга парады. —Сен не дейсщ? —Мен 6ip-an нэрсеге кррсымын. Ол —зорлыц! Налай байлап, цалай улессен де осы ейелдердщ ыктиярынсыз шешпейс1ц, Тэкежан... Одан езгенй ез1Н6ùie бер, билей бер!..—дед1. Сез осымен аныкталып цалды. —Ендеше, уш еуте десез салайыц. Ал Шубар, Ербол, сендер енд!п сезд1 соларга жетюз1ндер!—деп Текежан байлау айтты. Оз ¡шшен «кедерп туса, осы жерден туады» деп куд1к ойлап цалып ед1. Шубар мен Ербол кетер кезде: —Эуел! ушеу{нен 6ip-an сезй ептндер. Ата жолы, шаригат жолы буйырып отыр. Tipi отырган eмeцгepлepi бар. Eepi де ерге тис1н деп Kecin отырмыз. Алдымен осыган ризалыктарын бщщрсж!—деп, 6ipa3 отырдь!да, ецсоцындаШубарта карап, тагь: 6ip ацыл посты: — EipiHe-6ipi кара тартып, ацысын андасады той. Сейлесуд! Торымбаладан бастандар, езгелершен жасы Бул жерде сол бастап, енеге керсетсш!—дед1. Сонымен Шубар, Ербол exeyi уш жейрмен сейлесуге беттей. Ецалдымен баргандарыТорымбала ей. Ол кес!мй жауап айтпады. Шубар цанша угындьгрып, тещцрш керсе де, Торымбала 6epiK сезш бермей койды. Эз1рге айтцан еюудай жауабы: «Мен Еркежан мен Зейнептщ алдьшатуспеймш. Солардьщ ce3ÍHeкарап жауап айтамын. Эз1рге MeHi зорламандарЬ дей. Eni елпп осыдан сон Зейнепке келй- Отан Шубар узаксейлей Жырактаноратьпъш, жол бшетш, кесемйк ететтн жес!р екенйгш, ecipece басып айтты. Буньщ ce3ÍHÍHкез!нде ажарлы, ecTi жуз1Н еркектерге толык бурьш алтан Зейнеп nipniK какпай, ойланып тындады. Кдмьжхан да, таныркдган да жок. Ербол ез imiHeH: «Зейнеп бул сезд! бурын еспген Kicime тыцдап отыр. Элде осы ейелдер ек!-уш кунп сыбырды е стп , езара акьщцасып алды ма екен? Олай болса, бул да Торымбаланыцжауабын бере ме?.. Еркежаета сштей ме?» деп ойлады. EipaK Зейнеп сейлегенде, бул ойлатандай болмай шыцты. Оспацдь! жыл бойытамашажоктаганосы. Бар агайынмен бата окыршылар: «Ш1ркш, Зейнеп-ак, кандай ацырап отыр!*, «Кеудесщцеп mepi, кезщцеп жасы, аузындаты сез! —6epi де анык адал жардь! танытады-ау!*, «Юм арманда етпейй бул ем!рден,

б:рак артындадел осы Зейнептей зар етуш1 болса, ел1мнщ enÍHiini бар ма?» деп, сырт Kicûiep де аць!3 еткен. Зейнеп Оспанньщ жылын ерте беруге де карсы болган. Алгаш сол сез шепплгеннен бастап, дел жылы бершетш кунге шейш ол ез!Н1цжокгауын тагы турлеп алды. К утн е eKi рет емес, титл, уш кайтарадан дауыс айтып отырды. Шубар буран келгенде: «Кдьшы осы болар-ау», «Кдйгысын кепке паш цып ед1. Сол шерден бул елi кайткан жок кой» деп кущктенген. Алгашцы сезд! шеберлеп, баптап айтцаны да сол ед. Ецщ осы Зейнеп ею елmim тац кылды. Анык 6ip айналуга келместен-ак, ол кене кетп. «Ата жолынан азбаймын. Айтканьщнан шыкраймьш, шырык бузбайьш, агайын! Калганын 03in бше бер» деп отыр. Сырт тш1мнен бщщрмесе де, шпнен буны сел мыскьы еткен Шубар: «Алда бакнр-ай!» деп калды да ундемед!. Зейнеп*пц булар кутпеген тары 6ip ce3i бар екен. Ол ашык, аныкдауыспен сонысьш да айтып салды. Оз! кдйратты, цырагы, турашыл ейел болгандыкуан, еркектердш осыцдайдажаралатьш, созбалап, меймецкелеп сейлепш едепн Зейнепунатпайтьш. Бупн бул арада Шубарлар айтпаганмен, ертен оралып тары келетш, тары 6ip саты сезд1н барын да ол танып отыр. Соны айтты: — Bûiin отырмын. Бупн айтлаганмен, ертен соны ашасындар рой. Тары 6ip жайды айтайын. «Юмщ К1мге типн келед?» деп те сурайсьщ гой ел1. М етц жауабым естер1нде болсын, ол женщ де ездер1н тн ыкгиярьща бердм. Y шжес1р цалсак, кудайрашуюр, уш эменгер калыпты. Кдртайып, жер Tipen отыррандар олар емес. Менщде уылжьш, он жетше турган жасым жок. Ушеудщ 6ipi бес- алты жас улкен, 6ipi бес-алты жас nimi болар. Нырыкгьщ irni мен елу айналасындагы еркекпн «Kepici анау», «жасы мьшау»дер! бар ма?!Bepi де орта жасты. Bepi де толган адам. Кдрыстан суйем жуык деп негылайын!Оздерщ шеше бер!—дед!.Шубардын бул жауапгы ести отыра, калжын айтцысы да келш ед:. 1ыпнен: «тимейм!н»деп элек сала мадесем, «ал»деп елек салгалыотыр гой. Эл1де 6ip байды альш жегелi отыр-ау !»деп мысцыл ойладыда, сел гана езу тартты. Зейнеп ацгарып, ашуланып кала ма деп, ез беиндеп кецщщ ажарды шапшан бура койды. —Жецеше, акылыцнан айналайын. Тел1мсш, кылымсымай барды бадырайтып 6ip-aK айтьш бергенщ кандай жаксы ед !—деп кул!п койды. Ербол eKeyi Зейнеп уйнен узанкырап шьккан соц, ерюн сейлес!п, кул!сш кетп. Шубар езм бастады: 923

—Ttneyin берпр, аддыма e3i тусш жосьш кетп гой. «Типзейн байьш кене! Кдйсысы болсада жарай берещ. Тек эпкелде, колыма 6ip типзшЬ—деп отыр гой! — Рас, Tirni... Op гой... Жалтактай ма! — Е-е, сол ер болгандыктан, ерд! бурын алып жатканын кермейсщ бе, айлалы кызыл тулкщей... —Бесе десенрш, мына емецгерлершеезгелерден бурьш жогага шыгьт, жонын керсетш отыр. — Булацдап, сагымдай толкып, кез тартады э-е, мен мундалап!..— деп Шубар да ысылган аншылардьщ тм1мен, Зейнепп тесшкой тулк1ге тецеп, эжуалай тамашалады. Сьтайы жуз1 бар, аз сезд1, устамды Еркежан булармен сел салкындау амандасты. Судгац, узьш бойлы, Tin-TiK, Ж1щшке де- нел! Еркежанныц бет бМм1 де казак эйелшен баскалау болатын. Ак кызгылтрещцце, жоталы, кесектеу б)ткен туп-тузу мурныцда, уялы келген улкендеу кой кездершде, сопактау бепнде ер тукымнын араласынан тугандай келбет бар. Уйщ онашалап ажан Шубар, бугандаЗейнепке айткрнаайузак сейлед!. EipaK ол сезшщ артын аяктамастан-ак Еркежан жылап Ж1берд1. —Сезжщ андадым, Молдаж1пт!—деп, жаска толган кездерш Шубарга ашумен бурды.— Майдаламай-ак кой. Сорлы болган куймд1 май сылаумен жазам деп пе едщ?— дед1 де, дауыстап жылаган бойында касындагы жастыкка бетш басты. Жер бауырлап, excin жылап жатып алды. Шубардьщсез! epixci3токтап калды. Еркежан кейн 6ipa3 бой токтатканмен, М цдеп ыза да, к у т к те кем!ген жок. — Мен бай ¡здегем жок. Кенже елген кун;,— деп Оспанды ауызга альш,— ант еткем-д1. Оз1 мен екеум1з жергепнен алып бауырымызга салып ecipreH балапанымыз бар. Э убеар мен Пекизат. Мен баласыз катьш еместн. Осы eKeyimH гана Т!леу1н тшеп, Кенжетн артын купп, дуниенщ езге чтлепнтыйьш отырам деген антым бар. Айтпа маган сумдык сезд!. Уш кайнагама осьшымды ж еж з. Улкен уйден суйреп тастаса да, енд! ерге тимейм!н. Болмаса, осы шацыракты, кешей енемюц, Кенженщ шанырагыатандырамда, тапжьшмай отырам...—дзш. Сез осымен 6ÍTTÍ деп, Шубар мен Ерболды кайта сейлетпед!. Салмакты, салкьш жузжен катал тшекке катты беюнген кайрат Keptmñ. Шубар кайыра, кайта жауап айта алмады. Ен сонуы кезде Еркежан кез жасын тыйьш, Шубарга ецщ кайтакелш сейлеспеущ буйырды.

Бул уйден жолы болмай шыккан елнплер ТорымбаланМце кдйта сок,ты. Оган Зейнептщ гана жауабын, байлауын бщщре отырып Шубар: «Кену керек* дегенд! батыл айтты. Торымбала- ньщжастыгы, момындыгы бар. Еркежан мшезше ырза болмаган Шубар буган едей! салмак сала, буйыра сейлеген. Зейнеггпц сез1н цайта сурап, угынып болган соц Торымбала да кенд. Эйелдердц сезщ Шубардан толык еспген жердеТекежандар ундемей, дагдырьш кддаы. Бар ecerrri 6ip Еркежан бузып отыр. Ол кенбеген соц улеспц не мен: бар? Айлакер Текежан енд 1штей, сен!мсЬ 6ip куджке ауысты. Андыганы Абай болдь!. Сонымен эйелдер жайын цоятурып, Абайдьщ езше сез салды. — Же, жес!р улесемЬ деген екенб!3. Мен болсам \"плепмд айггым. Ыскак та жес!р алуга 03ip отыр. Агайьшньщ алдында барымызды ашьш салдык,. Ал осы, Абай, сен не дедщ? Сен юмд алмаксын? Сонынды айтшы!—дед. Абай тук бегелген жок, Текежанныцжузше салмакрен кдпала кдрады. —Мен недедм? Тандарым да, таласарым да жок... Жес1р алам деп пе екем? Мен emK¡MÍHде алмаймын... — Е, бу не дегетн? — Бу калай сез?—дес!п, Текежан мен Ыскак катар сурады. Шубар, Смагул, Шекелерге де Абайдыц жауабы окыс кер^нд. Олар да буныц жуз1не Teric кдрап капты. —Мен сендердщ улескетнд керейщ деп отырмьш. Болмаса, катын алгалы кедщ деп пе ед1н?.. —Кой ол сезд ! EÍ3 алганда, сен неге каласыц!? Эменгерл1к карызьщ к е т ! Айтпа алмаймьщ деген сезд! !—деп, Текежан бул 1HÍCÍHбилеп сейлегендей болды. Абай кекес1нмен куле тусп: —Йемене, зорлыкпен катын enepynii ме едщ маган? —Жолдан шыгам десен езщ 6Lnecin, болмаса «epiK», «зорлык* деп тандаушы ма ед! ата жолы. — Ата жолы... Заман езгерген сайын жол да езгередй Ата жолыншыл болсан, кан жеп отырмас па едщ осы к у т !? О л жолдыцда талайь: тозьш, талайы езгерген.. —Е, олай болганда, текке сейлеп отырмыз гой, Tepisi... Абай, осы койсацшы, теп, сондай уя бузар сезд1. —Сенщ уянды мен эл1 бузгам жок... Жер улесемдедц, карсы болдым ба? Малын алам дедщ, дау айттым ба? Катын улесем дедщ, кой дедм бе? Тацдаулысын алам дедщ, карсы шыкгым ба, 325

таластым ба? Кршан буздым уяндь!? Барына кетп, унс!з отыргам жок па? —Кёнгенщ шын болса, сен де жеюр аласыц. — Жок, шырагым, ол еркел1пнд1кетере алмаймын. Ержс13 апарып койьшга салатын, жес1р катын Абай деп пе ед!н? Не дегенщ?—деп, Абай 31лд! ажармен Тэкежанга кайта парады. —Неге алмайсьщ? —Алмаймьш. —Алгаш жес!р алган сен бе едщ!? —Жок, алгаш алмайтын менм1н. —Себеб!н айтшы, ендеше? —Себеб! сол, суйген жарым бар. Одан баскадан жар тауып, жарастык¡здемей-аккоям ецщп ем1рде. Алгьщ келед екен ездерщ улес те, ала бер!.. Осы сезден сонжиьш ацтарылып кадды. Аздан кеМн Тэкежан кайтадан эйелдер жагына сез1н бурды. — Абай кенбесе, ыцтияры. Б1рак кенбегенн1н бэр! бугалык экете бермес, эйелдер жайын сейлендер!—деп Ыскакка карады. Ыскак буныц анысып танып, Еркежанныц «ерге тимеймш* деген сез!н тер1ске шыгарды. Тэкежан екеу1 кезектеп отырып, Еркежацды кэ!щру керек, кенбеседе типзу керек. <*Кенем1н»деп эйелдщ бэр! б1рдей айта бермейщ. Жылап отырып та багынатын,— дегенге сая бастады. Б1рак баганагы бет1нен ауыспаган Шэке, буган карсы шыкты. Смагул да: —Эзге эйел емес, Еркежан басын олай етуге болмайды!—дед1. Абайдьщ ойы, айтпаса да мел!м. Сондыктан Шубар да дэл Еркежанды олай еттпалуга болмайтыньш айтты. «Бурьш бундайда зорлык болса, ол жас келшшек басына ¡стелетчн. Ал ез! б!р ауылдыц жэне кара шацырактыц, улкен уйд!ц иес1 болып отырган, бауырына бала басьш отырган, ел анасы боп калган эйедщ онай коржын коруге болмайды* дед!. Осымен Тэкежан, Ыскак екеу4гана б!рьщгай, езге туыс б4р удай боп кадды. Сез аяксыз боп, шецллмей тур. Осы дагдарыспен бупнп жиын тагы тарасты. Соцгь1 кезде Тэкежан кабагын туй т, ашулы, наразы жуз керсетш ундемей кетп. Осы кун1 кеш бойы, тун бойы Тэкежан у й мен Ыскак уй1цде кезек кецес болды. Эз1мбай мен М етке, Ыскак пен 8з1мбай, Тэкежан мен Ыскак больш жанталаскан куб!р-сыбыртануа шейн басылмады.

BypciryHi Абай журш кетей. Соцгы к у т барды шеыпп, бетп ашыпкалу керек. Тан алдындагана азганадамылалганмурагерлер бупнп шайларьш да ерте imTi. Сеске болып, бие байдар кезде Шубар да осында жепп, бар сезге цанып адды. Тэкежан аулына Ерболда шакырылган ей. Ол кевшрек келгек де, бундагы сездер аяктап калган екен. Енй Тэкежан мен Ыскак бурынгыша, бетпе-бет отырып сейлеспейд!. Ауыр туйш такап тур. Бундайда ушкындап шыккан шашау сезден ерт шыгып кетуге болады. Жацьш агайын кызу успнде туе шайысьш калмас ушш, енй apara Kici сальш сейлескен макул десп. Тэкежан мен ЫскакшпнараАбайдьщтурашьш, катал сезшен, алгыр-айткышшешенйпнен де жасканады. Келденец агайынныц аузьш булардан бурьш алып коятын, ез1не тартып экететш куаты бар. Сезден утылса, жолдан жецшу де киын емес. Сол есептер! бойынша Kici аркылы алыстан арбасып, арам курес жасагандай «шаптан Tipen» алысатын болды. Абай шальш жыкпасын деп ездершщ 6eKceciH алыска салып куресед!. Бундагы агайынньщталабьш ecitin, Абайга жетпек ушш Ербол мен Шубар атка конуга айналды. EKeyi кермедеп аттарьша келгенде, Эз!мбай да атка конгалы тур екен. Касында жас жМт аткосшысы бар, алысырак жолга жургел! турган тэр!зй- Шубар буган карап: — Йемене? Сен 6ip жакка ЖYpгeлi турмысьщ?—дей. —Журген турмын!—деп, Эз!мбай кабагын тыжырайтты да:- Бундаагайьш ¡пшац ce3i журек айньпъш, бузьшып барады. Осьшы керметн деп, басымды алып кашып барам!—дeдi. Бейне 6ip таза журеп Typmirin, адалдык актыгын арашалап бара жаткандай. — Кайда журесщ? —Е, элп Демеу тамыр болайык деген сон, 6ip кыран бурют тауып бер деп ем. «Сол буркМн алгызып койдым, кел1п адьш кетС1Н»деп селем айтыпты. Соган бара жатырмын!—дед1. Ерболга да, Шубарга да сыры мэл4м болды. Эз1мбай эдеш журш кеглей, Ерболдарды тосып, осы бупн кететтн бетш елеусЬ eTin айтып кетпек. Жай гана жумыстай сейлегенмен, бул кепсте тартыс жатыр. Эдей дэд бупн сейленеттн киын сездщ успнде Абайды жаскантып алмак. Демёу — Оразбай баласы. Ол ауыл Тэкежанды унем1шыргалап тартьш жур. Эз!мбай осыган мегзеп ю eTinтур. Kp3ip Абайга буньщ кайда кеткет жетед!. Агайыны кымбат болса, Абай бупнп айткан

Текежан селемдерте кенеди Кенбесе, одан бел1тп, Оразбайга кетуге Текежан мен 3 3 ÍM6aAnbin кол-аягы шешшед. Шубар буньщ берж ацгарумен 6ipre, дел осы кезде Текежан- ньщ Оразбайды тапканын макнулкермейД1.1штей сыр танысып, арбасып турган калыпта ол Эз1мбайга: — Е, асыгып кайда барасьщ. Мына сез аякуалсын. Ауыл imi жайгасып, содан соц бурктнд! алмайсьщ ба?—дед1. Шынымен кетпегенж тшегеыдей. Эз1мбай жауап айтпай, ундемей турды да, атына мшш кетп. — Экпеш! рой!.. Тары екпе аркалап барады гой анау!—деп, Шубар Ерболга тусМ к айтты. Бул сезде де есеп бар. Эзжен Ерболдыц Абайга жакынырак, сырласырак, екешн ойлап, Шубар едей Ербол Абайга «улкен беленщ жотасы KepiHin турганын айта барсын* дейд. Жене Эз:мбай арам, бузар демейд1. Жазыксыз, тек «екпеш!» баладай гана гып, онын кимылын, кылмысын едей! буркемелеп, женшдетчп сейлейд1. Абайдьщ касына келгенде Ербол жацагы кергетн жасырган жок. Жай, бегде сез айгкрндай erin, Эз!мбайдьщ Оразбай аулына жургел! жатканьш бщдрд1. «Жур1п кетп» деген ж ок Ce6e6i, Ерболдьщ ануаруынша, багана Шубар айткан сонгы сезден сон, Эз1мбай уцдемей кеткенде бупн журмейтш боп, сездн артын тосуга кенш кетп. Соны Ербол 6Lninкоймасындеп, Эз1мбай едет ундемед1. Кас-кабакты бу да багып, танып уйренгендктен каз!р Ербол Абайга 03i керген мшезд жай гана хабар етш сейлеген. Оны Kenripin, улкен erin керсетудц кажет! жок. Тек 6ip хабар туржде Абайга жетюзш кою тарыдурыс. «Абай ер алуан крмыл, цыбырды 6ûiin отырсьш. К,айсыдан кандай сыр ангаруды, кандай байлау жасауды 03i де табады» деп ойлады. Досынын зерек, сергек кещлше унем1 сенетш Ербол ез1де осындай байыпты устамдылык керсетп. Абай Эз1мбай хабарьш еспгенде ундемей, 6ipa3 бас изей Tycin, ойланьшкэлдыда, артынантез езгерд. Bip ойга катанбеюген ажар керсетп, асыгып, ширыккандай Шубарга жалт карады да: —Кене, Тэкежанныц тшепн айтшы!—дед. Текежацпар Keneci Абайга ею турл! талап койьш, жук арткан. Bipeyi: «Еркежанга Абай ез! ceAnecin, Тэкежанга тиюге кен- дрс1н<>дейщ. «Болмаса, екйшп байлауды костасын. Егер Еркежан тимеймт деген сезжен кэйтпаса, бар эмецгер! болып зорлыкпен кендрем!3, Текежанра epiKci3 типзем!з. Абай осы женде б!збен 6ip болсын* депт1. 328

Абай бул сездщ екеуше де кенген жок. Сонан соц кун1 бойы Тэкежан аулы мен Абай аулыньщ eni арасында epcúii-napcbuibi елшшер журД1. Абайдыц кесер ce3i: —Мен 03ÍMЕркежанды алмаймын. Алам деген Гекежаннан кызганбаймьш. Bipanзорлап алма. Олай етемдесен, карсы шыгам. Зорлык 1стетпейм!н! Kici сал, сейлес, кецщрш кел!с те ала бер! Осыдан озге C03ÍMжок. Енй м ет кджамандар!—деген. Кей1н Еркежант тагы Kici жiбepiлдi. Ол Ыскак едь Барды айтьш, жалынып та, жабысып та керд!. Еркежан кдтты кайрат Kepcerin, кешеп Шубарга берген жауабынан аумай турьш алды. Сез тагы туйыкка *прелд1. Осы кезде Тэкежан уйндеп кецес ец соцгы, ец салмакгы жене ец аямастыкбеле сезш шыгарды. Бул—Еркежан мен Абайга катар жасаган кысас. Осы ceздi Шубар мен Ерболдан жолдап отырып, Тэкежан анык суык сыр ашты: — Агайын арасына лац тускел1 отыр. Дел осы жерде угыспасак, Кунанбай ортасы булшгет. Айырган Еркежан мен Абай деп бшемш. Арткы кун не болады, кшены еэдершен Í3AecÍH. Тек Kepicepre кун жаксы болгай-акта!—деп барын айтты. Бул сезбен катар койган талабы: «Еркежан куйеуге тимеймш десе, сол орнында отырсын. BipaK Кунанбайдьщ, Улжанньщ бар баласына уй де, мулю де аныкортакшацыракбоп отырсьш. K¡a3ip Абайдьщ ею HeMepeci Еркежан колында отырганда, 6Í3 бул уйй 6epÍMÍ3re ортакдеп бшмейм4з, Абайдыц ыкпальщда отыр дeймiз. Дегет болсьш Еркежанньщ, 6ipaKЭубэюр мен Пэкизатгы ушнен шыгарып, Ацылбайдыц езше кайтарсын!» деген. Абай бундайлыксумдыксезден жанытурппккендей киналды. Аныгьшда, Эубэюрд1, Пэкизатгы «ез немерем» деп ем1рде ойла- ган емес-Ti. Барлык ауылдар, еркек, ейелдер, Kepmi-коландар TericiMeH ол eKi баланы Оспан мен Еркежанньщ гана ез тумасы деп бметш. BipaK Текежан айткызган сезд!ц 6epi де жьианныц зэpiцдeй, ыскырынып у тепп тур. «KyHi ертец жауыцныц касынан табылам» деп отыр. Осы жаймен катты киналып, ойланып калса да, Абай сынган жок. —Мен муншалык катал зулымдыкка баспаймьш. Тындагым келмейй. Барыцдар, не десе де ана Еркежанньщ езшен еспндер. Байлауьш ез) айтсын!—дей. Еркежан бупн бул зорлыкгьщтусыцда жылаган жок Бipжoлa алысуга eзipлeнiп, катайып алган екен. «Булары маган ютеген кысас кой. М ет улкен уйден кетсш дегет гой. Жарайды, oran да кенд!м, кегейн де, осы ауылдыц шет!не 6ip лашыгымды Tirin 329

оцшау отырайын. Мен Кенжежц наксуйер! ещм рой, азьш-аулак енш!мд^ белш берсш. Бул шацырацтан кетсем де, Кенжетц еруагынан кетпейм!н, азбаймын. Оныц баласы eTin, бауырыма салган ею жеймепнен айрыларым жок. Соларды альш, бул уйщ тастап шыгамын» дед{. Кеп ыргасып, узак кун саудалассада, Текежандар бул сезден де ута алмады. Айткандары етпеййн болды. Осыдан сощы байлауды epiKci3, кецмаз турде уацытша 6ip келтамге *пред!. Ецеуел1, улес сезш осымен токтататын болысты. Текежан мен Ыскакexeyi де e3ip Оспан ейелш алмайтуратуратын болды. Эйел алынбаган сон, мал-мул1к улес1 де кейшге калды. Еркежанды ел: де асыхпай ойыстыру керек. Сез соган келген сон ендт 6ip тын байлаулары: «Оспан уй орнында турсын. Еркежан бурынгыша улкен уйде отырсын. Б!ракол уйде тек Абай нэсш) гана болмасын. Олардьщ мал-дуниеге бас-кез болуга жастары да кем. Жене езге ею туыстьщ кез1 улкен уй мулюне ортактасып отыратын болсын. Сейпп, Ыскак пен Текежан баласынын 6ipeyi Еркежан колына, тагы бала боп коса xipciH» дед:. Абай бул сезге тук карсылык айткан жок. Еркежан да онай кенд!. Eipax ол тандайтын болса, ез колына Ыскак баласы Кеютайды Kipri3in беруд! сурады. Эз:мбай Текежаннын жалгыз улы болгандыктан, оны К,аражан Ж1бермейм:н деп ед!. Сейт1п, улес дауы кей1нге калды да, уакытшатыньпытыкуипн Кеютай Оспан уйше epi бас-кез, epi ктмшец бала боп юретт болды. Терт кунге созылган ауыр тартыс осымен кеш батаб1ткен ед. Абай ертен Кдрамолага журмек боп, Эйгер1м уйше жастарды жиып, сощы 6ip тыныштык кеште жан шацыргандай болды. Алдынгы кундердщ елепн жастардын 6epi еспген-дь Абай ондагы жексурын м!нездерд!н бершен жиренгенд!ктен, кайта eciHe алгысы келген жок. Тек 6ip-ax кана туй!н сез айтты: — Менщ Кдрамолага жауапкд баруым мен Оспанньщ жьшын бepyiмiздi Текежан едей байланыстырды гой. Соны сезш, шиндепсш тугел шыгарьш, таньггсын деп ем. Кдй сылтаумен жауыма косылар екен? Оны кушейт!п, маган карсы салуга шынымен басар ма екен?—деп ем. Ецщ ашыльш, memtnin отыр. Текежан Оразбайга сез косады. Оразбай болса, Тэкежанмен дем 6ipiKTipin ап, маган карсы шебш кушейтед1. Мура дауы артымда кальш бара жаткан жок. Ецщ Оразбай аркылы осы Кррамоладан алдымнан шыгар!—дед.

Ертецп куш он шакты Kici жолдас epiin, Абай К,арамолата атганбак. Осы куш Тэкежан ауыддарынан Эз1мбай да аттанып, тура' беттеп, Оразбай аулына KeiTi. 2 Абай Карамолага кеп жолдас ерткен жок- К,асьша алраны Ербол мен Кекбай, Баймагамбет. Жастардан Магаш, Дэрмен ерй. Озге жастан Кеютай, Эбш те 6ipre ермек болып ejii, Абай оньщ екеуше де ауылда болуды уйгарды. —Сенщ керепн мен кемепц кеп-ац болар ед1,—деп отырьш Абай Кэютайга:—6ipaKкешеп агайыннын.байлауы бойынша сен Оспан уй1не бала боп Kipecin. Улкен ауыл, мол шаруаньщ бас- кез!, Heci сен боп калдьщ. Сен сол м ^ е п ц е кецш белмесец болмайдь1.Жене Тэкежан мен Ыскдксет сондаюрпзуй уйгарган сон, сен орныкпай, тагы маган epin кетсец ыбыр-жыбыр коздана беред1. Сен сол жумысында кал!—дед). А л Эб1шке кеп дэлел айткан да жок: —Сен окудан демалыска келген адамсыц. Нырдыц тартысы мен таласы, магандеген жау жаласы бупн басталып, бупн тыньш жатыр ма! Сенщ жэрдемщ карлыгаштын канатымен су сепкендей, жамандык ерпн тыя алмас та. Эз мандайыма жазылганды, ез иыгыммен кетерш коремш, карагым. Сен алац болмай, демалып, эл жиып, тыныгып ал !—деген. Абай осылайдеумен Эб^шпц басын кырдьщлацынанда, limi, 63ÍHÍH iciHeH де аулак, аман eTKici келгенш бщщрд1. А л Эб1ш болса, анытында, екес1т ц бул жолгы сапарына сонгы 6ip жума- ньщ 1Ш1нде кеп кемек, эрекет еткен-Д1. EipaK ол жайын Абайга айтпай, тек езге жас достармен, Павловпен акьшдасып, соларды тепе катарына ала жур1п ¡стеген. Ен еуел1 осы жолы К,арамолада, жандарал алдында болатын жауап аз катер емес. Сол кудйсп кезенде зэкунинк, кагазкой, арызжанды кецселер мен эюмдерге тоскауыл болатын дерекп кагаздар керек. Абайдьщ устгнен журген шагымдар тепе сондай кагаз жуз1нде... А л муныцеуйещып тек кана эделет, актык пен кальщ ел болса, олардыц 6epiHÍHбул базарда куны жок. Ocipece, ауызда, кещлде журсе, тек кана кершбес кемек. Соны Павловпен акыдцасып, аныктуйген Эбш кеп цагаздар жазура KipicKeH. Мунда былтыргы недоймщиктер ici неден туганын, кандай циянат, касцырлык мiнeздep ел бейнеткорын

зарлатканын жазды. Ел атынан жазды. Сол 1сте Абай «кдра- шытын» жинаушыларменранаалысцан боп керсетщщ. «Егер Абай кемеп болмаса, сол кундерде сахарада улкен лан, туып, кедей малшы-косшынынатбашар, старшындармен капы какгыгысып калуы даусыз болганын айтты». Осындай елге, даланьщ кедей журтынажердем1коп жанашыры, едшет! зор болганы уппн буюл казак даласындагы калыц ел оны б1лед1, суйед! жене улыцтар алдында актайды», осыньщ растыгьша Шьщгыс болысыньщ бар ауылнайдагы кеппплж халкы колдарын кояды. Эб1ш будан белек екшпп арыз кагазды тагы жазды. Онысы: жатак епшн ойрандаган потрава турасында. Жацагы арызга жалгас, мунда Абайдьщ отырыкщы момын шаруаларды жабайы кешпел! жене зорлыкшылардан коргаганы айтылды. Бул 1спц неден туганын, растыгы кандай болганын казак емес, титл, келденец куе орыс крестьяцдарыныц да арнаулы акты жасап, айтыпкеткешн келйрд. Крестьяндар жасаганактыньщкопиясын де Эб1ш элденеше рет кеш!р1п эз!рлед1. Сонымен сонгы б!рнеше кун шпцде Эбш, Дермен, Магаш — барлыгы боп, ел арызьша Абайды коргайтьш журтгьщ колын койгызып шыкты. Бул кундерде кузектерде жш отырган Ералы, Ойкудык, Кщщкт! сиякты коныстардын бэрщще де Шынуыс бо­ лысыньщон бес ауылнайыньщсанагыбар. Солардьщберт жанагы Ж1птгер аралапжурт, аныкхалыкгьщталабьш керсетш, колдарын койгызды. Тепнде, ояз, сот кецселер!мен ¡стес боларда, ел ¡шнен осындай приговор жиылуы бул сахарауппн уйренппкп едет. Б]рак бурьш ел атынан жалган приговорлар жасалатьш. Жене б!реуд4 жазалау, кдралау, елекке салып, жазат ушырату уппн жиналган «приговорлар» болатын. Муны жасагандада болыс-билер,пелекор- ларжасап,жазьщсызжандардыжараддретууппнжумсайтын. Мына жолгы «приговор» Абайга ел ттлепн биццрген адал куелж болды. Жатакка осы кагаздармен келген Дермен болатьш. Ол уйден- уйге К1р1п жур1п №стщ, Жумырдын, К,ацбак, Токсан, Сер- кештердщ ездер1нщ де, ейелдер!тц де колдарын койгызган. Бул 1сте Деркембай, Базаралы, Абылгазылар анык игМкйц талабы барын укгы. Оздер! жеке бастарыньщ карызындай санап, «Абай уш!н колым емес, каным кажет болса ¿рюлем бе!» десп. Жатактьщюшкентай балалары Рахымтай, Асан, Усендерге шей!н Абайга керек кагаз дегецщ угьш, шешелерше колдарын жаксылап коюды тшек еттсп. «Абай агама керек», «Абай уппн кемек», «Абай аганыц улыкка береткижауабьша керек», «Б1здщ жатак уппн жауапка барады, жолы болсьш!» десед!. 332

Деркембай Эб1шке 031 кеп ацыдасып, Абайдьщ касына жатактанСеркепт косугабайпаган жене езМц кэр1досы, Абайга кдщрл! кедейакын Байкекшет де эдейлеп К^рамолага журпзетш болтан. Барлык цолдар койылып, калын арыздар, ацтылар эз1рлетп болтан соц, Эб1ш б1р топ цагазды Семей губерна- торыныц ез кенсес!не Элмагамбетпен женелтп. Жене б1р топ копияларды Кдрамолага, сол жандарал алдына ел-журт атьшан Байкекше мен Серкеш алып барады. Мше, Эб1нгпн алансыз болуьш Абай ез1нше ойлаганда, Об1ш екес{н1н сапарына осындай окымысты баласыньщ жэрдемж коскан ещ. Дел аттанаркезде Абайдьщонашашыгарыпалып, акьищаскан жалтыз адамы —Павлов болдь!. Ол Абай сезш тындамас бурьш сырлас достьщ ажарымен б1р жайдан ет1Л1п алды: —Ибрагим Кунанбаевич, кецшс13 жолга барасыз. Уакытта кыскд. Кейб!р усак нерселерй айтпасада болар ей, б^pa^^енй тез керюем13 бе, жок па!? Сондыктан айтьш калайын деп отырмын. Мен с!ЗД1, юздщ ауылды соншалык жакыным, досым керш алыппын. Оспанта с!з ас бергенде кемепм тимесе де, сахараныц сол эдепн керейн деп келш ем. Оданкейн, с<зйнсахарадажанэда шыккан Салтычиха, Кабанихалар жасатанэлек, еуреш кердидз!— деп кулд1 де, М е т к е мен К,аражан м1нездер1н ес1не алды. Бунысына Абай да кулд!. Павлов эл! де куле отырып: —Мирасты белуде Нунанбайдьщ б1р баласы Федор Иванович болматандыктан жене араласа алмадым. А л осы каз!р кет!п бара жаткан жолыцызта, т!пт! болмаса, кейб!р сез кемепм, мэслихатым керек болар. Менен не туралы болса да сурацыз!— дей. Абай Павловтын бундайлык ез1рл!пне, шьшдостык бейлше алгыс айтты. —Семеййн губернаторы осы жолы Кдрамолага келу1керек. О л—менщ бурьш кездеспеген адамым. Кдндай мшезй чиновник? Жэне сонымен цалайша сейлескетмд1 меслихат керес!з? Эз кецсес^нщ б!р адамдары аркылы сейлессем бе? Немесе eзiм жузбе-жуз сейлессем бе? Жок, элде, менщ успмнен жауларым берт жаткдн кеп жала, жалган шагымдар болу керек, сол ретте адвокат жалдап алам ба?—дей. Павлов бул жайлардын жауабын тез ойлады. —Найрп Семипалатинск губернаторы жана келген адамгой. Кдладагы адвокаттар мен 1р! чиновниктер арасьщдагы гпюрлерй 333

еспгешм бар. Буныц б1р мшез1«езшен коркьш, жаскднган адамга рахымы жок* дейд!. А л «тура, батыл жауап айтатын адамдарга кейде ойламаган, кутпеген кеш1р1м жасайтыныда болады» десед. Осьшы б1р ескер1щз!—дедт. Абай бас изед1. —Буны б!лд1ргенщ13 жаксы болды. —Еюнш1, едеш с!зге б:р айтайын деген сез!м —патшаньщ кай чиновнип болса да казак даласын «жабайы, карацгы, надандар даласы» деп бшед. А л С13олардьщ кайсысына кездессещз де, сол даладаИбрагим Кунанбаевич барекешн ануартыцыз! Бшс!н олар! Осы елдщ 1шшен туып, осында ем1р кеш1п отырып, адамшалык касиет, едлет, шьшшыддыкгы женеде поэзияны, культураны сол чиновниктерд1Ц бер1нен де артык тус1не*пн, суйет!Н Ибрагим Кунанбаевич бар екенш б1лд1р4щз! Намыспен таньпъщыз. Ыза- мен бщщр!щз! Ец акыры, бул ciздiц халцыцыздьщнамысы!—дед. Павловтыц каз^р жуз1 кызарып, кабагы туйМп алыпты. Улкен кекпнл кездерщще кайнаган ыза, едл ашудыцоты бшшген. Абай ез шпнен: «Адцау корлыкга журседе, жайб1рсешлде журген юсщей. Кцмсьшу, жаскану жок*деп, орыстьщтутцындагы, айдау каторпдеп сансыз кеп халык улы, ершш ерлер1н ес1не алдь1. Дел осы кезде булардьщ касьша усп-басы шылдырлап, аягьш сарт-сурт баскан б:реу келш калды. Екеу1де жалт бурыльш карал ед, кастарындажер астынан шыккандай, сарала кыльсшасынган, Кызыл жиект! ки1м киген, орта жасты жандарм тур. Ауылда, сахарада —анык сарала жандарм! —Господин Павлов, его превосходительство Семипалатинск полицмейстершщ арнап тапсыруы бойынша С13Д1, руксатсыз киргиз даласына кеткетщз YШ^н лезде тауып, тутцынга алып, калага жетюзу буйрыгымен кел!п турмын. Тез м етц сонымнан ер1щз!—дед1. Абай тандануменкатарызалажандай болатын. Ал Павловтуп кетпеген к:с!дей, жацагы с)рес!п, шытырлап турган жандарм тересше, -ппп б1р елеус:з, болымсыз жандай карады. Окыстан келген4не б:р сет те ийм1р1ккен де жок. К ез1н сел сыгырайтып, катандау унмен, жай гана жауап тастады: — С!зд]Ц артыцыздан каз1р гана ер1п кетпейм1н! Оны С13 бшущ!з керек!—дед!. Полиция адамы туе шайган болып: — Жок, бегелуге к1шкентай да аялым жок! Кдз1р маган е р щ з .д е й берш ед, Павлов улкен кекесшмен, салмацпен кулш Ж!берд:

—Артьщыздан xa3ip epin, Семипалатинсюге, жуз шахырым жерге м етц жаяу бармайтынымды жахсы б1лес!з! Эуел1, ат тапкызып ертте*пщз! 0 з1щзде ат болмаса, осы ауыл иелертен эдеппенен,—деп соцгы сезщ ныгыздай туст,—маган арнап, ат сурап альщыз. А л мен биыл соцгы рет жацсылып турып, тойганымша кымыз imin аламын!—дед1. Енд1 гана Абай exeyi саспастан орындарынан турысты. Осы куш тусхе жацын Абай мен Павлов жандармныц кез1нше кушацтасып, суй1с1п цоштасты. Барлыц жастар тобы кымбат хонахты амалсыз атгандырыпсалды. Солар узап кеткен соц рана Абай да атца цонган. Дел осы кундерде Базаралы да кеб1нше ат успнде болды. Эз1мбайлармен тебелес сагатында, уй1нен шыккан Базаралы сол согыстьщ аях кез1нде ет! хызып, бой жазып шохпарын сермеп, ашу хернегенде айцайьш салып, 03i де согысармен болган. Артынан талцы-тартыс салмагы ез басьшамолынан тускенде, бел1нщ шойырылмасьш умыта бастады. Сол кундерде Абай араласып, жатактардыц ici Oip кезецде болса да оцга шыххандай болган соц, муныц xeníni де ceprin, едсес) де кетерше бастаган. Ал бeлiнiц куяньщ осы еткен жаз бойында Деркембайдыц ацылы бойынша мыктап емдегет де бар-ды. Тайлахпай кудытыньщкдцкдсындаY шцараныцащыкел4 бар. Соньщ сор батпагы жел науцасца мыц да 6ip ем деген сезд! кеп ecTireH Дерхембай, e3ÍHÍH Базаралы досын жаз бойы астаура, батпахха салып емдеген-щ. Енщсол емнщарты бурын хорганшактап жаткэн Базаралыны хатарга коса бастады. Ол жайын Базаралы e3i езш гып сейлейпн. — Е, бухла торгай сияктанып, еншешн, «бута берсем кутылады ехем » деп, сол аурудан теххе коркып жата 6epinniH... —Copra Tycin жазьщдыц ба? —Сордыц e3i ем болды-ау!—дегендерге де езшмен жауап айтатын: —Hccin айтасындар, мен баягьщан хуншуахуап, хусмамыхгап, мамырлап рахат тапхан жанмын ба! Сондай сордан, соххыдан, зорлыхтан жол табам деген жансебм емесшн бе!?—дейттн. Kß3ip Базаральшьщатцамшш, жахын едщцхалыцауылдарьш тьшбай аралап журу!нде езгеше мен болды. Ол ецщ Абай ушш ецбех етуге xipicxeH-щ. Бул ici Дермен жатахха хел1п, Абайды хоррайтын «приговора жинаудан басгалган. СоцщаДерменменоцашасейлесш, Абайдыцбасынаосы

жолы кастык кеп, катер барын бшген соц Базаралы жатактыц «приговорьм» берпзуден белек, ез! уш)н де б!р байлау жасаган. Дэрменнщбуган айтканоцашасез!цще, енеуп жанжалдан соц Текежандар Абайды «К,унанбайльктан, Ыргызбайлыкган шыкты, атаданкетп, ата жольшан безд1... эруацкд кас, туыска кдс, атаньщ ульша кас болды* деп ун косыпты. Ал Абай тергелепн улкен ¡спц б1р!—былтыргы «карашыгьш», «недоймке», сонда «кедей кепш1Л1кп карсылык жолга бастады» деп те юнелаушылар бар... Алыста отырса да Абайга жыланша сугын кэдап, багыпотырган Оразбай бар. Оган жацагысездц бэр1 жанындай...—деп, осы куйлерд! Дермен соцгы сырлар есеб!нде жетк1згенде, Базаралы ойлана тускен. —К,унанбайдыц улы емес, одан кетп десе, ата жолынан безд десе, дурыс айтады. Т 1ггп, сол кеткен М1н бе екен? Кеткеш рас, 61- ракхалькка кетп... Халык ушн касцырдай аталастарымен устас- тыгой. Сол уш!н ецщ жауапка, сотка йшед1гой?!. Ундеме, бул да халыкгыцжанынсалатын, барьшберетш жолы екен. Сен Абайдыц ез!не айтпай-аккой... Ал мен ецщ аткдмщщм. Талай елден таудай кагаз жиямында, ез жолыммен Абайды куамын!—деген. Содан кейн жакындагь! кэлыцкузеулерд б!р жумадайтынбай аралады. Базаралы наукасынан оцалып, кайтадан кайратты азамат калпына келгенде караша уйлердщ улкен-к1ш1С1тугел куанды. Жацында болган Эз1мбаймен шайкаскан жанжалды тугел еспген журт тагы да Базаралыньщ мiнeзi мен ¡с!не суйс{не,сан ацыздар айтысып журед1 екен... Кузекте жи1 отырган Мамай, Кекшеден бастап, Жуантаякка дейт б эр т кона-тустене жур1п аралаган Базаралы кай ауылда болса да Абай жетцще ез!нше б1р достык ойлы сездер сейлеп журдь —Сан жерде талайымызга болысып, Абай еткен жаксылыкты айтамыз. А л б!ЗД1ц Абайга еткен б1р жаксьиык, достыгымыз бар ма? «Мынау соныцкдрызы! деп, кей ауылдыц приговорын осы­ менжияды. Тагыб1рауылда: «Улыкпен елдеп жуаццарболып Абай­ гакарсы урандасыпты... Будан ыянатгап, нускайды, оцдаулыкус- тайды, халыккаболыстыцдеп кер лгеяц. Олар солай урандасканда, ецщтымкурыса, халыкАбай уппнбулк етпеске бола ма?!^—дейщ. Тагы б!рауьщцардыцмомын шаруакедей-кепппгшжиыпалып сейлегецде: — Абай хальщ уппн, халык Абай уш т алысады. Анык ак жолмен алыскан кайрат сапары осы болады. Будан артык ип жолда алыскан сахара казагын бмген емен!—дейщ.

Осындай ездтмен бастап, ез1жиган калыц цоржындар толы приговорларын альш, Базаралы да 6ip белек сапар шеккен. Аз жолдаспен кеткен Абай Кдрамоланыц шербешнайына онша асыгып журген жок. Жолшыбай e3ÍH жаксы керетэн дос- жар, меймандос ауылдардыц 6ipiHe тустенш, 6ipiHe кона жатып, уш кун журд1. Тек терт1нш1 кун: рана бул жолаушылар тобы Карамола тусына жет)п, Шар езеншщ бойын цулдап келе жатты. Мезпл кешке такаган болсада, сентябрь айынынбупн ерекше жылы болган ашыккуш ел1де салкындаган жок. Атка да, адамга да жайлы, баяу ескен коцыр жел бар. Шардьщ Ж1ншже езет кеп буралып, мелд1р суы узшмей баяу агады. Кей жер; жарлауыт болса, кеп агысьшьщбойындаэдеьм, майща, кок майсашалгьшбар. Эзен туб! таза цумайт, цаткыл Kepini болгандыктан, су айнадай медщр боп сыруиды. Кузг! шепОн сел саруыш, буалдыр бойын жагалап, кейде майда жасыл шалуынды ацырьш cùiKÎTe тербет!п, бауырлай сылдырайды. Бул елкетц далалары коныркай. Узак жота, белдер! na3ip бозгыл тартцан. Eipan шеп атаулы кекшм рещнен мулде айырылган емес. Кузд1н жауыны кайта жетттш, боз кеден1ц бауырына кайта кауындап шыккан усац кек те бар. Эр туп кеде бозгыл-бурыл, кейде алкурен боп кершед1. Кузге карсыасыцпайбаппенжаратьшмнген кураттаршалгын бойында жи1 пысцырыньш,суатка карай мойын соза Tycin, ж т басып келед4. Шардыц суын кулдап келе жатканнан 6epí карай, жолаушылар езенщ eKi per Kecin еткен ед1. Енщ уштш! per тагы келденен етет!н болды. Кендеу тыкыр шалгьщды аралап кел1п, жолаушыньщ улкендер) Шар суынын молырак жайылган 6ip тусына тура кел:п кил1КТ!. Алда келе жаткандар —Байкекше, Абай, Ербол. Булардыц аттары Шардыц мелд1р суына ауыздыгымен бас коя берд1.Узак жур1ст!н мерз1м дагдысын жаксы бшетш жене осы топты Карамолага карай e3i бастап келе жатцан Байкекше Ka3ipбарльщ топка улкендж eMip éni: — Аттарыцныц ауыздыгын алындар! Енд1 Шарды кайта етпейм13. Кешке тан асады гой. Ел орынуа барып калармыз. Атгарды 6ipa3 суытып, анау аргы жагада сел шалдырып та алайык!—деген. Журттьщ 6epi атыньщ ауыздыгын аттан туспей турьш алды. Абайга катар келе жаткан Ербол Абай ецкейе бергенде, онын денесшщ толыктык, ауырлыгын еске алып, ез! бурыненкейд!. Эуел! Абайдьщ атьшьщауыздыуыналды. Абай бунын кимылына cYйciнce де, жещл езш айтты:

—Япыр-ай, тым курыса, «ез атын03i суаруга жарамайды»деп мазак та цылмайсыц. Yn-улкен басыцмен ез1циен бурын мен! ойлауды 6ip коймайсыц-ау, Ербол! Ербол кулш койды. — Е, баягыдан бойга ciHin кеткен жаман едет кой. С е т «осындай шаруа колынан келмейтш enci3 бакыр» деп муиркеп уйренген эдейм гой! Мол дене, кесек келбет, цабшеп бар Абай туралы Ерболдыц «бакыр», «мус1ркеу» деген сездер! жаксы эзш ед1. Жолдастары да кул!п тындасть!. Байкекшен!н. аты езгелерден озыццырап, кец суга бата жалдап, туныкты indn турган. Ол Абай мен Ербол екеуше сыцсия карал, жымия бурылды. Шокшалау сакалы бул кунде тепе агарган Байкекшен1ц ЭЖ1МД1 жуз!нде кесек мурны рана кернек*п кеск1н байкатады. К,абак errepi салбырай тускен. Кездер] бозгыл ажар таныткан. Сол сыгырая караган кезщще шамдай жаркырап, ушцын атып турган сергекпк байкалацы. Абайга кулш караган кез жанарында аса алые, 6ipaK ете жарык жулдыздын жымындап, шурыла шашкан сэулес! бардай. Ол ек! доска карап калжыц айтгы: —Уэй, бул не, туп! BipÍHmi-6ipiH аяп, аялап не деп турсын? Аксак пен соцырдьщжолдас болганындай, ею rapin боп суйетсе калгандары Heci? Алдымызда шарай топ, кдулаган дау, лаулаган от тур. Соган балуанга TycipeMÎH деп келе жатсам, екеущ де алпамсадай бойыцмен еетш, маймаксып, мулей:мс!п калган- дарьщ неменец бул?—дедь Екеуш катан сынап, турйп оятып тургаццай. Атгардын cùiKÎHin, пыекырап, ауыздык-сагалдырыкты, ер- турманды шылдырлатып, тыныштыкты бузып турганына карамастан, Байкекшен!н e3ÚiÍHбарлыктоп тугел eerwi. Кептен ундемей келген ага жолдас жацагы сездер1н аса сергек ажармен, салмакпен айтгы. Ойнакы накыспен, кагыта сойлеген. Журт тепе ceprin калды. Аты суга канып болган Байкекше узецпл1кке келген суды жалдатып, аргы жагага карай ете берд:. Абай езМ ц ею жагындагыДэрмен мен Ерболга кезек карады да, алдында кет!п бара жаткан Байкекшет нускап, 6ip байлау айтть!: —TypiH байкадьщдарма? Эщнде улкен шабытояныптур. Мен бшеем, осы кершщ жыны бунап келед . Кдз1р елен айтады, керерс1ндер!—дед. 338

Дермен ундемей Абай жузже кдрапкеле жатыр. Бурьж анда- ран теж1рибес1 бойынша Дермен Абайдыц осындайдагы байцагыштыгьж жаксы бметтн. «Абай к1С!Н1Н1Ш!ндеп енерд! кере б!лед1. Кейде сол енердщ адам бспне турт1п шыццан жанарын таниды!» деп, бурын кей жастарга айтцаны да бар-ды. Kß3ip ол ундемеген бойьжда «Абай осы жолы жацылды ма екен, жоц па екен?» деп, 6ip ойланды. Ек1ншщен, «Абайдыц таныганы рас болса, Байкекшенщ шабыты цалай cepnin шырар екен?» деп тацыркай тосады. Эз1 де шабытты, отты акын Дермен акындыктыц ойда жок, окыстан, шапшац тутанып шыккан кез1н ез кез1мен керуге эрдайдым ынтыгады. Арткы топтан озып барран Байкекше езеншц жарасьматакау йткен децгелек кедетц шетжетусйтп. Атьшьщ ауыздытынальш, шылбырмен оттатып тур екен. Абайлар касына келгенде, эм1рл1 буйрык eTTÍ. Даусы баганарьщанда сергек, ажарлы. —Же, бэрж де ат шалдыр! Туе тепе! Журт унс!3 барынды да, сарт-сурт аттан Tycin, шылбырмен оттатып, ортага Байкекшет алып, коршалай тура калысты. Эл1 де ещ толцып турган Байкекше басынан тымагьж ала берд1 де «ахау!» деп, езжщ жарыкшак, 6ipaK ол1де зор утмен шабытты 6ip сазга басты. Сыгь!рая караган узынша, кысык кездержщ кос жанары шамдай. Кез шарасына тепле саулаган шурыла бар. Тутлген кабак, сурланран жуз!нде карт арлан тарыньщайбарлы, ызгарлы ашуы бмйнгендей. Салган жерден сез1сацгырлап, тындаушыныц сез!м-санасьшадеп min, козгай согьштур. Теплш турган шешен, есем, алгыр елецде мазмунда белек. Ол Абайга бурылса да, аныц К&сиеткетолы, шын шабытпенширыккднтекаппаржузж аспанды мегзей кетере тусед!. Абайга жогарьщан кез тастап сейлейд1. Озжж улкен мерз1м!не сенген керегенше *пл катады. Алдарьжы болжап, булдыр сезден бастады. Эткен тунде туе Kepinrí. Тус1нде жалрь!з Абайды цоршаган мацайды таныпты. Мунар басканбулынуыр кун екен. Ерте ме, кешпе ануармапты. Кай мекен екенж де ôùiMemi. Bipan булдыр сарым шжен жапа-жалгыз Абайдыкорей. Ол сактанып, йрдецеш купп тургандай. Сол шакта 6ip улкен карбалас, уйцы-туйкы куй болады. Ецщанрарса, Абайга жан-жагьшанкеп жаракуыжырткьпнтар умтылран екен. Eipi — крбаран кара тебетгей. Bipeyi — 6yñipi ^39

солган, ашкекжал борщей. Таты б1реу1 —кан июш сезш, жаланып журген тулкщей. Кара жалды кабыландай елденелер камап, цысып алган. Тагы б!р уйкы-туйкы карбалас болып кетедь мунар 1Ш1нде умар-жумаркуй Байкекшенщкезшен жьцугкцштардыда, Абайды да жасыра беред!. Журек суылдап, кезге жас келед!. «Абай! »деп айгайлап, уран тастайды. Жастанган к е зт енд1б!р кезде жацаты катер майданга кайта тастаса, дуние езгер4п кеттптт. Кун шайдай ашылган екен. Жацагы жырткьпптардыц ортасында енд! Абай емес, б1р арыстан ортцып тур. Аспангаатылып, жан-жаккакулаштап отлактыруандайкайрат тегед!. Кара тебет, кек бер1, зымиян тулк1, тер!С азу кабылан- дардын ж ут менен канын жацагы арыстан айналага шашып, боратъш тепп жатыр. Бел1 сынган, жы!п узшген, кез-басын цан жапкан еншец канкор жаман жау енщ С1мт1к-жэупк бопты. Эр жерде кьщсылап, ыцырсып, ел:мш! боп, езднез1 жарасын жалап, жатьш цапты. Майдан басылган. Енд! б т к орында жапа-жалгыз турган арыстан: «Тагы да жауыц бар ма?» дейщ. Такыр тасты тарпьшып, сойыддай куйрыгын шабынып, ез жонын ез1 сабалап, айбат атып тур екен. ^ Кергемм осы, ал Ж1пттер, атына кон!—деп, Байкекше сезш бтрде де, атына карай козгала берд!. Дормен, Магаштар тан-тамаша, кайран боп тур. Олар енщ: «Этген, есш сабаз», «Айтканыц келс!н, дуалы ауыз!», «Асылым, дегенщ болсьш!» десед. Суйстген сездерш б т р е алмай жатгы. Абай мен Ербол ундеместен Байкекшеюн сонына ерд1. Кеш такау, коналкалык жерге эл1де журе тусш жету керек. Байкекше енд1арттагыларды катарьша шеспрмей, алуа ез! тускен бойында кудер! бед куренщ узын камшысымен катты соуьш калып, булан куйрыкка салды. Борт-борт жел!п женелд!. Арттагьшьщ бэр! де созыла шубатыльш, ержс13катты жел1ске тусп. Байкекше алда жалгыз келе жатып, енд1 рана езу тартты. Дэркембай курдасьш еске алуан-ды. Буны осыдан терт кун бурын ез уйщде конак кып отырып, Дэркембай барлык жайуа кандыруан болатын. Сонда Абайдын —Кырда —кара кещд казак жуаны боп, калада —парашьм торе, улык жуани болып, бер1 косылып Абайдь! кдмауаль! тур! Сен осы жопыка^ынаер. Есебш тауьш, Абайуа канатбтр , кайрат

бер!Дел осы куш езгенщ cœi емес, сен екеумз дем6epyiMÍ3керек. Жалгыз Абайды суйейтш кутм!3 жет1п тур,—деген. Байкекше бул сырын ел1 б1рде-б!р жолдас, жолаушыга ашкан жок-ты. Курен аттыц eni жагында цампиган цоржын бар... Ондагы купп, сацтап келе жатканы — Абайды актаган цалын елдщ арызы, приговоры, актылары. Байкекшетц ниеп —осы кагаздармен жандарал адына 03i юрмеюш. Сондайлык сацгаулы сырлар, кецщдеп эр толцын бйлар, Kjayinпен умтгер шарпыскан куйде бар жолаушы осы куш кешке Карамолага жетп. Абайлар бартобымен келт, АйгкЭзыт!кпрген конак уйге туей. 3 Осыдан 6ip кун бурын Кдрамоланьщ басьша Оразбай да кеп тускен,щ. Ол кеп Kici epTin, сауын, сойыс малдарьш айдап, уйлер Koniipin кел1п орнаган. Абайдан Карамолага карай 6ip кун соц шыксада, ол acbtîFbtn, суыт журш, 6ip кун бурьш кеп тусп. Карамола шербешнайынан Оразбайдыц ентелеп кугкен ecenrepi кеп. Ец улкен муддей —осы жолы кырда казак, ойда улык жаулыгын жиып келт, нёгылса Абайды мерг цылу жолында. Солайша кызыньш, ширыгып куткен жйынга Ketuirin шь: гуынын да себеб! барды. Жацында Еральща Кунанбай балала- рыньщарасынпа Оспан мурасы туралы болып жаткан тартыс ар- кылы Текежан буныц цолына кеп тие ме деген ум1т ece6i бар-ды. Эз аулында жатып, тыным алмай тыц тындап, Тэкежан мен Абай арасы ашыцараздыккашыкканьштоскан. «Бупн>, «ертен» деп, Тэкежан да байлаулы жауап бере алмай, Орабайды Карамолага журпзбей, тоцтатып отырган. Акыры Абай мен Тэкежан кел!С1Мтаппай, алшайысып KeTti. Кептен «Оразбай аулына аттанамын» деп журген Эз1мбай сонуы кундерде шынымен сонда барды. Буны Оразбай менДемеу алгаш келген кеыгге-ацоцйшаальт отырьт, сыр сураган. BipaK Кунанбайдыц айлакер, жуан, тэкаппар HeiMépeci Оразбайдыц ентелеп, жабысып сураган сырларыныц кебш тугел ашып салган жок Сарац, сЫрдац гана сейлеп, аз гана сырдьщ ушыгьш берген. Онысы: «Абай Текежан мен Ыскркуы екпелетп. Айласын, абыройын етюз1п, Оспан уйМ ц мулк1н, Мурасын ез уысынан 341

шыгармай, басып халды. Жолы улхен болса да, Тэхежан момындыгынан жаза HiexTi. Эз!р inicri сыбагасын ала алмай, Абайга ренжщ{ де, сезд! тоцтатты» деп баян етхен. Буньщ ар жагындагы irnxi тайталас, тартыстыц 6ipeyiH де Эз1мбай айтцан жох Bipax Оразбайга xeperi сезд!р1лд! Тэкежан Абайга екпелепт!. Ендеше, ол араздыкка баскдны. Абаймен араз хырбай болса, туб!нде Оразбайды табатыны бурын да шеиолген. Эз!мбай осы хабарды экелш отыр. Оныц успне бул ауылга ез! келйгп. Бу да аз сыбага емес. Оразбай Эз1мбайды багьш, аузынан шыккан сарац сездц барлыгьш кец1Л1менде, жалгыз отюр кез1менде жутып отырды. Рас, аз сезд1, тартпа Ж1пт буныц жетектеп сейлеткю! келген жайларыныцкебше баспады. Соны ацгарган сон, Оразбай Демеу мен Эз1мбайды оцаша калдырды. Эз! кун батар кезде атка MÍHin, жел1басына, калыц жылкыныц К,арасуга хаптаган сел)не барып араласты. Тьшымсыз хозгалысхатусп. Дога жал, кец сауыр, кояндай аппак боз, аяцшыл аты кешке жакын лыпыл цагады. Кдсына ешюмд: ертпейд1. Жалгыз ез! ашцаракарлан берщей арлы-берт сабьшьш, тьшым ала алмайды. Ойдажур. Оразбайдыц «мындарыныц» Ke6i хылац болатын. Журтка айдын, мактан уццн бул бай жазды, кузд) кундер бие байлаткднда салкар узак жел1 каххызады. Жузге жуык кулын байлатады. Барлыгы да боз биелер тобы. Жылкысыньщ iinimeri Ke6i ат- айгыр, мама биелер, денен, бестшер, eMÎpi жуген-курык кермеген т у асаулар болады. Сол жылцылары ше^нен уркек, кдшаган. Кеп тагыдай жосып журспн, айдынды асаулар. Эз малыныц ортасында арнаулы махсутсыз сабылып журген Оразбай есеп ойлайды. Ах боз аттынтокым-кепш1п де аппах Оз1 болса женшацрепстен кец, жукдшапан киген. Басындажукдгана ак коян 6epxi бар. Ущрейт, семш цалган сохыр K03ÍHанда-санда ах коян берк1мен сыгып, cyprin тастап, ез1н-ез! цамшылагандай циналып ойланады. 1ш1нде куаныш ece6i де жур. Ол муны хыздырып, цоздыра тускендей. Жаулыгы мен кеп бар Кунанбай емес, бул кунде 6ip Абайга тенш, цадалып алган. Эрине, Tipi болса, оныц жаргыласып, жагаласатын жауыныц 6ipi Оспан болар ед1. Аса кекнпл, цайсар, хатал Оразбай «жаулыкты устаса К,унанбайша устану керек» деп бметш. Сондагы хешпес xeri K23ipАбай басьшатуйшгецщктен, ол сонуы exi-уш жыл бойында Абайдьщ басьша yHeMi тор хурумен болган. 342

Кдлада талай улык пен тшмаштар Оразбайдан сан айтыр yñipi жьищыларды шыгындатып, параларды жеген. Кдрамола шербешнайына Оразбайдын сол жацтан курган торы, мойын созьш барып жатыр. Оньщ успне, букм Семей оязы мен осы шербешнайга келепн Эскемен, Зайсанояздарыныцжуан содырыныц 6epiHe де Оразбайдын тор шыргасы созылып же*пп болтан. Сияз курьшатьщ елкедеп Керей, Матай болыстары, байлары, кажылары «Оразбай» деп, осыны ауызта алатьш болтан. «Ылди бойы&деп аталатын EpiicTiH арты-берп жагасындаты Уак, Бура, Найман, Бэсентишн1н де бай-багландары Оразбаймен сонты жылдар табысып, ауыз жаласып калган. Кдланьщ кеп сомалы байларьшан да Оразбайдын куда боп, тамыр боп, мол альщ- ôepiKxe араласып алтан жандары кеп. А л цырды алса, бес болыс Тобыкты келем!ндег! елд1ц жарымынан артыгы бул кунде Оразбайдын уысьша келш тускен. Осындай алыстан торлаган шеггпцтуйыепн жанды жер1ецщ К,унанбай аульша келш т!релген. Абайды камаган жаулыктытагы 6ip кезек «езшщ аулынан, аталас бауырынан шьгтарсам» дегенде Оразбай 1шкен асын жерге коятын. Тэкежанды Абайта араз erin, оны уй 1шшен кадалтып койса, Оразбайдын айлакер eceôi бойыншаАбайдьщтакырцолтыгына кезелш отьщжанцазанынсны сол болмак. «Турт сайтан!» деп, Оспанмурасыньщещтмесше Оразбайдын ынтыккэны осыдан. Бупн сол аркауыда кольша келш тиш отыр. Енщ аянбастан, аялдамастан цимьшдау керек. Осыдан 6ipep кун бурын, Карамолата ез1мен Т1зе косып, айдындыбоп бару уппн б!рнеше жуандардышакырган. Ак кммщ, ак боз атты Оразбай калын жылцы сута канып, тунг! epicKe кеткенше аттан туспей, жалактап журд1. Жалгыз кез4 баганадан шолып жур. Буньщ аульша топ- тобымен кеп Tycin жаткан юсшер бар. Абыралы, Молдабай, Жиренше, Байтулаксияктыенщец салмакзыcepiKrepi болу керек. Понактар Оразбайдын улкен уй!нде, кеша шайды алдарына ала бастатан кезде тана, Оразбай e3i де кеп аттан тусп. Буньщаулынакелгенел жуаноарьшкщхыалып,кабакшырайы- мен, купм бейшмен ырзалап журген пысык iHici Ыспан бар екен. Кеселеу аксур ж!пт Ыспан Оразбайкелгенде, орнынантурьш, оньщколынан кдмшысьш, берюн альш, жогарыданорын босатгы. Осы тун бойында Оразбай мьжау сырлас жуандарьжыц берше Абайды жамандаумен болтан. 343

— Казак Ыбырайды «ед1л » деп, «ацылды, кеменгер» деп адасуын коя ма? Кер, MiHe, «эд!л Абайдьщ* ¡степ отырган арамдыгын. Озге цазацты цойып, 6ip ата, 6ip анадан туган Текежан, Ысцакты кан каксатып отыр. Ол екеу)н мурадан 6ip жолата кур алацан цалдырып, Оспан мулюнен, Кунанбайдьщкара шацырагынан куып шыгып, бардьщ е з т 6ip 03i тартып басып алыпты. Эд1Л1 осы ма? Жацсысы осы ма? Бупнп Tipire, кешеп еткен ел!ге, келер несшге —бер-берше арамдыгын, зорлыгын тугел еж 131потырган жокпа? «Оспан мурасы Абайдьщ абыройын айрандай тегер!» деп ем, айтканым болды. Елд! азгырып, кешеп жаксы Кунанбайдьщ артын аздырып, уй imi 6ip уяныц 6epeKeciH тоздырып отырган Абай осы. Юмге кдянат жасамай отыр? Ата жолынан ез! де азды, типне, есиет1не, соцына ергенн1ц де берж аздырып-тоздырып отыр!—деп, улкен айыптар тагып, еюлен:п, ecin сейлед1. Буньщ Оспан мурасы турасында айткан ce3i мунда отырган конактарьша есплмеген тьщ сез екен. Моддабай салкын кабакпен Оразбайга цырыс кез тастап, «бекер айтып отыр-ау!» деп ойлады. Осы сез шын болса, ол да Абайды ез1тн 1штей жек керетш кызганышы, бэсекес1 бойынша айыптауга e3ip. Абыралы, Байгулак та ест1меген екен. Тек eMic сыбысты Жиреншен1ц гана бшгендей Tepi3i бар. Молдабайдыц 1штен ойлаган куд1пн Абыралы, Байгулактар сыртка шыгарьш айтып калды. —Осы хабар рас па екен? —Осы айтып отырганьщ шын ба, Оразеке!?—десш, катар сурасты. Оразбай айналага TÍKciHe карап, жуз1не шыншыл, турашыл KiciMciHreH ажар жиып, катан сейледг —Е, OTipiK айтып м ет кара басьш па? Кудай бар гой! Мьша дастаркан уст)... Осы сезд}ц шындыгына иманым кемш!—деп садды. Осыдан сон шайдан кейш узак ¡шшген кымыз успнде, кеш пюкен кулын етэнщкез!нде де Тобыктьшыц жуан содырлары бар айыпты Абай басына уйш-тепп жалалап, каралаумен болды. Кымыз усттнде 6ip кезек ецпмеде: «Осы Абайды казак неге жаксы дейд? Бунын аузына карап, алыс-жакынныц 6epi негып уйып калды!* деген сез туды. Соны 03i туктрл!, ойшылдау Kici Байгулац бастаган-дь!. Оразбай отан кабак тыржитып, колын cùiKin, Tepic карады. Мазасыз ойы кеп, орамды Жиренше болса, Байгулакгыцжацагы 344

сезш жауапсыз цалдыргысы келмед!. Куле отырып, кекете мыскылдап, байлау айтты: —Е, Абайды «кеменгер» деп жур, «шешен», «данышпан» деп жур. Б13Д! болса, оньщ басындагы сол алтын шогын кызганган «6úiiMCÍ3надан»деп цойган жок па!—деп, Оразбайдынцьпыгьша тиш, езшщ мысцылшыл мжез!не басты. Оразбай ыза мен кекес!ннен ширыгып, шоршып тускендей болды: —Кеменгерл1к... Арам емес ne! Eùirip больш не 6Lnimi?! «Ата жаман, эке жаман, казактын кара жолы жаман» деген бшпрлис бола ма? Немесе «болыс жаман», «би мен бай бузакы», «Д1н уйректенмола-сопы жаман»деген бипмбола ма?!Нэсщщ—атапан, халыкты —ежелп ата-бабажольшан аздырьш, адастырыпотырган «данышпандыц» керд!н бе? Онер шашып отырган жок, зер шашьш, туныгымдылайлап, жер ертеп отырдемейсщ бе, ол арам каткыр «данышпандыц, бмпрлжт! !»—дедi. Жиренше ел1 де унс:з кул1п, жауырынын куйкылжыта козгалтты. Оразбайды шапка турт1п, тулата туспек. —Е, 6ipaK осынынды угынган казакты, Kepi-жасты кермей бара жаткан жокпыз ба? «Абай сезЬ деп, ала кагаз таны- ганныц 6epi де койны-конышына сонын ана 6ip такпак, су- дырлак сезш тыгып алып жур! Осы бала-бауырдыц 6epiHe ceHÍH сез!цнен бурын, соныц сол жер ертепш сез1 жетш жат- са кайтес1Н, Оразеке! А л осынымды OTipiK деш1, коне?—деп жагалай карады. —«Абай елещ, Абай сез)» дегецщ бала-шагатугел окьш, еннп- домбырашытугел айтып келе жатканы бар гой. Тугел эуецдеп, ел 1Ш1Н кернеп келе жаткан 6ip беле бар екет рас кой!— деп, Абыралы да куд1к айтты. Оньщ ез!н Абайдыц мыскылдап, ез!лдеп айткан елещ осы биылгы жыл кулагьжа жет)п, Абайды сыртган жазгырьшжурегпн. Буньщ сезш Оразбайдьщ iHici Ыспан да костады: —Оразеке-ау, жуандыкпен, мыкгылыкпен елемеген боласьщ! EipaK сол Ыбырайьщньщ сез1 тап биыл жазда ез1НН1Н анау отауында отырып, сабак окыган немерелерщ, iHinepiHHiH ютабынан да шьщкдн жок па? Озйцз сонда калай булшш ещщз, ес1щзде ме!?—деп кулш койды. Оразбай бул туста тагыда катуланып, томырыктана сейлещ. БелгЫз б1реуд!ц execiH де еске алды. — Осьщца 6ip селм!рейген Жуантаяцтан молда алып ещм, балаларга иман уйрет, намаз б!лд!р, кол хатын уйрет деп алсам, М5

e3i 6ip eci жок,дэндур1С болу керек. Teri, кеп оцып, кеп тесшген KÍCÍHÍHмиыашып, ауысып кететйп кеп кой осы! Миы ашыган 6ip кек ми екен. Бу неокьпъшжатыр деп, 6ip кун1уй жанындатындап отырсам, балаларды мацыратьш, Абайдын 6ip тантыган сез!Н жаттатьш отыр. Болысты мазак кылады. Осы мына Молдабайды айтканыгойдеймш,—деп, уцдемей отырганМолдабайды кдгьпъш, кекес1нмен к улт койды. —Ел билеген жаксыныц берт ластап, былраптыда койыпты. К,олымда камшым бар ед!. Жынымныц тускет сонша, жацагы Жуантаяк молданыц жоны-сыртын сойып-сойып, сол кун! жаяу айдап тастадым, итт1!—деп, осы мшезш улкен улп eTin сейлед1. —Тантытпай тыйып журу керек. Ел агасы халык ортасына келген каскейл1кпен алыспас болса, азба^анда не болады? Эр заманньщ ез1нде 6ip езезш шыгадыдемеп пе ед!? Абайды жаксы деп журм1С1н? Ол — «жаксылык» деген жалган тон киген, бул заманньщ азгыны. Мен алысканда, осыньщ езез1лд!пнен едщн Kepi-жасын сактаймын деп алысып жургем жок па? Мына дастаркан уст!, одан баска Абайдан мал алайын, олжа туарейш деп журм!н бе? Оз басымды актайын, коргайын деп журм:н бе! Ата-бабам жолы ymiH «соньщ жауы деп* алысып журм!Н. KepepciH ертен тап осы менщ айтканымды анау ак патшаньщ улыгьща шей1н айтады. Ордеп казак пен ойдаты казак тугел торыгып айтады. Ояз осы жолы кагаз ж1бер1п, Абайды шакыртып отыр юй. Тшмашынанхабар алдым. Ол ез1менщтшеу1мдеп адам. Сол айтыпты: «Менщ ацгаруымша, ояз бен одан аргы улыктардьщ даАбайга керлену! мыгым кершед. Осы жолы Абайыцжел кутан кацбактай жер аударылып, тецкер!Л!п кетер* депт!. BÍ3 Кдрамолага сол Абайдьщ айдалганын кез!М1збен Kepin, артынан топырак шашып калгал ы барамыз. Мен соган аттанамын, жарандар!—дед. К.онакгьщкеб! Оразбайсезш унстз куптап, бастарын жш изей Tycin тындаган ед1.Тек Жиренше ганажацагы Оразбайдынсощы айтканын тын 6ip сезбен бек)те туспек болды: —Ел жаксысы мен улыктар 6ipirin, осы жолы Абай басына анык 6ip тыкырлы таяп тур екен! Ецщ мен 6ip нерсен! айтайын. Дел осы жолы Абайга аруакдъщ да каргысы тимей калмас!— дегенде, Оразбай Абыралы exeyi де Жиреншеге жалт-жалт карасты. Жиренше кабагьш суыта Tycin, езш ширыктырган ызамен сейлед. 346

—Кеше осылай аттанарда дел Шубардыц аузынан тагы 6ip сумдык сез естйцм. Шубардыц ез1, тепнде, Абайды жагалап жургенмен, юресш1-шыгасылы адам. Кеше сол Абай аулынан ашуланьш кэйтцан 6ip себебт айтты. Тепнде, Абайдыцаулы жьш ойнагы гой. Айдалган орыс па, ак патшаньщдуспаны ма! Энш1- ыржацшы, цикым-сицым ба —бэр! манында, 6ip уя боп оралып журед1 той. Соньщ 6ipeyi —ене 6ipey Дермен деген б1рдемеа, жацагы Оразбай айтцандай, ыртац-жыртац елецсымак шыгарьшты. Сонда Кдбекецщ, эруакты бабам Кецпрбайды «пара алган, ез куш1пн ез! жеген, каскыр, кабан* деп, маскаралап сейлеггп дейд!. Шубар соны естп, жагасын устап кедщ. «TyHÍnin кайттым, Абай ез1 де кацгып адасып жур. Озген; де кутыртып, еулек1 eTin болыпты» дел келд!. Кер1ндер ме, м)неки!— деп, Жиренше эл1 де TyciH суыцкр сальш отыр. Оразбай тагы да кетерМп, кайнай сейлед1: — Kepin отырмын! Улды атадан, кызды анадан, халыкты касиетп бабадан, атам казак жолынан адастырып бара жаткан азгынныц 03Í! Коддан келсе барынды салып, аластап, айдаганнан баска жок!—дед1. Осыцдай байлауга барлыкдостарьш, узецп жолдас серйсгерш иландырып, epTin алган Оразбай келер куш, тан кыландап келе жатканда алые сапарга жол тарткан. Отыз-кырыктай ел жуандарынан, ж!пт-желецнен некер ерткен Оразбай ез аулынан шыгысымен катты журюке салып, суьггкетп.Арата ôip-акконьш, КэрамолагаАбайдан 6ipкун бурын кел1п тускенде ол жене де 6ip есеп ойлап келген. Туст1к мезгш бурын барса да, Абайдан бурын езге ел жуандарыныц анысын ангарып, аузын ала бермек. Абай туралы бурын сыр тартып, ер сатыда сез байласып, ниет танытьш журген ез1ндей содырлы сайкалдын кеб1мен аужай туй1спек. Оз! алдын ала кеш!рт1п Ж1берген exi улкен уйге алгашкы кун кулын, еркек кой, багландар сойгызып, 6ip топ конак ша- кырган. Онда жиналган адамдары тек Семей оязынын кыр болыстарынан келген ниеттес, сыбайластары болатын. Келес! KyHi Карамолага жиылган болыс, би, бай, жуандар арасында тацертецнен-ак ауызга «Тобыкты Оразбай байдыц» аты кеп алына бастады. Сол кун! тусте Оразбай ту бие сойгызып, ез уйлершщ кдсынан, Аршалыныцболысы Ракыштьщаулынан алгызып, тагы да eni улкен аппак уйлер т!кюзд!. Сабалап кымыз екедщрш, сабылтып ж1пт-желен журпзд!. Туе кез^нде туршген сем!3 боз 347

биет узын бугалык, тар ноктамен кылгындырып екелд!. Бупн жиылган кеп достарыныц алдында бата т1лет!п, келденен тартцызды. КдсыцпагыТобыкты жуандарыньщжасыулкет Байгулак ед1. Содан бататшетп, бозкаска сойгызды. Бупн кешеп цонацтары- ньщ успне Семей оязыньщ кала мацындагы болыстарын, Epric бойыныц болыстарын шацыртыпты. Оньщ успне, Оскемен, Зай- санояздарьшьщосы жерменкеге келген кеп жуандарьш, бай-баг- ландарын да коса шакырткан. Ордег1 CeMÍ3 Найманнан К,урбан дейпн бай-жуан бар. Epric, Алтай тершен, Каратай eлiнeн келген Ережеп шацыртылылты. Керей, Матайдьщ, Мурын, Сыбанныцда толып жаткан мырза, терелер4 осында. Барлыгын конак еткен — 6ip Оразбай. Ол бупн де ки!мд1 жупыны KHÎHimi. Успндеп ак шапан, басындагы ак коян берк1 ауыспаган. EipaK тер алдында e3i отырып, бурыл араласкан сояу талды, узьш кара сакалын сипай отырып, ep6ip сезд1батыл, катал унмен ез! бастап сейлещц. Кеше де, бупн де «6ip облыска жуык елд!ц дау-шары, акы-пулы, момыццардьщ есе-сыбагасыо деген сездерд! бул топ сейлеспейщ. Аныгында, осы шербешнай калыц ел, кеп букараныц сан жуздеген жылауларарыздарыбойыншашакцрылыганшербешнай болатын. Оразбайдын уй)не жиналган дел осы отырган жуандардьщсодыр-сойканьщантуганталай урлыц, барымта, неше алуан зорлыктар, Kici ел!мдер! де болыскан-ды. EipaK каза мен жазаны шеккен булардьщ e3i емес. Ецщ анык эдшет таразысы курылып, ел арызы тындалатын болса, дел осы сере тускен мырза-жуанньщ e3AepÍHÍn Ke6i жауапкер, айыпкер болар ед1. Уш ояздьщначальниктер! келед. Семей облысыньщескерлж жандаралы болады. Ол улык не буйырып кeлeдi, буларга мeлiм емес. EipaK осындайда 6ipiH-6ipi окка байлап бермес уыин шеп тутастырып жатыр. Бозкасканьщ канымен, сорпасымен татулык табысады. Шербешнайды ез бастарьшанаман аткарып жiбepмeк. Еулардыц аузы 6ipirin алса, улык Kepi кадалса да, кагазына ùiiHAepe алмайды. Осымен алыстан, кабакпен сыр таныскан кеп алаяктар Оразбайдьщ бозкаскасына еркайсысы ез ¡ыпнен сак ece6iH ойлап келген. Кымыз, ас уст!ндеп кыска кенестер!цде жацагыдая тупте жаткан туЖндерш булар ашкан жок. Bip уйге бас косьш, 6ip бакцрдан сорпа татысканы «жетп, бодды!^ деп бипседь Бул шербешнайда булар 6ipiH-6ipi жамандамайды, жараламайды. 348

Найта б1р1 кепп бара жатса, езге бэр! б1рМп соныц жолында алысып, с1ресш керей. Сейпп, осылардыц есеб1б1р!ккен кезде ел есес1, кэп момын- ныц кептен журген арызы, муны тагыда буктемеге тусж, елеумз, ескерус13 цалатын жайы бар. Оразбай цонагындагы жиын ертецп кун келспн улыктар жайын, олар касына ер4пшыгатъш казактерес!,ттлмаштаржайьш сез цылысты. Енд! б!р кезекте Оразбай ез1тц кыцыр, цияс, каской м!нез1 бойынша орайын тауып отырып, енг!мен1н бепн Абайга бурып элды. Кунанбай баласы Ыбырайдын жайын букш Семей облысы тугел бшед! екен. Онын сез1, есисп жетш жаткдн елдер де кеп. Абайдыц атьш Оразбай алгаш ауызга алганда конакта отырган ел жуандарыемес, жаймомыцдау аксакал, б1рен-саранбегде жандар суйс1н т еске алгандай болды. Б1рак Оразбай эцпмет тезжен терюке бурып ж1берд!. Эуел1: «Абай улыкгьщ терю хатьжа Мнш тур» деп, ездер! улыкшыл, жагымпаз, дэрежекумар болыс- терелерд! б!р турш!кт1р1п алды. — Семейдщ оязы кэр!н лп п , шакырту Ж1бер1п, Абайды осында алдырып отыр. Облыс соты кеп ¡спен тергейтж тэр1зщ. Жене, ес1ресе, жандарал кецсес! капы ашулы, керл1дейщ Абай басына. Осы жолы Абай мерт болмаса негьысьш! Ертен осы бэрМзшн шарайтобымыздьщалдында жауапалатынтур! бардеп, жандарал мен ояз кенсесжщ ттлмаштары б1зге сэлем жолдапты!— д^щ. Бул айтылган сездерже Караганда, Оразбайдыц ез басы жау ма, калыс агайын ба? Крндайлык кецммен айтып отырганьж бшд1рмек емес. Б¡рак кейшнен б1р-ек1 айналыс сезде жуандар 1Ш1цде, Абай уппн кынжылатын ажар керсеткет болмады. Найта бэржде де Абай басына, онын абырой-атагынакызганьппойлаган кыжал бардай. Осыны ацгарьш, кейб1реулер1тн ушцындаган сездер!н тындап алган соц, Оразбай енд1 езшщ бет1н ашты. Абайды ак патшага карсы деп те жамандады. Ещц мусыл- маншылык жолынан, ата зацьжан аздырушы деп те юнэлады. Кдзак жолымен келш, езге жуандар бул кунге шeйiн есттмеген тьщ жаланы тагы жапты. Онысы Цунанбай балаларына ортак болып калган мураны Абай езге туыстарына бермей, тартьш алыпты. Кдз1р сондай зорлык ет!п отыр!—деген сезге сайды. Осыган жалгастыраAбaйдь^сарац, карау,дуниекоцыз етш те керсетп. Соньщ айгагы деп: «Экес! К,унанбайга ас бермегенж