Әнуар Әлімжанов Ұстаздың оралуы

эн ЭЛ УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ RS

Щ№Щ АЕАЙМЖ

«А М А ^Т » ютапханасыньщ редакцияльщ кецеи Роллан Сейсенбаев (Казахстан) Бас редактор — Кецес басшысы Эбш Кекмбаев (Казахстан) Ак Вельсапар (Швеция) Аятолла Хьюбш (Германия) Виктор Баранов (Украина) Владимир Берязев (Ресей) Имашали Тасмагамбетов (Кдзакстан) Клара Сержбаева (Кдзацстан) Кэндзабуро Оэ (Жапония) Леон Робель (Франция) Мухтар Цул-Мухаммед (Казахстан) Олжас Сулейменов (Казахстан) Пенти Холоппа (Финляндия) Петр Дуткевич (Канада) Рауль Мир-Хайдаров (Татарстан) Ричард Мак Кейн (Улыбритания) Рустем Джангужин (Украина) Синтара Исихара (Жапония)

Ж ЕТ1СУ К1ТАПХАНАСЫ



ЭНУАР ЭЛДМ Ж АНОВ УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ Роман мен повестер РОЛЛАНСЕЙСЕНБАЕВ ХААЫКДРААЫК АБАЙ КЛУБЫ ЖИДЕБАЙж2013* ШИЛ]ЭЗЕК

У Д К 821.512.122 Б Б К 84(5% аз)-44 Э55 ^ «АМАЫАТ» ЖУРНАЛЫНЫЦ К1ТАПХАНАСЫ ^ Элем хальн^тарыныц эдебиеп, енер1, тарихы, фелсафасы, б1Л1М1, ЬэМ Д1Н1 Элфараби атындагы ^аза^ улттьн$университет! мен Хальн^аральн^Абай клубы жанындагы ЭЛЕМХАЛЬЩТАРЫ ЭДЕБИЕТ1НЩ ИНСТИТУТЫ УЛЫ А^ЫН-^КАЗУШЫЛАР МЕН ОЙШЫЛДАР АЛЛЕЯСЫ ПРОЗА Гуо! ! ЦБС ] — XXI гг. СЕРИ^ёГ^! !_Алма^Атино^ о б ^ РЕДАКЦИЯ ЬЭМ КДМ^ОРШЫЛАР КЕЦЕС1: Эбни Кеюлбаев, Ан^сар Мусаханов, Багдат Шаяхметов, Бахытбек Байсеитов, Ралым Муганов, Дэулет Турлыханов, Евгений Забмякин, Елеуон Саинндыцов, Ерлан Арын, Жексенбек Эдилов, Клара Серж- баева, Никола Попович, Нурлан Ногаев, Роллан Сейсенбаев (терага). Серияныц непз1н салушы, керкеА1Д1к ойдьщ ж етею ш а, жалпы жобаньщ авторы: Ролллм С^мс^н^яе<? К^урастырушы Ьэм жауапты редактор: Кляря Баспа орталыгыныц мецгерушЫ: Бйтмжа Мяляебя Керкел1деуш1 редактор: Нйзяр Техникальщ редактор: Ас^яр Корректор: Ардя^ Кякмл^о<?я Беттеуцп: Жйнсйя Муся&ко<?я НязмтмРоллам емер,м%?яжямммм%суремжер: иамдлдйммлйлм. Ю м й им я Р. Сйхм, Н. Ллудо& О. Нур^у^млеб, Б. Тйбмей, С. Аммбйеб, В. Смдоркмм суремм^ Э 55 Эл1л1жанов Энуар УСТАЗДЬЩ ОРАЛУЫ: Роман мен повесгер. Орысшадан аударган С. Муратбеков. — ИБ; Хальн^аралыц Абай клубы, 2013. —312 6. О Энуар Эммжанов, 2013 О Халыцаральщ Абай клубы, 2013 ^SBN 978-601 7 2 9 4 .2 5 .0 О ЖК 2013

Мен базбан gapm берхен ек; ал^аны алмп келе^^н. Рудаки базмнда ескен - goc а& ал^а.

КГГАП — ЕЦ САБЫ РАЫ У С Т А З А дам зат баласыныц алдында уш айга^ты зор мпндет тур: б!р: — б е й б ! т ш п л 1к т ^ еюншм) — р у х а н и я т т ы , уш'нш^! — т а б и г а т т ы ^оргау Ьэм са^тап калу. Булардыц кай- ^айсысы да бпздщ т!рш!Л!Г!мпзд!ц басты багдары. Б !р -б!р !н тольщтыратын угымдар. О сы уш бастауга К,азак^станныц гана емес, бук1л элeмнijg болашагы байлаулы. Бола ма, жок па деген Адамзат т;рннлЫне багытталган Гамлет кумэн!: егер б!з оган мэн бер!п, кула^ аспасак, адамзат алдында мэцгп шеинлмес сурак болып калатыны сеэс13. Техникалы к даму элемде кулашын кецге жайды, осыган орай адам да табигатты кул дылута барын салуда. У л ы бабаларымыз ^олдан сок^ан элемд!к мэден!?ет пен ойдыц кезс!3 мухитын мецгеруде бпздер ол^ы тус1п жатырмыз. Ою н!ш ке орай, элем хальщтары бастарына тенген gaтepд^ ацгаруда мешеул1к танытуда. Интеллектуалды^ жэне идеологиялык кезс!здпк когамда болып жаг^ан ак^и^аттан алыстатып, адамды — моральдьщ, адам герш ^к, рухани дагдарыс^а белшес!нен батырды. Упмнпп мыцжылды^ б1зд1н орта^ уЙ!М1з — Ж ер-бесЫ м !зде тетенше езгертулер енг!зуд! талап етедп. Оз1Н1ц би!К, таза, рухани %асиет1мен К!тап — мэдениет пен руханиятты к^оргауда тендес! жо^ кару болып табылады. К!тап — адамзат баласына агарту, б:л;м сыйлай бередь Кптап беттер!нде адамзат Т1рш ^г!нщ сан килы !$упия сырлары са^галган. В ! 8 [еНУАР ЭА1МЖАНОВ

Кггап — уа^ыт пен кец!ст!кт1д тынысына толы адамзат ойыныц жeмici. А дам зат ютап^а ез!Н!н ^асиетт1 сез1М! мен жан жылуын с е н т тапсырган. Кггап б!зд!Ц алга жылжуымызда, катаклнзмдерден арылуымызда, адамгерш!лпкт!ц биш шыцына кетер)луде елшеуюз а^ыд досады. К!тап — ец сабырлы устаз. Т е к К1тап ^ана кайырымдыдьщ пен айуандыктыц, акикат пен жалганныц ара ж !пн айнытпай танып бплуге уйретед!. М ен А б ай клубынын адамгерш!л1к эрекетпн ^олдаймын. К^аза^- тыц кернект! жазушысы Ролдан Сейсенбаевтыц « A M A N A T » журналы мен 2 0 0 томдыц К!тапхана шыгарудагы улагатты бастамасына шын журег!ммен куанатынымды б!ЛД1рг:м ке- ледь Отанымыздыц рухы мен мэденнет! уш!н барын салган жазушыны К,азак^станны{ц ултжанды, нагыз патрноттары к^ол- дайтынына сетм !м зор. Ж аца басылымга ойшыл да, рахымды о^ырман т!леймш. « A M A N A T » журналыныц 2 0 0 томды^ К!тапханасы — Эдем хальщтары эдебиет!Н1Н, енер1н1ц, тарнхыныц, философиясыньщ алгаш^ы томдары — дуниеге келу1 т)лге тнек етер, шын куанар, ум!т артар улкен элеуметтж ^убылыс. К:тапты аялайы^, ^урметтеЙ!К, ютап;$а адал болайы^! Нурсултан Н А З А Р Б А Е В К^аза^стан Республикасыныц Президент! 14 наурыз, 2001 жыл. Астана [ ¡ ¡ ВУСТАЗДЫН ОРАЛУы] 9

ЖЕТ1СУ РУХАНИЯТЫ !^a3ag ел!нде «Мэдени мура» багдарламасы бой кетерген тустан бастап, кезЕнде умыт болган ултты^ дундылы^тарымыз ескерус!3 ¡^алдырылган тарнхн-медени ecKepTKÍmTepÍMÍ3 ^алпына кел- т!р!луде. !^аза^ eAÍHig туктр-туктрш де айтулы а^ын-жазушыларымыздыц к!таптары жарыg керуде. Жет!су egipiHig енерл! ел! де ата^ты 6a6aAapMHMg egôeKTepiH ж ары ^ а epKtH шыгаруды жа^сы жолга ^ойган. Byrimri кунге, ойы даумл, сезп дана бабаларымыз ата жypтымыздыg eHepi мен тарихын, аумз эдебнет!мен-ак жетк!здь Бул Дала ци- вилизациясы еркен жайган турк! тплдес xaAMgTapAMg ба^ытты Ьэм асау ем!р Ke3egAepÍHÍg сыры десе болар. Суй!нбай бабамыздан басталатын айтыс eHepÍHÍg ^айнар булагы, жыр алыбы Жамбыл aTaMM3AMg адуынды мурасымен жалгасын тапты. AggaH жулдыздай аз гана гумырында гулама галымга айналган Шоцан ysAHxaHOBTMg тел тарнхымызга ^ос^ан улем ушан TegÍ3. ^улагер а^ын !лиястьщ жыр жауЬары, музарт mMgHMg музбалагы атанган Му^агалн a^MHHbtg gapa eAegÍMeH ундесш кетт). Кесем ce3AÍg ажарын ашып, цаза^ TÍA¡HÍg байлыгын к^арапайым egrÍMCAepiMeH эспеттеп кеткен Сайын Муратбеков, ga3ag эдебиет)н элемд!к aegreñre кетерген Энуар Эл!мжанов — барлыгы да Жет!су egipiHAerí руханняттый ^айнар булагы. «Жет)су к!тапханасы» 6Í3AÍg añMa^TMg гана емес, цазац ру- xaHHHTb!HMg дамуына KegiHeH ашылган жол деп багалаймыз. Халык^аралы^ Абай клубы ар^ылы Жет!су а^ындары мен жазу- I I10 ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

шыларыныц туындылары орыс, агылшын т!лдер!не аударыла бас- тады. ^аза^ ел!нде электронды{$ к!таптарды шыгаруды да Абай клубы алгаш^ылардыц б!р! болып жолга дойды. «Жет!су к!тапханасы» айдарымен ж ар м ^ а ш ы ^ а н эрб!р К!тап улт келешег!не, трпак муддес!не арналган мол ^азына ек ет рас. Бул багытта бойындагы куш ж!герш, ез ултына деген перзентт!к ceзiмiн элем халы^тарыныц дара т^лгаларыныц к!таптарын шыгаруга арнаган к^азак^тыц кернект! жазушысы Роллан Сейсенбаевтыц иг! бастамасын толыцтай ^уптаймыз. Жет!судыц хас адын-жазушыларыныц таддамалы шыгармалары- на ата^ты енер адамдарм ойлы, алгысез беи соцгы-сездер жазуда. Бул да 6!зд1й б!л1КТ1 болмысымыздыц ай^ын айгагм. А л «Жетму к!тапханасыныд№ дизайны, керкемд!к улг!С!, элемтц озы^ к!тап баспаларыны]ц тацдаулы ютаптарына пара-пар екен!н ок^ырмандардыц ^уанышпен айтцандарына тэнт! болдьщ. «Жет!су К1тапханасын» элемнщ ^ай к!тап кермес1не апарып цойсацызда шаппай бэйге алатынында сез жо^. «Жет!су к)тапханасы» б!3 сагына тос^ан бабалар ун), бабалар ойы, бабалар аманаты. «Жет!су к!тапханасы» о^ырман журегше жол тартты. !^арсы ал, Жет!су ел!, жет!сулы^ о^ырман! К,^рметпен, Ацсар М У СА Х А Н О В Алматы облысыныц эмм! 21 к^араша 2013 жыл \"Талдыцорган УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ [ 11 [ В



УСТАЗД ЬЩ ОРААУЫ роман

...Кулдар суйегшен сондай галамат курылыс гургызып, елгендерд!ц елмейг!нд!г) туралы баяндай отырып, сонымен 6ipre урпа^тардыц кез!н ашу уш!н адам баласмна данальщтын сабагын берген. Оларга фараондардыц дац^^умарлыгмна да, патшалар- дыц байлыгына да, жендеттердщ gaTMre3AÍri мен зудымдыгына да багынбай тек А^ыл-ойга багынган Улы куш )^ана — Махаббатка epKtHAiK б ер етк и , ем!рд! жасаушы адамдм жыр ететпмн у^тмр- ган гой...

Тарихи деректерд] надтылы т!збелегеннен гер[ оны керкемджпен суреттеп ж азу элде^айда гылыми, эр! дэл!рек шыгады. Надтылап -пзбелеу о^ираныц тек сырттай есе01н рана ацгартса, а^ынды^ енер сол о^иганын туп теретне бойлайды. Ирмстотель. Оз)цд) ез[ц тани б^. Сократ. Б!Р!Н Ш 1Т А Р А У Ба^ !Ш!нде адам болмайтын. Кунд!з ^ус екеш ^ус та сайрамайтын мунда. Тек та^цертецг! жэне кешк! ша^тарда Гхутахтыц кекжасыл жазыгына карай алые таулардан {^одыр сал^ын самал ескенде гана Кустар улап-шулап <$оя берет!н. Алайда, мунда багбан боп келген!- не б[р жумадай гана болган, бу дуниен!ц куй т т!рл!г!мен ^оштас^ан жнЬанкез жан уш!н ец лэззатты сэт тац алдындагы эуп!лдект!ц кула^ ^урышын ^андырар махаббат ынтыгына толы, си^ырлы эн! бола- тын. Осындай ша^тарда ол уй&ысы ¡^анып тец!рекке рахаттана коз ж!берет!н де, була^тагы тастай суга жуынып, бас^а жумыс^а отыр- мас бурын ¡^олына ^ыпшагын алатын. !^ос ¡шект! термелей отырып, эуп!лдек эн!не кулак тос&ан куйде тацгы жупар ауаны кек!рег1н кере жутып, ойын б1р арнага туспр!п, ез1Н1Ц жазбаларын жалгастыруга эз!рленет!н. Сайраган {^устар эн! оны кептен бер! арман ет!п журген музы­ ка жайлы к!тап жазуга итермелейтш. Пара^-пара^ ¡^агаздар бет!нде музыкальщ ноталардыц толып жат^ан белг!лер! жазылган. К,устар ун)н!!ц ырга^ты саздарын ден ^оя тыцдап, эр дыбыс^а дэл аны^тама беруге тырысатын, музыка жайлы ез!н!ц ойларын, туйгендер!н Кагаз б етте тус!р!п, оныц тарихы мен теориясын жуйелеумен шугылданды. А л сол узд!к-созды^ ойларын б!р к!тап ет!п, ертеде- г! гректер мен индустардыд музыка мен музыка аспаптары жайлы гылымныц нег!здер! бар е{цбектер!н тег!с зерттеу цажет. Ол сонау жас шагында, заманныц тынышында Отырардагы галамат бай ттапхананьщ !ш!н ем!н-ерк!н жайлап, сол уа^ытта му­ УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 15 ) В

зыкант болуды армандайтын. Арманына жетт! де. Бугшде музыка ойнаган сеттег! муныц енер!не ^ул да, султан да тамсанады. Ол езше ^ыпшагы аспап жасап алган, буган gapan Отырардыц енерпаз шебер жастары да езд!-ездер! ¡^ыпшагы жасауга KipicTi. Оларга goc ¡шектен ш ы ^ан кумб!рлеген ^о]цыр ун ^атты унаган. Нагыз KyñmÍHig {^олына тигенде ^ыпша^ даласыныц есем эндер! мен ат туя^тарыныц екп!нд! дуб!рш айнытпай салатын. Экес<н!ц жасауылдары муныц музыка аспабын уйып ты;цдап, езш ^уралайды кезге ат^ан ержурек мерген деп сыйлайтын. ЖиЬанкез e3ÍHÍg дыпшагын еш уа^ыт тастаган емес. !$ыпшагы- ныд Roc imeri алыста калган туган жердщ шерменд! yHÍH ^озгап, еткен кундердй албырт жас шагын, от басында турып эн салган {&ыпша{&тьщ жас сулуларыныц эсем эндерш, айлы тундердег! жер сол^ылдат^ан сарбаздар биш еске салатын. Сондайда ол музыка жайлы к!табын 6ÍTÍpce, туган жерш ecÍHe Tycipep осынау сулу ce3ÍMAÍ муцлы саздардан айырылып к^алатындай боп ^ор^атын. Сонды^тан да к!тапты 6ÍTÍpyai унем! кейшге ¡^алдырумен келедь Эуп!лдект!ц yHÍHтыцдай отырып ол дэл осындай ^устарды туган жер! Отырарда да, Жент пен Сыганад ба^тарында да, Тараздыц тогайларында да талай керш, талай тыцдаганын есше алатын... Туган жер!н еске алганда оныц кец!Л!н ылгн да жабыр^ау муц басатын. Ocipece соцгы жылдарда мулде торлап алды. Туган жерш кун!не 6ip к^иялымен шарлап келмей KegÍAÍ орнына туспейдь Эрине, жер ортасынан ас^ан ша^та гумырыныц жартысын 6ÍAÍM цуып жат елкеде тентфеумен етк!зген жанныц кек!рег!нде болар табиги сагыныш ед! бул. К,ыпша^ даласынан Арабня румына деЙ!нг! мыцдаган ша^ырым керуен жолдары, Женттен бастап Арабня тец!3!не деЙ!нг! улы Ж!- бек жолыныц бойындагы 6yKÍA сурлеу-со^пактар, шаЬарлар те- ric кеЙ!нде ^алды. Бурында еткен гулама дана философтардыц, тарихшылардыц, географтар мен саяхатшылардыц, а^ындар мен галымдардыц, арабтар мен парсылардыц, к^ытайлар мен унд!лердщ, гректер мен нзранлдардыц кептеген к!таптары жене {^олжазбалары о^ылды. Бас^а т!ЛД! уйрену, зерттеуд! ол бала шагынан унататын. Ол екесш тац-тамаша ^айран к^алдырып, араб жене парсы кепестер!мен гана емес, Отырарга жел ушырган кацба^тай боп келген шарап жаса- ушы гректермен де, сэудегер халдейлермен де оп-оцай сейлесш ке- тетш. Cipe, сол себептен де оны, екес! елгеннен кетн , жнырмага ен- д! гана жеткен, ез! мерген, музыкант, к^асиетт! куран к!табын жат^а б!л1я^ана коймай, оны батылы жет!п талдау жасайтын ер!мдей жас сарбазды Отырар eMipmicí сыйлыцтар тиелген керуенге ^осып, ^ыпша^ жузд!Г!Н!ц басшысы ет!п, Багдадца улы халифца ¡^ызметке ж<бер!Ж болар... ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

Откен кундердщ толып жат^ан ^ым-^уыт о^игалары ж!п- ке т!3!лгендей б!р!нен кейнн б!р! ес!не оралып, ^атпар-^атпар ой туцгиьщтарына батыра тусед!. Ол осынау кек!рег!н тэтт! эуездей тербеткенмен бфа^ эбден мазасын кет!рген отмен кундердщ сары- нынан тез!рек ^утылгысы келетш. Ондайда ез ецбектер!н жазуга немесе Сократтыц эцг!ме, сездер!н округа отыратын... К^аншама ертерек турдым десе де тацертецг! жанын жады- ратар осы б:р ша^ уз а ^ а созылмайтын. Б1рнеше сагаттыц ез! ол математикалы^ есептерд! шыгарудыц жэне оны теорияльщ формулаларга айналдырудьщ кызыгымен отырганда, немесе Аристотель ойынын ор!стеу жуйес!н ^адагалап, оньщ «А^ынды^» ягни «Метафизикасын» коне грек т!лшен араб т!л<не аударып отырганда ¡&ас ^агым сэттей боп ете шыгатын. Ол ¡^олжазбасын кунн!д коз! тебеден тенш жазы^ уст!н ^ыздырып, ^устардьщ ун< 6а- сылып, бал арасы гу!лдей бастаган кезде гана цобдишасына салатын. Бул уа^ытта райхан гулдер) мен жуз!м жай^алган бауын тацертецг) судан шыгарып боп лашьщ нес! кузетш!, карт мурап та {^айтып ора- латын. KYзeтшi эманда то^ыма шелегш толтырып орж жэне райхан гул!Н!ц б!р бутагын экелетш. Мураппен сэлемдесш, онан 6!рге отырып курец шэй ¡шет1Н де, мунан эр! лашы^ иес! демалсын деп, сыртца кететж. Райхан гулдер! оскен тускла беттейт!н. Дэл мынадай райхан гулдер! саманидтардыц багында да еспеуш) ед:. Осе келе булар ундшщ оцтуст<г:нде, немесе осы Сирияныц оцтустЫ Халебте осет!н улкен ^ызыл гул! бар агаш^а укисай бастайтын. Райханньщ эрб[р бутагы осе келе басында топ-топ боп гул шогырланган берш бутана айналатын. Осы райхан гулдер!нен алынатын май бук<л Шыгыстыд базар- лармнда ет<мд) ед<. Гул шогырлары майыстырган би:к буталардыд туб! коледкел! дым^ыл, ауасы жупар ад^ып туратын. Алайда рай­ хан гулдер! эз!рге онша би!ктеп осе {^ойган жо%. Багбан эдеттег!с!ндей туск! ¡^апыры^ ы сты ^ а дей!н барлы^ буталарды ¡^арап шы^па^ болган. Ауырган бута^тар жок па, яки зиянды ^урт-^умырыс^алар туспеп пе, Эм!рцнн!ц кулдары мен ¡^ызметш!лер!н ша^ыртып, гулдерд! жинататын кез болмап па. Кей тустарда ^олын т!кенге жаралатып алмай абайлап ^ана ол кейб!р буталар арасын дшып гулдерд!]ц хош т е ш рахаттана жутты. Барад езенш!ц бук!л ацгарындагыдай бул арада да райхан гулдер!н!]ц эр тур!н!ц оз!не гана тэн и!с! бар. Бэр! б!р мезг!лде, б!р топы ра^а отыргызылса да сол езгешел!ктер!н сак^тайтын. Осыныц ез! ес!мд!кт)ц эу бастагы ерекшел!г!, ту^ымыныд жумба^ сыры, табигаты туралы ойларга жетелейтш. Алайда бул ойлар эз!рге бел- г!л! б!р жуйеге тус!р!лмеген, эл! де узак ба^ылап тэж!рибе жасап, сойт!п барып {^ана еммджтщ табигаты жайлы тияна^ты п!к!р айтуга болады. Бул ба^ылаулары болаша^тагы едбектер! уш!н ^ажет. Ал, ^ Каскеленская ЦБС ЕЕУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 17 ] ! Алма-Атинской с&д.

83ipre TycKÍ ас кез)ндег! аз уа^ытын ол тугелдей «Рылымды сала- ларга белу туралы» деген трактатын жазуга багыштады. Ол езпне мэл!м гылымдардыц бэрше Teric дал шектеме беруд: ма^сат етт]. Кун тебеден ауып ецкейген кезде гана ол жузЫджтерге gapañ бет алатын. ï^ypan семген буталарды gHH жур!п ол ез ойымен оз! боп калыц ескен жуз!М ^атарыныц келецкел! жагымен келе жатк^ан да, анадай жердег! gagna алдына асыга шап^ан goc салт атты кеп TogTaraH. Bipi аттарды gapan ^алды да, eKÍHH!Íci багбанды !здеп 6agTMg TyKnipiHe gapañ журдь Устжде узын gogMp cyAMg, басында Шамныц жас сарбаздарынша орап алган ag шалма. Кезжен томен gapañ 6eTÍH улб)реген ag орамалмен жaпgaн. Багбанды 6añgan ^алган элг! адам юлт KÍAipicTen элденен! eci- не алгандай, сел е ц т ш TapTgaH багбанга куд:к яки goбaлжyлы оймен gapan, онан cog тездете соган gapañ журдь Бейтаныс aAaMHb!g кутпеген жерден келу: 6ar6aHHMg назарын аудара goñraH жog. Ол ез жумысын жетмен !стей берд!. Жуз!мд!ктерд1й аралыгында gapa epiK есетш. CoHMg 6ipÍHÍg ке- AegKecÍHe gnraH буталарын экеп жинастырып ^ойды. Бул жерде OHb!g кешеН gnraH 6ip бума бутасы да gypan жатыр ед!. Одетте ол кун apa 6ip рет осы буталарды к^ала iprectHAeri шагын gMCTagTMg отын базарына apgaAan апарып мыс дшрменге сататын да онысына туз бен тандыр нан сатып экелетш. А л еткен жолы муны лашыгына ж)берген кузетш! шал кеп барльщ буталарды базарга e3Í apgaAan экетт). — Бул 6Í31стейт1н шаруа,— деген ол.— CÍ3 гой барыйызды ор- тага сап Teg бел<сш журс!з, ендеше eg6eKT¡ де opTag ¡стейж. Содан тун ¡пннде оралды. Шамдагы базарга барыпты. !^ойнынан буктелген gaAbtg gara3 алып усынды. K,aAaHMg алтыншы gagnacMHaH 6ip кеше еткендег) улкен тас уйде туратын xaAAeñAig хаты екен. Кггап cyñrím халдей хатында Баальбектен керуен кел- reHÍH, 6ip таныс KenecTÍg оган ете багалы сыйлы^ — rpeKTepAÍg ес- KÍ к!табын орап экелгенш хабарлапты. Жене де ол: бумл Багдад пен Шaмнb^g гуламалары gypMeT TyTgaH, Tepeg б!Л!мд!, gaAÍpAÍ Обу Hecip Мухаммед ел-Фараби осы ютаптарды gaжeт етпес пе екен, деп сурапты. «Фараб» — «KepÍKTi» деген!, араб кепестер: Обу HecipAÍg туган жер!, алыстагы gMnmag gaAacb! Отырарды атап кеткен-дь Kepi халдей муньщ осында екен)н ^алай гана б!лдп екен,— ол жагы жyмбag ед). Ойткен: Обу Hecip gaAaAaH осыдан 6ip ай бурын ешммге айтпастан кет!П ед! гой. Абыр-дабыр беймаза шудан, egryAÍK галымдардьщ таусылмас дау-дамайынан, ecipiK caybíg-cañpaHHaH, мырза-байдьщ epKÍgHeH тыс мус!ркей ^алгыш gaMgopAMFMHaH бс- зердей боп кеткен. E g басты ce6e6í аждаЬа есек сол 6ip cyñiKTÍ жанга залалын типзбесе екен деп безген... 1Я ! -)НУАР ЭА1МЖАНОВ

Байлыц та, сауы^-сайран да Teric мез! етт!. Бул соныц 6apÍHe де сулесок- Ойга шомган 6ip сэтшде бул топырлаган кептщ ортасында турып-ag елс!3 ^умныц арасында жападан жалгыз ^алгандай куйге тускен. Агынан ж арылар 6ipAe-6ip адал досы жо^ екен. Kíceciндe а^шалар сыцгыры кеп кезде достары да кеп ед!. Багдадтыц халифына, Шамныц эм!р)не бэй.ттер арнап, Алланы мададтап, журтты исламга бас июге ша^ырган кездер! болатын ол. Бугшде бул уш1н пайгамбар да, халиф та, etnip де жо^^а тэн. Тек гылым дуниес! гана бар. Пайгамбардьщ есиет)не шуба KeATipyi-ag сол екен, Tegiperi Teric ^улазып сала берд!... А л сонда муны мынау Ш амда не устап отыр? Бул жагын мойындауга 03ÍHeH ез! ^ор^атын... Мурап буган ез!н базарда беймэл<м б!реулерд!ц бассап устап, Kapi халдейД1Цуй<не куштеп суйреп апарганын айтты. Ештеце сурамастан ¡^олына элг! хатты устатыпты да ж:бер)пть Х ат эрине, Обу Нэс!рд! 6ipa3 т^кc^нд^p^п тастаган, алайда коне ютаптарды а^тарыстырып керсем деген ^уштарлыгын жэне де баса алмады. Сонымен, м!не, терт!нш! кун болды, ¡^алага барып ¡^айтсам ба екен деп ойланганына. E epi6ip TÍMÍCKÍ кездерден еш^айда жа- сырынып !$ала алмайсыц. А л , кeg^лiндe гул боп жайнаган cyñÍKTi жанды тагы 6ip керсем деген ^уштарлы^ TÍnTÍ шекс1з едь.. Бэлк!м, кэр! халдей оньщ мунда екен!н осынау жерд<ц дожасы, 6ag иес!нен б!лген болар? Алайда жер дожасы багбаныныц Отырардан !$ацгып келген, гуламалар алдында Фарабтан ш ы ^ан данышпан ретшде сез сейлеп жургенш к^айдан 6ÍAeA¡? Жер neci гылым дуниесшен мулде аула^ адам. Оныц ес!-дерт! e3ÍHÍg байлыгы мен иел!г!нде. А л, багындагы багбанньщ KÍMекенш TÍnTÍ аты-женш де б)лмейд< гой жэне б!лсем деген ы^ыласы да болган емес. Кеп сез! жод, эр бутаны, эр агашты, эрб.р гулд! дурыстап сугарып, кутш-баптаганы жеттлшть Бетен адам бул арада болмайды. Агаштар эл! жас, KOAegKeAepi де аз тусед!. Сонды^тан бул 6 a g e a ip r e e 3 ÍH Íg ^ ^ o ж acы н ы g да, жем^тер мен гулдер сатып алушы ceyAerepAepAÍg де назарына ÍAire ^ойган жо;$. E a g n ec i бул a p a r a эз<рге еш^андай к^урылыс та салган жо^. Жазгы ^апыры^ ысты^ ша^та ол осы арадан жиырма ша^ырымдай жердег) Барад e3 eH ÍH Íg H erÍ3 ri сагасына жа^ын тустагы Антиливан TayMHb:g етег!н алып жат^ан KOAegKeAi улкен багына барып туратын. Ол жерде a y a да сал^ындау, O H H g жазгы сарайы, шомылатын хауы- зы бар, некерлер: мен малайлары да сонда турады. А л бул жац!$а ол б[рде-б!р HOKepÍH де, малайын да ж!берген ёмес. Алайда алгаш рет жем!с жинайтын кез де таяп келед:. Eндi уш куннен кетн жем!стерд! жннауга цулдар келу) THÍc. Кузетш) шал сейдеген. Мынау адамды 6ag neci немесе оньщ 6a¡^Tapbmb!g, ericTÍK AaAaAapb!Hb!g, мадталы egipAepi мен ^урма агашы тогайларыньщ УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 19 ] ЕВ

басты са^шысы Ж!берген шыгар деп ойлады Обу H ecip бейтаныс адамга gapan. К,алай болган кунде де бул бейтаныс адам Kepi хаддейден хат алганнан 6epi мунда келген алгашцы адам гой. Жумба^ ой багбанныц мазасын KeTipreH. Жем!стерд) жинаушы- лар мен ^адагалаушылар келген c o g e 3 i m g o g a n n a отырып ойланып- толгануына, уш жылдан 6 e p i жазып журген гылымдарды салаларга белу туралы трактатын e p i g a p a n жалгастыруына уа^ыты болмай- тыны aHMg. Ол к&абын бес 6eAiM eTin ж aз6ag. i ^ a s i p A i g e 3 iH A e a n g T a n ^алды десе де болады. А лайда e p 6 i p аны^таманы acыgпaй отырып ойластыруы ga^KeT, дал де aйgын дэлелдетп, пайммдалум тидс, логика туралы e3img ойлары мен туйгендер!н ал: де тексере туесе, жэне математика гылымы туралы, жулдыздар туралы y m iH m i тарауды K e g ip e K eT in жазса, салма^ ту­ ралы гылымн тарау да... Кураган OAi 6yTagTapAbi ^нып, жyзiмдiк арасын тазарта жypiп ол Q3!Hig жазгандарын жиi-жиi еске алып ой таразысына салатын, TyciHtKTi ауырлатып, ойды бульщгырлататын создер мен жолдар болса TesipeK алып тастап, айтар ninipAepiHig осынау gy бута^тардан арылган жем)с агаштарындай таза да ерк!н op6yiH gaA a^bm . К,олжазбалары салынган ganntbtrbtH gbtnnnarbiMeH 6ipre ^оятын. К,ыпшагы gagcMn кетпеу уппн KOAegKeAi жерде устайтын. К^асында %ыш ^умырага gyйылгaн ауыз суы турады. К^апшы^ imiH- де gaMMC gaAaM мен сия gyйылгaн сауыт жэне бар. Багбан баганадан gnraH бута^тарын 6ip жерге yйiп жинады да ^апшыгынын бет!н жaпыpagпeн жапты, тек сонан к е т н гана 6eAiH ж азы п OAri бейтаныс адамга коз салды. Бейтаныс жан 6eTiH осынау ыстык ogipAig жолаушы яки сарбаз немесе K e p y e H m iA e p iH m e ag шуберекпен тумшалап апты. Тек K03i гана жылтырайды. H S y p ici ж e g iл . Е р адамньщ адымына ygcaмaйды, иыгында Багдадтын gMM6aT булынан тжкен желбегей жамылгысы бар. К,одында туйшшек пен ^ыш ^умыра. HSagb!HAaraH сайын жыл- дамдай басады. Apb!gTaH тез аттап етть Ж og, gaTeAecyi мумюн емес. Ko3i! Дэл coHMg кезИ Оньщ жypiciн де бул мьщдаган адамньщ imineH айнытпай таннды!.. Ол жagындaп кеп 6eTiHAeri шуберег1н жулып тастады. — О зер таптым-ау, с е т !— дед:, дауысы aйpыgшa ^уанышты HtbtgTbi. C o H b tg o 3 i! K o A iM ri Бэну гой! Бул жас балаша оньщ алдынан ж уripe умтылуга m a g ^адды. OsiH эзер деп i p K i n , сабыр c a g T a A H . M y H b !g жуз!не gapan осынау кутпеген кездесуге gyaHMmTb! яки рен!штж с к е т н айыру ^иын eAi. Бурын gaндaй болса сол куЙ!нде тур. benyAig жанары eлжipeгeн ^уаныш, зор 6 a g b tT g a толып, В В ! 20 f ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

cymKTicimg душагына енуге ынтыга gyAan турса да, бул еш MÍ3 6aggaH жоц. Алып ymgaH Бэнуден бурынырак ^имылдап ¡зет б)лд*ре сэл и:л- д[ де жэй гана саулы^ айтысып, сабырлы куймен оны келецкеге отыруга ишарат етть А д, ез! белбеуш ш ешш , ôytag ¡^иган кездЫн тастап, ары^тагы суга ^олын жуа бастады. — И э, негып мазац кет<п жур, ханым? К,алацда тынышты^ па, эйтеу!р?— деп сураган. Дауысы ете жасанды, ¡^арлыгып шыдты. — М ахаббаттыц amipi менщ ерюмнен кушт) екен, айналып кеп тагы да ез<йд) :здеп таптым,— дед! Бону ойна^ы унмен оныц аш ац жуз1не задала gapan. Мунын жым^ырулы уртыныд ycTÍH gbncga кырдылган gHHgTañ gapa мурты кемкер;пт1. С авалы да кою ескен. Бэнуд!ц байдаганы ол e3ÍHÍg тол^ыганын сезд!рмеуге тырысып тур. С ы рт кн!М!нде еш 03repic бай^алмайды. Уст:нде сол бурынгы узын gapa шекпенп, аягында бузау TepiciHeH gañgb: тумсы^ eTtn Т!г)лген сол бурынгы eTtri. Басында ек! ^айтара оралган ag сэлдесь Бойын TÍK устаган кезде бай^алганы, (белк!м бурын буйт:п сынай ^арамаган болар), кеудем сэл ецк!Ш тартып турады екен. К,агазга ygÍAin y3ag отырып жумыс ¡стегеннен болар, деп ойлады Бэну. Ол цолын cypTin, жерде жат^ан к[шкентай кезд!к iAÍHreH белбеу!н алды. Мол nimiAÍn TiriAreH ag жейдес< мен сыртты^тан TirÍAreH шал- бары еш цыртыс, 6yKTeeÍHCÍ3 таза едь ?Kiïi gaparaH эйел назарынан оныц мурты мен са^алына ен- дей тускен ag та, gOAbíHbtg тарамыстана кустенген: де ^алт кеткен жog. Кенет Бэнyдig OHMg cagaA тшенектенген 6eTÍHe бетпн басып, тарамыстанган goAbiHa epHÍH THrÍ3rici кеп кетть — Откен ic — carb!HbnmTb!g gaйнap коз! екен. Егер лайы жо% мeлдip болса gиял-apмaныgды унем: gaнaттaндыpып отырады екен, ce3ÍMÍge KipmÍK тумрмей сулуландыра беред! екен,— дед{ ол, к<шке- не К!лемшес!н Бэнуд4отыргызу ушш жайып жатып. — Бiзд^g махаббатымыз carb!Hb!mTb!g ^айнар K03Í бола алмады ма?— дедi Бэну абыржыган назалы унмен.— Осынша caAgb!HAb!g ^айдан келген саган? Элде aHag бауырына басып элдилемеп пе ед1, 9Keg мейпрпмдЁ бол деп уйретпеп пе ед!? Екеум!з кездеспегел! айдыц gaHma жagacы отт! дecegш^... — Окес! тэрбнелемегенд!, yagMT тез! тэрбнелейд! екен гой,— деп жумбадтай жауап gaTgaH ол жaпыpagтap тубшде жaтgaн ^апшыгына gOA созган. Бэну ез: экелген жyмcag кулшен!, кепкен дурманы жэне 6ip gyTbn шарапты оньщ алдына goйды. — Бэр:н де ез ^олымнан п!С!рд!м. KygAepre nicipTTÍ деп ойлама. QsÍM эз!рлеген дэмнен тат. — Бас уэз!рдщ gb!3b!, эр! aTagTb! MaHanTMg зайыбы gb!3MeTmi Kyg gycan omag басында кyй6egдeп бас^аларга кулм болуы жара- майды гой. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ] 21 ] В

cySÍRTÍciHig кушагына енуге ынтыга к^лап турса да, бул еш м!з 6aRRaH жо{$. Алып ymRaH Бэнуден б^рыныра^ ¡^имылдап )зет б!лдфе сэл и!л- д< де жэй гана саульщ айтысып, сабырлы куймен оны келецкеге отыруга ишарат етть А л, ез! белбеуш ш ешш , 6yTaR RHraH кезд!Г!н тастап, арыцтагы суга ^олын жуа бастады. — Иэ, негып мазац кетш жур, ханым? К,алацда тынышты^ па, эйтеу!р?— деп сураган. Дауысы ете жасанды, ^арлыгып шы^ты. — М ахаббаттыц amipí MeHÍg ерк!мнен кушт! екен, айналып кеп тагы да езщ д! ¡здеп таптым,— дед) Бэну ойнак^ы унмен оныц atnag жузше задала Rapan. Муныц жым^ырулы уртыныц уст!н ^ыс^а {^ыр^ылган RHHRTañ Rapa мурты KOMKepinTÍ. CaRaAb! да кою ескен. Бэнудщ 6aHRaraHH ол e3ÍHÍjg TOARMFaHMH сезд!рмеуге тырысып тур. Сы рт к тм ш д е еш e3repic 6añRaAMañAM. Уст)нде сол бурынгы узын Rapa шекпен!, аягында бузау TepicÍHeH Rañgb! TyMCb!R eTÍn т!г!лген сол бурынгы eTiri. Басында ек< RañTapa оралган aR сэлдес!. Бойын TÍK устаган кезде 6añRaAraHM, (бэлк!м бурын буйт!п сынай RapaMaraH болар), кеудес! сэл ецк!ш тартып турады екен. ^агазга ygÍAin y3aR отырып жумыс )стегеннен болар, деп ойлады Бэну. Ол ROAMHсурт!п, жерде жaтRaн мшкентай кезд<к !Л!нген белбеуж алды. Мол тн н л ш т!г!лген aRжeйдec^ мен сырттьщтан т!г!лген шал- бары еш RbnpTb!c, буктесшс!3 таза едь HSÍTÍ RaparaH эйел назарынан оныц мурты мен caRaAbma ен- дей тускен aR та, ROAMHMg тарамыстана кустенген! де RaAT кеткен жoR. Кенет Бэнудщ оныц caRaA т!кенектенген бет!не бет!н басып, тарамыстанган ROAMHa ерн!н THrÍ3r¡ci кеп кетть — Откен ic — сагыныштыц ^айнар K03Í екен. Егер Аайы жoR молд!р болса RHHA-apMaHb!gAb! унем! RaHaTTaHAbtpbín отырады екен, ce3ÍMÍge KipmtK тус!рмей сулуландыра беред! екен,— дед! ол, к<шке- не к)лемшес[н Бэнуд{ отыргызу ушш жайып жатып. — BÍ3Aíg махаббатымыз сагыныштыц RaHHap кез< бола алмады ма?— дед! Бэну абыржыган назалы унмен.— Осынша сал%ындыд RañAaH келген саган? Элде aHag бауырына басып элднлемеп пе ед<, экец меЙ!р!мд! бол деп уйретпеп пе ед!? Екеум!з кездеспегел! айдыц RaHma жagacы OTTÍ Aecegnii... — Экес! тэрбнелемегенд), yaRMT тез! тэрбиелейд! екен гой,— деп жyм6aRтaй жауап RaTRaH ол жaпыpaRтap тубшдё жaтRaн RannibtFMHa ROA созган. Бэну 03Í экелген жyмcaR кудшен), кепкен RypMaHM жэне 6ip RyTbt шарапты oHbíg алдына Roñab!. — Б эрш де ез ROAHMHaH nicipAÍM. Куцдерге nicípTT) деп ойлама. Оз!м эзфлеген дэмнен тат. — Бас y93ÍpAÍg Rb!3M, эр! aTaRTb! манаптыц зайыбы Rb!3MeTU!t куц Rycan omaR басында куйбецдеп 6acRaAapra кулк) болуы жара- майды гой. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 21 ) В

келгендей. Бас^аша icTeyre еш epKi жогын ол жа^сы у^ а н , кулай суйген, жанындай суйген эйелге 6acga айтар амалы жок ед!. Ол бул эйелд! алгаш рет Шам шаЬарына жаца OMÍpmire ÍAecin келген!нде Kopin, сонда гашы^ боп едь Кейш Багдадца кетт!, онан саманидтарга сапар шекть Eipag 6epi6ip ¡^айтып айналып Шамга келген, алайда бул жолгы у^ ан ы — егер осыдан осы эйелге кулай Tycin бер!лер болса, онда ¡^урдымга батманы шынды^ жолындагы 6ÍAÍMre деген ¡^уштарлы^тан б!ржола айрылары аны{^. Ойткен! ма- хаббат жалыны берш же;з!п ортке айналуы мумюн. Жо^, атаусыз ^алып ^адгырып елу деген ол унмн ¡^ор^ыныш емес. Оз ецбектерш ая^тай алмай, енегел! создерж со1цына дей<н ай- та алмай кетсе — бэр!нен де сол ^орцыныш. Eipag муньщ oHereAi соз! мен 6ÍAÍMÍ юмге ^ажет сонда? MiHe, ¡gapcb! алдында ацсаган арманы, махаббаты, ewipi тур емес пе. Бул ушш Бэну шаригаттьщ зацдарын таптап oïin, байлы^ пен сулулыгыныц ар^асында к^олы жеткен OMÍpAÍg бар рахатын тэр!К етуге дайын гой... Неткен сулу ед!, бул Бэну? Осыныц Бэну! гой! О, жарат^ан, ил<к- пейт!н куш бере гор. Оу, адамныц ынты^ KOgÍAÍ мен а^ыл-ойыныц майдандасар шег! {$айда?! Ол эйел ^олынан шарап {$уйылган ^утыны алып, сэл ернш тиг1з- д! де, дастарханга ^ойды. Жасы 6ipa3ra келсе де куш-^айраты эл! мол ед<. Эл! де жауга шабар ер тулгасы бойында. Ол дэл ga3Íp, Бэнумен 6ípre Багдадца ^айтып оралып, халнфтан ¡^органыш т)леп, оныц сарайында гуламасы немесе атабег! боп ^ала алар ед:... Аэззат душагы ¡^андай тэтт! деседш!. Bipag олай еткен кунде ол ез Honcicimg гана кулы боп !$ала бермек. Сонда шындьщ к^айда? Оган !$алай жетуге болады? Ол Калликлд!ц Сократ^а айт^ан соз!Н eciHe алды. — «Сен 03ÍgHÍg шынды^ Í3AereHÍge кэм!л ceHecig, Сократ,— де­ ген ед! Каллнкл,— олай болса сол ¡здеген mbtHAHrbtg мшекей: сэн- салтанат, eMÍH-epKÍH дунне, бостанды^та гой — Í3rÍAÍK пен ба^ыт осылардан туындайды. Орине, егер колайлы жaгдaйлapдь^g ce6i ти- ер болса гана. Ал, онан o3reHÍg 6opi де, ceHAepAÍg дауры^па ce3Aepig мен табигат^а жирен^т! mapTTMAM^TapMg да ештмге к^ажет! жо^, орынсыз ерекпуш!л!к...» Иэ, Каллнкл дурыс айт^ан сня^ты. О й ткет Обу Hecipre ылгн да крлайлы жагдайлардый ce6i THin отырады гой. Бул Багдад халифы эл Му^тадирдьщ !лтипатын кеп пайдаланды, TÍnTÍ ол ^аз:рде Обу Hocip оньщ сарайына барар болса ¡^уана ^арсы алып, ^амдорлыц жасаудан еш таймас ед!. Бул e3ÍHÍg Бенуш алып Багдадца экетуше де онан epi туган елкесше к^арай бет тузеп, тыныш 6ip мекен та- уып орын Te6yÍHe де болады. Бeнyд^g жолында e3ÍHÍg трактатта- рын да ;$урбанды;& e T Í n , мулде умыт ^алдыруга e3ÍH-e3Í кенд!рер де УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 23 [ В

egi. Бэну буган лайы^ жан. Адал жар. Бул музыкант болып немесе эм!рш!лерге мада^таган 6эЙ!ттер арнап-а^ сэн-салтанатты, махаб- бат лэззатына батып, ацылы мен гуламалыгына улы уэз!рлерд) де, топас алпауыттарды да, ислам д !ш тц сыцаржа^ б!л!мпаздары мен ергежейл! ел!ктеуш!лер1не дейш Teric тэнт: ^ылып рак^ат ewip кешер eA¡. Бэлк!м Бэну) жанына жэpдeмшi, дэр!с алар шэюрт!, досы бо- лар ед1, сонда? О, жарат^ан, ол 6ip рацатты дэурен болар ед)-ау?.. Бэну оныц ойын айтпай-а^ тус!нд<. Э бу Нэмрдщ agi ку^ыл тар- тып, цалыц ойга 6ер1лген. K^a3Ípri сэт ол ез ойымен ез! арпалысып, gHHH-KecKÍ куйде отыр. Бэну онысын жадсы угады. ...Сонда элг! Калликлга Сократ ^алай деп жауап ¡^айырып ед{?— деп Эбу Hocip финала ойлаган. Сократтыц саз! де есше тусть KogÍAi жэй тап^андай болды. — Сен гой тек гылымды гана M3grÍAÍK дейс!н. Алайда KyHAepAÍg кун!нде сол гылымды игерген адамдар елгецде ол да елед! гой. ^aHaAapAHg айтуынша махаббат та мэцг!Л1к дейдь ейткен! ол ем1рд! жэне урпа^ты жалгастырудыц KenÍAÍ. ^уштарльщадамга жат цылыц болмас керек, ейткенп душтар болмай, ынтык^ болмай б!Л!мд! де ала алмайсьщ,— дед! Бэну, Эбу HacipAÍg ойын деп басып, Калликлдыц ce3ÍH куптай тускендей. — Сен ылги да ез AeremgHeH gaÚTnañcbtg, Бену, — дед{ Эбу H e c i p оный сез!н бел!п. — C e H i g c e s A e p ig H e H o M Íp A Í тани туссем деген ынталыльщ сез!лш турады, гылымга ^уштар а^ыл-ойдын бастамасы осы болса керек. Сен ете зерек ш этрт, жа^сы фило­ соф бола алар eAÍg. Алайда 6Í3 екеум!3 мулде eKÍ TypAÍ жэйдi сез етш турмыз. B i p Караганда e g rÍM e M Í3 6 ip арнада сия^ты да K e p iH y í мумюн. B¡3 eKeyMÍ3 ек! саланьиц бастауларын айтып турмыз. Сен гой Жаратданньщ e p 6 ip T ÍprnÍA ÍK H ecí сия^ты б!зд!ц бойымызга еккен махаббат ce3ÍMÍ туралы, ^уштарлы^ пен ынты^ты^ жайлы айтып турсыц. А л мен болсам сулулы^^а деген M e g r i ^уштарлы^ты айтып турмын. Сулулы^ — а^ыл-оймен гылымды ылги да байы- тып отыратын жацалы^тарда болса керек. Рылым ешуа^ытта елмейд!, ейткен) адамды адамды^ бишке кетерш отырган сол гой. YpnaKTaH-ypnagTbíg а^ыл-ойын KeMeAAeHAipín, леззат^а батыра- тын да сол гылым. Сонды^тан O H b !g купиясы, M e H ig сулу B e H y ÍM , eAri сен айт^аи махаббат ^упиясына мулде ^арама-^арсы. — Сен мен) «e3ÍgHÍg сулуым» AeAÍg бе?! О, eMÍpi кушт! Keg Алла. Махаббаттыц шырынынан дем татпаган еш данышпан жок^ шыгар. Мейл! MeHÍg махаббатым да сен кергендей кутнде ^ала 6epcÍH тек Tepic к^а^пашы. Аэззатын eKeyMÍ3 6ip кеш!п ед!К ^ой... Ие, махаббат та ертурл! болады. Bipag MeHÍg махаббатым 6ipey гана. Сол упнн нендей азаптан болса да тайынбаймын... — То^та, MeHÍg Бэну<м! Сен 3ACÍ3cig. Сен aAaMHbíg ^аншалы^ты ^атыгед^азаптаудыц He6ip сумдыгын ойлап табатынын eAÍ 6ÍAMeñcig де гой, — AeAÍ ол Бэнуд) бел!п. Bipag то^талган жок^. В ! 24 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

— Сен эйел затыныц махаббаты уммн кезс!з ерл!кке баратьшын бiлмeйдi екенсщ, дана 36yÍM. — Алайда мен махаббаттыц эртурл! болатынын, кейде зулым, кейде дана, кейде кеэс!3, кейде ¡^атыгез екенж б!лем. Данышпан Шива махаббаттыц eg бипк елшеулер!н б!лген екен,— тэн махабба­ ты мен жан махаббаты, нэпс!Л!к ^уштарлы^ пен с а н а - с е з !М махабба­ ты, адамды адамга ысты^ кец!лден дос еткен, ой-epicTepi, дуниеге кез^арастары 6ip рухани махаббат... Мен ол елшеулерд! бммей- MÍH. Бэлк)м бул ¡^упиялардыц бэрше Ьарун эл-Рашид ¡^аны^ бодган шыгар,— деп ол сэл кул<мс!реген. — О, ^уд!ретт! данышпан, ^улдыгьщ боп кeтeйiн, e3Íg айтшы кэне: сен к^ай махаббатты калайсыц?— дед! шыдамы таусылган Бэну. — Рылым мухиты шекс!з киыр гой, оны игерер жан esiHig куштарлык HencicÍHe тыйым сала 6ÍAyi Tnic. Рылым cogbtHa тусу азапты да лэззаты мол сапар. Кейде ол адамга махаббаттан да зор устемдж жасайды. OnTKeHi махаббат жолы да азапты жол. Алайда махаббат азабы адамды жундей тутш, а^ыл-есшен айырады. Мен одан ^оркамын, аяулы Бэну1м, ол жуз!н тайдырып алые к^иырга коз TÍKTÍ. Жанары булдырай ¡^арайды. Ойы сонау алыс-алыс ^нырларды шарлап кеткен тэр!ЗД!. Шарап толы алдындагы ¡^ыш к^умырадан да эл! ауыз тиген жо^. Дэл ga3Íp Бэнуге тура gapayra дэт! жетер емес ед!... Онмц ез сезпм куй)нен esiHig ^орк^ып отырганын Бэну жа^сы уцты. Бэнуд! суйетш! аны^. Жэне кулай cYЙeтiнi сонша, соны- сын мойындаудан безе ^ашар боп отыр. BoHyAÍg жанын ауыртып, бурынгыдан да repi бата тускен! осы болды. — М ахаббаттьщ ^айырымды T o g ip A e p i а з емес, Нэс1р!м,— де- д! ол ак^ырын гана. — Ш екс]з MyxHTTbig ag тол^ыны уетшде де, c a g a p a H H g ^умында да a g M A -o ñ A b ig бастауы — ем!рд! тугызатын махаббат болады. M e H ig махаббатым — саган ^органыш болу, OM Íp ба^и MCTb!g-cyb!Fb!ga KOHtn KOAegKeg боп журу gacMgAa, элс!реген кeзigдe c y H e H in iig болу. М ахаббат — дерею лж т! беттен g a r a p бнязылык, махаббат — турпайыльщты жумсатар — нэз!КТ!К. Ол адамды OMÍp суруге жетелейд!. CeHig Ш и вagн ы g айт^аны дурыс емес, махаббат деген 0 3 ¡ g суйген жанга ешюмге K Í p in T a p болмас ер- к!нд!к эперу; жэне ез cyй^cпeншiлiгigдi м!ндет етпей, б)ржола, еш ^алт^ысыз coHMg ыр^ына бер1лу... Эбу Hecip лэм деместен шарапты !шт!. — Дегенмен сен ете gaTbtre3cig, устазым,— деген Бэну сезш жалгап.— Сен ез e p K Í g e e3Íg ук<м шыгарган жeндeтcig. MeHig ма- хаббатымнан бас тарт^аньщ ceHig мыц есе журдай боп тоналганыц. Сен мулде жалгыз 6oAacMg. CeHig кушт< де зулым жауларын аз емес goñ. Сен упнн MeHig зерем ушады. Сондьщтан жaныga ерген Aocbng, УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ) 25 ) В В

к у вщ болгым мелед!. С ол куйД*г*м м енщ ж ^ ш к е эйел ж олы м ды оц ды лса екен дейм!н! М ен айтары м ды теп е айтын болдым, эм !рш !м . О ны ц ец! муйзелген муйге туст!, ж алт ет!п Бэнуге ф арады , тес!- ле дарады , аш у мен лаж сы зды д бар ед! ж анарм нда. Ш араптан тагы да !нгп. — А йт^аны й дурыс, эйел заты . М ахаббатты й сиынар меи- ^ ¡м д ! тэ^ р л ер ! кеп-ад алайда зулы мдары да аз емес, солардьщ ей кенес! К ам а болады. У н д^ердщ айтуынша ол душтарлыд тэй Ф ^ ! кер<нед<. О бы р душ тарлы д дейд<. С ен щ ермщ д* Каз<р сол билеп тур. Б ф а д ол б)р сэттж дана етк!н ш ! т!лек, отмен мунге де, болаш ад мунге де ceбi жод. Сондыдтан сенщ сездерщ ацыл-ой сарабынан отпеген. У н д^ер Камасутраны ойлап ш ы гары п, махаббаттый бар дупия- сы р л ар ы н б1лем !3 деп ш еш мен. Ш ы н д ан ал ы д ш еш !л м ес ту й ш д ерд ! ш еш е б!луде гой. А л а й д а м ах аб б ат сы р ы н ж е р ш е ж eтм iзiп м4м уга б!л д!. Н а в у х о доносор м а? Сулеймен п ай гам бар м а, бол м аса н эп с1с! тойымсыз халнфалар ма? ^ан !ш ер жендет, дордад жендет Ьарун эл- Раш ид па, немесе соньщ долынан олген Бармемид па?! К,айсысы? Бэршщ де бастауы — нэпм душтарлыгында. А л сырт Караганда: !ШК! бyмпeci данша жыдпыл болса, сырты соншалыдты эсем... Бэну, сонау б!р алыста далган тундег1 екеумЬдщ эйГ!мем!3 ес!йде ме? М ен Багдадтан Шамга мел!п адындар мен гуламалардый мэж^;сшде сойлеген ед;м. Сол тун емеум!здщ алгашды тун!м;з бо- латын. Сонда мен саган ез!мнщ жулдыздар туралы, элем кен!ст!г1 туралы 6этттер!мд1 одып берш ед!м. Сондагы мeнiй сездер!М ес!йде ме? Ecciздiмтeн туган сездер болатын, 61рад шындыд сездер бола- тын. К,ас дагым сэтте душтар мей'лден туган шындыд ед! олар. Ж эн е сол б ф тундег!, сен щ куйДер!Ц мен этем дулдары н кузетмен ж ет! дабат дадпаный ¡ш ш де дарайгы бадтый б!р бурыш ында ж а- сырынып турганы мы зда агаш тар арасынан дарайдаган мелейке мер!Н!П, ем еум !зд щ де те б ем !зд ен ол!М дауп! тонгенде дан дай куйде болып едщ , сол сэтщ д* есще алш ы ... А йш ы ньщ ты дыры н сез- генде^ eл^ктiй ypeйi ед! гой. С ен емеум;здщ дупиямыз, аш ы лады - ау деп датты доры ддан ей- K eзiй д eгi урей сум ды д болаты н. С он да мен емеум!здщ ар ам ы зд а терец ш ы й м рау бары н морд!м. К,айгып ж урген б^p тур!К Ш а м д а л ас ы н ьщ атад ты 6и б !сш е уйлене ал м ай ты - ны н удты м . М ун ы сен е з щ де б1л е сщ ... К ,айда б а р с а д та с о й ы м ы зд ан дугыншы жендеттщ жетер1 аныд. Т нгп халнф тщ сарайында да бас саугалап дала алмас ед!М. __ С ен эл гш д е, м ахаб б ат ерм!нд!м эп ер ед ! дедщ. ал , бЕрад б!3- ге тейдж эпере алар ма емен. Е рм ш дж эперем деп, бугау салуы мумжю, дорганы ш боламын деп тозадты й отына тастауы мyмкiн, тэн лэззатм н а белеп, адыл-ойды мае ету! мумкш, оный аядда дулдыд урган тетт! дылыгы сидырлы нэпс!нщ уы тты аяны ш ы болуы муммж. А ян ы ш адамды мерт ды лады . Ендеш е мен!и ж алгы зды гы м й ! 26 I ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

— мацдайыма жазылган багым шыгар. Даттауды да, ма^тауды да кетермейд! ол. Ж алгыздьщ ты адам т!леп алмайды. Ол ез! келед) екен бас^а. Бфеулер орынсыз ^ылыгынан тапса, б<реулер а^ылдыц азабынан табады. Менщ тацдаганым да жалгыздьщ. Мынау жалганды^ пен зулымды^ жайлаган опасыз заманда мен!ц ^айгым орныцсыз да элс!з, тек, рас еркшдЫ ез!нде!— Обу Hecíp орнынан турып жуз)мд!кке gapañ журд!, цара epiKTÍg агашына таяп кеп, уы- лжып п!скен жем!ст!ц б!рнешеу<н узш дастар^ан устше тастады. — Сен элг! 6ip e3Íjg айтатын OHereAi ертег! ж азгы ш грек сия{^- ты болдыц...— дед! Бэну алабурт^ан тол^уын баса алмай. O3Í бурынгыдан да сулуланып кетт), ек! бет! ^ызарып, gapa кездер! жас^а толып тур. !^альщ бурымын кеЙ!н cepnin тастап, дастархан- ныц 6yKTecÍHÍH жазган боп, сабыр са^тауга тырысып ба^ты. — Эзопты айтасыц ба? Эзоп Сократ емес кой жэне бола да алма- ды. М ына менщ саган ¡^органыш бола алмаганым сеюлдй— деп Обу кенет орынсыз кулген болды. — Ж э, осы сен cipo, б!реуд! шынымен суйд!ц бе екенсщ? Алгаш рет езщ д! ынтык^ еткен ¡^ыздыц ecÍMÍ есщде де жо{^ ш ы гар?— деген Бэнуд!ц ун! 3!ЛД! де ^атцыл ш ы ^ а н . Обу Н эсф ундемедь Бэнуге байыппен задала фарады. Екеу!нщ жанарлары туй!скен. Мунан эр! gapayra Эбуд!ц дэт! жетпедь Коз!н 6acga ж а ^ а аударып экетть Ол эйел жанарынан галамат ^айсарлы^ты ацгарды, айт^ан сездер) журег!нен шы^^ан жан сы­ ры екенш де у^ты. Бэну муны бурынгысынан бетер суйед! екен, сонды^тан да дэл ^a3Íp табигатына тэн уяцдьщты сырып тастап, 03ÍH¡jg отты сез!М!не барынша бер1ле турып, буган т<к кел!п батыл дауласып тур. Дэл осы сэтте ке;ц!лшде титтей дылау жо^. Сабыр са^тап устамды сейлеу!нщ ез! муньщ алдында темендеНс) келме- гень А л жанары ше! О, жанарына бар сыры жазылган. Элс!зд!Г!не деЙ!н KopÍHÍn тур. ^ан ш ам а жалбарыну, жалыну, ынты^ты^ жэне жазгыру бар?! í^a3Ípri сэтте Обуд!ц ap6ip TtAeriHe рнясыз мойын сунары аны^. Мынау бак^тыц кез келген ту к тр ш е ^арай соцынан epin, 6ip сэтке болса да озге дуниен! Teric умыт^ысы бар, сейт!п са- бырына дем болар, куат алгысы келедь Иэ, эйел журегше махаббат шогын тутату ^иын, ал тутатып алганнан кейш оныц ceHi ез ырдына б{ржола KOHA¡pin алма^ боп ла- пылдап лаулаган {^уштарлы^ жалынын, яки с е т сырт Teyin, o3ÍHÍjg дорланган ce3ÍMÍ уш!н ертеп ж!беруге эзпр кект! куйш сенд!ру тш- TÍ {^ИЫН. — Сен кез тойгысыз KepÍKTÍcijg, Бену!м. А йт^ан ce3Íg де дурыс. Ал oMÍpAeri gaTepAÍ gayinTep KÍpnÍHÍ жиырылып инелер!нщ ímí- не тыгылуга, тасба^аны тас сауытына баспаналауга ж арат^ан ^упияларымызды ^азбалап ^айтем!з. Алгаш^ы махаббаттыц t I ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 27

Купиясы — эркайыссымыздыц рухымызда жат^ан асыл ^азына- мыз емес пе. Ендеше ол ^асиетт; ^упиямыз боп цалсын да. Адам ол ^упиясын ешюмге жария етпесе керек. Муны e3Íg де 6ÍAecig, Бэну. Алгашды махаббатьщ Tipi болган кунде де оган ¡$айтып оралуга тырыспа. Жэне ^айтып оралуын кутуш! болма. Ол ceHÍg албырт шагьщныц yA6ipereH H93ÍK сэулес) болып, M9gri ешпес сулулыгымен кек)рег!цде ^ала 6epcÍH. Журег!цд! кейде сыздатып, кейде сыр^ыратып сагыныш^а толтырып, шуацты ^уанышымен, нэз1К муцымен к^алуы ти!с. Сол ^алпын бузбаган жен. О й тк ет адам алгашды махаббатына ^айта оралам деп кеюрегшдег! eg алгашды тутанган аяулы, асыл ce3ÍMÍH кул-тал^ан етш, жогалтып алуы MyMKÍH. Жасты^ шагьщда албырт сез!ммен 6ер!лген махаббаты]ц бугшде KOgÍAigHeH шы^пай журсе OKÍHÍmi дандай ауыр... Ом!р деген ^атал oMiptni. BapÍH де озгерт!п отырады. Алганщы махаббатым кей<нде далган, алые жылдар TyKnipÍHeH 6yrÍHri TÍpniÍAÍrÍMe cayAeAi шуагын Terin нурландырып турар рупиям болуы THÍc. Сондыдтан оны сурап ^инама мен:, BaHyiM,— дед) Обу H acip курешш. — Мен с е т суйемш. Алайда сен сия^ты м етц ер- KÍM оз!мде емес. Оны сен e3Íg де 6ÍAecíg. Ендеше сен еркшд! тия 6ÍA. ^айырым ет. CeHÍg aneg улыгатты араб. А л сен тэpiздi араб дыздарына ^ажырлы куш ^ажет. Ocipece !$аз<ргщей ауыр кезецде. Ол куш курес уш<н ¡^ажет, ойткен! ^аснетт! куранньщ e3Í де оныц ^ажетт^!гш TepicKe шыгарып, aMÍpmire ^улды^ур деп ^уаттап отыр гой. — Ьарун эл-Рашидтьщ коркше а^ылы сай дана дарындасы Аббасаныц к^алай елген!н 6ÍAecig бе, сен?— деп сураган Обу Hacip, сурагына жауапты жэне e3Í ¡^айырды. — Онан ас^ан а^ылды, онан ас^ан ожет, онан асцан сулу эйел, М!не ол елгел! жуз жыл етсе де эл! болган емес. Оз! Халифтыц туган ^арындасы, бас уэз1р Жапар эл- BapMeKHAíg KegÍA gocgaH жан досы ед!. Жапар екеу! 6ipÍH-6ipi далтдысыз суйген. Сол ¡^ызды туган ба- уыры каЬары кушт! Ьарун эл-Рашид та суйдь Ол Жaпapдыg экес<н оз экем деп атайтын. Алайда gacHCTïi gypaHHbng жолы олардыц бэршен де басым тустЁ. Bip алладан озгет суюге emKÍMHig де е р т жо^ ед!, — деп Обу H ocip сэл езу тартты. — Адыры Аббаса да, Жапар да, олардьщ жалындаган махаббаты да ¡^урбанды^а ша- лынды... — Обу H acip Tepeg KypciHAi. Ол ^айтадан Бэнуге дараган. Бэну тым-тырыс ^альщ ойда тур екен. — CeHÍg айтцаньща {^осылмаймын, Обу!м. Ел арасында ол еке- yi туралы cyñciHe айтар agb!3 бар. Ocipece Аббасаны айыры^ша AapinTeñAÍ. Ол арабтардьщ cymKTi дызы болумен ^атар, а^ылы Keg aMÍpmici де бола 6ÍAÍnTÍ. — Оньщ рас, сол кездег{ xaлифaттыg AaggHH шыгаруга Жапар мен Аббасаныц да датысы болды. Ойел заты ^ашанда epKCKTig ер- В ! 28 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

KÍH билеп, оныц жолын оцга бастауга да, Tepic Keiipyre де, ба^ыт^а кенелтуге де, мерт ^ылуга да тшелей себепкер боп отырады. Озш 6ÍAecig, 6ip шалым а^ындыгы бар Мухамедт!ц пайгам^р болуына дэулетт) жесф эйел Хадиша жэрдем жасады гой. — TogTa, Эбу!м! Тым астам сейлеп KeTïig. Озщд) ертеп ж<берер оттан абай болсац eTTi. Осыны угар кезщ болды гой. Душпандарыц мен кунш!лдер!цд! кебейт!п журген де осы сездер)ц емес пе. Оу, аллам-ау, кеш!ре гор. Кеше гор, жаратдан нем! TegipimH жер 6eTÍHe Ж!берген жэрдемш{с! Мухамед пайгамбарым, Kemipe гер! — Урейленген Бэну тец!рекке жалтадтай gapan ¡^ойды. — Сабыр етпн, жаным. Бук!л адамзаттыд ^ор^атын цудайы 6ipey гана, ол — Шынды^. Ендеше 6Í3 тек соган гана табынуга THÍcnÍ3. Шындьщтан gopbíggaH журт бугшде Ьарун эл-Рашид пен оньщ ¡^арындасы Аббаса туралы He6ip тамылжыган енегел! ацыздар шыгарып жур. Оз!ц де ест!ген боларсыц ол ертег:лер мен а]цыздарды. Араб атаулыныц 6yrÍHri жубаныш етерлер! сол ерте- г!лер. Жэне ез! оте коп ертег!, Багдат пен Шамныц базарларын- да топырлаган журттыц сагаттар бойы уйып тыцдап отыргандары. Олар шынды^ты умытып, заманында елердей gopgag, ез! оте {$атыгез болган, ^улдары мен ку;цдер!не жэне TOgiperiHAeri адамда- рына ауыр азап шект!рген халиф Ьарун эл-Рашидты ^айырымды болган ед! деп дэрштеп, соган имандай сенш тыцдайды. А л сол Ьарун эл-Рашидтын зулымдыгына сай к^улыгы болганы да шынды^. Ол гуламалар мен а^ындарды TogiperiHe жинап, оларга унем! сый-сия- пат керсетш отырган. Оз! ештеден! ygnaca да олардьщ айт^андарын бас шулгып тыцдайтын болган. Ойткен! ол, сол гуламалардыц муны дэр!птей айт^ан сездер) мен а^ындардыц мада^таган жыр- лары KeñiHri ypnagga снеге боп ^алатынын жа^сы б<лген. !^ан!шер жендетт!й сый-сияпат^а сатып алган ма^таулы сездер) мен мададтау жырлары ед! булар. Шынды^тыц т е р т т осылай болатын. — Нагыз шындык к^айсысы болганы сонда, устазым! М еньш е ceHÍg ce3ÍgAeri шындык^тан repi ертегплерге сену элде ^айда ти)мд1 сия^ты. Сонды^тан ceHig айт^андарьща онша тусше де алмаймын, — деп Бэну TocTagga толтыра шарап куйды. — Сол шынды^тьщ шег!не жeтiп, оны журт алдына жая 6ÍAreH адам дана болмац. — Алайда халыд, эйел затына деген сен!мнен айырылып, ^ыз атаулыны ^асына 6ip тунеген cog басын алып отырган gaminep пaдиш axтыg жауыздыгын акылымен то^тата б)лген бас уэз!р gb!3biHb!g даналыгына тэнт) гой. Бас yo3ÍpAÍg ^ы зы мьщ 6ip тунге созылган галамат хикаяны шыгарды емес пе. Сейт!п мьщдаган gы здapды g eMipiH ажалдан арашалап алып калды. Aтa-aнaлapдыg ^ас!рет-^айгысын ыдыратып, падишахтьщ тас KegiAÍH Ж1б4тт1 жэне e3ÍHÍg а^ыл-парасатымен оньщ махаббатын жeg^п алды. MiHe, нагыз ] I ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ 29

Шындыд осы емес пе? Шындыд деген!М)здщ ез! ¡зг<л!К дой. Кэд{мг< адамга адамды далтдысыз дауыштыратын адал достыд ягни сен ай- тып турган, iштeй далап турган мелд!р махаббат та осы емес пе? Бэну мулде езгерпп кетть Дэл дазф ол осы эцНме басталардагы уян М!незд: куйше эсте удсамайтын жандай ед!. Ол енд1г4жерде жа- лынып та, жалбарынып та турган жод. Оз кец!Л!ндег1 даулы ойла- рын ¡ржпей алга салган дарсылас жан едь К^ызына сейлейд!. Басы кетер<цю, дндары ашыд. Нэпе! думар эйелге тэн т[лемсект!ктщ !3! де жод. Батылдыд пен ожетт[к бар, ерлш пен дайсарлыд бар. — Жод, Бэну!м, мензулымдыдпен:зг)л!кяки махаббатдадындагы шындыдты сез етш тургам жод! — деген Обу дарсы алдында озш!й сушкт) Бэну! емес, мунымен адыл-парасат дадтыгысына тус<п иыд тецест!рмек болган философ тургандай. — Мен Эдметт! шындыд жайлы, ел билеуд!Ц сапасы жайлы ай- тып турмын! — деп екпшдей сойлеген Обу кенет тым-тырыс ты- нып ойланып далды. Бад !шшде бурынгыдай тыныштыд орнады. Буталар арасында таласа жулысдан торгайлар шырылы ест!л- Д!, жадын жердей булбул сайрай бастады да, ол да тез тыншыды. Самал жел урлеп, жапырадтар сыбырлады. Райхан гyлдepдig бас- тары ыргала тербелдь — Не боп далды, негып ойланып далдьщ, Обу!м. Неден кyдiк алдыц? — Бэнуд!ц ун< бурынгысындай дайтадан жумсад та назды шыдты. Ол Обу Нэюрд!ц ец:н!ц курт езгер!п, тунерш сала берген<н бфден сезген. Обу дуниеш тейс умытдандай оз ойымен ез! боп кетть — Иэ, сен дурыс aйттыjg, Бэну!м,— деп курсшген ол дыпшагына дол созды. ^улад кyйiн келт!р!п бурай бастады. — Сен дурыс айттыц. Халыдда данатты диял, ¡зг!л1кке толы ертег! дажет. К^анатты диял алга жетелесе, ертегп ауыр турмысты, бейнетт4т!р- ш!Л)кт{ жец^детед:. Адылгой билеуш! мен сэн-салтанаты шалдыган шаЬарлар да сол далыц дауымга дажет, ¡змлшке деген сен!м осы бо- лар, бэлтм сен сурап отырган нагыз Шындыдтыц Шындыгы да осында шыгар. — Мен бул туралы жазуга ти!сп!н! — дед! ол дауысы датая тyciп. — Од!летт! билеупнлер мен дэулетт) шаЬарлар жайында жа- замын. Ом:рш! мен халыд хадында. Тек мен<ц жазгандарым ер- тег) болмайды. Шындыд болады, кэд)мг< тогышар топ дордатын, ешк!мн!ц батылы жетш килiгe алмайтын шындыд болады! — деп ол дос !шект! дагып далган. Алыстан атой салып дуб!рлете шапдан екп)нд! ун кумбпрлеп сала 6ерд1. Жер солдылдагандай. Райхан гулдер{ мен шабдал буталарыныц, жуз!м жапырадтарыньщ арасы- иан торгайлар уркш ушып дур етть Бэну жуз!нде та;цдана суйсшген дуаныш ушдындады. — Им, иэ! Сен дурыс айттыц, Бэну! Менщ шындыгымньщ еш- к<м!с дажет! жод. Сондыдтан дypaнныjg тыйымына дарамастан В ! зо ) ЭНУАР ЭЛ!МЖАНОВ

ащы шынды^тыц бетш ашам эл!. «Абзал бауырлардыц» айта алмагандарын жерше ж еттзш айтуга THicniH... — Са^тай rep, 6ip алла! Мына сезщд! 6ipey-MÍpey ести кормес!н... «Абзал бауырларды» аузыца да алушы болма. Алла атынан eTÍHÍm етем e3Íge. К,ор^амын сен уннн. BÍAtn к^ой — «Абзал бауырларды» кеше ел)м жазасына буйырды! К,ыпша^ yHÍ y3ÍAÍn тусть O gi gyn-gy боп кеткен Эбу Hacip оны 6ip шетке тастай бердь Орнынан кетер!лген. Бэну де ¡лесе турегелд:. Ол B9HyA¡ иыгынан gancbtpa устап бет!не уц!ле gaparaH. Эйел жы- лап тур екен, кез жасын керсетпеу уш!н Эбуд!д кеудесше 6eTÍH баса ^ойды. Эбу де оны езше gapañ к^ыса тусть — Мен сен! !здеп, ^ызметш) эйелд{ базардыц к^асында туратын халдей шалга ж1бер!п б)Л!п алдым. CeHÍg «Абзал бауырлармен» та- ныс екешцдь олардыц gynHH эцг!мелер!нде 6ipre болганыцды, ал «Абзал 6ayb!pAapAb!g» gacneTTÍ gypaHra сенбейтшш, ^удайдан без- ген gapa журек екен!н ecTÍn ^алган ед!м... Демек, эулне HMaMHHg жансыздары сен! де устап «Абзал бауырлар» сиядты к<сендеп таста- уы КЭД!К цой... — Оларды OATÍpreHÍH сен 03tg K03tgMeH KopAng бе? — деп сурады а^ырын FaHa Обу оны шашынан снпап, 6eTÍHe бет!н THrÍ3e турып. — Жо^, жо^... Маган айтып келд!. Рас дейд!. — Саган айтып келген юм ед!? — !^ызметш! эйел. Оте сетмд! жан, аты Тана. — А л оган KÍM айтыпты?— деп Обу Hocip тагатсыздана сураган. — Жасауыл. — Эулне имамньщ не деп айт^анын жасауыл к^айдан б!лед:? Немесе имам онымен сейлес!п пе, — Эбу Hocip B9HyAÍg жузше ^адала gaparaH. Эйелд!ц ер!ндер< сэл ашылып, коз! жас^а толы едь — GMÍprnÍHÍg айт^андарыныц букм шаЬарга жagгыpыгып ест!летпн!н e3Íg де 6ÍAecig гой, ал «Абзал бауырлар» оныц ^аЬарынан ^айда ^ашып ^утылсын, — дедi Бэну сабырлы унмен. -— CeHÍg олармен таныс екенщд!, Багдад пен Шaмныg гуламалары сия^ты oAapAbtg да сен! ездерше устаз тут^андарын мен б!лет!нмш. Ал, ел арасында надан топастар жогалган кунде де кунннлдер мен сат^ындар, gopgagTap мен зулымдыктар болары аньщ. — Agb!AAb! сатып алмас болар,— дед! Э бу Hocip OHb!g co3ÍH болш. — OAapAbíg устазы мен емеспш. Олар меЙ!рбан дана эл- KnHAHAig мурагерлер! болатын жэне оздер! де agb!A-oñAaH кен- де емес жандар едь Олар дуние Алланын эм!р!мен жаралган деген nañraMÓapAbíg сезше тэр!К етт1. Дyниeн^g жаратылы- сы жайлы пайгамбардан бурын oMÍp сурген Аристотель, Платон жэне Гераклиттер оз пайымдарын айтып кеткен. Эл-Кинди бол- са бул niKipre оз!нше 6ip жолмен келд!, ол дуние о 6acTaH-ag шек- I I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ 31

С!3 болган деген туЙ!нд! айтты, ал «Абзал бауырлар» сол п:к!рге суйенш к^асиетт! дуранды келемеж ^ылды... Имам болса элг! эл- Киндид)д трактаттарын ертеудщ орнына «Абзал бауырларды» елт^румен шектел<п отыр. Ойткен! к^апты курта алмайтынын ез! де угады. А^ыл-ой эм1рш!ге ^ашан багынушы ед!. Ха-ха-ха! Уай, Шамныц имамдары, саманидтардыц эм4рлер! естш б!р булан- талан больщдаршы, кутыц б)р ушсыншы, халиф! Арабтардыц туцгыш философы эл-Киндид! елт!руге ceндepд^jg шамаларыц бэр1б!р кeлмeйд^. Мухамед кой сендерге куран мен согысты ала келд!, ал эл-Кинди болса ешб)р эскерс!з-а^ уш^ыр а^ыл-ойымен басып к!рдь Кэне к:м же]цер екен осыдан?! К!мн{ц куш! басым шыгар екен? Бэну Эбу Нэс!рге тацыр^ай ¡&арап калган едь Ол бойын т!к тузеп, тэккаппар куйде ^ушагын кец ашып жар^ылдай кулд), мынау кед дуниеге бас^а ешюм де емес, тек ез) гана иел!к етет!ндей аск^ак^кулк! ед!. — Мен элi дуниен!Д о бастан шекюз екенд!Г! жайлы, а^ыл-ой мен парасат туралы, рухтыц куш1 туралы, салтанатты шаЬарлар мен ^айырымды эм!рш1лер туралы жазамын, сонда «Абзал бауырлар» ¡з-тузюз кетпейд!. А^ыл-ой елмек емес! Дурыс айтасыц, Бэну)м. Бпз бул шаЬардан кету!м!3 керек, ейткен1 гылымды ^удалаган шаЬар мен елде цалуга болмайды. — Сен «б!3» дейсщ 6е? — Иэ, иэ, Бэну. Бпз ^айтадан Багдадца апарар жолга шыгуымыз керек. Мен халиф эл-Му^тадирга барып: «Жа^ылыс^ан жолдан тузер, ^айырымды эм[ршш:й да;ц^ы арта бергей! Ау, улы халиф, мен сен!ц эм!р!цд! орындадым! Мен саманидтардыц б и л е у ш !С ! эм<р Нухты керш ¡^айттым жене оныд саган деген сешмш ныгайта тусу уннн грек, парсы жэне сирия тмдершен ма^алды араб Т!Л!не ауда- рып !л:м нег)3!н жасап берд!м!» — деймш. — Сен ^атты тол^ып турсыц, Эбу. Сабыр са^та, халиф eзi де ceнi кyтiп отыр. Рас айтамын халдей шал айт^ан, сен{ц сарайга оралуын халифтыц мэртебесш бипктетедп деп... А л ^аз!р сабаца туе. «Абзал бауырларды» сен кут^ара алмайсыц. Алланыц эм!р) солай... — Бул сезщ дурыс емес, ару жан! Эд!лджт!ц достары «Абзал бауырлардыц» тагдыры имамга да, эм:рге де, т!пт! халифтьщ eзiнe де трш тар емес! Олар тек Шамда гана болып, осымен ток^талмайды. Олардыц адыл-ойы дуниен: тег)с ¡^амти алмаганмен арнасы кец. Олардыц ¡с{ халык^тыц кексегень Б!ра^ эцг1ме ол жайлы емес... Эбу Нэс!р тагы да ойга шомып, ¡^ыпшагын ¡^олына ^айта алды. 9, дауымызды осымен догарайы^шы, Эбу1м,— деген Бэну н унмен жэй гана. — Мынау ба{$ сабырлы ойга жетелей- м жер екен. Онаша бip бурышына барайьщшы. Маган к^оцыржий 6эЙ!Т!днщ б]р!н салып берип. Озщ айтып ед гой эн-жыр ! 32 1 ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

деген gacipeT шеккендер мен añgacga тускендердщ, ба^ытты жене ^айгылы махаббат шырмауындагмларды-ц жан cepiri деп.. Мен с е т ¡здей-!здей шаршадым. Енд1 ^асыцда 6ipa3 бо- даймншы. Кун уясмна goHFaH кезде e3ÍM-ag кетем... — Ол к^арсы алдмндагы толы^сыган аруга тацыр^аи дараган куипумытып ¡^адган 6ip нэрсесш eciHe Tyciprici келгендей финала тускен. Элг!нде не де- д! Бэну? «Сен оларды gyTgapa алмайсыд... Алланмц aMipi содай» AeAÍ гой. Дел ga3Ípri сэтте содай деп айтуга цалай гана дат! бар­ ды деседш! оныд? Жо^, мына gapcw алдында o3ÍHe табына gapan жаутацдап турган эйелд! бул жацагы ce3Í уш<н жек Kopyi ти!с. E ipag оган шамасы келер емес. Жауап та gañbipa адмадм, ейткен! эйел ceзiндe адамнмц мэсел:н ¡^айтаратын mMHAMg бар ед). Ж эне од ш ы ндь^ты ц тус!Н1кке жец!д, aйgындыгы сонша, оны сарадап ой едег!нен етк!3!п жатудьщ еш gaжeтi жо^. Иэ, егер «А бзад бауырдардыд» 6epÍH тауып, устап алар болса, оларды gyTgapbtn алуга мунын шамасы кeдмeйдi. Алайда муныц шамасы халифтыц желбуаз KogÍAÍH сетлтуге келед1, сойт!п са­ рай топастарын келемеж eTin, кунш!лдерд!ц gypraH торларын быт- шыт gM AM n, эл-Кннди мен «А б зад бауырлардыц» icÍH a p i g a p a ñ жалгастырар ед!, e a in ig бар 6ÍAÍMÍH карапайым шынды^тыц HerÍ3- дер!н ашуга, Авестег1 gacneTTÍ К!таптарга жазылгандай, Вавилон йудайларыныд, Будданыц, Хрнстостыц, Мухамедт)ц уэде еткен- дершдей ба^ытты болуды адам о дуниеден емес, бул дуниедег! TÍp- Ш!лжтен, жер уст<нен ¡здеу KepeKTirÍH уагыз етер ед!!. Оныц бет-элпет!Н!Н ^убылысын ^алт ж!бермей багып турган Бэну, кенет оныц кец!лденген кейпш бай^ады. Эбуд!ц жyзi жа- дырап сала берген. Кэд!мг1 шабыт пен ^уаныш^а толы сэттер1нде осындай куйге тусетш eдi ол. %ас ^агым caTTig оз!нде óipece балаша gyaHca, лезде TyHepin, жaбыpgay тарта gaAaTbm. Ш ынында да бул минуттарда Э бу H acip ез!мен e3Í 1штей ар- палысып турган. Ойткен! KOgÍAÍHe лезде куд:к eHin ед!, халиф сарайындагы MyHbtg nacbígTbtg пен топасты^ атаулыга gapcM Kypeci epMeKminig торына тускен кебелект:д далбасасындай гана болады гой. Алайда бул куд!г!н тез с етл тш ^айтадан KOgiAAÍ куйге оралды. — Дурыс айтасыц, Бэну!М. Сен ¡здеуден шаршасад, мен кутуден шаршадым, мойындамасда енд1 еш лажым жog. Кун уясына goHraHra деЙ!н серуендеткпм... Ту, уа^ытымыз тым аз ganTbt гой!.. — ол Бэнуд[д жаудыраган улкен козше, gHram gapa к^асына, ag MagAañMHa, yA6ipereH шне ^ызыл ер!ндер1не фарады. Муншама agMMag болар ма! Осынша уа^ыт алдында отырган эйелге зер салып gapan, cyAyAbtgga cyác¡H6eyÍH ^арашы. Енд! м!не, оныд шашынан и1скеп, аймадагысы кеп кетт!... E ipag esÍH-esi ipKÍn ^алды. ] ВУСТАЗДЫН ОРАЛУЫ t 33

— Сен 6эЙ!т айтуымды ет!нд1ц-ау,— дед: ол элг!ндег) эйел т!ле- r ¡H есше алып. — Жур, былай барайьщ, — деп ол gaAMjg жапыра^ пен райхан гулдер: ^оршаган жасыл алацды нус^ады. Кешю ^устардыц сайрагандары сол арада жацсы ест{лед<. Жасыл жапырактар мен гулдер оларды бейсауат коздерден тасалаган, ал екеушш тэтт! agrÍMeAepi к^устардыц кешю эуетмен уласты. Тек 6ag !пмне ымырт {^арацгылыгы уй:р:лш, кун коз! жер уст)мен {^оштас^андай соцгы рет жалк^ын к^ызыл сэулес!мен аспанды курсше желп[ген сэтте Обу Нэс!р: — Ж э... Жарат^анныц кнтыгына тие бермейш. Ei3 екеум:з- д{ ^ауыштырганына да шумрнплж етеЙ!кш!. Уакыт та кеш боп цалды. Айтысымызды осымен догарайыц... Енд! жолыцнан ^алма. Ойтпесе сенщ 6íp ж а ^ а кеткен!цд! 6ÍAÍn далып, соцыцнан ¡здеу са- лып журер, — дед:, оз! орнынан кетермш, T o g ip e K K e коз тастап ал- ды да, ^олын усынды. Бэну де лып етш тез кетер)лген. Обу оган ^айтадан ынтыга фарады. — Неткен сулу ед{н, Бэну:м. Ажарьщ ^андай ашьщ, cnnaTHg ^андай табигн ед!. Алайда сен кунге еркелеп ecin, самал æeAAig ай- малауын гана кексеген пальмадай TeKKannapcbtg. Тек, пальма желд:ц ^убылмалы екен:н у^пайды. А л сен оны жа^сы 6ÍAecig. — Мен болсам KopTeg тарт^ан баньянмын,— деген ол жымия кулпп. — Баньяндар AHBaHHbïg %арагайындай зэул:м болады. Унд< жepiндe жол жагасында оседь Мен кар: баньян сия^ты тыныш OM tpAÍ ¡^алаймын, тамырым мен жапырагымды K e g ip e K жайып, негурлым узагыра^ ewip сурудi, адам баласын KyHHig обыр кезшен gopran, саялы KOAegKeMMCH буркеп туруды армандаймын. Будда айт^ан екен: 03Íge беЙ!м емес зат^а эуес болма, ойткен! ол 6api6ip саган зат болмайды деп... Пальма баньянньщ келецкес1нде осе аАмайды, gypan ^алады... Сен Хадишаньщ пайгамбарымызга деген махаббатын мысал етш айттьщ, алайда Мухамед пайгамбарымыз эйелд! к^ызметш! деп ^ана б:лген. Хадишаньщ 6a&AbïrMHbtg ар^асында ол бук<л мекентц тургындарын 03ÍHe карата б[лген. Ол эйел затына epKeKTig нэпс:л!к Kygi, лэззат берер ¡^ызметш)С! деп караган. Сондьщтан оныц махаббаты маган улг: емес. Ол ез де- генш гана ма^ул керд!. К,удайдьщ да, Алланьщ да деген) емес, 6ip Жapaтgaнныg гана деген<н ¡стед!. О й ткет ^удай да коп, пайгамбар да коп, ал Жарат^ан не 6ipey. Мынау т:рш!л:к атаулыга жан берген 6ip сол гана, Жаратушы 6ip e3Í, тек сонда гана кемпшлш жо^... Булар райхан гулдер! ескен алац мен кара ер!к агаштарыныц тусынан откен. Ол шоп арасында жаткан жец:л кетпен)н алып, иыгына кетердь — А л мен болсам кунэ атаулыньщ 69pÍHe бата беретш пенде ганамын Саган да, ез!ме де oMÍpÍM жypмeйдi. Алайда 6yrÍHri куш мен ез махаббатымды «Абзал бауырлардьщ» жолына курбанды^а В ! 34 ) ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

шалар ж ендеттн. Сен менщ KogÍAÍMAeri жупар гул!м, сырттай т!лек- тес аяулы досым гана боп к^алгайсыц. Еркш д!ктщ досы бол. Сен ер- KÍH журген жансыц, саган мен еш^андай кш э коймак eMecnÍH¡ — Ол эйел жуз!не задала gapan, кенет оны кушып суйд! де, онан api дайтып кайырылмастан бурылып жур!п кетт!. Бэну абдырап калган. Оныц суйген! де e g мен тустей тез едь CogMHaH умтыла жуг!рг!С! келген. E ipag орнынан козгалган жок- А гаш тар арасмнан oHMg толки сейлеген дауысы ест!лдй — CeHÍg айтканьщды орындаймын: epTeg тунге ^арай Kepi xaAAeñAig yйiндe болам. Кеш gapagFMAaHa тускен eдi. KyHHÍg cogrw сэулеы Хирмон TayMHMg карлы mMgAapMHaH жылжи тайып бара жатты. Бэну OHMg дауысы ш ы ^ а н жакка кез т!ккен. KeKiperi сыздай ауырып, ауыр 6ip KypciHtc шы^ты. Урейлеие айналасына дараган. Еш к!м ecTÍn калган жок па? Онан cog аладанымен дуылдаган бет!н басты. TegipeK тым-тырыс ед!, тунг! уй^ыньщ алдында кустар гана ез- ара ш ы^ылык кагады. Ол райхан ryAimg 6ipÍH уз<п алды да, баштан шыгатын eciKKe карай беттедь — К,алай деп aKTaAcag да сен акымаксьщ, аяулым,— дед! ол egiHe кулк! yñipÍAin.— Сен e3ÍgHeH, e3ÍgHÍg ce3ÍMÍgHeH кашып KyTbtArbtg келед!. 03ÍgHÍg Maxa66aTb!gAM мелд!р Aerig келед). Оньщды мен 6ÍAeMÍH. BíAin кой MeHÍg де арым ceHÍg алдында KÍpmÍKCÍ3 таза,— ол тагы да KypcÍHÍn, сэл мд!р!стедь O gi кайтадан сабырлы калпына TycTÍ.— Саган Караганда, мен кайратты екенмш... Ж ок, ж ок!— ол мунан ары ез ойын т л т y3AÍ.— Муны сен, сен айттьщ гой, маган. Жэне де кун бар жерде KOAegKe болады AeAig гой. А л сен одан ешкашан кашып кутыла алмайсьщ. KoAegKecÍ3 KyHHÍg e3Í кун емес Кой. KeAegKe лаулаган ыстык жалыннан сактап калады гой. Мен ceHÍg e3ÍgAÍ esigHeH куткарып алуым керек...— кальщ ой шырмауы- на тускен Бену атыньщ касына келгенш agдaмaй да калган. К,алгып отырган кызметш!С! oHb!g келген!н б!лген жок- BaHyAig ез ойын да- уыстап айтып келген!н ол ест!меген екен. Эйтпесе кандай ойда бо- лар ед!? Бэну оны жэйлап дауыстап ояткан. К,ызметш1 селк ете тусть Атып турып BeHyAig ныгына жeg^л еркек шекпенш жапты. — Ол Kici осында ма екен?— деп сураган кызметпн e3ÍHÍg ба- тылдыгынан e3Í коркып кетт!. Бэну оган жэй гана 6ip карап койды. ^ы зм етш ! епелектеп жуг!р1п кеп, оны колтыгынан демеп атка м т - Г!ЗД!. — Осында,— деп жауап катты, ерге конган Бэну, ат басын калага Карай бурып.— Тун ортасы aya сен оны халдей шалдьщ уЙ!не ертш апарасьщ. Бул жайлы 6ipAe-6ip Tipi пенде 6¡Aytni болмасын... — Bip алла куэ гой!— деген кызметпн. — YKTbíg ба?— дед1 Бэну каткыл унмен. УСТАЗДЫН, ОРАЛУЫ ] 35 ] В

— YgTMM, 6иб:м! Ш ам шаЬарыныц 6ipae-6ip ит!не дейж оныц кел:п-кеткен{н бьлмейтш болады. Бэну кул!мс)рей тускен, 6ipag оны ешк:м керген жо^. Окшесш сэл гана кагып ^алганы сол ед1, сэйгул:к алга ^арай ушып женелд:. К^ызметш: соцынан зорга iAecin келе жатты. Ш аЬар к^а^пасыныц алдындагы ^ызметш : осынша ¡^ымбат к т н - ген, бетше перде устаган, соцында уршыцша ynipiAreH алпамса жас ^ ы зм е т ш ^ ^ л ы бар жауынгерд! то^татуга бата алмады. То^татып ап пэлеге gan журмес:не к:м кеп!л. Аласапыран заман емес пе. Бэлюм бул Багдадтыц халифынан келе жаткрн жаушы шыгар. ...Ол халдей шалдыц уЙ!нде ек) кун болды. Муны уй HeciHig eg сен!МД1 ^ызметш!лер1 мен ^улдары гана б!лд]. Тун ^арацгылыгын жамылып Бэну келш кеткен оган. Ол дэмд! жасалган кешк: ас- тан кейш халдей шалмен уза^ отырып сухбаттасып, одан шаЬар жацалы^тарын тугел ecTtn ^анган cog, буылган еск! к:таптарды алып ^ораныц TyKnip жагындагы к)шкентай кепе белмеге кеп, май шамньщ кемеск! ceyAeciHe такала к1таптардьщ эр жолына ¡^упия сырына У Ё 'л е тус:п отырганда келген ед! Бэну. Бул ютаптардьщ ол о^ыган бурынгы к!таптардан 6ip езгешел!г: ¡^олтацба жaзyыныg сулулыгы едь Алайда, ек:н!шке ^арай, 6ipmnii ютапта — Птoлeмeйд^g «Аль- магестушде»,— кептеген ^ателер ж!бер!л<пт!. К,олжазбаны еюнпм ^айтара пара^тай отырып ол бурый 6acga к<таптардан ушыратпаган жaga тарауларды тапты да, coAapAbig ¡^ызыгына 6ер<лдь OcTin к!тап уст!нде ^улай Tycin отырганда, 6ipeyAtg а^ырын жетк!рген! ест:лген. Басын KOTepin eciK ж а ^ а бурылган, табалдыры^та халдей шалдьщ сен)мд! !$ызметппы бас nin тур екен. !$ызметпн купня хабар б!лд)ргендей турмен буган мэртебесше лайы^ белмеге журу<н етш дь онда муны шаЬардыц сыйлы биб!лер)нщ 6ipi кут]п отырган кер!нед{. Обу H ecip ¡^ызметш!Н)ц атын б!лет<н. — Ол дандай биб:, Иосиф— деп сурады одан. — Мен ол Kicimg атын атай алмаймын, мырзам,— деп жау- ап gaTgaH Иосиф И!л:п кеп Обу HecipAig заттарын — бо^шасын, дыпшагымен к^олжазбаларын жннастырмын деп айналсо^тамай, тез жиналуы )^ажетт{^н сезд1рген ед!. Обу H ecip тез кишген. Иосиф оны yH-TyHci3 бастап гулзар ^асынан алып eTTi де, ^алтарыстары кеп !$упия жолдармен жур<п кеп Keg жарык^ белмеге екеп Kipri3Ai де e3i ¡лезде жо^ болды. Обу H ecip езш Бэну KyTin отырганын бмген. KegiAtH 6ipTypAi урей 6nAeAi. «О з басын к^атерге жи! байлап KeTTt-ay», деп ойла- ды. BeAMeHig ту к т р бурышында gapa KHiM киген 6ipey отыр екен. Вет!не псрде жауып алыпты. Тас боп к^ат^андай ^озгалыссыз отыр. Обу Hecip gaTeci3 таныды. Бул Бэну eai. Муны Kepin ^арсы жypдi. — CeHi ¡здеп ж атыр. Сен шаЬардыц eMipntici — улы имамга тагзым eTin e3ig 6apyb!g керек, болмаса ^органышты халифтьщ

езшен !здеуге THiccig. Ойтпесе таса бурыштан с:лтенген суьщкаижар немесе сабындалган тузац Ty6ige жету! кэд1к! Мен сенпц ейт!П мерт кету!цд! к^аламаймын! E cïin турсыц ба, 06yiM?! — Бэну бетшдег) пердесж ашкан жок- Qai асыга сейлейд).— Мен кетейш. Ы м е Tycin кеп, тауып алуы м умтн, о, eMipi кушт! А лла, 6ip e sig ж ар бола гер! Онда олар с е т де устаулары муммн. Мен кетт!м. Ойтпесе саган кес- ipiM THin журер. Тек урейленупм болма,— Бэну аса абыржулы ед!, сез! де узд!к-узд!к.— Маган ейтш тес!ле карамашы. Уст!мдег! ки<м )$ЫЗМеТШ!МД!К!. — А л кетт!м,— дед! тагы да.— Енд1 6ip куннен кейш Шамнан Багдадка карай керуен шыгады... Халдей шал саган кемектеседь Мен болсам ceHig басьща тускен бар киыншылык пен жол ауыртпалмктарын 6ipre кетермуге esipMÎH. Bip сенд!кп!н. Тек 6ip ауыз гана ce3igAi aйтcag евнр бойы Kygig боп етемж,— Бэну у т Кат^ыл да кеммд! ед!. — ...«Абзал бауырлардыц» тагдыры кинайды мен!,— дед< Обу Hacip жауап орнына. — О, эулие пайгамбарым! «Бауырларды» KaAïecig сен?! Олар кеп деп езщ айтпап па eg. Bepin Teric елт!ре коймас. Ж е, онда саган Хасан тусшд<рсшш!.— Бэну тез барып ек<нш! жа^тагы жасырын eciKT! ашып калган. Жарык тар куыстьщ туктрш де турган халдей шалдьщ Kb!3MeTmicÎHig бетше туст!. К^ызметш! тагзым eïin шеттей берген, Обу HecipAig карсы алдына, т!зес!Н 6yrin иыкты жас Ж!мт келд!. — MyHMg экес!— халдей, анасы— курд кызы. Мунан былай ceHig адал кульщ болады бул,— дед! Бену.— Маган кандай сен!мд< болса, саган да еле-елгенше сондай сетмд! болады. «CeHig адал Ky^Mg» деген туста Обу H ecip BoHyAig жузше т:к- тей караган. — Ой, аллам-ау, неткен К\"№ар жан eAig. Ол ceHig Ky^big емес, адал досьщ болады. Оны мен бала шагында ажалдан, онан cog кетнде eAÎM жазасынан аман алып калгам, сондыктан да ол ceHiMAi. Ол ceHig KeAegKeg боп жypeдi cogtngHaH. CeHi улы гулама деп курмет тутып, сыйлап eTeAi. — Уакыт деген аккан жулдыздай зымырап барады, биб!м. EHAi б!раздан кeйiн какпа алдындагы кузетш!лер ауысады,— деп ун Катты халдей ш алдьщ кызметпнсь Бэну болар-болмас нек как^ан. Хасан тагзым еткен к у т жасы­ рын eciKTeH шыгып KeTTi. EKeyi кайтадан ogama калды. — Мен ceHig жауабьщды KyTin турмын, eMipmiM,— дед! Бэну Kogыpжaй унмен кабыргадагы кум сагатка кез тастап койып. К^ара макпал жaмылгыcыныg астынан райхан гумн шыгарды. — Сен ecipreH райхан ryAÎ солган жок- O si кардан да ак екен. Осы гул солганга д етн мен сенен 6ip жауап алуым керек. УСТАЗДЫН ОРАЛУЫ ) 37 ) В

— ...Ест]д:ц бе? Кузетш!лерд1ц ауысуына ете аз ^алды гой. Экецн!ц gahapMHa ушырап журме, Бону. — Cemg осынша 6ойкуйезд!г!ц экенщ ^аЬарынан да, дор^ынышты, Обу. — MeHÍg жолым бейнет кой. — Оны сен айт!$ансыц. Bip-ag ауыз сез<цд! айт, мен бэр!не де 93ÍpMÍH. Обу H acip 6ipAeH жауап бермедь Ол Kemeri 6ag арасындагыдай e3ÍMeH 03Í арпалыс куйге Tycin, ез ойымен e3Í боп тур. Ол мынау ару жанга: «Жо^!м деп айта алмады. Вэну оны тус!нд1. — Мен сен1 кутем!Н,— деп Обу эйел иыгына колын салган. — Мен келем!н,— деп Вэну оныц кушагына тез ендп де, лезде KeñÍH cepnÍAÍn, лып ет!п ес:ктен шыгып кетт). %алжырап шаршаган Обу жyмcag тер! жacтыgga жантай- ды. !^альщ ойдан басы змдей. !^айран Вэну райхан r y A Í m g жай гана шоптен жуз есе gaygapcb!3 екен!н б!лмейд!-ау, деп ойлады ол. Yn еткен y c K Í p iK T Í g оны y c i ï i n ж i б e p e т i н i н , сэл g a n b ! p b ! g T b ! g солгызатынын 6 ¡A c e етт!. A g райхан гум шелейт жер мен салкын жерде еспейдь Ол e 3 Í H Í g туган m e p i c i Отырарда ag райханды ете сирек корет!Н, бэлк!м жас шагында гулге мэн 6 e p i n g a p a M a r a H да шыгар. TyAAi g a p т a й г a н адам g a T T b ! багалайды екен... Оныц e c e c i - не ол g b ï n m a g даласындагы a g m a g a p A b í g g y n - g y p r a g боп y r i A i n , a g кум!стей ж a p g ы p a п жататынын, бойдагы b ic T b ïg g a H A M ойна- тып, алые g b t p r a a g m b î A b i g c e ñ Í A r e , тагы ж ы p т g ы ш т a p м e н a ñ g a c g a ntagbnpaTbtHbíH yMbíTgaH емес. Agm a g a p A b n g 6eTÍMeH кансонарда жуйрж a T g a MÍmn кырдыц gb!3b!A тулюеш gaggaH m ag gaHAañ лэззатты едь A g gapAbng бет!не тускен айдардьщ Í3Í CaMapgaH me6epAepÍHÍg енерл) goAMHaH mbiggaH ag gara3Ab!g бет!не ернектелген араб жазуындай сайрап жататын... А л жабайы gyAaHаулаудьщ gb!3b!Fb! тштен гажап болатын. !^ыста олар у т р - у т р боп gapb! ж yga, оты мол Жент TegisÍHig TOgiperÍHAeri gyM мен даланы MeKeHAeñTÍH. CogAapbiHaH gHgyAan gyraH кез- де yAipÍH gopraraH gyAaHHb!g айгыры айбат Hierin ацшыга gapcb! шыгатын. Сондайда шапши gaprbíraH айгырдьщ сагагына, жалы- на, омырауына яки садак огы, яки толгаулы найза кеп gaAaAaTb!H. Кейде agmbíAap айгырды т!р]дей ycTaMag болып 6yraAb!g тастап, жабайы жануарды gMA caragTaH gMAFMHAMpaTMH. К^аншама ту- лап аспанга шапшыганымен адамныц тузагы gyTgapcMH ба. Bipag gyAaHHb!g аты gyAaH емес ne, ерк!нд!кке уйренген дала тагысы MimcKe emyagbîT KOHAÍKne^iH. Ен даланы agca^btH ... Обу H ecip K03ÍH жумган, KogiA g y e b t туган даласын шарлап кеткенд!, 6ip сетке ол gyAaH айгырыньщ жер тарпына KÍciHereHÍH aHbíg та añgbm ест!гендей болды. Осынша añgb!H елеске e3Í де тан gaAAbb Басын mañgan goйды. Шамдалдьщ лыпып жанган от [ ОНУАР ЭА1МЖАНОВ

члше фарады да еткен кундерж!ц елесшен {^утыАгысы келгендеи ejgôeriH жалгастырды. Обу H acip шамдалга жа^ындай отырып «Альмагестуд!]ц» белг! сап к^ойган 6eTTepÍH аш^ан. O gy ^иынга со^ты. Енд! халдей шалдан алган 6acga К!таптыц бетш ашты. Бул кене грек а^ыны Анакреонт жырларыныц алгашк^ы 6ip Т!збелер1 боп шьщты. Мунда а^ын журег!н ^артайганша жылы myagga белеген эсерлер! де эсем ма- хаббат жайлы жырланган екен. О дегенде т!лге уй1р<мд!, сулу сазды кене грек жырлары оны б:рден баурай женелген, ол 6ipHenie жыр- ды {^атарынан о^ып керд). Махаббат туралы сыр шерткен а^ын са­ зы оныц ойына Бэнуд! ¡^айталап Tycipe берген. KiTan ашылган куЙ! ^алды. Ойы б!рден 6ipre ceKipin, оны осынау былгары мен май шам mci ац^ыган тым-тырыс белмеден алып шыгып, сонау алыста ¡^алган жасты^ шагына gapañ жетелеп экеткен-д[. Отырар базарындагы ащы терд!ц nici ecÍHe тусть Онан coig ол «Абзал бауырлардыц» ты;цшылардыц ацдуында, тас ^апастарда жат^ан ж!Г!ттер!н ecÍHe алды. Ол камалга oTeTtH gynnH жолдар мен gagnaAapAMg, са^шылар туратын мунаралардыц орналасу тэртштерш жа^сы б!летш. !$,урылысшылар арасында ол кене Вавилон шаЬарыныц салу Купияларын жет!К 6ÍAeTÍH терт!нш! халифы, Ьарун эл-Рашидтан кей[нг! он TepTíHuii халиф ел-Му{$тадирдьщ Багдадтагы багы inii- не жасалган тадгажайып шапшыма су осы Обу HecipAig жоба- сы бойынша жасалып ед). Тацгажайып сулулыгы сол, халиф пен оньщ бас уаз!рлер! gañ уа^ытта 6ag !шше мрмесш, мэрмер тас- пен кемкер!лген б т к дуалдыц тебес1нен шашырай ат^ылаган шап­ шыма су цабыргага жапсырылган кег!лд!р шыныга шагылысып бфде кекпенбек болса, б!рде турл! туст! шугыла шашып ^убыла жар^ырайды. А л бул судьщ би!к дуал Te6ecÍHe ^алай кетерметшш, ¡^айдан келгенж жан баласы б!лмейтш. Bag imÍHAe тоспалар да, мермер хауыздар да кеп болатын, алайда 6ag imiHe серуенде- уге халиф мретш ернект! gagnaHb!g 6nÍK ^абыргасы ба^тыц eg TyKnipÍHAeri суы мол epi, Tepeg хауызбен 6ip децгейде екеиш ешюм ацгарган емес. Су осы хауыздыц туб!нен жерге Tepejg етш кем!лген к^ыш ¡^убырлар gagnara gapañ тартылган-ды. Хауыздагы су унем[ 6ip мелшерден кем!мейтш де, дуал тебес!нен ат^ылайтын су да еш уа^ыт то^талмайтын. Халиф эл-Му^тадирдыц Tagga отырып бил<к жург!згенше жиыр- ма терт жыл болып ^апты, 6 y r Í H r i 6а^ытыны;ц шай^ала бастаган жэЙ! бар. Бу дуниеде мэцмлш не бар деймц. Тек )Л1м гана M e g r i жа- сайды, деп туйд! Обу Hacip. Багдат халифыньщ Шам шаЬарын goñraH aMÍpmícÍHÍg сарай багында болган кездер!нде Обу Hecip gagna gaÔMpraAapMHbig, ду- I ВУСТАЗДЫЦ ОРААУЫ ) 39

алдар мен хауыздардыц, сарай уйдер!нщ децгей би)ктер<н кезбен мелшерлеп, ойша жобалайтын. OMipmiHig сарайы мен багыныд сырты цальщ тас кабыргамен Коршалган. А л imxi жагында дэл Багдадтагыдай бау-бацтар ecipÍAtn, хауыздарга мелд!р булац суы толтырылган. ШаЬар хал^ы султан атап кеткен имамныц сарайы дэл ортада екшш! тас корганныц im¡H- де. Сарай тец!регжде едэу!р жерде кесек дуалдардыв ¡ш<нде жа- сыл жапырак пен гулге оранган шагын сарайларда уэз1рлер мен Казынашылар, шаЬардыц eg дэулетт! бектер! турады. Б:рде-б{р жан, Tinïi дэулетт! бектерд!ц ез! де кезге кер1нбес meg6epAeH OTin, !пннде гарем:, Tag сарайы мен султанньщ байлыгы са^талган би!К тас кабыргага еш уа^ыт таяп келмейт!н. Еуламдар, Кулдар мен этек еркектер бас 9MÍpnnÍH¡g нел!гпн ^алт ж]бермей кузететш. Бэну туратын уй сырт^ы дуал мен iuiKÍ ^абырганьщ аралыгында eai. Оныц багынан шыгатын сырт кезге елеуюздеу шеп басцан жалгыз аяк сурлеу еск! дуалдардыц астымен етш, тас уй:нд!С1 мен gaAbtg шеп бас^ан купия жолга кеп тфелетж. Обу Hecip ол жолды б!лед!. Бпрде сонымен журген< де бар. Оны керсеткен Бэну ед^ Обу Нэюрд! кезге тус!рмей gopraH ¡имнен сол жол аркылы шыгарып салган. Ол жолды тек Бэнуге сешмд! деген жандар гана 61лед!. Сонда ол жолды б)лгеннен не пайда. Султанньщ e3ÍHe gayinïi де­ ген жандарды тастайтын зындандары мен турмелер! орналаскан gopraHHbtg тусына gapañ ол жолмен де ету мумк!н емес g o ^ Егер «Абзал бауырлардыц)) %олга тускендер! болса, тек coHHg !шшде болады. Оган сонда gyTgapy унмн goA ушын KÍM 6epeAÍ? Жене ол esi юм? Аты-жен! калай?— деген ойлар Обу HecipAi Tynrngga Ttpen таста- ды. К,алай жэрдем 6epeai жэне к!мге жэрдем беред!? TinTi gynnw жолды !здеп текке бас катырудыц gaжeт^ жog. E g эуел! агашты отыргызбас бурын тамырын 6añgan керер болар. E g эуел! gyTgapyAMg жолдарын ойластырмас бурын «Абзал бауырлардьщ» !Ш!нен goAra тускен к!мдер екен!н 6ÍAreH жен. Сейтш Tyñbígga кеп Т!релген. Оньщ устше Обу Hecip ga3Ípri султанныд зулым да 39AÍM гана емес, аса gopgag api катыгез, куд!к- нйл eKeHÍH де б!ледь Оз OMÍpÍHÍg gayincÍ3airi мен TagTaH айрылып калам ба деген урей оны мулде катал гып ж!берд!. Bip жагынан ол мусылман атаулыныц билеуш!С! куд!ретт! халнфтан gopgbtn мол ga3MHa тнелген керуен- AÍ 6ip¡HCH кейж 6ipÍH женелтуде. А л ол казыналар, кол астындагы халыктан жиналган aAbtM-caAMgTap. Алым-салыктар кебейген сайын xaAbtgTbîg наразылыгы да арта тусед!, coHAMgTaH ол e3ÍHÍg В Í #0 ! ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

уэзфлер! мен ¡^упия ¡^ау!пс!ЗД!к басшыларына, гулам бастыжугарына сирия жэне халдей несиепнлерше, парсыный байлары мен курдтыц аскер басшыларына беттершен ^а^пай ер!к берш ^оюга ти!с болды жэне солар ар^ылы халы^тыц кетер<л!с<н болдырмауга тырысты. Наразылы^ б!лд!рген эрб!р сыбыс, астыртын айтылган э;цг!мелер туралы жансыздар жеттзген, эpбip хабар оныц зэрес!н ушыратын. Ол куд!к кeлтipгeн жанды дереу ойланбастан-ад жазага тартуды буйыратын, яки !зше тыцшы салып ¡^оятын. Мше, дэл осы туста пайгамбардыц !$асиетт) к!табына шуба келт!рет!н оздер!н «Абзал бауырлар» деп атайтын бipeyлep жасырын жиын отк!зед! дeгeндi ест!Д[. Оньщ устше Шамныц дэулетт! бектер! мунан былайгы жер- де султанньщ халиф эл-Му^тадирге сыйлык^ Ж!бермеу)н талап ет- кен. Шам шаЬары ез!нше дербес елдщ астанасы болуы ти!с десть Ал Багдад халифыныц дэм-тузы таусылар кун! санаулы деген- дi айтысты. Осыныц бэрше себеп боп отырган карматтардьщ кетер!Л!С!, олар ездер! Бахрейнге орныгып алып дуниен! булд!р{п отыр, Жейхунньщ жагалауынан бастап Тигр мен Евфратца дейпн тег!с тол^уда, бэршен де сумдыгы сол карматтар Меккеге шабуыл жасап мусылмандардыд тэуеп етер ец ¡^асиетт! орны — К,ара тас ^агбаны басып алыпты. Егер мунан бурын Шам шаЬары Меккеге барар жолдагы ка^па есебшде боп, цажы баратындар эулет! Шамга то^тап б!раз ¡^аржы-пулын осында ¡^алдырып кетер болса, ендЫ жерде тэуеп ете шы^андар азайып кеткен ед!. Олар Багдадтан эр! отуге карматтардан ^ор^атын. !^аргыс ат^ыр карматтар терезелер!Н!ц тедд!гш жэне к^ул атаулы тег!С мемлекетт!к! болганын, ол аз болса дш нщ бэр! б!рдей болсын деген талаптар к^ояды... Кеспелтек жуан султанныц ерес! жетпесе де осыныц бэр!н ой- ластырып замана жы^пылдарына тусше алмай шэт-шэлекей куйге тускен кейшн коз алдына келт!рген Обу Нэс!р езу тартцан. Шындыгында дал болатын ештеде жо^. Ом!рдщза]цы осылай бо- лып келген жэне бола да бермек. Эм!ршшщ тагдырына д!нинэс!лд!к ¡^ыр^ыстар кулдардьщ котер!Л!С! немесе сарай ^ым-^уыт тартыстары да эсер ет!п отырган. Сондай-а^ эр т!лде сейлейт!н халыцтардыц озара ¡^ырк^ысы да тарихи о^игаларга мурындьщ бо- лып, улкен эсер жасап отырган, мэселен Вавилонда солай болды, Согдиан мен Саманидтер ^андыгында турштер мен парсылар ара- сында жанжал туды, сол жанжал !$аз1р осында да туып отыр, курд- тар мен сириялы^тар арасында, араб пен парсы, армян мен халдей- лер арасында да сол жанжал. Осыньщ бэр! бала кезден, жасты^ шагынан жа^сы таныс жэйлар, туган шаЬары Отырарда да осылай болганды, араб саудагерлер!Н!!; айтуымен Фараба атанып кеткен ед!. Арабтар УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ ] 41

уннн Отырар жума^тыц mepici болатын, олар e3AepÍHÍg буйым- дарын сол арада цытай саудагерлер!мен, Хорезм жэне Саманид мемлекетшщ саудагерлер!мен айырбас жасайтын. Муньщ туган шаЬары аса дац^ты да сэулетт! ед!, туст!ктен, 6а- тыс пен шыгыстан шы^^ан керуендер осында кеп тогысатын. Bip сезбен айт^анда «Фараба» — дар^ан жат^ан, саулетт:, жасыл бау­ лы, молшылы^ шаЬары — коне араб co3ÍH!g магынасы осынша Keg ед). Обу Hecip де e3ÍHÍg жазган трактаттарында туган Отырарын «Фараба» деп дэр!птед). O si туган шаЬардан Эбу кеткел! талай жылдар етт!, сонда да бул СОЛ 6ip К у Н Д ) -- 3 K e c Í H Í g олер к у Н !Н , 0 3 !H Í g Т!рШ!Л!К таудыметш ар^алап жиЬан кезуд! бастаган кунш жа^сы б)лед!. Сол кун) aAagcbt3 жар^ын жасты^ шагымен ^оштас^ан едь OKecÍHÍg cogrbn айт^ан co3Í де ес!нде. Откен кундерд{ eciHe алган сайын oHb!g коз алдына бетш ^ан жауып ауырсына ^нналган aKeciHig KecKiHÍ келед!, б1рт!ндеп сене бастаган жанары, ^арысып ¡^алган жансыз цолындагы 6ip туп дермене елестейд!... Обу Hecip ауыр KypcÍHAÍ. Алдындагы ашы!$ жат^ан KtTanTap- ды 6ip шетке к^арай ысырып к^ойды. Орнынан баяу кетер!Л!п шам- далды еш!рд!. ï^apagrb^a былгары жасты^ты сипалап тауып, езше gapan тартты да к!лем устше жантайды. — Oh, алла!— дегенде даусы ah ура шьщты.— Сонан 6epi ¡^аншама жылдар етть Bepi де кунi кеше болган сия^ты коз алдын- да тур. Agtnagap да, eKeMHÍg крлындагы 6ip уыс дермене де, журект! езг!леп ¡^ныла телм!рген OHHAaHbtg нэзш KecKÍHÍ де... Ол уза^ Tagra кез ¡лшд!ре алмады. Тек децбекшумен болды. Тым-тырыс тынышты^^а ^ула^Typin 6ipece турды, онан ¡^айта жат- ты. Откен кундер елее!, epTegri кун жайлы, Бэну туралы, «Абзал бауырлар» туралы ойлар мулде маза бермедь Иэ, Бэну дурыс айтады, адам бойында ба^таласты^, KyHmiAAÍK, сат^ынды^, зулымдьщ, жалганды^ пен шыншылды^ — 6ep-6epi gaT-^абат болады. TinTi «Абзал бауырлар» арасында да опасыз- дар бар деп Бэну дурыс айтты, ейткен1 адамды тек б!ржа^ты мей- ipÍMA¡ етш ^ана ^ояр еш^андай куш жок кой. Адамга о бастан ею к^асиет орта^ — жендет те бола алады, ^ут^арушы да бола алады: дуннен! астан-кестен етер жауыз да езй дуннен1 ^айта жасаушы Кудырет те 6ip 03t. %ашаннан солай. Ауы з 6ipAÍK деген де бол- майды адамда. Сонау жас шагында туган елден 6ipre аттанган эр рудьщ бaлaлapыныg ¡стерп соньщ айгагы. Отырарда олар 6 i p - 6 ip ÍM e H бэсекелесе 6 i p Í H - 6 i p i шайнап тастауга дайын едь Багдадца барар жолда 6 e p i де моп-мома^ан, ездермде урей жо^, 6 i p - 6 i p Í H e тыгылыса T y c i n журд!. Xaлифтыg дарамагына барган cog да сол куйлержен ауган жо^... 03AepÍHtg жат жёрде жургендер1н сез1нген сайын бойларын урей билеп 6 i p - 6 ip Í H медет ¡^ылатын. В [ 42 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Тек содардыц 6ipeyÍH баск^аларыныц сыртынан тыцшы ету! wyg екен, жоры^тагы жец!ст!ц рана дэмш емес, сат^ындыктмн да дэмш татып ^уныгып шыга келд: шеттершен, енд! 6ipÍHÍg аузына бас^аларынан repi майлыра^ дам Tycin кетер бодса жабмдып кеп соныц соцына туст!, тек бурынгыдан 6ip айырмасы арабтардыц ал- дында ^улшыльщ етш кезге тусу уш<н рудасыныц пэрше-пэршес!н шыгаруга дайын ед!. Жepлecтepi, обалы к^анша, урыс даласында ^ас батмрлар ед! де жайшылы^та 6 i p - 6 ip Í H e e ï i p Î K келг)рс!ген опасыздар ед). Халифат осынау турк) к^улдардыц, ^ас батыр жауынгерлерд!Ц жат елдщ дэулетш {^алт^ысыз цоргауы ymÍH сондай болуларын т!лейт:н. Сол т!леген)ндей болды да. Ондай жаса^ халиф^а ба<^таластарыны]ц со- лар ар^ылы зэре^утын алып отыру ymÍH керек болды... Кедейлер мен байлар, ^айыршылар мен ес!мк^орлар, мы- нау дуниеде эдмет пен жалганды^ сия^ты катар келед). Осы ек! керегарльщсыз eMip жо^, ем1рл!к айк^ас жо^. Í3rÍAÍK пен зулымдык^ арасындагы ай^ас MegrÍAÍK...— Обу Hecíp орнынан турган. Tag жарыгы 6ÍAÍHe бастады. Ол мунан api жата ал- мады, жамбасы сыр^ырап, басына жастанган долы уйып ^алды. Ол белме ÍHMHe жары{^ ж!бер!п турган к!шкене Tepe3eHÍg алдына кел- ген. Иэ, бул дуние тек жупты^тан турады: жары^ бар да, gapagFM бар; кун бар да ай бар; TÍpniÍAÍKKe ^ажет aya бар да, су бар... Ойы б[рден 6ipre ойыса берд). Ол e3¡HÍgpyAacTapMHMg ^ыпша^тар мен gogbípaT екен!н ес<не алды... Олар 03AepÍHÍg аты-жендер)н айт- пай gaccagnb!3 дейт!н. «!^ас» жэне «cag)> деген ек! сезд! ¡^осып аАган ед!. К,аспыз, са^пыз десетш. Оньщ жерлестер! адам 6ip-6ipÍHe ыАги да &асты{$ жасауга e3Íp журед!, сондыцтан ^апыда кетпей cag журу керек AereHAÍ айтатын. «К,асса^», «Са{^»— бул сездерд! Tygrbim рет Геродот ^агаз бетше TycipreH екен, ecKi AyHHeHÍg тарихшылары Геродоттыц айтуына суйенш, Ед!лден К,ара озен аймагына дешнН кешпел! елдй Обу HecipAig руластарын «repoAOTTbtg са^тары» деп атап кетшть BaAKíM содан да болар жас кезшде Обумен 6ipre халиф эл- Му^тадирге ^ызметке келген жаса^тар ездерш сак^пыз, дэлфек айтк^анда^асса^пыз, ¡^аза^пыздеп, бас^ада турк! т!лдес халык^тардан айырмашылы^тарын б:лд!рген. А л арабтар болса, оларды кулдар, )^ызметш!лер деп атаган... Сырттан 3AAeKÍMHÍg дыбысы ест!лген. Ойы 6eAÍHÍn кетт!. Ол аулага шыгар ecÍKTi аш^ан. Tag атыпты. Агаш басындагы ^устар да ояныпты. Сал^ын таза aya кемрегш Kepin ж!берд!. Тым-тырыс niag. Тек ayAaHMg TyKnip жагында, ^ашаньщ сыр- тындагы ат gopa жа^тан халдей maAAMg кызметш!с: — Иосифтьщ тебес! кор!нд!. Cipe, ол цулдарга тапсырма 6epin турган сияк^ты. I I ВУСТАЗДЫН ОРААУЫ 43

%алыц бута^ты платанныц туб{нде, децгелек мэрмэр хауыздан ат^ылаган шапшыма судыц цасында сыланып-снпанып тоты тур. Кун шы;${$анга деЙ!н эл: б<р сагаттай бар. К^аз!р азангы намаздыц шагм ед!. Обу ^^эcip хауызга кеп бет!-!$олын шайган, сулг< устаган Х асан- ныц ^асына ^алай келген:н де бай^амай ^алды. — Кун!ц;з нурлы болсын, та^смрым,— деп Хасан %урмет б:лд[- ре басын иген. — О, сен екенс!Ц гой, бауырым. Аллага шук!р тагы б!р тун етт! гой,— деп сабырлы жауап, к^айырды Обу Н э с ф бетш сурте турып. Ол дэл хауыздыц туб<не намаз ок^ыма^ болган. Х асан ушып барып кiшкeнe К!лемд< алып шыгып жайды да, ез) де анадай шетке ба­ рып кара орамалды жайнамаз етш жайып, мырзасына ^осыла на­ маз о^ыды. — Нендей жавалык бар, Хасан?— деп сураган Обу Нэыр на- маздан кей!н. Оз! осылай деп сурай турып, курдьщ ун!не кулац турдп жэне элгшде гана керме сыланган тотыныц мекиендер!н кер<п б!рден езгерш сала бергенш, тацдайын ыс^ыра цагып, 6ук!л ^ауырсындары жар^ырап, куйрыгын желпу!шше жайып Ж!бер- ген;не цызыга ^араган. Хасанга да сура^ты жей сез уппн, езш!1ц ауыр ойларынан ^утылып, кец!лш бас^а ж а ^ а аулау упнн ^ойган. — Бнбпмнщ уЙ!Н1Ц сыртынан ек! ^абат кузет ^ойылды, та^сы- рым. Енд! оган белмесшен шыгуга тыйым салыныпты. — Бул хабарды ^айдан ест!Д)ц?...— дед! Обу Нэс!р секемден!п. — Ш олпан туарды!Ц алдында осында Тана келш кеткен, та^сырым. Оны кара кул этек ертш келген eдi.. — Тана — Бэнуд:ц ец жа^сы кepeтiн ^ызметш! ^ызы, эpi сыр- ласы гой. Ол eзi менщ ел!мнен, руласым гой, Х асан ,— деген Обу Н ею р оны]ц сезш бел:п. — Дел айттыцыз, та^сырым. Тана — биб)мн!1ц туган сщлЫнен де жа^ын. Оз! жылап келшть Оте асыгыс екен. Урей жок. Биб!мн!ц екес! — осы шаЬардьщ эм1рш!сш!ц бас уез!р! ез! ру^сат етпеЙ!нше табалдыры^тан аттап шыгуга тыйым салыныпты би6iмe. — Кеше кеш м л т бас yэз^p Халебтен келген меймандар курметше еткен мэж!Л1ске ша^ырып кел деп дызына К!С1 Ж!бер!п- т!. Оган бнб!м бара алмаган кершедй Онда бара алмаган себеб^ тадсырым...— Хасан Обу Нес)рге тжтей цараган.— Ол уйде жок^ екен. Ол уйге кеш!рек, ^упия жолмен оралыпты. А л экeci ша^ырып кел деп ек!нш1рет юм Ж!бергенде, 6нб1м экес1нщ ша^ырганына алгыс айтып, кеш боп кеткенш, бара алмайтынын, басы ауырып турганын айтыпты. Oкeci емш! ж!берш, ^ызыныц сыр%ат емес, шар!чаганын аны^тап, ша^ырганында келмегет уш!н жаза рет!н- де кузетЦ ек! есе кушейт!п, ез{ ру^сат етпейпнше аягын ^ня басып шыгуына тыйым салыпты. В ! 44 ) ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

— Демек бас ya3Íp BaHyAig к^айда болганын б!лмейд< го т — HSog, та^сырым. Ол жагын еш мм де бммейд! дед! Тана,— Хасанныц жузпнен болар-болмас KyAKÍ журпп еттп.— Тана 6a6ÍMHÍg cisre жi6epгeн сэлемш 6epin кетт!,— деп Х асан кумнс зер ж!ппен оюланган, ¡ш!нде хаты жэне б!рнеше алтын дирхемы бар цалтаны Эбу Hacipre усынган. Эбу Hacip YHCÍ3 куйде ^алтага фарады. KoKiperÍHAe намыс пен ыза аралас сез!м ^атар тур. Бэну мына сыйымен оныц алые сапарга шыгар алдында ^алтасында со^ыр тиыны жогын ecÍHe салды гой. %алай гана дат! барды екен буйтуге. Ол ешммге кун!н салмай ез тамагын e3Í тауып жеп жур емес пе, керуенпн боп жалданса да не- месе бай саудагерге хатшы яки ecennii, eg аягы т!лмаш болса да ез eg6erÍMeH кун кере алады. Эрине, KOKÍper¡HÍg тукп!р!нде ол BaHyAÍg оны титтей де ренжпт- Kici жогын б)лед!. Суйген журек оньщ жадау турмысын аз да болса жей!лдетк!с^ Багдадца барар жолына жэрдем 6eprici келед! гой. Ол ymiH Бэну нендей gopAMgga болса да дайын, OHbíg жолына ¡^анша дирхем болса да аяр ма. Оз! де онымен 6ipre KeTKÍci келд! гой, мадул деген 6ip жауабыцды кутем дед! емес пе... Б{рт!ндеп бойын урей билей бастады. Бэну унмн урейленд!. OHbïg у^ ан ы Тана да, Хасан да бар шындыцты Teric б!лмей- TÍH болар. Бэлк)м кеше KeuiKiciH TbignïHAap BoHyAig gopraH íniiH- де болмаганын ce3Ín ^алган шыгар. Енд< кеп BeHyAig к^айда, K ÍM - мен болганын 6ÍArÍAepi келер, сол унмн ye3ÍpAÍg де душпандары кеп, coAapAbtg мазагынан ^ор^ады ол жэне ез намысын са^тап калу ушш жалгыз ^ызын болса да аяма^ емес, мейл{ TÍnTÍ ^анша жаксы керсе де, ôac^aAapAbng ^ызындай емес, оны жас шагынан ежет, еркш ет<п, сарай imÍHÍg TepTÍ6ÍHe лайыд 6ÍA!M 6epin тербиелеп, бар еркел!гше KeHin ecipce де, кудшт! сыбыс шы^са кеш1рмек емес. Кезшде {$ызы Шам шаЬарыный айтулы 6eK3aTTapb!Hbtg 6ípi, ескер басы — бай парсыга турмыс^а ш ы^анда бас уэз!р ^атты ¡^уанып ед!. Алайда к^ызы ерте жемр ^алды. KyñeyÍH ag та^ырдагы туздан гана емес, Афрнкадан айдап экелген дулдар суйег! annag боп жата- тын сор батпа^ты дургатып журген негрлер кетер!лген кезде урып OATÍpAÍ. KeTepÍAÍcmiAep аяусыз жазаланды. К,исапсыз байлы^а ие боп ¡^алган Бену 9KecÍHÍg а^ылы бойынша бук!л шаруашылыгын алып журуд! бас ya3ÍpAÍg айт^анын eKi етпей- TÍHкеп ce3Í жок сириялы^а тапсырды. Егер Бенудпц тентпреп журген турм философ Э бу Нас!рмен бай- ланысы барын сол сириялы^ немесе 6acga 6ipey сезш !^алса, сорлы añeAAtg KyHi не болма^? Неткен ^атыгез ед! буА eMÍp! Енд! гой OHbtg жар дегенде жалгыз досын, OHbíg gynHH сырын а^тарган, кек!рег!нде махаббат отын ^айта тутат^ан жанды да кеп к ер гет ме?! I [ ВУСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ 45

Егерде осы кезге дейш ол, Обу Hacip Мухаммед эл-Фараби сол эйелд!Ц махаббатынан бас тартып келген болса, егерде осыган деЙ!н Обу Hacip Мухаммед эл-Фараби езш гылым жолына тусуге багыштаган адам тент!реп OMÍp кеш1п, махаббат сез!мпнен са^тануы ти!с, ейткен! оныц жолы циын да e c c Í 3 деп келген болса, ал< де сол KecÍMÍHeH ^айтпак емес. Алайда ол б!реуд<ц шын 6epÍAreH адал KOgÍAÍHCÍ3, шынайы ма- хаббатынсыз eg ^ытымыр, ^атыгез деген адамньщ езп де OMÍp Kemin, етк т! eg6eK !стей алмайтынын жа^сы угатын. Ол 03ÍH 6ipeyAÍg суйет!н!н, ол адамньщ бул дуниеде бар екетн, KogÍAÍHAe болса да 6ÍAÍn отыруы THÍc деп ойлайтын. О, керегар eccÍ3 т!рш!Л1к!..— Обу Hacip Хасанга фарады, оныц касында турганын енд! гана коргендей Tag %алды. Ол а^ша салынган ^алтаны Хасанга усына берд!. — Мэ, сен алшы... — Тус!нд!м, та^сырым. Жолга аз!рлеп ¡^оямын. BipAe-6ip са^шы 6ip дирхем yutÍH 6Í3A¡ emK¡MHÍg кезше тус!рмейдь...— дед! Хасан тез гана ^алтаны тыгып жатып. — Жолга эз!рлене бер...— дед) oHHg созш белген Обу Hocip, o3Í BaHyAig хатын алып, оцаша о^у ушж болмеге KÍpAi. «Мен co3ÍMAÍ e 3Íge арнаймын, жypeг^мн^g aMipnïici, тереш!м!— деп жазыпты Бэну.— Bip алланьщ ез! кепйрсш б!здь Жалбарына снынган кулын 6ip 03Í гана ^ут^арар. Саган деген махаббатымньщ Magri жалындайтыны ¡^удырет: кушт! 6ip Аллага гана мэл!м. Дуниен! жаратушы 6ip сол гана Memg K8KÍperÍMe махаббат отын лаулатты гой. Дуниедег! TipmiAÎKTÎg 6api де coHHg ыр^ымен болады емес пе. Мен торга тускен жанмын. А л с е т узад жол кут<п тур. E p T e g aMipnïmig гуламдары харажы жинауга цайта аттанба^, бул жолы да салыц толеуден бас тарт^ан ^аншама nagbtpAbtg <^аны TorÍAÍn, ^аншасы тас gapagrbí зынданга T y c e p i 6 i p Аллага гана аян. Шам шаЬарыньщ ^а^пасы ашык кезде жолга шыгып K e T K e n c ig . Имам болса дшнен безгендерге, жeбipeйлep мен кап1рлерге к^арсы ^асиетт1 gaH майдан эз!рлеуде, суннттер болса шниттерге айбат шегуде, ал 6 a p í жиналып келгенде карматтардьщ кект< жауыгуынан ^ор^ады жене ездер! де от^а табынушыларды ^ыргын жасауга дайындалып жатыр. Acb:ggañcbíg, aMÍpmÍM. AAAaHbíg рахымы мол гой. Осыдан мен)ц алдымнан eciK ашылар кун болса, сен! 03ÍM !здеп тауып аламын, ОбупМ)). Ycag ет!п асыгыс жазылса да ак^^агаздыц бетшде айк^ын тускен жазу жатты. Бэну e3ÍHÍg атын жазбапты. Алайда Обу Hacip оныц ^олтацбасын айтпай таныган. Ойткен! ол ез заманыныц тамаша KemipMemiAepiHig 6ipÍHeH саналатын. Î^a3tp де ол Бэну хатына ygÍAe отырып, оныц бул хатты тунг! урейл) тынышты^а цула^ Tire оты- 46 ] ЭНУАР ЭА1МЖАНОВ

рып %алай жазганын кез алдына елестеткен. Бэнудщ тунд! уйк^ысыз етк!зген тур! бар. Урейленген, толкыган, Тана усталый ¡^ап, ха- тым ^олга тусш журе ме деген ^ауш болганы, сонды^тан ез атын жазбаганы байдалады. Ол к^ау{п пен ¡^атерден, урей мен к^алжыраудан боп-боз болган. Бэну жузш кез алдына ай^ын келтрдь Дуниедег: ец жа^ын, ыстьщ дидар. Сонау б!р жас шагындагыдай Обу Нэс1рд!ц журег! сыгымдала тусш, жи!лей со^ты. Ол ^улазыган жалгызды^ куйге тусть Озш-ез! ^олга алып, са- бырлы ^алып са^тау ушш басца жайды, Бэнуге байланысты ез!не ыстьщ боп кеткен мынау шаЬар жайлы ойлауга тырысты. Рас, ол Бэнумен ж т жолыгыс^ан емес, алайда, осы шаЬарда, неме- се осыныц тец!регшде журш, жа^ын жерде тас корганныц !Ш!нде Бэнудщ туратыны кец!Л!не медеу боп, кеп алацдамайтын. Тек ^аз!рг! сэтте, Шам шаЬарынан кетершде гана ол езшщ Бэнуге деген махаббатыньщ ете тере;ц екенш у^^ан. К^аншама одан Кутыламын дeгeнíмeн, онысы бос эуреиплш екен. Оз!н гылым жо­ лына, шындьщ жолына багыштаган адамга махаббат сержтес болма^ емес деп езш-ез! ^аншама сенд!рмек болганы, Бену кец^мн тойтарма^ болганы бэр! бекериплш екен. Дурыс айт^ан екен Платон ба ед), элде Сократ па ед!, бэлк!м Каллнкл шыгар. Ж е, ^айсысыньщ айт^анында емес, мэселе, сол улы гректерд!ц бфшщ: махаббат жолы — ек! жолдыц б!р арнага цосылуы, ягнн ек< «меннщ» жуптасып б!р «менге» айналуы, деген аталы сез!нде гой, деп ойлады Обу Нэсф. ^аз!р Бэну ^андай куйде екен, не ойлап отыр екен? Обден та- лаурап ^атты уй^ыныц ^ушагына енд! ме екен, элде кез жасы кел боп отыр ма екен... Шам шаЬарынан бул аттанып кетпейшше кe^g^л^орнына тусер ме. Тшт! сонан кей1нде к е ц ^ орныгар ма екен? Таусылмайтын кубылмалы дуние, сарай тецкер!стер!, д!нш!лдерд!ц езара ^ыр^ысы, ^улдардыц кетер!Л!с^ гулемдар арасындагы тол^улар... Бэну жацадан жнналатын хаража жайлы жазыпты. Opбip хара- жа жинау журген сайын шаЬардыц кептеген асау тургындары мен даланыц кедей-кепппк дик^аншылары, ¡^оленерш!лер!, малшы-жал- шылары наразылы^ б<лд!ргендер! уш!н сойылга жыгылып жатады. Халифтыц ^азынасын, жерг!л!кт! нмамныц, утм ет манаптарыны;ц ^азыналарын толтыру ушш жэне эскерд! жабдьщтап устау уш<н мал мен кус, астык пен курма, со;цгы дирхем мен и!р!лген жшке дей!н те­ пе кушпен жиналып алынады... Иэ, Бэну дурыс айтады, шаЬар ала;цындагы ^ан со^^ыга жыгылган журтты, етей алмаган салыгы упшн балаларын кулдыкка алган ата-ананы;ц куц!ренген кез жасын кермеу уш!н асыгу керек. Бipag Багдадтагы жагдай мундагыдан жа^сы ма дecegш^?.. УСТАЗДЫЦ ОРАЛУЫ I 47 I В

Астан-кестен дуние. К,айда барсац да 6 i p g a c ip e T . Ауы р ойдан ба­ сы ауырып кетт!. Тунг! ойлар, Бэнудщ хаты, айналада болып жат^ан ^ым-^уыт жайлар Обу HacipAi туй ы ^ а TipereH ед). Ол 6ipÍHmi рет езш Megipey мухит уст!ндег! ^улазыган, ескекюз жалгыз ^айы^тай сез!нд{. Жо{$, g y p r a g ойдан тук шы^пайды. Онанда бас трактаттарын ^апшыгына жинап салу керек те, шаЬар aAagbma шыгып журттьщ сезше g y A a g T y p in , болып жатцанды кез1мен K e p y i керек, онан a p i Багдад цайдасьщ деп тарта беруше де болады. Иэ, кэд!мг! Багдадца, эл! де кез! ï i p i а^ындары бар, эл! де «Мыц 6 i p тун» хикаяларын уйып TbígAañTbiH eAÍ бар Багдадца жол шегед:, ол хикаяларды мунда со- нау алгаш^ы халифалар тусында парсылар мен унд!лер экел!п, онан араб TÍAÍHe тэpжiмaлaнып, xaAbigTbíg жа^сы халифалар туралы ар- ман-^нялына сэйкес, эр! эд{летт!л:г!мен халык^а ^айырымды боп откен патшалар мен шахтар жайлы халифаларга улН-енеге етерлш еснет тургысында ^айта жagFыpып эцг)меленген-дь.. Багдадты^тар бала тэр!зд{, сол ертег!лерге нмандай сенед). Олар ез шэрмерш «Тынышты^ шаЬары» деп атайтын, ал тарих- та 6 a F A a A T b !K ,T a p A b ïg ip ÍT K t r y c i n i p r e c i бузылмаган, бейб!т заманы болган емес. Алайда Обу Нэс!рд! асы^тыратын тагы 6 i p себеп, онда «Абзал бауырлар мен эд:лет достарыныц» рухани жолбасшыларын ушырастырам ба, деген умгг ед! .. Осы ой оралганда Обу Hecip ep ÍK C Í3 езу тартып, алакрндарын Кушырлана ыс^ылап ^ойды. Жэне белмеге халдей шал к)рген кезде, ол оны e3ÍHÍg сурагымен бпрден абдыратып тастаган. — Достым, ceHÍg цольщда талай Ж!пт{в туЙ!Н! жатыр гой, сауда- герлерд! де, гуламаларды да жацсы 6ÍAecig, саган Шам шаЬарыньщ 6HAeymícÍHÍg гана емес, бук!л мусылман aTayAHHHg eMÍpmic¡HÍg кептеген к^упияларына дейш мэлпм. Ендеше шынын айтшы: мен Багдадта Обу-Сулейменд), Обу эл-Хасанды, Обу Ахмедт! жэне eg бастысы KeMegrep ойлы Зенд бну-Рифааны кере алам ба?.. — Оныц бэр! жарат^анньщ еркшде гой...— дед! халдей шал жэй гана. — Багдад шаЬары Шам емес те, халиф жерылшт! журтыньщ OMÍpmici жэне даналы^ пен а^ыма^ты^ты да ^оргаушы, тшт! мы- на б!здер халдейлерге деЙ!н, жэ 6Í3AÍ ^ойшы, анау Заратуштраньщ урпагы мен Будданыц кептеген табынушыларына дейш соган K ip in - тар боп отыр гой, ^адырлы мейманым... — «Маган жэрдем бере кор, досым, api бауырым. Адал есиет!цмен дархан ойга жетуд! yñpeTmi менЬ>,— деген Заратуштра. Мен coHMg сезш ^айталаймын. Шам шаЬарынан Багдадца к^арай жол пжжпекпш, ^айырымды уй иес!,— дед! Обу Hecip. — а{&ай жерге gapañ ¡^ашсам екен, ^алай ^арай бет тузетсем?» дегсн Заратуштра. КекеЙ1цде не барын Memg б!лмеген1м жен, В ! 48 t ЭНУАР ЭЛ1МЖАНОВ

Кадырлы мейманым. Мен гылымга табынган жанмын. AAJ!t4 J акыл-ойды;ц улы к^зынасына иел!К еткен адамга мен нендей жердем бере алар екем? Егер колымнан б!рдеце келер бД са кызмет керсетуге эзпжрмЁжН. ПЁГ'ек цаз^* гпфуа^ытта гЬ*агдад^а бужарар жол алые та ауыр. Карматтар тагы да бас кетерд). Барлык жерде к^птап кеткен солар. !^айда 6apcagAa gacHerri gypaHHMjg тогызыншы cypecÍHeH алынган: «А лла тагала езш е сенген пенделерд!Ц гумыры мен дуние-мулк!н алып, ^арымына оларга жума^ты берд!»— деген сездер жазылган KapMaTTapAHg жалауын Kepecig. — Бул сездер KeTepiAic жасаган зинжалар жалауына да жазылган ед! гой, олар да езд ер!тц дербес мемлекетш цурып, кулдыкты жо- юды талап етш, 6tpag ездер! кулдарга азаттык бермей, а^ыры содан куйреп ед! гой...— деп ^арсылы^ б!лд)рген Эбу Hecip. — Карматтар дуние-мул<к пен д<нн!ц кепке ортак болуын, харажаныц жойылуын талап етед!... — Илектер) орындалсын деЙ!к,— деген Эбу Hecip. — Мен cÍ3AÍg ce3ÍjgÍ3AÍ ест[мед!м, ^адырлы мейманым. MeHÍg багым, MeHÍg к^азынам, MeHÍg кулдарым! Жане MeHÍg дунием Кулдардыц меншЫ болмак емес. KapMaTTapAMg 6íp гана TÍAeKTepi жен.— OpKÍMHÍg e3Í гана табынар Tegipicí, сенер AÍHÍ болуы THÍc. — Алайда жаксылык атаулы бар адамга б!рдей ортак болуы T H Íc Кой, aramTMg жемЫ 6apÍHe б!рдей емес пе. Карматтардьщ бул TÍAeK­ Tepi де орынды гой. «Абзал бауырлар мен эд!лет достарыньщ» ÍAÍM нег!здер! де осы емес пе,— деген Эбу Hacip. — Мен бул añTgaHAapbtgAbt тагы да ест!гем жок, мейманым,— деп жауап датты халдей шал. Жане элг! «EaympAapMgAM да» 6ÍA- мейм!н, карматтарыднан да аула^пын, мен «мусылмандардьщ биле- ymici», ез!ме шарапаты THtn отыратын — HAbxaHHMg алдында бас иемш. Мен усынган сыйды Шам aMipmiciHÍg кабыл алганы уипн де бакыттымын, оган жау адам маган да жау. Е гер ез eg6eKTepigÍ3AÍ сацтауга маган калдырып KeTceg¡3, мен cÍ3re тун! бойы e3ÍgÍ3 задала окыган eKi еск! кггапты беруге e3Íp- MÍH,— дед! халдей ш ал ce3ÍH ж алгап.— Мен cÍ3AÍg eg6eKTepigÍ3AÍ Kemipin, соА кепнрмелерш сатар ед!м. А л колж азбаларьщ ы здьщ жолда cÍ3re еш кажет! болмайды гой. Ж oлы gы зды g киын болаты- нын айттым e3ÍgÍ3re,— деп ая^тады cesiH халдей шал. — Алайда бул сапар саманпдтер aMipmici Hyxga барып, Kepi кайткан жолдан киын емес шыгар,— деп дарсылыд айт^ан Эбу Hacip. — Онда CÍ3бук!л мусылман кауымыньщ aMÍpmici, бук!л шаЬарлар aMÍpmici халиф ал-Муктадирдьщ aMipÎH opMHAaAMgM3,— дед) хал­ дей.— Ал кайтарьщызда Багдадты айналып eTTÍgÍ3. — OHb!MHb!g ce6e6i болды. — Бену сулу гой,— деп халдей шал кулана кулдь— Буг1нде ол торда отыр. УСТАЗДЫН ОРААУЫ ) 49 t ¡¡В