Абай жолы 1 том

Майбасар, Жакыптардыц Алшынбай аты аталганда аял кылмай женелеттн себеб! осы. Алшынбай аты Абай бар жерде аталса, Майбасар ылги гана уялтып: —Цайын атацосы!.. Бул атыраптьщ улкет осы. Успне баса юрме!.. KipceH, теж^м ет,— деп тэлкек ныла 6eperiH. Жацагы МЫСКЫЛ КУЛК!С!Н1Ц M3HÍ де сол. Абай Майбасардын кулк!С!нен жасканып, Алшынбайдан кашкалактап жур едь EipaKЦунанбай, Алшынбай екеу1 еткен 6ip жолы буны едейшеп шакцртып алып, «уялма»дескен... Ж1птбоп калдымдеп журген шагыцда, ауыддагы келш-кепппктей уялтып, буктырып журген Алшынбай атын Абай оншалык ыстык кермеуш! ед!. Ал МайбасарменТелепберд1 сиякты немесе Жумагул атшабар сиякты, т1Л)не тыйымы жок мыскылшылардыц «кайын», «калындык*, «жес1р^деп Дщдэт ескерте берген сездер: Абайды, T inri, Д1лден!ц езш ойлаудан да жаскандыра беретчн. Цалындык жайын Абай ез!рше ылги жатыркай ойлайтын. K,a3ip кеше бойымен ушеу-тертеу! келе жатканда Майбасар Абайга бурынгыдан repi салмакты туспен карал, шынын айткан Kici тэpiздeнiп: — Мына мепнтпц тойы eiin, ic жецшейс!н. Юшкене кол босасьш. Содан соц саганайтатын6ip улкен ce3ÍMбар... Ашуланба, баламысыц? Озщ зщпттей азамат болдыц... Алшынбай аульша малды текке 6epin жатыр гой деймййц журт... Осы жолы Цар- каралыдан кайтарда e3ine 6ip мэслихатайтам,—дед!. Абай куццеп дагдысы бойынша, томсарды да ун катпады. 1штей Майбасардын HeHi айтпагын сезедь Конетн деген ойы жок. Царабас: —Айтам деперу кылганша, «айттым, басщдым^десещш, Абай оны сезбей келед: AeñMiciH? 1ш) бэрш сезед! буныц!— деп м!нбелете бастады. — Жэ, же! Осы ат мшпзгендей KepeñiH, тек осьшдаймен мактаганынды койшы, Tirrri, К,ареке!— деп Абай Карабастьщ иыгына асыла TycTi. Майбасардай емес, К,арабаспен e p x iH сейлесет!н. Жене Кдрабастыц 11л:н, М1нез1н жаксы керуын eai. Соццыктан ойнап, еркелей беретш. — Тек ic 6ÍTCÍH... айтканым айткан... Сен1мен ел1сейлесем. Сейлескенде бек сейлесем!..— деп, Майбасар жацагы сезшщ купиясынмолайтаберщ. Абай ишнен: <Юсыныекеммен акылдасып айтып жур-ау деп ойлады. Онда калжыц емес, шыныныц e3i 100

болганы. Неткен беле?..» деп, Абайдын к ей т бузылды... Элденеден... Эйтеу<р, осы жайды айтса, кед1мгщей катты мазасызюанады...Сейткен сайьшДщдедан кенщмен алысгайтусещ. Онын аты буган 6ip алуан зорлык ноктасы сияктанады. Кабагын туй1п, exi Ke3i жалт eTin, жактырмай караганы болмаса, Абай Майбасардай arara катан жауап айта алмады. Осы кезде булар Кунанбай петерше де жеттп, кораньщ imiHe nipin ед. Ыю-киютолып жургенаттылар, жаяулар екен. Мол кора- нын эр жер!нде уштен-терттен, тогыз-оннан топтальш, коралай отырып, келел1 сездер)н сейлесш жаткан даулылар... Старшьш, билер... Осы кепестердетергеу, бил!К, бата, серт, айьш, юне, тату- лык, араздыкта сез боп жатыр. Жиындагы жандардыц кепшипп Бошан тэр!зд1... Тымак, шапандарысоны баян eTinтур. Окта-текте рана Балкаш бойынан келген Дадан Тобыктынын улпс1 немесе Даганды Керейшщ кой жун4шекпет мен шошактымагы кершещ. Бул кен ауладагы топтардьщ ру-руларын, ки!мдер!нен баска тары6ip белплер! айкын бщщреж. Карабас Абайгаер рудыцатьша баскан танбасын да кеше куншз айырьш-айырып айтып 6epin ед. Абай кора ¡пннде келе жатып, ер топтын тус-тусына байлаулы турган аттарына карап, сандарынан танбаларын Kepin, 1штен танып келедь «Анау, «кез танба» дейпн кос денгелек - Аргын, Бошан аттары. Мына 6ipey «ашамай»танба —Керей. Ал ана 6ipey кек атше? Е, е, ол «meMim»тацбалы —Найманекен юй. Бул жакта Найман да бар екен-ау!..»дед). Ек! жерде араптьщ «шын» ертне уксаганTepe танбасьшдатаньщы. Абай тыстаосы жайларгакарай туспек ед1,6ipaK улкендер токтамады, 6epi де уйге юрд). Жакып алдымен журш кеп, К,унанбай отыратын белмен1НесМн ашты. Ушеу-тертеу! тутас Kipin, селем 6epicTÍ. Улкен жарык белмен!н ейпнен TepiHe шеюн кымбаткызыл кшемдер жайылган. Кдбырга атаульщакала сетмен жиналган iminrep, кесгел! жайнамаз, оюлап жазылган дугалыктар. Тесек-орын, кус жастык, Ж1бек шаршау, шштерлер де кеп. Уйде топсалы улкен устелд)ц жанында жуан- жуан ак жастыктарга шынтактап Алшьшбай мен Нунанбай оть[р екен. Мыналар даурыга селем бергенде, уйде отырган екеу1нщ ер!ндер! болымсыз ганажыбыр-жыбыр ericin, саранселемалыегь!. Келгендер К,унанбай мен Алшынбайдьщею жагынан жарыла отырды. Сейлеп отырган Алшынбай екен. C e 3ÍH y3 in мыналарга карап, аз бегелш ед1, Кунанбай: «Айта 6 epÍH¡3 ¡» деп ишарат етп. Толык, денгелек денел!, кызыл жуз, ак сакалды Алшынбай, ттрсек жен кара камзолдыц сыртынан пушпак iuiiriH желбегей жамылып отыр екен. Басында сургылт тусп сырма такиясы бар. 101

Цазакы такия. Сол такиясыныц eKi самайдагы жиепнен ойдым- ойдым боп тускен ак куйка кершед). Жацада кырылган ак шашы кайта теб1цдеп шыгып келе жатканмен, Алшынбайдыц тазын жасыра алмай тур. Би1к нырлы мурнын кетере сейлеп, Алшынбай eciKKe карап отырып: — Баймурын ез! де тыржындап, екпе сызын б)лд:ргендей,— дегенде, Цунанбай басын тез кетер1Пап, Алшынбайга бурылды. Алшынбай К,унанбайдыц сурланган жуз!не байыппен карал:- «Бежейш конакасыга шакырсам, Цунанбай жактырмайдыдейд!. Енд!менщказанымдь!даТобыкгыга билеткен1 ме Алшынбайдыц* дел, маган юна тагады, б<лем...—дед). —Анамен сейлесш пе ез1? Оньщ сойылын не дел согады екен Баймурьш, сонысын айттыма?.дел, Кунанбай жацагы 03ÍHTepic цып керсететш сезден атгап тусп. «Анауо дегет юм екен!н Абай бшед1. Алдыцгы к у т осы Алшынбаймен б1рталай сейлес!п кеп, аяк кезде К,унанбай Бежейге арнап 6ipкатты суыксез айткэн: «Бежей арыз 6epin аягымнан алганын койсын! Болмаса, сур шекпенд! кипзш, бойын кездеп, айдатканша токтамаспын!* дел ед1. Алшынбай мен осы К,аркаралы казагыньщ тагы 6ip жуаны Баймурын аркылы К,унанбай мен Бежей арасыныц шарпыскан сездер1 жур!п жаткан-ды. Бупн Алшынбай сондагы сездщ ецщп epici калай ауганын айтпакка келген болу керек. Баймурынныц Бежей жакты устагысы келет!Н! жалгыз жана^ысез емес, одан баскажерлерде, К,унанбайдьщэр алуанашу сездер1нен б1л1нет{н. Элп 6ip леп соныц сарыны... Оны К,унанбайдыц тыцдагысы келмейтш, устаскан Kicici дел Баймурьш емес. Окпелесе екпелей 6epciH. Оньщ exneci батса, Алшынбайга батады. К,унанбайды оншалыккайысть!рмайды. Еюнш!, Алшын­ бай Цунанбайга жацагыдай бщщрген! болмаса —«Сен ушш маган Баймурын туысканым екпелед* деп М1ндеткылатын Kicí емес. Соцгы жылдар бойында Алшьшбай, К,унанбайдостьиы талай сыналган. Туыстан да «кудалык*, «досгык* тэтп больш, екеу: 6ipi аркылы 6ipiHe келген жещл-желп! ауыртпалыкгы есептеспейт!н. Сондыктан алгашкы сез!Н элпмен тастал, Алшьшбай К,унанбай куткен жауапка кешт!. — Эуел! жауап сез!Н1ц 03tH айтайын, кей1нп шарасын акылдасамыз гой. Бежей анау сэлемше шапшып жауап 6epinTi. 102

«Кек шекпенй б)зщнмырзап!шкен жок, кулай тшкен. Юмкиер:н керерм13...^ дпт1. Баймурын ба, баска ма, дем беруил тапканы болар!..-дед]. Бул жауалты еспгенде, баганадан ундемей мелши1п отырган Майбасар, Жакыптар селт епп, кабактукситтп, ажырая карасты. 1штер1нен: «Мынау калай кутырады?» «Мынаны б)р тулен турткен екен!» «Мергау кетей4н деген екенсщ!.. 9 з обальщ ез1не!^—деген сиякты ажарлары бар ед1. Абай Бежейдщ не деген1н естуге ынтык болатын. Жацагы Алшынбай жетюзген сезге ол да кайран кадды. 1нпнен: «Кдндай ыза, кандай куй)ктен туган сез?.. Жене неткен ер?»деп ойлады. Кунанбай кайсар жауапты ес!т*п де, басын жогары алып, карсы терезеге жалгыз кез!мен кадалып карал, ундемей отырып калды. Сургылтжуз1 тунерт, каттыашумен карайьш баражаткан тер1зд1. Бепнде тук атаулысы бозгылданып, бш!не бастады. Осыдан баска не б1р дыбыс, не козгалыс, не б1р сезбен сыр берген жок. Барды ¡ипне жиып, буылып, курсауланып калды. Мунын беттне е т рет келдененнен карал еткен Алшынбай, тандана тус)п, суйс!нш калдь!. «Бер1к, берж! Буйреп без емес, тас болар!..» деп ойлады. Кунанбайды ез1 кер!п журген аткам)нер 1Ш1нде белекше баталайтьт б!р себеб!: осындай жердеп ерекше устамдылыгынан, бойын бермес туйыктыгынан болатын. Уй шлуназ ещ. Батна есж аддында, ауыз уйде калганКдрабас ес1кп акырын ашып, ептеп басып кеп: —Майыр кепт1, мырза. С1зге келд!,—дед1. Кунанбай оган да кыбыр еткен жок- Аздан сон ес!к ашылып, ецгезердей кызыл сары Майыр юрщ. КдсындаказакттлмашКаска бар. Сакалы шошайган, ез! кагылез келген арык сур. Бул тшмаш кунд)3-тун1 осында кел1п-кете береттн. Майыр Кунанбай, Алшынбаймен кол алысып амандасып боддыда, жерге отырмай, Кунанбай кдрсысындаты жалгыз орын- дыкка отырды. Улкен кек кездер! кылилау келген. бет-аузын кдлыц буйра сары сакал баскан. Шуйдес! кып-кызыл ек! катпар боптуратын. Муны казакатаулы ез атыменатамай, езге майырлар сиякгы, сырт белплер1мен атайтын. Жалгыз-ак, бурынгы майыр- ларды б!р-ак белпмен «сулу майыр», «сем!3 майыр» деп немесе бет1н1ц секшлше карап «таргак майыр» десе, мынаньщ сырткы тус4, туп талай ат атауга ез-ез!нен суранып турушы ед!. ЮЗ

Сондыкган мунын атын неше сакка MÍHri3in кеп, б1рде «ша- пь!раш* майыр, б1рде «жундес* майыр, 6ipAe «гнскен бас* майыр деп те атасатын. Кунанбай, Алшынбай айналасы оны акылсыз деген болжалмен, Ke6iHece, сол «гискен бас* майыр деуш! ед!. Бул майыр Кунанбайдьщдеген[не журе бермейпн. Эз бел, ез жолы бар. Сондыкган Кунанбайга жаманатты KepiHeTiH. Каркаралы деген округпц eMipmici — Кунанбай мен осы Майыр. Казак округл «дуано деп, мыналарды б!рде «дуанбасы* деп, кейде Кунанбайды «ага султан* дейщ. Кунанбай OKpyrri баскаратын приказдын бастыгы, Майыр орынбасары болатын. YmiHmi адамы —Kimi султан аталушы ед:. Ол каз!р калада жок. Майыр Кунанбайга Бежей жумысымен кеп ед. Кунанбайдьщ жацагы ашу успнде Майырды керек кып отырганыда сол жумыс болатын. Кунанбай мундайда, ойдагы жумсына кумшж1мей, тупа-тура KipiceTiH. Сол эдет!мен тез сез бастап: —Майыр, сенщ атац атыТобыкгы емес ед1. Осы Каркаралыга кеп бауыр тапканнан аманбысын? Бежейщ айдату керек, кагазын дурыста деп ем. Сары аурудай создьщ да кетпц гой. Соньщ жанкуйер1 сен болып, бауыр тартып, бауырьщ езМп жур ме осы, немене?..—дед4. Тесше карап, Майырдан жалгыз кезш алмай, сызданып отыр. Майыр «аудар!* деп, плмашка карады. Каска 11лмаш Кунанбай мен Майырга кезек жалтактады. Жупнген бойында кунысып, козгалактай берд!. Bip жагынан, орысша Т1Л! жеткМкт! болмаса, ек1нш! жагынан, ею улыктыц 6ipiHe-6ipi айтатын ашу сезд1 туп-тура жетк1зуден, ecipece, тайгактайтын. Эл! бегел1п отыр... Кейде жер шукып кап, кейде кымындап, козгак кагады. Кунанбай муньщ бегелген)не ыза боп: — Ей, Т1лмаш, осы саган «эке* дейш, жарыктыгым, тек дегетмщ тугел жетюзш1!.. 1н аузында отырган анкет торгай сиякты кылп-кылп еткен!нд! койшы осы!..—дед!. Торгайды айтканда Майбасар шьщай алмай култ Ж1берд! де, Кунанбайдьщашулытус1не имене карап, тэуба кылакадды. Ьшнен кулюден елердей кысылып отыр ед!. Абайга да бул тецеу аса кызык KopiHAi... Оныц кез алдына турымгай салып жургенде, ÍH аузында кылпылдап отыратын шакщак елестеп ед... Шынында, мына сорлы тшмашдел соньщ e3i сиякты. BipaKсезщц бел капы. Кулер жер емес. Абай Майбасардыц жацагы жецштек кулкщен кысылганын таныды да, ез бойын тежеп калды. 104

Тшмаш бегеле отырсадаКунанбай сезш жетюзген е,щ. Майыр саскан жоц. Саццылдаган зордауыспен кдтгы сейлеп, шубыртып кетп... —Эюмшшж еш кющен кек алу yrniH бершмейд б1зге... Бежей Ералиновтан тускен кагаз кеп, тексеру керек! Жене ол yrniH ренжитш юсшер де кеп. Айдатпай токтай тур!—дед1. Осыдан сон ею жагы да шапшан сейлесе женелт ет... — Суйтш, арпалыстырып устамаксын гой? Кездегенщ сол гой? — Жалгыз мен емес... Бурын ага султан болган Кусбек, Жамантайлар да солай карайды. TinTi, мына Алшынбай бшеттн Баймурын да солай ойлайды. —Олар KÍM? Б!рен-саран!.. Олар аздар! Жене кундестткпен суйтед!. Кеп елдщкеп aTKaMiHepi метц сез!мд! куптайды. Кермей отырмысьщ соны? — Аз болса болсын. Bipan закон — патша законы, олардыц куэлтн де тындайды. Олардьщ сез) де жетед1 жогаргы улыкка. —Жетюзепн сенсщ гой! Айыпкерд! сен устагансон, беласпай кайтед!?! —Кунанбай мырза, сен мен! айыптама уйгпп! Бул ею жузд1 семсер сияцты жумыс. —Бшемш. Койманныц сырын бмем1Н сенщ! — Ага султан! Орныцызды умытпаныз!.. EÍ3 екеум)ЗД! де корпус сайлаган,—деп Майыр трубкасын тутатьш алып, туре- гелш, уй 1Ш1нде ерльберл! жур!п кетп. Ашумен катты кызарып алганед!. Кунанбайдын енд1Г! жауабын Алшынбай айткызгысы келмед1. Дуаннын ек1 бастыгы будан epi сейлессе, урыска кетеин тур! бар. Ол орынсыз. Алшынбай ез адцында буран ырык, 6epyiHe болмайды. Кунанбай уш!н де жене, Tirni, e3i yrniH де залалды. Ол баганадан устелге шынтактап, кыбыр етпей отырган калпынан тез шалкайып: —Ей, мырза! Ей, Майыр! Сабыр етщдершИ—деп кдттыайтты. Алшынбайды жалгыз Кунанбай емес, Майыр да сыйлайтын. Талайкиын icre елденешеper icrec болган. Эл! кунгетуе шайыекдн жерлер! жок. Жене Алшьшбай e3i улык болып кермеседе, туптеп келгенде, талай старшынды, TinTi, кейде ага султанды да сайлау- шыньщен мыктысы болатын. Оныда Майыр жаксы бшед. Есеп тесу киын. Алшынбай ун кдткандатурегеп турган Майыр Кунан- байга кез киыгын 6ip тастап байкдп en i. Кунанбай да Алшын­ байдытындайтын Tepi3Ai. 105

Майыр танаурап, катты дем1пп, орындыгына кайта кеп отырды. Алкымында ал! айыкпаган ашу бар ед4. Дем) д1рщдей шыгады. - Сецдер булай шалкрыспаццар, ульжтар!.. Манул емес!- деп Алшынбай сейлей бастаганнан-ак каска чтлмашМайырга карай кисая Tycin айтып жатыр. - EipiHe-6ipin cepiKciH, ынтымакты болсац, ел билейсщ. Ынтымаксыз болсац, нецщ билейс!ц? 8з белец ез!це жетш, журт та калар, жумыс та калар. Угысып ¡стендер. Ал ездМцмен угыспасандар, мына б1здей, арадагы юсййц сезщтындандар. Ол жайы сол!..-деп, exi уклыкка кезек карап, екеу!тцде кайткан TypÍHацгарып ап, Алшынбай: —Ал жацагы акыргы жумыстарыца келеек, мына мен осы уйге, Кунанбай мырза, саган,- деп, Цунанбай жакка ыргала Tycin,— сол жумыспен келш отырмын. Бупн кешке шей1носы жумыстуралы пурсат бер1ндерш1! Майыр, Ka3ip сен кайта тур. Туракты 6ip жауабын 6yriH кешке мен жетк!зей1н. Сендер eneyin боп, осы жайды сейлегенд! эзфше коя туруга бармысыц? Соны айтындаршы! Осыны мен сецдерден сурап отырмын!—дедi. Алшынбай ецпмесшщ тусында К,арабас ауыз уйден камыс тегенеге толтырып кымыз экеп едь Шуцет келген сырлы сары тегене. К,аз!рде Майбасар, Абайлар дыбыссыз гана козгалып, устел уст)не аежаулык жайып, улкендерд!ц алдарына жылтыр сары тостагандарды толтырып кымыз койган. Беттцде азгантай гана курым белпс! бар сап-сары кымыз. аркар муЙ131нен ¡стелген уйрек ожаумен Майбасар сапырганда, кетрш!мей, шып-шып eTin шымырлап кдна толкиды. Дастаркан успне уш табакка сап ашыган бауырсаккойысты... Жацагы Алшынбай сез! аяктала берген кезде Kßpaöac ауыз уйден улкен табак ыстык ас окелд1. Бул дагдылы ет, куырдак емес, Кунанбайдыц кымызбен коса жейпн жаубуйрек деген тамагы ед1. Алшынбай сез)н аяктасымен К.унанбай Майырга да, Алшынбайгада асты нускап: - Жеп, ¡ше отырындар... к е т !—деп, бата кып бе*пн сипады. Меш!т салам деп, имам каз4реттермен кеп айкаскалы, Цунанбай Q3Í арапша окымаган адам болса да, д1ндар, такуалау кершершц жацагы бата кылгыш, бет сипагыш, «п!смщдашыл» машыктарын кеп ¡стейттн болган-ды. Алшынбайдыц елп сез!тц аягына ас кеп калганы 6ip сылтау болса, еюншщен, будан api сейлеген сездщ орны да жок Алшынбай Kipicin, «аякгап керем» деген соц, Майырдыцда ектей 106

крятын ж ет жок. Жайсыз шешсе, кейш керед!. Ал дурыс боп шеиплсе, мундай icii Алшынбайга бергеннен абзалы жок. Алшынбайга: — Айтканьщ дурыс, мен токтаймын. Жауабын ез1ннен кутемш...—дед1 де, келген жумысын тез догарды. Содан кейш 03ÍHÍH кымызкумарлыгына салып бес тостаганды уст1-успне жутып-жутып Ж1бер1п, жаубуйректен аз гана асадыда, коштасып жур1п Kerri. Тшмаш тамак аяцтаганша кетпей кеМндеп калып ед1, сол шыкканша Кунанбай жанагы сез туралы «лам» деген жоц. Аздан сон тммаш кетп. Содан кейш барып кана Кунанбай: —Парага жемсауытолган гой, елп гпскен бастьщ. Бет алысын кермейм!С1н? Баймурын аркылы Бежей, Байсал тыгындаган гой...—деп, баганадан жел!С1 уз1лмеген ойьшынб1ртуйМн айтгы. Алшынбайдын ойы да осы туралы ед1. Ол 6ipan Кунанбайдан repi арыракойлап, ойына ер тYpлi жайсыз куйктер тусш, куцпрт тартып отырган. Кунанбай ce3ÍHe шапшан жауап кайырган жок. Сарандап барып: —Парадеген 6ip cepi гой. Пара жемейтш улык бар ма, тэтр? Он-солынан кабат алып, кабат цылгып та кыбын тауып журмей ме? Мына жepдiн TeTiri ол гана болмай тур,— деп, бупн эдеш Кунанбайга езд1пмен айтпакка келген сезше ауысты. Кейде мандайTepiciHжиырьщкырап, ею кезш жумьт сейлей бастайтын едет! бар eAi, соган салып: —Мен осы кыбырдьщ 6epiHeH кез алмай, келдененнен багып отырган KÍCÍMÍHгой... «Тогыз кумалакгы ойнаушыданда келденец керпш келедЬ> деуин eAi 6i3AÍHби,—деп ез атасы Тшенш1 бцщ eciHe алып,—сол айткандай, Тобыкгы шнндеп ойындардыц ецщ баска 6ip белге шыгатын кез! жетп. Аякгамаса, насырга шабатын Typi бар!—дей тусш 6ip токтады. Кунанбайга кудасынын бул бет алысы окыс жаналык ед:. —Алшеке! Бежей мен БайсалТобыктьша аягымнаналамдесе, дуанга келш жагамнан алмакшы. Аянар жер1мкалмадымаосы?-^ дей 6epin ей, Алшынбай сол колын устелден аз кетере 6epin: —Алысар болсац, аянбассын. Алыскан сон о да аянбас. EipaK жанагыМайырды ацгарсаншы! Ол гана емес, ар жагындаанталап журген кешеп хан тукымы терелерд! ацгарсацшы!.. Сезкумар, белекумар Баймурындар аз ба?.. Соныц 6epi ага султандык колымызданмулдемкетпдепжурген жок Ылгиер кезеннен баспа кып, «турт сайтанмен» жур. Тепнде, ез басынмен байланыскэн 107

сездщ epuiireHi курысын...—деп, шет!н нэз1к жайгатуспал жасады* Цунанбай енд! тусше бастады. Баганагы Майыр да, енд1, Tirni, Алшынбай да Кунанбай, Бежей тартысыныц туб) - бас араздык екен1н туспалдайды. Бара-бара «ага султан басымен Бежейд4ц аулын шапты, ез колымен кыруар едщ киркэ матады... дурелед!* деген сездер беле боп, улгаймай тура ма?.. БежейД1Ц «арызы» деген — «аяспау» деген сиякты, эр жерден шац 6epin жаткдн жайдын бэр! сол думпуд!Ц белпс!.. Кунанбай Алшынбайдын жузше ойлана карап: «Ендеше, барынды айтшы!*дегендей, ундемей тосып калды. Алшынбай енд] Кунанбайга кадала карап отырып, ж т сейлеп: —Бупн мьша меш!т б т п , абыройынасьш отыр. Атагын кепке кетш жатыр. Соны кундейт1нде Kici кеп. Алдымен анау Kepnic, мьша жацагы Майыр кундейщ. К!Ш!реймейс)ц, KemipiMетесщ. Ак кец4лщ мулде агарсын. Муньщ да 6ip Кунанбайлыгыц болсын. «Hri жумыс успнде К1рбецнен арылам» деген1ц болсын. Ана Бежей агайынынды жау кьш жатка Ж1берме!.. Бауыр кьш касыда тарт, татуласшы осы!—дед1. Кунанбай кепке шей!н ундеген жок. Татулыкты Алшынбай сураганда, кай жауабын болсада ойланбай айту киын. Аныгында, бар Кдркаралы дуаныныцшын думшебайы осы Алшынбай. Кеп рудыц нелер улкен дауы да осыньщ алдынан тарайды. Одан бер! де ана 6ip кезде Кусбектей тере Алшынбайды екпелетш алган соц, ага султандыгьшан айрылган. Алшынбай достыгы аркылы аз ганаТобыкгынын Кунанбайы ага султандыкты алган... Жэне Бежейщ жау кып куа берсе, астын- да жатып та аягын шайнайтын тур! бар. Ануар солай боп барады. Онан сон ¡стесе Бежейге бул ¡стед!, Бежей эл! буган не 1стед!?.. Алшынбай сураса, бергеннен абзалы жок екен деген байлауга кеп ед1. Озд1пмен «тез келермш» деген байлауы емес eKeHi рас. Алшынбай емес, езге Kici айтсада буйпп тез кайтпас еш. Енщ мьша туе оньщ бэршен белек... Сол ceôenri Кунанбай беющц де: — Алшеке, айналаны Kepin, болжап айтып отырсын гой. Достыкпен айтып отырсыц. Ацгармасам айыпты болар ем. «Кдтпас-акпын* деп ед!м. BipaK жалгыз катыбас мен болайын ба? Акыры кудай бшс!н, e3ÍH 6Ú!, e3¡H аякта!—дедi. Сез сонымен 6iTri де, Алшынбай 6ipa3 отырып ушне кайтгы. Абай Бежей ушш ырза ед1. Tirrri, Алшынбайгада 1штей Konúii жьшь! тарткандай болды... Tyci суык, ракымсыз жаулыктьщ ецщ 6eTi жылынып, татулыкка айналганын Абай «yh* деп, KypciHe суйсМп кабылдады. 108

3 Осы сез болган кунн)н кеийнде Абай Каркаралы каласын жапа-жалгыз аралап кетп. Кейде 6ip imi пысып, жудеу тартса немесе 6ip нэрсеге ырза боп, Kenij!i ep6ice, осылайша жалгыз кетчп калушы ед1... Кун кепиыргенмен елi баткан жокекен. Кала желкеанцеп есем таудын карагайлы жотасында кызыл арай сэуле бар. Тау басында жел турды, бшем. Тогайсыз ашык жондарда сыргак кер!нед!. Жаяу борасындап, уйтки Tycin цызгылт куйын ушкынпайды. Кала 1Ш!ндежеле!, шынылтыр аяз б!Л)неш. Жайсыз суыцемес. Бойды ширыктырып, жинакы устататын жещл мезпл. Таудьщ калага цараган бетчн кеш келенкем баскан. Жакын жердег! жакпар тастардыц e 3i де каз1р кекыпл келецке imiHAe кеплд1рлен1п, алыстай тусш, тунге бей1мдеп барады... Абай ез петерлершен екнуш кеше узап K erin ед1... 6ip уакьггга пушпакайнальш, даурыга сейлеп келе жаткан жаяу топты керд!... Кеп адам болса да, itiimeH Абайга таныс Kici бМнбед:. KYлiciп, дабырласып сейлеп келе жаткан ылги жупыны ки1мш жатактар... Жаяу жур{стертен де каладагы каракет адамдары екет танылып тур. Бупн Абай кецип дуниен4н бар KepiHiciHeH б т м , жарастык !здеген 6ip мейр1мдш1к хал1нде. Жас, Kepici араластепс курдас- тай кул1ст келе жаткан топ Абайга кызыкты, жарастыкты KopiHAi. Ce6enci3 жымия KYлiп, осы топты Абай кеше ортасында анырып, тосып калды. BipaK топ imiHeHмуны байкап, елеген 6ip жандажок Аякгары шынь! кардышакыр-шукыр басып жакьшдап калды. Абай енш байкады. Бар топтыц ентелеп кэмагань! —улкен ак сакалды, кел)ст) карт екен... 0 3 Íде кулш, топтыда кудщр1п келе жаткан сол. Bip тосын гажап нерсе — шалды exi жагынан колтыкгасып кeлeдi. Шал e3i басын TÍK устап, mrepi басып келе жатканы болмаса, ешкандай бетбурмайды. Сейлегецдеде ешюмге карамай, тура бет алдына карай сейлеп келед1... Абай мынадай езгеше шалды бipтaлaй анырып, кайран кап турып зорга ацгарды. Карт сокыр екен... Топтьщмуны байкамаганы, Tinri, жаксы бодцы... Касьшан ете бергенце Абай да косылып, ере журД1. Осы кеше бойында жалгыз Абай емес, какпа алдында отырган, карсы келе жаткан KiciHiH6epi де шал тобына кызыгып, Lnece кeлeдi... 109

К ей тр ек келе жаткан 6ip бурыл сакалдыдан Абай: — Бул Kici KÍM, ага?..—деп ед1. Анау таццанып: —Е, б1лмеуш4 ме ец Шежжецщ?.. О недеген!ц?.. Бул —Шеже акын емес пе?—дед!. Шежен!ц атына Абай канык, 6ipaK керген! осы. Атын ести сала ол бурыл сакалдан сытыла женелш, топтын алдыцгы кэтарына mecin, Ш ежет жаксылап карап, сез1н тындай бастады. —Шеж1ке, 6i3re жур!.. Б!здщ уйге кедщк, М1не, айтып турган мына мен, Бекбергенм1н,—дед) 6ip кырма сакал жаяу... — Жо, б)зге барады... — Уа, койындар, мен ез1М алыстан epiin келемш!.. — Ой, не дейс4ндер? Шеж!кенн!ц тускен ум б13Д!К!!.. Аты б1зд!юнде тур!—деп, тагы 6ipey ун берд1. Осындай Kepic успнде топ тепе mpínin, токырап кдлды. Эрл:- бepлi еткен жург!ншшер тагы кеп косылып жатыр. Жацагы даурыкгардыц бэрш ecTin, токыраган Шеженщ e3i. Ол катты, ашыкдауыспен каркылдап суйс1не кул:п: —Уа, жарандар, мен 6ip аныл айтайын ба?..—дедi. Журт Teric кад1рл1 карттыц аузынан шыккан леб131н Kyrin: — Айт, айт... Шеж1ке!.. Уа, TopeciH езщ айт! —Уа, к.айда конасыц, e3in танда!—деап, анталай бастады. Шеженщ даусы бул дабырдын 6epiH баскандай зор екен. —Уау, осы жепзбепц—асьщ, жаймагьщ —тесепц гой... Ден ырзамын, агайын... 6ipan ырзамын деп кана коймаймын, осы жанагы «маган-маган» деп даурыкканьщньщ 6epine де барам... Бэрщнщ де асынды ¡шем... Шеженщ кемейще тас тыгыльш кала коймас енд] бул бес-он кунде... Сол сарайым cay болса, жан,агы ун бергенщщ тепе мурньщнан T¡3inтурьт, 6ip кун туст!к, 6ip кун конакасы жейм1Н... Ал Ka3ip болса, кун ызгырык тартты. Кешк1рд1, бшем. М етц Kepi cinupiMmi соза бермей, осы ец жакын какпаныц 6ipiHe бурамысьщ, экелер?..—дед!. Бастан берп сез)Н1д барлыгын куле тындап турган журт epÍKCÍ3токырады... Ец жакын уй осы кдкпасыныц алдында жиын турган уй ед1. К,ора Heci кдлбалактап, 1шке карай жупрш кетп. Жиын таркай алмай, Ш еж ет кимай тур. Цонакдсы жайынантоктамтапкан елецщ Ш ежетц 6ipep ауыз C03ÍH ест!мей кете алатын емес. Ш еж етц кдсында турган 6ip картац Kici акьшга козгау салгысы келд!, бшем: —Уа, Шеж4ке, дуанга жаца кедщц гой, мундагы дакбыртгы ecTin жатырмысьщ?—деп ед), Шеже: — Е, е, айт! Не дейд)? Не деп жатыр дуаньщ?—дед!. 110

Жацагы кдртац Kici нала жацалыгынан хабардар екен «Нунанбай салган меш!т 6irn. Алшынбай, Нунанбай соны той етпек жэне ага султан К,унанбай агайынымен б тсе п н бопты. Улык пен Алшынбайлар табыстыратын бопты!»—дед1. Абай мына сезге аса кдйран болды. Оз экесшщ атындел мьша жерден естимш деген жок ед1. «Меш1т 6ip cepi, Timi, оньщ араз- куразы да иен журткд мел)м екен-ау!»—деп танданды. —Е-е, араздасам деп, улыктыгынан айрьшьш калмасьш дейш гой. —К,унанбайдьщ камкоры Алшынбай бопты гой. — Эрине, бэр-бэр1Н жалгастырып, cenTecTipin журген сол Алшынбайлар... —Тобыктыга абырой enepin, улык кып, уске шыгарьшкойган да сол ездер1. —Енд1, мше, Тобыкгыньщ жемпаздары касаптьщ да сем1зш. лапкен1Н де кызарганын куртып барады. Осы мандагы кос атаулынын да кысыр тайы мен ту биелерш тугел жемей кететэн емес...—десецц. Шеже осы жайларды куле тындап турып, 6ip кезде оп-онай елендете коя бердь Ашыкдаусы санкылдап: Болыпты 6ip аксак таз жэне соцыр, Цуранды мысык сопы молдац окыр, Болганда аксак дария, сокыр карга, Ортасын дариянын карга шокыр,— дед1. Журт тепе ду eTin кул1п ж!берд!... Шапшандыгына, айткыштыгына кайран боп тандай каккандар да бар. —Аксактазы —Алшынбай... —Сокыры — К,унанбай. — Не кыл дейс^н? Ал кайтпас кэрщ жалгыз ауыз елецмен жайратгы да салды!—деп журт жапырлап сейлеп жатыр... Абай бул сездерден катты уялып кысылды да, шеттей берд1. Осыкездеуйиес1шьвът, Шежеш ерте6epinед<...Жиынтарамас- тан бурьш Абай жалгыз бел1нш, ез уйлер1не карай асыга женедщ. Темен карап келе жаткан Абайдьщ кулагынан жана^ы 6ip ауыз елец ел) айыккан жок Бар ce3i ес!нде... 1ппнен кайта-кэйта айтады. Жатгапапты. Мынау жалгыз ауыз елен багана, кун! бойы кумбездей боп улкен KepiHin отырган ек1 рудын ек1 шокысын 6ip-aK согып, жермен-жексен стп. Тайпитып кеткен сиякты Kepimu. Ill

«Алшеке, Алшеке* дегендер! — «аксак таз* аталды. Ал- шынбай сылти басады, аксак екен! рас. Ал «ага султан*, «мырза* атанган ез eKeci — «карга!*. Кандай карга? Карка- ралыньщ ен байлык, ел дариясыньщ жалгыз epKeci. Жаксы, жайлысын жапа-жалгыз кызыктап, шокып жеп отырган карга !.. Элемде сезден купгп не бар екен? «Сез ецмемннен етеш гой* деген Кдратайдьщ тагы 6ip тапкыр сез1 есше тустт. Осыццай ез ойымен e3i боп, ¡Ш1нен аса катты тенселткен 6ip кушт! сезген Абай кеш ет де, кешедег! журпнш!н! де ацгармай, кермей келе жатыр. Bip пушпаккажакындап калган екен. Дал бурыштан бурылып, буган карсы шыккан уш аттыга кез1 тустт. Адырып тура калды да, тез таныды. Келе жаткан Бежей, Байсал, Байдалы екен. Ортадагы тулк! тымакты, курен тебел атгы — Бежей. Ак сур жуз! жабьщкы. Коцыркай мурты менен сакалына кешк! аяз кылау салыпты. Абай токгаган кэлпыцца бойын тез жиып, аттылардьщалдына жумысы бар ююдей келденендеп кеп, тосып турды. Аттылар муньщ козгалысын окыс керш ме немесе таныды ма, аттарын баяу бастыра бастап ед!, жакындап тустас келд1. Сол уакытта Абай улкен ыкылас бшд!р1п, айрыкша 6ip тагзыммен тес)н басып, катты дауыстап: —Ассалаумагалайкум!..—деп селем берщ. Медреседе жургенде: «Кешеде Ka3ipeni керсен, осылайша тагзым ету керек* деп халфелер уйретуш! ед]. Абай кептен 6epi ешюмге буйт!П селем 6epin керген жок. Каркаралыга келгел4 Бежейдщ KepiHreHi осы. Шешес1Н!ц журердеп сез! eciHe туст! ме, болмаса Ka3ipri кец)л куй!не сай келд! ме?.. Калайша буйттп едеп шыгарганын Абайдын ез! де бакамай калган-ды. Эзге казактан белек, мына сиякты, 6ip алуан сыпайылыкка Бежей оц назарын салды, бшем... атыныц басын тежей 6epin: — Уагалайкумесселем, балам!..—деп токырай калды. Байсал Абайды жаца таныган ед1. Жактырмай, мурнын тыржитып: —Эй, мынау екен гой, же, журил!—деп, атын козгай 6epin ед1, Бежей: —Токташы!—дед:. —Ей, сол антурганныц баласыньщ сэлем!н алушы ма ем?..— деп, Байсал Абайга кабагын туйе карады. 112

Абайдыц ек1 бет1 ду erri. Окыс жалын бел емес, imiH де шарпып еткендей. Юнелап, ренж:ген жазыксыз баланыц отты кездер! жарк crin, Байсалга падала карады. Бежей Абай куйн жаксы таныган сиякгы едь Байыптап царап алып: — Балам, жен!нд! айтшы, 6i3Ai кореец, селем бердепекец айтып па ед), жок езд1пцмен ¡стед!Ц бе?- дед1. — Беж1ке, екем емес, 03iM6epin турган селем!м cbre!.. Абай болса, кущцзп езш кец!лденд!рген куй:н умытпаган болатын. К,аркаралыныц кейб1р кеше казагы еспген татулык жайын Бежей, Байсалдар эл1 еспген жок-ты. Жаца кешке жакьш гана Алшынбай бул ушеуже Kici Ж1бер1п, ез петер1не аска шакырган екен. Не сез барын бымесе де, соган аттанып бара жаткан бет) осы ед4. Абай жауабын еспген сон, Бежей ыкыласпен нарай тус4п, жакындады да: —Экец айтпай, e3in бшген болсац, батамды берейш. Кез1ннен жаксы жанар керд!м гой, шырагым!..—дед1. Байсал бул сезд! де жактырмай сырт карай 6epin ед1, Бежей онын козгалысын танып: —Ей, Байсал, сен бата бермегенмен, мынау болайындептурган бала гой,—дед1 де, Абайга бурылып: — Ещйпнщ жуп сенде калар, балам! Жолын болсын!.. Жалгыз-ак езгет берсе де, екецнщ каттыльнын бермесш!—деп, бепн сипады. Абай да Бежейге кддала кдрап турган кэлпында бата кылып, беттн енпап ед1... Аттьшар журш ксгп. Байдалы баганадан ундемеген едьЕдщ гана Бежейге карап: —EKi кез! сексеу!лдщ шогындай жайнап тур екен езж щ . — дед. Абай турып-турып барып кана козгалды. Шын ба? Шын айтты ма? Жок, елде, Байсалдын каттылык, аямасгык MiHe3i балага ауыр тимес1н деп, жаны ашыганнан айтты ма? Бежей не менмен мундай жаксы бата берд1! Ойда жоктан, оп- ондйдан, осындай таудай улкен сый бола ма?..Мырзалыкпа? Жок, елде, Абайды аз бшее де, тез таныганы ма? Улкендер кереген, таныгыш, сыншы гой! Шынымен-ак танып айтканы ма?.. Олай болса, Абай жаман Kici емес, жаксы Kici болмаккой!.. Бул жайды ойлаган сайын балалык 03iMmMiri катты ырза болды. Абайдыц imi ала кызып, 6ip турл1 куана серпипп, тез-тез кулаш cepMerici келгендей. Элдекандай epic ¡здегендей. 8-78 L 113

Енд) асыга жур:п келед). Кун na3ip ымыртбопты, оны да жана байкады. Ею кеше адасып, пэтершен асьш Keiimi. Муны да жана 6ûmi. Кайта журд[. Ауылда жургенде кысы-жазы ден басында ететтн кеш, каз1р тагы да 6ip езгеше боп серп!лт!п, ез куатын айрыкша б!лд1р:п, Абайга катты эсер етед1... Эз! салмаса да, Абай каршыга салган улкендерд1н насыпа еткен жазда кеп epin ед{. Сонда ымырт жабыла бергенде, апак- сапакта, кеш карануылыгыкоюланган сайын, кек каршыга, ерттей каршыга, секунд санап жалындай шалцып, жайнай беруш! ед[... Абай ез ойын, ез KenLiiHin куМн мына кеште дел сол шабытгагы 6 eTi кайтпас каршыгадай сезд1. Бупн 6ip турл! cepreKTiK, сез)мд!Л)к бар... ' Озге кундерден дел бупнп кунтн. уакигалары елдекайда белек. Кунд:зп екелер, елri Шеже, жанагы Бежейлер... Bip Кдркаралы каласыныналакандай аясыныц ¡ш!нде болганмен, осы адамдар арасы соншалык керегар. T in ii, дуниен!ц терт бурышындай алшак жатыр. Bip жерде куш, 6ip жерде енер, 6ip жерде м!нез... Аралары жене 6ÍTÍMCÍ3 боп, ер салада жатканы Heci!.. Bepi 6ip орынга жиылып, ынтымакпен бip арадан табылса не етер ед1?.. Бул ой Абайга ец алгаш келген ой ед! де... жене, T in T i, ез ойы сиякгы кер!нд1. Аныгында: «акьм, найрат...*, «акыл мен ба- кцт, байльщ* дегендердщ езара дауы, таласы деген «парсы, TYP'K » ^ ¡ н д е п к !т а п т а р д а н б ы л т ы р л а р 6ip о к ы г а н н а к ы л enrÍM eci бар-ды . Каз1рде Абай соны ем1рдеп тапканына да ден ырза... Оз акылыментапты... Тапты да: «Осыньщ6epi 6ip жерде, 6ip кеудеде, 6ip адам ны н, !Ш1нде б о л м а к к а л азы м ...» д еп , е з ге ш е 6ip сен1мд{ байлау жасады. Осы оймен катар, езш осы Каркаралыга келгел1 катты ecin, улгайып калган Kici сиякты керд1. Талай жанды Kepin, талай сездерд1 укгы... TinTi, Шеже акынды да ез кулагымен ecirri. Талай ру, талай жерлерд1 де б)дщ. Тыстан аса кецщщ эсер алган Абай ымырт ебден жабылгацда Майбасардьщ n e re p iH e кеп K ip in ед1. Ауыз уйде eTiriHiH: e o n e c iH e кдткан карды Абай бупн езге кундерден капырак, ширактепюлеп TycipAi де, табан ы н ж ьщ цам -ж ы лдам суй к еп , суй р ете с у р п п , т е р п уйге K ip in кедщ. Eni 6eri Kemni аяздан кып-кызыл. Улкен Ke3ÍHÍn ак-кдрасы ап-айкын боп, жалт-жалт erin, ширак 6ip оттылыкпен карайды... 114

Уйде Майбасар, Жакып бастаган туган-туысцандар кеп екен. Багана тайдын ет!Н жей алмай кеткен жиын, енд1 шындап ниет кып, кайта тепе жиылган тер13Д1. Улкен сары самауырды жана ортага алысыпты... Шайды «сорап-сорап» тартысып жатыр... Майбасар Абайдыц тус!не суйс1не карап: - Абайжан!Тонуан жокпысын, кайдажурдщ! Кел, шенпн, шай 1Ш!Пжылыншы!—деп, кагыла бер!п, ез касынан орьш босатгы... Абай асыкпай шешж!п болып, шайга кеп отырды. Жакып шайды сштей тус1п: - Бол, бол! Шайды тез-тез 1Ш1п, ез1р отырындар, жМттер!- деп, барлык жиынды асыктырып отыр екен. - Рас, рас... Наратай! Ызгутгыдан хабар кел1С1мен, женелу керек...—дед) Майбасар да. ^ - Е, ас эз!р, уй ез1р... «Жасыг» намазьшан сон келед1 дед гой конактарды... - Ол намазды жана меш1т 1ш1нде узак окитын да шырар... . Е-е, енщ Хасен молда жана имам болганы осы. Бул намазды тезбтрекоймас... - Бесе, «Ясин» мен «Тэбарактщ» б)рш окымай не бопты? Озш макамдап окымай токырамас!— дес^п, куле тусш Телепберд1, Бурахан, Жумагул сиякгы жас ж ттгер шайдан оп-онай шыга койгысы келмей отыр... - Эй, не айтасындар, тетр!.. Тез болындар! Оздерщ жана меш)ттеп намазга бармаймысын, еуел!?.. Майбасар, бармаушы ма ен намазга?- деп, Жакьш кайта дегб1рс!зденд1. Майбасар дел намаз ушш онша асыга коятын тер)зденбед1. Мойын бура бер!п кул)п, Абайга карап: - Е, жанагы кальщ жиьшнын ¡Ш1ненмеш1Т¡ппнде орьштией дейм!с:н, тей!р!Тер1не кетсен конак шыкканша уйге жете алмай каласыц... Онда Ызгутты: «К,онактан бурын келмейс!Ц<> деп,' бауыздалып елсж...—дей. —Е, шытарауызга, жакьш жерден-аксапка юрсец болмай ма... Бармасакуяткой! Титл, мырзабшсе, урсьш журер!..—деп, Жакьш куд1к айтып ед1: —Мырзаца «бардык, окыдык^деп ет)р[Кайта саламыз...—деп, журтты ду кулд1р!П Майбасар,— жарыктык меш1Т жаксы болранмен, босагасындакайда отырам... Намаз окимындеп, еншец ки!з тебе Бошан, Кдрашордын саптамасын кузетем бе?.. Соньщ жалпак табаны баскан жерге бас коям ба?— деп, намаз жайын б1ржолата кылжакка сала бастады. 115

Абай Майбасардьщ уп-улкен басымен балаша кылжактап отырганына кызыгып куле бастады. Дел меннт ашылгалы турган жерде жене Царкаралы елш1ц бар шонжарлары соцца жиылып, алгаш намаз оцып, Кунанбайга алгыс айтатын сагатта Майбасардьщ былайша кьшжак еткен1н Жацьш жакгырган жоц сд!. 1ш!нен: «Дагдылы, бейп1л ауыз, М1незс1дщп»деп ойладыда, езге кепке бугшп кепгпц ерекше кеш екенш ескертпек болды. —Бул мешгг, 6ijie бшсендер, 6¡3R¡nмырзагада, онан соц, осы отырган бэрще де зор абырой эперет!н меш!т кой, жарыктык'- дед:. * Майбасар бул туста кайтадан ныгызсып, дардия Tycin: * ^ с о н ы айтсацшы!.. Душпан атаулыньщ аузына кум куймай ма, бул меш!т? Бэлем. Бежей де осыны сезген болар Татулыкты ¡здеген тэр1зд1 гой!- дед!. Татулыкты KÍMi^ereHi буларга мэл!мс!з ед1. EipaK К,унанбай айналасы. «Бежей ыгыпты! Бежей елi жетпес!н бшш, татулык сураптъ!!* дегецщ енд1 осылайша бастамай отырмайды. Ондайды алдымен айтатын, эрине, осы Майбасарлар. — Байгус Алшекец де дос-ак кой! Б:зд1ц мырзаныц анык ттлеу1, адал жакьжы сол бакыр гой...-деп, Жакып Алшьщбайдьщ куцщзп мшезш еске алып ед:.- Цызганады... Абыройьщцы тере- караньщ бар желауызы кызганады, TinTi, улык та кызганады. Адцымен елп Майыр кызтанадыдед] гой... Дуп-дурыс кой, меш!т салып, абыройы асып, елд! алып, Едищ{ алып бара жаткан сон, ез)мнен иыгы асып ырык бермей кетед!,- дейд! гой Майыр. — Майыр, nicKeH бас, кызганудан бурын еуел: Бежей, Байсалдан параны да сокетыгой !.. Сол гой оныц ектеп отыргань^ кулкынын танымаймысьщ?..- деп, Майбасар езшщ кунд1зден байлаган шешуш айта кеп,- Ал енд! Бежеймен тътуласу да осы бупн кешке болады. Осы намаз, осы астьщ ус-пне олар да келед! оны eciTTiH бе?—дед!. ' Дэл бул арасын Жакьш та, езге бунда отырган жшттер де еспген жок ед1. Абай да бшмейпн. Bepi де аз антарыльш калып, штершен Бежейд)Цбупнп татуласа келепн ninnmH Kepiici кедщ! Майбасар осы жаидьщ бэр1не токмей!лдене Tycin: —Бар жаксылыкгыцбасьщда, эйтеу{р, 6ip Алшекец... Берген м м адал, адал гой Алшынбай аульща!- дед! де, кдсыцда отырган А байга И1Л1цк1реп, тене Tycin: —Укрлц ба? Бэлем, осы жолы бармай кутылшы кайныца!— деп, Абайды тагы колга ала бастады. EipaK Абай дэл осы жолы 116

бурынгыдай жасыган жок. Эншей1нде, бундай топ шпнде Майбасардьщ осы кэлжьщынан терлеп-тепш)п кысылатъш болса, 6yi'inri кеште олай емес. Уйдщ imi Абайга карап ацырын кул1се бастады. Майбасар Жакыпкр нарап кез кысып отыр ей... — Майеке, тагы бастадыц ба, бармаймын, TinTi!..— деп, улкендерге бурылды да, кул1П койды. —Эй, жаман!.. Жаман бола мадеймш, осы ппрюн!«Олйттрюж берген con, eni куйеу жата ма?» деп, e3in калайсын? Иеп ителпн)ц тамагындай боп улп!лдеп кел1н отыр анда. «Келмей кегс1НШ1, бэлем!<>деп ол ceHi сынап отыр осы жолы. Озщ суйекке намыс болатын жайды ойламасацкерек мулдем!—деп, Майбасар Абайды шындап айналдыра бастады. Абай елi де кысылмай, куле карап Майбасарды мыскыл еткендей мырс етп де, арт жагында турган домбыраны алып, дацрылдатып тарта бастады. Жауап каткан жок. Майбасар жауап ала алмай аз отырып, кайтадан кадалып: —Ал айтсацшы!.. Кдсыца жолдас кьш мына отырган барлык атпал ж!пттерд1 ертем. Тек емеурш!цщ б4лд4рш4!—дей­ —Майеке, койыцыз деШм!.. — Уа, Tirrri де коймаймын!.. Б1лд1н бе?.. —Япыр-ау, осы ci3re тусер олжа бар ма? Тым курыса, жецге болсацыз 6ip cepi ед4!.. —Жецге болмасам, жецгеден артык айызым кансьш!.. Абай к ул т жiбepдi де, 6ip ерекше ойнакы тентекпк тауып: — Осы 6ip емес, eKi емес... шын коймайсыз ба?— деп, домбырасын токтатып, алдына келденец салып, Майбасарга кадала карады. Кул!мс1реп караган улкен кездер1нде аса 6ip кызулы жалын кер1нгендей ед1. — Ал, коймадым!..—деп Майбасар, «кайтер екен» дегендей еж!рейе парады. Абай ез1 керген Ш ежетц калпына сальш, кулымдреген кезш сыгырайтып, басын жорары кетере 6epin сокуырта женедщ: Уа, кой десе, 6ip коймайсыц Аз болды ма, Майеке, Осында керген кызыгыц? Keprin жеп-ак журс!н гой, Наркаралы халкыньщ Жал-жаясын, шужыгын. Алган, жеген аздай-ак Тать) б^pд^тауыпсын.. 117

Уа, Алшынбайдыц кызы к:м? Адацтамац сертщ бе, Осы enip^n e.nÍHÍn Жуйр:г: мен жортагин? Айтпай-ак койсад не етуцп ед:, Соцца да бар ма ед ортагыц? Гуж-гуждеп 6ip коймайсын, Букасы ма ец кашырар Сол ауыддыц торпагын? Б:ле бмсен осы сый Жетер ед:, цайнага, Орайы болмас колканыц...— деп сацылдап кул:п, Абай Майбасарга карай жантая кетт:. Уйд:ц :ш: epi кайран боп, epi суйс:н:п, каркылдай куле жонелдь Майбасар кь:сылганнан, унс:з гана лек:т:п куле 6epin, Абай б:т:рген уацытта, басын шайкап, дымы курып, боктап ж:берд{ де: - Кап! К,ап! Мына жаманньщ кылыгын-ай!.. Енд: кайтпм, бет:р-ау?!-дед:. ' Абай кул:п, мыскылдап: Бол, ататын болсац елецмен ат, Майеке, ейтпесе, тындамаймын!—деп, басын шайкады. Ал белем, сонынан кдлмайсыц!.. Алар сыбаганды алдын,ба?.. Шок!.. Шок ендН..- деп, Жакып кып-кызыл боп, imeK-cmeci катканша кудщ. \" мына Шаншардыц жиен:!.. Улжан жецешем-ау, сен: буйтюзш огырган... Белем, ауылга барган соц сыбагацдь: 6epepMÍH шешеце айтьш!..- дед: Майбасар. Телепберд:, Бурахандар да мына сезд:ц терк{н:н угып: - Бесе, нагь:з Тонтай! - Тонтайдыц жиен: гой !.. - Сайкымазак шаншардыц шанышпасы гой мы нау!- десед1. ' - Уа, бул еленд: б:р жерден койнына салып экелд: медетм?! Олецайтушы ма ед:, бул жаман?..—деп, Майбасар ел: кайран боп отыр. Шынында, Абайдыц елец жазып, елец айтатынын бул улкендерд:ц керген, сезген: осы гана. Абай e3ÍH¡n калжыцынан мундай улкен есер боладь:деп ойлаган жок ед:. Ецщ кайтадан ез- ез:нен кь:сьшыцкь:рай бастап: 118

- Оз элещ м емес,—дед! мынау улкендердщ шамасын б!раз цылжак еткендей боп,— багана кешке Шежен1керш ем, соньщ елец1,— дед1. Уйдеплер нанар-нанбас боп, жапырлап сурастыра бастаганда, Абай б1р калыпты кул<мс!реген жузбен сыр б)лд!рмей отырып: - Осында б!р Майбасар деген агам бар. Кунде суйттп маза бермейд!, соган жауап уйретш! деп ем, сол юс1 уйретп,—дед). Шежен)ц баганагы мыскылшыл, ойнакы, ащы KYЛK!ci Абайдьщ цаз!р кез алдында. Жацагыдай Майбасарды жайратып салганына Абай ез! де ¡ш)нен катты ырза болатын. «Шежеге уксадым-ау!.. Шындап уксай алар маекем?!»- деп, ¡1И1нен нызгана цумартцан жай бар-ды. Уй 1Ш1 муныц «Шежео деген сез!не шала нанып, жацагы окыс м!нез1н ел1 тамашалап отырранда, сырткы ес1к ашылып, жылдам басып Кдрабас кедщ... Дырдутез басыдды. Кдрабас уйге басын суга бере, табаддырыкуан атгамай, даурыгып: - Болындар! Намаз б!тт!! К,онактар мырзанын петерше бетгегел1 жатыр... К,аратай мен Ызгутгы жетсж!- дед!. Ал тепе, шапшан!—дегенде, уйдеп журтдурк турып, асыгыпктне басгады. Абай негыларын б1лмед1. Ойткен! Жакып буган: «Сен конак кутш, табак тасуга жарамайсьщ, ал екен, касында улкен юешерментагы ддогыраалмайсьщ... Орынтарболар. Одандабупн осында жатсацшы!»—деген. Абай ез1де осыны «тапкан акыл екен» деп ед. Б^ракМайбасар менЦарабас: - Е-е, ец болмаса конактарды керш, селем бер!П кайт! - Мына шаЬардыц кеп конакты калай сыйлайтынын кер1п кайт!..-дескен. . Эзге журттан кей^ндеп калса да, Абай жацагы сонуы сездерд^ б!раз орынды кер^п, акырын аяндап экесшщ уй1не кедщ. Жалгыз кел1п ед1. Озге барлык улкендер ки!не сала асыгып, калбакгап, жылдам басып кеткен екен. Узак намаздын, артынан тунп аска карай шабыттанып козгалган журт Абай келгенше тепе орналасып калган тер1зд1. Цора ¡Ш1нде кутуш1лер, аспазшылар болмаса, езге журпнш4лер жок* Б^рак какпаньщ iшi-cыpты толган ерттеул! ат екен. Тунп аязбен устер1кылауланып, шацьпыптур. Эдем! шана мен камыт-саймандары сыкырлай тус1п, жегул1дара аттар, пар- пар аттар да кepiнeдi. Ылги жаксы жен,1л шаналар... Бул кала байларыньщ атгары болу керек. Сецсец тондарына оранып, шана ¡ш1нде калгып отырган б!рен-саран кеш!рлер де байкалады. 119

Улкен агаш уйд:ц корага шыгатын кец eciriHe карсы юшшеу ас уй бар ед]. Соныц eciri дамыл таппай ашылып-жабылып жатыр екен. Табак-табак ыстык асты жацагы Майбасар пэтсрнщеп Ж1Г1ттержупре басып тасып жур. Ас уй мен цонац уйдщ арасында Мабасар, Жакып та царбаласады. Уй ¡Ш1нен конак касынан буларга да орын тимеген екен. Барлык ас жакты баскарып журген Ызгутты. Ол: —Былай... Бас аягыцды!.. Эпкел! Бол!.. Бол шапшан,!—деп, Майбасар, Жакыптаргада шолак-шолакбуйрыктар беред!. Жещл бешпет imiKKHin, бмепн сыбанынкырап алран Ызгутты ацшыдай шапшан, ыкщам. Цунанбайдыц бупнп конагьшан аяран жаны жок сияцты. Абай улкен уйге KiperiHecitoce такай бергенде, карсы алдынан Казак.най жупре шыкты. Ас уйге карай ушып барады екен. Оган жол 6epin, енд! Kipe берей1н деп ед{, арт жагынан: — Былай, былай тур!..— деген Ызруттыньщ катгы буйрыгы ест!лд!. Eni колдарына ек!-ек1 улкен жасаулы табактар алып, Бурахан, Телепберд!, Жумагул, К,арабастар келед! екен. Абай тары токтап, жол берд{. Дел касынан буы аспанга шыгып, табак-табак ет етш жатыр. Ылри 6ip тур<лген казы, тецке- pijireH жас куйрык, сиры алтындай балкыган жал, жел!н май- лар... epôip ек! табактьщ 6ipinae, елпн!ц ycTÍHe 6ip-6ip ко- ныр бас орнапты. Буларды Kipri3in ж1бер!п, Абай енд] уйге карай козгалайын деп ед1 , уй iniiHeH тагы 6ip нерсемен кар- баласып, Ц аратай шыгып келед! екен. Ол Абайды, TinTi, кагып кете жаздады. —Ой, туздыктарыц... кайда?.. Жеке коятындарыц кайда?..— деп келед! екен. — Бар! Бар туздык! Эне! Mme келед!!— деп, Ызгутты К,аратайды кайта кайырды. Абайды бул екеуш1ц eciK алдындагы карбаласы тагы К1рпзбед!. Баганадан 6epi KipreH-шыкканра eciK ашушы сиякты боп турранына Абай ыза болып, енд] Ызгуттыны ыгыстырьщкырап уйге Kipn;i. EipaK Kipe бере Ызгуттыньщ шынтагын кагып калып СД*. Буган сырт карап турган Ызгутты жацагы туздыкты бел1п куйьш тур екен. К,озгалып кепп, туздыгыньщ б!разын жерге тепп алып: \" тэщралгыр!.. Бул K¡M ез1?..—деп, ашуменсыртайнала 6epin, Абайды керд! де: 120

- Ой, Абай, сенбющ?.. Ай, шырагым-ау, 6ip тыныш жерде отырсан етп!.. Бул карбаласта не бар ед1 саган?..—дедi. Абайдыц мунда келгетн жалгыз Ызгутты емес, езгелер де онша макул кермеген сиякты. Буны коргайтын кабак байцалмайды. Жалгыз-ак, 6ip Teyipi, бетеннен ешюм жок екен. Бул уй, теп, KÎci отыратын уй де емес, далан сиякты едь Белмен!н едет мен ipreci толган, жапырлап т!зшген Ke6ic, калош, саптамалар екен. Осы Kipe 6epic белмеден терге карай жене он жак, сол жакка карай б1рнеше белме бар ед1. Дел он жацтагысы К.унанбай жататын улкен белме... Сол уй жактан зор дауыспен кен'лдене сейлеп оть[рган Алшынбай, Майыр ynaepi келед1... Тутаскан катгы кулю де есплш кояды. К етнен кесинп, кулд!рп сездер айтьт отырган Алшынбай сиякты. Тердеп белмелер екеу едь Онда да жагалай изМп, малдас курып, сыгылыса отырган конакгар екен. Бундагы конактын Ke6i каланын татар саудагерлер!, казак байлары жене тал ортада жаца меш!т имамы Хасен молдд керщщ. Бул белме элпдей емес, акырын сейлеп, аз кулей. Ылги 6ip бой тежеп, сыпайылык багып отырган ауыр к!С1лер тэр)зд1. Сол жактагы белмеде Бошан, К,арашор руларыныц жуан-жуан аткам!нерлер! мен б!рнеше терелер! бар екен. Ол белме де даурыгып сейлепш, 6ipiH-6ipi мыскылдагыш, кулегеш, кызу белменщ 6ipi Kepinai. Абай конак уйлерд!Н ес1к-ес!пнен 6ip-6ip кдраганы болмаса, ешкайсысына юрген жок. Bip есептен, осы аралык белмеде калып, жан-жагыныц бер!ндеп езгешел)ктерд) ести турудын e3i жаксы. Текашуланшак Ызгутгы тагы какпайламаса болганы. Bip бурышта умыт калгандай боп, жалгыз серейш калган орындыкбар екен. Абай соган отырып, табакщылардьщасыгыс, карбалас кимьищарына карайды. Же*п-сепз Ж1пт баганадан 6ep¡ эл1 кунге шейн табак тасудан дамыл алган жок--- Улкен-улкен терт белменщ бул сагаттагы мешкейл!к карекеи кдлыцтопыр, кап жайлаудагы бес пен астан 6ip кем емес. Баганадан 6epi б!рнеше ту бие, кысыр тай, тел емген жабагы, талай-талай ¡сек, ту койлар жутылган болар. ...Bip уакьпта табакщылардын eôirepi кайтадан кыза женедщ... Бос табактар белме-белмеден сумац-суман шыгып, тагыда ас уйге карай тайпия калкып Kerin жатыр... Сол бос табактардьщ ен 121

сонрылары Кунанбай бeлмeciнeн шыгып бола берген кезде, ас уй жактан тагы-тагы кайкайматабак палау каптады... Оныц да бет! булана тусш, кызара бертш: «Мен{ кайип жемейс4ц, мен{ кайтш тастайсыц?^ деп келе жаткан сиякты. Ауыз уйде ешюм ун шыгарып сейлемейд]. Кунанбай Ж1пттер1не Ызгутты уйреткен тер^п сол болу керек. Уш ес1КТ1ц тусында каз1рде Жакып, Майбасар, Ызгутты ушеу! турып ап табак жакындай бергенде, конак уйд^ц ес1пне карайды да, табакшаларды ундемей нускап, рет-рспмен кipгiзiп Ж1беред{. Палау.,. Палаудан соцуз!м суы, одан эр1 шай... эйтеу1р, ел жататын уакыттан асып, кальщ уйкыныц б1р мелшерше барганша терт белме дамыл алмай, болдым демей жеп, жутып, ¡ыип жатты. Абай ес!неп, турегел1п, енд: Майбасар петерше кайтпакшы ед1. Эл1 кунге мунымен б^р ауыз тшге келер агайын жок. Кутушшер ел1де сол алгашкы карбаласта. Тинн ¡штнщтуймесш салып, eндi сырткы ес1кке карай баса бергенде, Абай Кунанбай белмес:нен шыркай шыккан ун есггп. Табакшыныц б4разы да буган елец етп. Абай да барып, есжтч б^раз ашыцкырап карап, кез салды... Шокща бурыл сакалы бар, жал тумсык, сур жузд1 б1р К1С1 екен. Домбырасын безшдете ойнакшатып, зор кайырманы басып ап, содан ер! домбыраны келденец салып койып, такпактай согып, желд^рте женелд4... — Бул К1м? —Бул кайсысы?.. — Цай акын?..— дескен ундер езге белмелерден де жене табакшылар арасынан да ест1Л1п ед1... Кунанбай белмесшен ауыз уйге карай басын шыгара бер!п, Каратай: — Балта, Балта акын!—дед!. Жанынан шыгарып, спггеп отырган, Алшынбай касында журет^н Балта акьш екен... Алган жарыц жамандап, Асканды кайдан табарсьщ. Ак тонынды жамандап, Атылас кайдан табарсыц? Эз басынды зор елп, Тендес кайдан табарсыц? Агайынды жат бш1п, Жакынды кайдан табарсыц?

Араз болсац, елще, Жамандык айтар хабарщьщ. Тату болсац, агайын, Сонау цатын-балага CyHÍHmi айтар хабаршыи,— деп токтады. Уй 1Ш1нен: — Пел1, пел1 сезще!.. —Берекелде, эбзел сез!.. — У а, сез Tepeci осы да!..— деп, даурыгып, мацтау айтып жаткан Алшынбай, Каратай, Т1лмаш yuaepi кедщ. Осындай улкен ауыр жиында мынадай суырып салма сез жене аразды табыстыратын б т м , жамау сез Абайга 6ip алуан кызык сиякты кер!НД!... Ол тагь[ тындай TyceñiHmi деп, ентелеп, баганагы орындыгын экелш, осы арада отырууа бей1мдеп ей... BipaK акын жырыкдйта шыкпады. Уй )Ш! кайтадан томсарынкы коныр еипмеге KipicTt. Абай Бежейшн nimiHÍHжаца жаксылап керй. Ажарында ашу жок- BipaK соншалык ашык-жаркын, сауык, кызык та жок. Салкын, тыныш кана тартымды сабыр бар екен... Нунанбай nimiHÍHe Абай кез1Tycín ед[, ол жинакы боп, эр нерсеге сергек кдрап отыр екен. Кулю, сауыкха ол да оншалык бой урайын деп отырган жок,. Бул уй энпмесш коныр кенеске айналдырган Алшьшбай мен Баймурын. Енгезердей улкен бойлы, сары Баймурьш Бежейд! татуластыра экелген Kici болатын. К,аз!р Алшынбай eKeyi гана сейлейй- Эздер! унлн емес, К.унанбай, Бежей сиякты ею жак унлн сейлейй. Абай Балтанын жыры токтап, салкын кенес басталганын керген сон ес!ктен кайта бурылды. Осы уакьггга Кдратай ауыз уйге шыгып, Ызгутгы мен Майбасарлы шакырып ап. - Татулык болды, татуластырды ! Алшекец мен Баймурын ею жактьщда бар сез)не ие боп ездер! сейлеп, эздер) шеш!П отыр. Осылай еттндер деп мырза да, Бежей де epiK 6epin сд1! дед1. — Ал байлау не болды?.. Тынымы не болуан екен?..— деп, Майбасар ентелей туоп. —Тынымы да езгешелеу болды, бшем... Араларьщ алые болса, кыз алысып, куда болысындар дер ед1к. Агайынсьщ, жакынсын, 6ipaKсол жакындьнын кэйта жацгырсын!Екеущ балаалысындар. Бежей К.унанбайдан бала ауысып, бауырына салсын. Суйтш, HÍCTepiHаралассын!—дест!. 123

—Осыган тоцтасты ма?.. —О не кьиган бала?.. Оз1нентуган бала ма?..—деп, Майбасар, Жакып ц а й т а л а й сурасып ед{... —Темр!, айттым гой!.. Эз баласы!.. Асырауга алады!..—деп, К,аратай асыгып кайта кетп... Абай мына байлауга катты ацырып, ац-тац болумен б1рге, !Ш!Неи б!р турл! ТурШ1Г1П калды. —Крй бала?.. Юмбершед1?.. Оспан ба, Смагул ма?..- деп, еркек балалар бершед! екен деп ойлады. Жацагы атаган ек! !н1с1н)ц ешкайсысын да ана койнынан алып, езге жакка ж!беруге кия алатын емес... Ана койнында уайымсыз, жазыксыз жаткан ¡тлерш щ б!реу!нен ел! айрылгандай керд!. 4 Осы кештен жиырма кундер еткен мелшерде Цунанбай елге кайтатын болды. — К,УДай буйырса, ертец аттанамыз. Жол жарагы сай болсын! Ошарылып бегеп журет!м болмасын!.. Атка ерте конайык!—деп, К,унанбай Царабас, Жумагулдардан хабар таратты. Осы сез шыгысымен Цунанбайдыц ез кдсыцдагылар да жене Жацып, Кдратай пэтерлер1ндеп Тобыкгы атаулыньщ барлыгыда соцгы б!р кунд) карбаласпен етк!зд!... Елге кайтудьщ хабары бул топтыц жас-улкен:н тепе серпттп, куанткан ед]. Эс1ресе, елд! катты сагынган Абай болатын. Ол соцгы уакытта Жидебайдагы шешелер4н, ауыл-аймагын тус1ндеде кере беретш. Барлыкпэтерлердебупн эб!гермен катар, кулк), калжыц, куаныш та кеп. —Журем!з... Жакында кайтамыз!—деген седщцесплгенше бес- алты кун болгандыктан, бул журттыц ат-турмань: Э31р-Д1. Жалгыз- ак Кдркаралыда узактурганнан бер] м4н1лмей, жемде гана турган сем1з сэйгул!к атгары майланып кеткен болатын. Сонгы б!р жума бойында сондай аттардыц аз-аздап терш алып, 1Ш!н тарттырып, суытып, тац астырып, кыстьщ узак жолына сартап кып алмак карекет! де болатын. Абайдьщ кайтар жолда м тбеп «Аймандай* деген б)р кара жал, кара куйрык, сулу кула ат ед[. Алцшылдан жол жорга боп кеткен, журдек, эсем, нагыз бозбаланыц аты. Озге улкендерд!ц атымен б!рге бул да белек б1р корада багьшатын. Абай жур!с хабарын б!Л1С!мен, Аймандай аттыкергел! 124

кедщ. Мандайыныцтебел! шын-ак айдай боп жаркырап, басын шулги Tycin байлаулы тур екен. Абай кептен мшбей жене кеп куннен 6epi кермей де журген eAi. Атын да сагынып капты. Тацертецг! аяздан кырауытып турган жалы мен жонын 6ip уыс шеп алып сипап, cypTin тастады. Содан кей^н кеп улкендерд1д дагдысы бойынша, Аймандайдыц жалын устады. Абайдьщ саласы узын, ашац колын Аймандай аттьщ Ka3ipri жалы кере тусп. Кула атта кдтгы ceMipinri. Абай шепне Tycin, буй1рден 6ip байкдп кррап eдi, жоны да жумырланыпты. Улпершек майы да бшеулен1п, 6miHÍn т у р ек ен . Атына кайта жакындап кеп, мойнын кушактап кысыцкырап турып: «Ертец емес, бупн-ак, каз1р-ак журсек етп деп ойлады. Ер- токымды жайлы цып eprreTin, кальщ ат керпен! баптап салып, тымактыц кулагын шарт байлап ап Абай атына MiHin, корадан шыкты. Эрдайым Ti3riHiH созып Ж1бер1п, басын шулгып тастап, кещлд! аяндайтын Аймандай бугш, Tinri, жещл басып, дел жел кдйыкзай лыпып тур екен. Осы куш кешке шейн Абай атынан кеп тускен жок. Жумысы жок болса да каланьщ HieTiHe 6ip шыгып кет!п, базарын 6ip Ke3in, Тобыцтылар жаткан петер-петерд! аралап журд4. Туе кез1нде e K e c iH in касынан TycTiK жеп, шай in iin , кайта аттанып, тагы да базарга барды. Бул жолы касында Ызгутты бар eAi. Пунанбайдыц акшасы Ызгуттыньщ жанында болатын. Ас уакытында Абай екес^нен акша сураганда, e K e c i Ызгуттыга бурылып: — Базарга epTin бар да, шешелер4не, ¡шлерше алатын базарлыгы болса, e3in тандап алып бер!—деген. Exinnire шешн Ызгутгы eKeyi талай дукенд аралап журш кеп нэрсе алды. Ocipece, Kepi ежес1шайшьш, кагаз шайшыл болатын. Абай сол шайдан бастап кант, кемпит, макпал, дурия сиякуы кейлек, камзолдык нэрселер алды. Эзш щ артына бектерген улкен коржынньщ eKi басы эбден сыкап толган соц, содан аскан нерселерд! Ызгуттыньщ койны-коншына тыккызып алып, кеш бата екесш щ касына кайта кеп ед4. Журер алдында езге журттьщ да кам-карекетч осы сиякгы ш аруалар болу керек. Ертен, журетчн Пунанбайды Майыр, тшмаш, старшын, билер бупнп кеште тагы басьш жатыр екен. Абай екес! отырган белмеде 125

болмай, баска белмеде, К,арабас, Ызгуттымен коржындарын TÍKTipin, жолга эз!рленумен болды. Жатар уакытта гана К,унанбай касынан кайткан Майырды Ызгутты шыгарып салып кайтып ед:. —Мырзаныцдуниес1н KÍMкызыктамаган, ецаягы nicKeHбас Майыр да жаца 6ip карбытып асап Kerri!—дедi. —Немене, мал алды ма, акша ма?—деп К,арабас сурастырып ей. — «Улыксыц гой, к е р н е р боп жепп жур!»— деп, анау Бер!ккарадан келген уш кара атты берй- Акшалай бес жуз сомды тагы асатты!—дед:... Соцгы кундер К,унанбайдьщбергет жалгыз бул Майыр емес. Тшмаш та б4рталай алган. Gcipece, кешеп кунде кырык-елу караны Алшынбай аулына да Майбасар мен Каратайдан айтып Ж1бершей. Абайлар жатабергенде, тунделеттп олар кайтып кeлдi. Ертецг! жур)ст! бегей ме деген солардыц Kemiryi ед:. Енд] олар да жепнт1. Осыдан eKi-уш кун mrepi, Майбасар Алшынбай аулына барарданбурьш Абайды тагыкажап керген... EipaK анада Абай ез!н кулк1 кып, катты тойтарып тастагандыкган, eHAi туралап айтпай, киялап кеп: «Кел1ннен уят болды-ау!»—деп ед!. Ызгутты сиякты улкендерд! кемекке шакырып, соларга айткдндай боп айтьш ед1. Абай ондада: «Бармаймын» деп, ôip-ак кайырган... Сонымен, кэйьпсабару ецпмесшен Абайарьииан-ды... К,унанбайдыц жур!ске байланганы Абайды каз1р кдйыцщатайын демеген) болды. Енд: ертецжуредь EipaKтесекке жатып, уйкыга кетер алдында Майбасарды кайта eciHe альш, оныц Дщще турган ауылга барып кайтканын ойлап, Абай ен алгаш рет ез калындьны туралы купия, ыстык 6ip ce3ÍMAÍ сезгендей eAi. Бармады... EipaK Koprici кeлyшi eai... Кдндай екен? «Heri ителпнщтамарындай)>деп Майбасар суретгеген, Абай кез аддына ителп, кэршыра, туйгын сиякты кырандардыц сулу мойындарын кедт4р)п, шынымен сондай He3ÍK, акшыл тамак иектерд!н болатынын ойлады, 6ip бупн емес мунын алдьщца да 6ipHeuie рет Дищэ жайын езгеше 6ip толкынмен ойлаушы ед{. «Барса нетер ед{?»деп, элдекандай бeлriciз 6ip кызумен ойы тумандайды. EipaK Майбасардай катан, турпайы адамдардыц MÍHe3Í муньщ ойындагы купия ce3ÍMÍH аямай кылжак етет1н Tepi3Ai. Олардьщ тшеу1 мен какпайына еру — езш-ез1 аямау. Кайрл1, касиегп сырын былгау сиякты. Д:лдэн1 бул 1здейд!. 1здегенде «кайындау» деген сиякты ырым-жырымы кеп, 126

ыцгайсыздыгы кеп жолмен Í3Aerici келмейд1. Ол уялтады!.. Сондыктан баруга бата алмайды. Осындай еюудай кещлмен кеп аунакщып жатып уикьяа кетп. Ерюцнде, Цунанбай айтканоэй-ак, ерте аттанысты. 3 p6ipтоп езм-ез пэтер!нен жеке-жеке шогыр болып шыгьш, каласыртында тогыскдн. Кдладан Кунанбайды шыгарып сала келген старшын, би, терелер де кеп екен. Жиыны жуз шамалы Kici боп, 6ípa3 токырап турысып, акыры: «К.ош, кош, мырза!.. Жолыц болсын!.. Сапарынды онгарсын!» дескен т!лектермен калды да, Цунанбайдыц отыз шамалы тобы Тобыктыгы карай тартгы. Царкаралыдан Шьщгыска шейш журеттн жол узак. Ж ертн алыстыгынан баска, кар кальщ, жол да ауыр болатын. Ой-кырдьщ баршасы да cipey боп, кыс KepnecÍH кальщ жамылыпты. Аркдньщдагдылы кдтгыжел1 биыл кыстада кеп соккдн. Кейде 6ip жума, кейде, Tirni, он кундей айыкпай, ак боран боп тутеп турып алган кездер1 болган. Акпан, кацтар, б1рд!Н, айы —баршасы да каз!р Абайлар жур1п келе жаткан cap дала, коцыр адыр, сай-сала, корык-койнауларга ездершщ ак ирек, сар-юд1р омбьшарын, окаптарын, муздак жалтырларын жапкан кер1нед1. Карлы оюлар ышкынып соккдн жел 1здер1ндэлелдейд;. Дацгыл кдра жол жок. Кеп аттылар, тепе катар журу былай турсын, T Îm i, уш салт аттыньщ катар журепн жерлер{ де окта-текте кездесед!. Сол себепт1 барлыкжурпннп кайткан тырнадай, узаксалкар кепггей боп, ылги шубалып, Т1зше жур!п отырады. Жолаушылардьщмандай алдында Кунанбайдьщ ез1. Астында сем13 сары жорга аты бар. Арт жагы тегенедей жумыр келген, ак жал, сары жорга ат кеп жоргадай куд^с емес. Кдбыргалы, жазац жене зор болатын. Кунанбайдыц кальщ жылкысынын, 1Ш1Нде эрдайым узак жолга, ecipece, кыекы жолга мшетш аты осы ед1. Уст1нде кара кулын жаргагы бар, кум1С Kice буынган, кара макпалмен тыстатып, кызыл тулк! тымак киген Кунанбай сырт жагынан Караганда, Tinri, зор, кернекп ед4. Кдра жаргаксары аткд жаксы жарасады. Тайпалган катты жорга езге журпнппнщ бер1н cap желцрршкелед!. Абайдьщ Аймандайы кейде Кунанбай жур1С1 баяуласа, жол жоргасын салады да, сары жорга катты тайпалып кетсе, амалсыздан желе женелед!. Ж ел ^ 6ip турл! катты, мазасыз. ... —Ойпыр-ай, жeлiciнщкaтгыcы-aй!.. Дел 6ip беренеге мшпз^п койып, солк*солк урып отырган сиякгы,—деп, Абай Карабаска 127

Аймацдай аттын жур!С!н шагып кояды. Шьшымен, алгашкы кунп жур!сте Абайдыц шп-бауыры солкылдап, етепн де кымтай алмай, икем! кет!п отырды. — 1штеце етпейд1. Аздан соц ет1ц катып, уйрен1п аласыц... Етепцщ! нымтап отыр!..—деп, К,арабас акыл айтып кояды. Абайдьщ ерюне салса, асыкпай жол жоргамен журер ей. Б1рак елге жету уш!н б)рнеше кунд{ санап ап, сол мелшерде жетем деп тарткан Нунанбай жур!с шамасын езгеге билетепн емес... Жолды-жолсыз жерд!ц барлыгында суыкка карсы каскарып ап, топты бастап келе жаткан себеб! де сол. Эншей!нде аямайтын атшылар мен шабармандарды да алдына салмайды. Осы жур!с б)р бупн емес, талай кунд1к жолдыц бойында унем! осылай боп отырды. Ырак кунд)зп уакытгар К,унанбай асыгып, суыт жургенмен, жолдагы белгип-белпл! ауылдарга кеп тускенде унем! тез аттана алмай калады. Жол бойындагы Шубартау, Абыралы, Дегелец, сонан соц Шыцгыстыц батыс жак С1лем!ндеп Тобыктыньщ шет! болсын, баршалык конал- кага тускен ауылдары К,унанбайды кажыдан келе жаткандай карсы алады. Бер]нде де аксакал, аткамшер, молда, сопыньщ аузында: «Мет1т, меч[4т». Кейб1р жагымталсыган кершер: «К,арадан хан тудыц!^ деп, «К,ыргында кылау салмай шыктыц!^ деп, «К,оцыраулы буйра нарда болдын.?!»деп, кепе-кер!неу кошемет, жоргалыкта ¡стейд!. К,унанбай аттанып кеткенге ш етн мундай ауылдар «курак ушып*, калбак кагып кутед]. Жол бойындагы осы б1рталайауылдардьщаткам!нер адамдары Каркаралыдадел кыс ¡ппнде Кунанбай алдында болып, дау-шарын бтр1п кайткан екен. Акы телеуш, айып-анжысын алып, есебш айырып, егескен жерлер!нен К,унанбай аркылы еш алгандарыда бар екен. Шубартау, Абыралы ¡ииндетерт-бес жерде осындай ауылдар К,унанбайды аттацдырар кезде, оцашарак шыгарып ап, жур^стен бегеп, жасырын ceйлeciп те калады. Жене сондай ауылдыц барлыгынан жетек аттар, ту биелер косылып калады. Осындай олжадан тускен ею кара жорга, б!р кызыл ат, тагы уш торы ат, каз1рде Карабас сняты атшылардьщ жетепне ¡лсс!п журеттн болды. Абай бул жетектерге танкалсада, алгашкы кундер кецш бел!п, мен!-женш ескерген жок. Б1рак ¡лгер1 жур1п, Тобыцтыга карай баскан сайын осы жетек молая берд!. Эр!- берщен соц косарына жетек ат алмаган журпнш! б!рен-саран-ак боп калды. Тобыкты шеттне ипнер кезде осы жылкьшардыц саны 128

он беске жетш, енд1 жетек емес, топталып, жеке айдалып отыратын болды... Муньщ 6epi ага султан сапарынын. «олжа мен сыйдан коюланьш келе жатканына» айгакей- К.унанбай аулындадел осы кунде кумалак салган xici болса, журпншшерйд «Byñipi ток, канжыгасы 6epin, кос-косардан олжасы бар!» дер ей. Жорыкка атгандырган барымташыга тусепн кумалак буларга да тусер ей. Ноналка жерде бегелгет болмаса, туспкке аялдамай, кунйз баласында унем! суыт журш отырган топ К,аркаралыдан шыкканына жетшш) кун дегенде шынгыс тауыныц батыс жак тумсыгына кеп 1Л1нд). Осы жетшнн кун! К,унанбайлар Телепберд4мен Крмысбай, Бурахан ушеуш куып жетл. Абай олардын, неге бурын кеткенш б1лген жок-ты. Алдагы 6ip cap жотадан калын. жылкы айдап бара жаткан топты кергенде, Майбасар. - Эне, анау сол 6i3AÍH ж ттгер болар!- деген. Айткандай, сол жацагы уш Ж1пт, К,унанбайдыц мал айдаткан адамдары екен. Олардын алдында жуз каралы жылкы бар. Оцшец 6ip тен,кер1лген дога жал ту бие мен ылги 1р1ндей, ipiKil атгар екен. Карабас айдап келе жаткан он бес ат та осыган косылды. К,унанбай жылкы ортасына кеп, айдаушылармен саран амаидасть! да, азын-аулак бегелш, турып калган ей- Абай катты 6ip куд^к ойлап, Карабастьщ касына кел!П сурастыра бастады. - Бул не кылган жылкы? К1мнщ жылкысы ез)? - Е, олжа, экецнщ олжасы емес пе? - Олжа не? Юмнен алынган? - Ой, тэйр, баламысыц?.. Экенящ кол астына караган халык аз ба? Каркаралыда куш -тут басып жаткан кара нешр ел кэне... Сондагы ецбек уш1н акы алмай ма? Текке 1стеи ме? дей- Абай будан epi сураган жок- BipaK барлык езгеше жаиды угынып, ез-ез4ненкысылдыда, кып-кызьм боп кетп. Дал касыцоа жургенмен, мынау экенд)Ц, мынау барлык улкенн)нкиын сырын сезбеген екен. Шеже eciHe Tycri... «Ортасын дариянын карга шокыр...»деп ед1. Шеже К,унанбайдан алые, шалгай жургенмен, бар сырды бшей. Б1лгенд1ктен соны айткан екен гой. «Не деген уят?!» деп, Абай кещл1, ecipece, Шежеден уялгандай болды. 9-78) 129

Журпниплер тары да соцтырып жур!п кетт1. Абай жел1п келед!. Бупн булар Кдрашокыдагы Кункен!ц ауылынада жетпек. Туган-туыскан баршасын осы кеште керед1. Б¡рац кептен асыктырган сагыныпггыц ез! де Абайдыц жацагы ауыр сез1м:н айыкгыра алмады. Ойлап, бойлай берген сайын тагы талай кунсыз ¡стер тапты. Алшынбай аулына Ж1бер1пгенелу карада осы шогырдыц б)рбелп. Калыц мал... Абайга эперепн келшшц кальщмалыда булдырдан... «Иеп ителпн!ц тамагындай» деп кызыктырган, асыктырган калындыц? Д{лдэ!.. Муньщ жары! Не боп барады!.. Кещлдеп кандайлык кунэс13дуние К1рлен1п, жудеп, нэрс)з боп барады... «Жар!» деген ат та соншалык жазыцсыз калпынан, цасиетп орньшан осынаай боп кор болады екен!деп ойлады. Абай ез! уш1н де, Д1лде уш:н де наразы боп кетп, наразы гана емес, ашулы едь Паракорлык - ютап айтатын куненщ улкет... Паракорлык бурынгы Кенг!рбай сиякты атакты бид)ц де суйепне басылган тацба ед). Ошпес М!Н1, кешпес сумдыгы сол болатын. Ол ейресе, кысылган жандардан, жазыксыз журттан т у с е т т жем. Кепш!Л1кке айткызсан, Барлас, Шежелерге айткызсац —ол ен б)р кеш!р!лмейт)н куне. Абырой, атак епер!п отырган «кудай уй1н:н* ез) де кептен-кеп осындай малдан салынбады ма екен!.. Параданжиылыпта менптбоп калкиыптурадыекен. «Арамнан салындымо деп каусап калмайды. Оньщ ¡ш!нде де кудай аты аталып, пайгамбар атынан «цутпа», «уагыз* сейленед1. Селдел! имам кез!н суз1п, «тэбэректЬ> созып, «Букар макамын» куц1рентед1 екен. Жаксы керд!м деген баланьщ, жаксы *плеумен айттырдым деген келшн1ц ак *плеу1, ак кумбез1 де жем-парадан уз1к жамылып, жем-парадан шымылдык*пплед! екен. Осы кум кешке Кдрашокыга жеткенмен, Абай еке касында, Кункен!н аулында калган жок. Касына Жумагулды ертш ап, Жидебайга карай асыга женелш, жол бойы ылги шауып, жортып отырды. Терезе туб1нен катты журген аттылар ет1п, ауыл ит! шабаланып ур{пкоя берген уакьпта уйдеп шешелерояу ед1. Кешю астарын ¡шкен де жок екен. Бойы узарып, ¡рмеп калган, бет! тотыккан бала Ж1г:т селем бер!п юрш келд!. Байсалды б!р улкен жолаушыдай боп, кальщ ки!м киген. Салмакпен басады. Осындай туткиылдан Абай кеп юргенде Жидебайдагы улкен уйД!Ц ¡ни катты куанып, шу епп: —Абай!.. —Абайжан!.. 130

—Кдрагым!.. _ —Кокыр козым !.. Абайжан !—деп дабырлай сейлеп, ерекше шат боп карсы алды. _ Уй iuii тепе аман-сау!.. Эжес1мен шешео куил!... Екеу! Абайды кезек-кезек суй!п жатыр. Оспан да уйыктамапты. Айкайлап куанып Kerin, ceKÎpin-ceKipin туcri. Эзш-ез1сайга шапалакуап,ойнакгапжур. . - Эпкел, базарлыгынды екел!.. Тэтпн к е т ? .. Берсецпп ш апш ан?- деп Абайды шешелер4мен де, Габитхан, Тэкежандармен де амандастырмай асыкггырып жатыр. Кринын TÎHTin, калталарына кол жупртш, к^йта-кайта: - Эпкел!.. Бол ендИ- деп дегб!рс)зден!п кояды. Осыдан уш-терт кун еткенге шейш Абай уйде болды. Ешкаида кыдырган жок- 3 cipece, эке касына барган жок. «Карашокыда калыц жиын бар екен. Кункенщ аулын конак басьш жатыр екен. Мырзага селем бере, амандаса барган ел ушан-тещз екен» дескен хабарлар Жидебайга кун сайын келш жатты. Бул ауылдан Кунанбай касына кеткен Текежан гана болатын. Ол Абай келген к у н т ц ертещнде Жумагулдан олжа жылкылардын жайын ecÎTin: — Ылги сей гулÎK аттар дейдь Бар жаксысын тагы да Кудайберй тандап, менппктеп кояды,- деп, Кункеден туган атасы Кудайбердщен жаксы атгарды кызганып,- Тандаулысын алам. Алып келем!.. Осы жол ма?.. Керер-акпын!- деп, асыгаженелш ед1. Сол кеткеннен эл1 кайткан жок. Абай бул кундерде eKi шешес) мен Fабитханга Каркаралыда кергендер)н, сезгетн кеп-кеп эцпме кып айтьш журй- Кейде муныц ецпмесш токал memeci, сулу Айгыз кеп тындайды. Бежеймен болган татульжгы да айтгы. BipaKбала беру жаиын б!ЛД!рген жок- Ол ез 1Ш1Нде жаткан ауыр кудп^чн, киын уайымнын 6ipi ей. Экенщ ей айтып Йлд4рмесе, Абай мынау аналардыд куанышпен карсы алган куцдерт мунайгкысы келмед. Бул аналар екеменен не десей? Оны керер, ез1рше Абай аузынан еспгенде ец алгаш cesepi, айтары - ашу, куМк болук мумюн. Ондайды мезплшен бурын шыгарып Абай кайтед!. Ендеше, кинамай тура туру кажет. _ Абай Жидебайга келетш кун1 осы жаиды оилап ап, жанындагы Жумагулга да: «Бул ауылга айтпай-актура тур» деп тапсырган. ^^ Осымен терт-бес кун егкен шамада: «Бежеи де келтп» деген хабар жетт!. 131

Кунанбай сол царсанда Жидебайдагы уй!не К,арабасты жберген екен. Сол Зере мен Улжанга кеп: —Мырза селем айтгы, ертен кеп юс1мен осында келед!. Жене Бежеймен бас косып табысатьш осы уй, осы уйдщ кдра шанырагы бопты. Мунда Бежей, Байсалдарда келед). Осыган дам ¡степ, купп алсын деп тапсырды!—дед!. Улжан ол хабарга саскан жоц. Айгыз eKeyi ек! кундей кам icrew. Улкен-улкен тендер^ шеш!п, кымбаткшем, эсем тусюпз, алаша, керпелерд! алып, Зере отырган улкен уйд! де, цонац уйд! де, Айгыз уЙ1нде жаксы жасап койысты. Астау-астау бауырсац nicipin, цой уйпп, курт езд]рш, астарын да ыцшамдады. Б1рнеше карындагы сары майдыц imiHeHтузы дел, дем! жаксы, Tyci асьм майды тандап ап, сондай карынды едей арнап буздырды. Келес! кун1, айтканындай Кунанбай, Бежейлер бар некерлер!мен тутас кеп, ошарылып калды. Бежей улкен уйге юргецце, Зере орнынан турып, кэрсы барьш беттнен cyñin жылады да: —К,арагым, бауырыц суып, катыбас боп кетпед!ц бе? Балам сен едщ де, анан мен емес пе ем?..- дедi. —Алда жарыкгык-ай!.. —Адца бацыр анамыз-ай!..—дес1п, Байдалы, Суйщщк сиякуы Бежейге ере келген юсшер де босансып ед4. Бежей де шынымен Ш!м4ркенд1. Зерею кушактап, кысып турып, катгы курс!нд! де, колымен акырын ишарат кып орнына апарьш отыргызды. Оз1 де Зеретц касына отырып калды. Аздан сон уццемей отырып, басын изеп, осы уйдеп балаларды керд!. Абай эжеанщтеменп жагьшдаотыр ед!. Бежей енаддымен соны шаць[рып ап, бепнен шскеп, содан кей)н Оспан, Смагулды да бетгер!нен суйд!. Зере мшез1не орай eTin icrereH туыскандык жауабы. Бежей, шыныцца, бул уйд: белек багалайтын. К,унанбайдыц гана уй! емес, осы 6ip атаныц ортак yñi жене жалпыга Meñip6aH, момын, адал уй деп санаушы ед!. Бежейлер жайласып оть!рганнан кейн, осы белмеге К,унанбай да кеп К1рд1. Цэсында Кдратай, Майбасар, Цулыншак сиякгы некерлер! кеп екен. Абай Бежей мен ез еесмнц беттесш отырган nindHÍHкеруден уялгандай. Эзшен-ез1 имен1п темен карады. Улкендерге орын босату керек. Соны сылтау кып, бул уйден шыгып кетп. Осымен бул кеште де, ертец тацертецп аста да екелершщ успне юрген жок. Жай сыртган, шешесшен сурастырганда, Бежей Ï32

мен Кунанбай кеп ундеспей, шешЫспей, сыпайы гана сыйласты дегенд! ecÎTri. Ертеншде Бежейлер журер кезде Абайдьщ Каркаральща ecrireH жат ce3ÍHÍn шешу) жегп. Оз уй!нде жер бауырлап жылап, Айгыз жатыр екен. Карабас мунын. колынан Кемшатгы альш, шарт KHiHAipin, улкен уйге апарыпты. Ею кез! каракэттай жайнаган, аппак Кэмшат муцпагы барлык улкендерге: — Ага, ата! Ата... ага!— деп, юшкентай нэзж саусакгарын созып, жалт-жалт карайды. Мунын,элдекандайжалыньпшытурш керуге шыдамайУлжан шыгып кетп. YHCÍ3 жылап, бук Tycin Зере калды. Улкендердщ арасынан аяз лебш сезгендей боп, Абай да аткып шыгып кетп. Кунанбай босацсыган п1Ш1Ндерйц барлыгына жалгыз кез1н окгай кадап, атып Ж1бергендей карайды. Каркаралыдапл байлау бойынша, муньщ Айгыз колынан тартьт алып, 6epin отырган баласы осы. Уй шлндетук езгер1С сезбеген, бурынгысынша былдырлаган Кэмшат, тыска карай 6ip бетен, улкен Kici ала женелгенде гана шошьшьтед}. -А п а!..А п а!..Э ж е!..-деп ,ш ы ры л дап кояберген . Юшкентай журепн коркыныш кысып, зар каккдн баладэл 6ip от басып алгандай шыр-шыр етед1. Осы зарлаган yHÎ Бежейлер аттанып узап кеткенше басьшмады, алыстаган сайын откр ертетп не суга жугылып бара жатцан жанньщ зарындай боп, ызыц-ызы ecÎTuiin турды. 133

ШЫТЫРМАНДА i Абай К,аркдралыдан кайткдн сон атка MÍHin, ел аралаган жок. KeôiHece Жидебайдагы ауылда шешелер1тц цасында болды. Кектемге шейн кунд)з-тун! К1тап окуга сальщды. Медреседен кайткалы ютапка аныктап окгалганы осы ед{. Арап, парсы типн, б!рталай сездер)н умытынкырап, царайып калган екен. Алгашкы 6ipжумадайFабитханныцTencipiHeкарал, бурынгы бшгенTÛmepiH кайта курастырып алды. Содан api муныц колына тускен ep6ip кальщютап соншалык6ipкаттысагыныпжолыккан ыстык, кымбат досы TepÍ3A¡ болды. Fабитхан да ютап окыгыш болатын. Сонын ютаптарыныц !Ш!нен 03ÍHкызыкгырган кеп-кеп асыл буйымдар тжпы. Муцпа АбулкдсымТуси-Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Бабырлар бар. ^Жемшид», ^Сеидбатгал Fa3¡», «Mbin6ip кеш*, «Та- бары жазиантарих» «Жус1п —Зыликдлар», «Лейлi —Межнундер», «Керуглы» сиякты хикая дастацдар да бар. Абайдыц бас алмай окцгандарыосылар. Аздан сон, кешю шайданаскдшейнп мезплде Абай кейб]р окып шыккан К1таптарын уй 1Ш1не эдем! ецпме кып, айтьш 6epin отыратын едет тапты. Бутан ежес1 себеп болды. Зере Абайдыц ютапка берген ыкыласын байкап 6ip кун! кешке: - Дарагым, осынынакыл. 1шкенмененжегенгемез боп, мойны- басыбылкыдцап, акылданда, енерденде кенде боп журген байбала- сы аз ба? Осы алакаюзыцнан айрылма! Уксама аналарга!деген. Ожем ютап KaaipiHжаксы айткэнга Абай ырза болып, жанагы сезден сон, кун сайын 6ip тамаша ецпме айтатын болды. Шешелер, малшылар, балалар боп—баршасы телм[ре тыцдайтын. Анда-санда Айгыз да кеп естуш1 ед4. Ол Кемшат кеткел! катты жудеу. Улкен кара кездер! аларынкырап, барлык жуз1 сурланып ацшыл тартыпты. Шеке тамырлары кекш!лден1п, эдем! жузше уайым келецкес] тускен тер{зд!. YHCÍ3 уайымдаган ана каралы. Абай бул шешесшщ куй1н кабакпен таниды. Ол келген кештерде ецпмесш ерекше ыкыласпен айтады. Абай ецг1ме айтуга 6ip турл! шешен, шебер боп барады. Габитхан, linTi, ез! окып шыккан ютаптарды Абай хикая кып айтканда, бар бей!Л1мен, жаксы ¡лтипатпен тындайтын. Bip жаманы, жалгыз-ак кектем болып, мал телдей бастаган уакытга кызык ютаптьщ 6epi тепе окьыып, бар ецпме айтылып калды. 134

«Эцпме, эцпме» деп, Абайга eMinin отыратын уй ¡Ш1 енд1 алгаш Абай айткрн ецпмелерд1 кейб1р малшы катынга немесе балаларга кайта айткызып, кайта тындасатын болды. EipaK олардыц айтуы Абайдай емес, демс:з, успрт. Улжан соларын ce3in, кей кезде токтатпак боп: —Кью етп. Жаз шыгьш, мал телдеп калды. Ертекпц кез1 етп. Эйтпесе, кыс аягы узап кетед). К,ой-ак кой!—деп калжьщ eiin, токыратып тастайтын. EipaK шешелер оцашада Абайга жаксы К1таптын жаксы хикаяларын кайтадан ескерте беруш! ед1. Габитхан мен Абай екеу) мацайда К1табы бар молда сурей, керщен, шала сопылардан 6 ip e H -c a p a H мтап тапкызып алысты. Таты 6ip кезде Fабитхан едейшеп турып, Карашокыга, Кункетн, аулына барып, eKi коржын басы кпап экелд{. Кунанбай Каркаральща Хасен молда аркылы, тары баска окымысты Kicúiep аркылы уйде отырганда окып отырам деп, б1рталай кызык ютаптар алгызран ед1. Оны елге де жетюзген. EipaK Абай 6ip рет: — Ei3re 6epini3!—деп сураганда: — К,асымда отырып, ез!ме де ecTipTin окып бер! Суйтсец берем. Эйтпесе, кызыгын оз1М Kepin, 03ÍMгана бшем деген!не бермеймш !—деп берпзбей койып ед1. Абай эке касына баррысы келмегенд1ктен, ол кггаптарданда кур калып журген. Fабитхан соныц ececiH тауьш, 6ipep кун сурап жур)п, алып келд1. Уй ¡ш те де, Абайга да Fабигханныцтабысы улкен олжа ед!. EipaK дел осы кггаптар келген куннщ ертещнде Абайга шакырту кеп, Царашоцыга жур!п кетт:. Кункешн. аулына Абай кел{с1мен, К,унанбай муны Кулыншак аулына жумсады. 9KcciHin Кулыншакиз айтатын сездерш Абай урынып ап ть!ска шыкканда, мунымен 6ipre баргалы Карабас e3ip тур екен. К,улыншакаулы алые емес болатын. Кдрашокцньщ кунбатыс жагы, бурынры К,одар кыстауыньщ аргы жапсары Торгай руына THicTÍ. Кулыншак — сол Торгайдын басты KiciciHiH. 6ipi. Карашокыны бектерлеп, Аймандай аттыц жол жоргасымен жур1п отырып Абай: —Шьщрыстын 6eKTepi Teric кектетт-ау!—деп, айналара кез жiбepiп келе жатты. Аласа алкурец бетеге даланы да, бектер, бетке%ц де Teric кетерттп, жасарта бастаган. EipaK аспан ашык емес. 135

—Жалгыз-ац, осы 6ip суык жел мен булт айыкпайды екен!— дет. EKÍ-уш куннен 6epi бул ещрде кун булынгыр болган. Ж е­ не кыстьщ соцгы салцын тынысы сияктанып 6ip суык жел бiлiнyшi ед:. —Е, ceyip жаца туды гой. CeyipAin басы осылай бултгы суыц болатын едет1 гой!— деп, Кдрабас кыстыгун! кар болатынын айткандай, мерз!м айтгы. —Неге? Ceyip кыстьщайы емес! Жаздын айы емес пе? Жыдда буйтед AeñMiciH? — Жылда CYЙтeдi. Ceyip;¡i, осы, жулдызша не дейд]? —Апрель дейщ. —Ендеше, сол апрелщ осы. «Ceyip болмай, Teyip болмас»деп, бурынгылар текке айтпаган. Ceyipjvn басыцдагы суык 6ÍTneñ, жаз шыцпайды дегет,— деп, Царабас Абайга ай-айдьщ мэн1н айта бастады. Бул женде К,арабас атшабарда Абай сезбей журген кеп бМм бар екен. Ceyip —бул айдын,арапша аты. Кдзакша —мамьтр. Одан соц маусым... Абай казакща ай атыныц 6epiH сурап, кайта-кайта кайырып жатгап алды. EipaK ceyip турасьщаагы жацагы сезд4алгаш eciTKeHi осы eni. Жазга салымньщ ец жайсыз Ke3ÍHенеугут ежес! «отамалы* деп атап ед!. —Осы «отамалы* немене? Не деген сез 03i?—деп, Абай соны сурады. —Отамалы кекек айыньщон 6ipime Kipin, он ж е л е з е шыга- ды. Желс{з, борансыз етпейш. Кыстьщ ен со ты зер1 сонда. Отама­ лыдеп атанганы 6ip байдыц Отамалыдеген койшысы болган екен. Сол бакыр кун кайырадыекен-ау!Кекектщ суьны басгалгануакьп- та, елп: «К,ойдыжайьмыска шыгармайык, боран болады. К.ойдьщ кыстан титыктап шыккан Ke3i, мальщнан айрыласьщ*, десе, байы 6ipjiÍHÍ кдтты Kenip екен. «Сен тогышарлык кып алдап отырсыц* деп, Огамалыны сабап-сабап, койды жайылыска шыгартады. Сол KyHi, кудай KopcerneciH, 6ip катгы боран бастальвп, так уш кун, уш тун согып, бар кой ыгып Kerin кырылыптыда, койдан калмаймын деп, Отамалы бакыр да yein eлiптi. Кекекгпн. суыгы —«отамалы* атанганы содандейщ. Эжец бакыр соны бшед гой,—дед Кррабас. Осыдан сон: «Айдынтогамы*деген не?, «Ол{араньщ* не м ет бар?, «К,ыркуйек* неден койылган? Абай осыларды да сурас- тырып, кеп кьгзык энпмелер ecirri. Аздан соц есепшшер жайьш, ecentiiiHÍH теж4рибесш де сурастырып: 136

- Кун крйырып, есеп айтугаезщ калайсьщ?- дед), жадагьшын б эр т бинп, берш жаксы енпме еткен Кдрабас есепшщен аман емес шыгар деп ойлап ед1 Абай. Карабас кулш: —«Кунэн аз болса, кун ссепте!» дейд) екен осы кунде молда, кожа. Б)ракколдан келсе, есепып болган жаксы-ак кой. Мен кунт кылмай, кур калып журмн. Болмаса, есешшлерйн айтканыаумай кeлeтiн жылдар боладь!,—дед1. Б1ркатар жол журш кеп, ек! салт атты Кодар корасынын тусына жетп. Абай Кодар мен Камканыц басына бурылып куран окып, ундемей, томсарган куй!нде шгер1 тартты. Анада керген катал суык суреттер кез алдына дел бупн тацертен кергендей боп кайта елестеп ей. 6з!тцсол куш аккан ыстык жасы, кас1рет жасы да ес!не тусть . .^ Ауьшга кеп тускенде Абайдынтус) улкен юсМцтус1ндей боп томсарган, салкын ед1. Кулыншак аулы эл1 кыстауда екен. Кун жылынган кезде тамнан шыгып, кыстау жанына ки!3 уй ттпп отыратын едет болушы ед4. Карашокыдагы Кунанбай аулы сейткенмен, Кулыншак олайетпепт{. . Оз1н бала кергенмен, Кунанбай жiбepгeн^н ескерш, Кулыншак Абайды улкен юсщей карсы алды. Конактар отырып, амандасып болган сон: . —Уа катын, казан кетер мына конакка!—деп буйрык етт). Кулыншакгьщ «бес каска» деп атанган, бес мыкгы улы болатын. Олардан каз!р Манас кана уйде отыр. Бул «каскад десе дегендей, ецгезердей екен. Жалпакмацдайлы, нур жузд1, балуан тулгалы жас Ж1пт Кулыншакгьщ немереа ед1.Ундемей отырып, домбыра- сын тынкылдатып тартады да, конактарга салкын карал кояды. Уйде эз!р турган шай бар екен. Манастыцкелшшеп дастаркан жайып, шай жасай бастады. Жуз1 жукалау келген, самай шашы жып-жылть!р, кырлы мурын, кара торы келшшек аса б!р таза, шапшац кер1нд1. Бар козгалысьщда эдем! сьшайьшыкпен катар, ширак сергект1к бар. Отырган уй1не жылылык, жарастык бергендей кел!сп ейел. ^ Соньщ юрген-шыккан кимылына карай отырып, Абай: —Кулыншак ага!—деп сез бастады. Кулыншак Абайга карай тусш, улкен сары шакшасын тырнагымен сыртылдата кагып отырып, б1р кезде кек буйра насыбайын ек! танауына кушырлана тартып койды. —Экем С1зге селем айтып сд1... 137

—Сэлемет болсын... —Айтцаны, мьша жердеп Беткудыкжайы. Бурын Борсакка TMÍCTÍ цоныс екен. Ацперд! Борсак кыстауын алган сон,, конысы мен epiciH тепе алдымдейш гой. Соган былтыр куздгун! цыстауга Kipep алдында С1здщ ауыл коныпты. Б1рталай отырыпты. Ka3ip жаз шыга: «Корасыныц жаны болган сон., тагы цонып журе ме? Мен ipre типзбей, кузщгун: nimeHiH шауып алайындеп ем. Осыны Кулыншак маган киса екен! Цонбаса екен!»—деп екеме ет1тш айтыпты. — Е-е, Ацперд! оны айтсын, ал екен не дейш? —Экем Акперд1н<н осы сез! орайлы гой. Кулыншак конбаса жацеы болар деп, осы сэлеммен ж1берд!,—дед!. Кысылган да, !рюлген де жоц. Баппенен, улкен юсщей айтып шыкты. Кулыншак ундемей, басын изецк1реп отырып мырс ете берд! де: —Шай im! Кене, жацындандар!—деп, шайга карай козгалды. Абай да шай йне бастап, Кулыншактыц жауабын кут!п отыр. Кулыншак 6ipep шыны шай ¡шкенше ундемей, сазара Tycin, 6ip уакытта Абайга оцые бурылды да: — Уай, балам, екец осы Бетцудыктьщ MeHi^OHÍH угынып, туб!Н тексерд4ме екен? Борсак отырган кезде мен кезек коные етуш1 ем гой? Keri болса бурын да орылушы ед1. Как белюуыи ек кой. Осыны б)лд1 ме?—дедi. —Оны бшген кер1нед!. Ырак, тепнде, менш1к барда, кел1с:м бар гой, аксакал. Даусыз Heci Борсак ед1. Соныц меншМ ед1. Кулыншак иелж жетмен емес, келю)м реимен улес альш келген ед!. Keлicce, Акпердмен де соны ¡стер. Тек, менш!К Акперд!Н1К! екенш ойласын дед!. —Е-е, ат neci Акперд! десецш1! Ендеше, алдына ат иес! м!нед те, артына б13Д1Tiлесе MÍHri3in, Т1лемесе мшпзбес. Кыстауыныц 1ргес1нде, жел< басындай жерде турса да, Беткудыктан бетп жу десецып!—деп, Кулыншак наразы боп, томсарып калды. Абай Кулыншактыц ренж!ген жайын угады. Оз басы ренж1тей!н деп те ойлаган емес. Басында еке селем!мен келсе де, муньщ арты уп-улкен шаруа жайы екен!н онша багалаган жок- ты. Енд! мынацдайулкен, ныгыз адамньщамалсыз решипне карай, 63Í айткан жайдыц ауырлыгын укты. — Мен!ц екелген!м осы 6ip селем. Аргысын e3ini3 бш1ц:з. — Кайтпек керек? Акперд1! Акперд!! Ацперд^е кудай бак берд!,—деп, Кулыншак ащь! 6ip мыекылмен кyлiп койды. 138

Абай К упмтпяктын сабырлы сыкагына кызыгып, кулш жберй. Тартысамдеп келген емес. Жене еке кдрызынан кутылды. Сондайды шапшан. болжап шыккан Абай жацагы Кулыншак калжыцын ше женелш: — Бак берген емей немене, Борсактан калган аз жерд! Мсч[К1 деп тап берд) дещз,— дей- . „ Абайдын бул М1нез!неуййн. шйтепе кулй- Шай куйьш отыр- ган Манастыц кел1ншеп, ес1ресе, ырза болды бшем, кып-кызыл боп, катты кул!п Ж1бер1п, Абайга жалт епп карал, тамсаньш койды. Кулыншак шалкая бер)п, Абайга: - Е, балам-ай, мынау леб!31ц налайжаксы ей. Тек осьшынды Акперй ес1ткей етп!—деп ырза боп калды. Осыдан К,ульшшак Беткудык ецпмес!Н былай койып: —Шырагым, осы анада Бежейге берген жас балакэлай екен? Айгыз бишара жылап калдыдеп ей, ол калай?—деп, Абайдьщ уй ¡илн, Зере жайы, Улжан куйш сурастыра бастады. Кэмшаттуралы Абай еш нерсе айткан жок. Кулыншак кайта оралып: —Айыпкамалбермейдеп, Бежей жатыкомсынады, бшем. Сол юшкене карындасьщныц кулм1 де кел)сп емес деп еспим-ау! Айгыз бакыр соны сезш кайгырады гой!— деп, кайдагы б1р кещлс13, шетш жайларды козгай бастады. Абай бул арада ол ецпменщ ешкайсысына сыр берш, 1Ш1Н ашпак емес. Нулыншак жетектеген сездерге баскан жок. Азырак ундемей отырып, ез1нше б1р жен тауып: —Аксакал, осы йзйи балаларыцыздьщ «бес каска» атанатьш себеб!не?Сонынмен1нуктырыцызшы!-дед!. Нулыншак мына баланын жадагы сездерге ¡леспегешн туацй де, )Ш)нен: «Байытггы бала-ау ез1. Салмак бар гой. Сыр ашпайын деп отырганын карашы. Буган да уйреткен екен...» деп ойлады. Алгашкы сездер)н тастап: - «Каска деген1 - батыр деп айтканы» деп болмайды гой мыналар туге. Жешн мынаньщ езшен сурасацшы,—деп Манасгы нускап койып: — батыр боп К1МД1 мукатьш жургенш юм б1лсш? Эйтеу1р, колтыкка дым бурку гой. Болмаса, анау б1р кезде Бекенш), Борсак «Карашокыны бермемм, ел1сем» деп келгенде, екецнщжалгыз ауыз сэлем1н есшп, осы бес баламды ерип барган 139

мен ед!м. Сонда neci Kerin жаткан иен жерден, тым курыса, 6ip кудык тиер деп ем. Тигет мынау ма? Цасканьщ тумсыгы таска тигет осы да!—деп алгашкы сездерше тагы 6ip оралып сокты. —Бужнген елден булд!рге алмадегет кайсы? Бетен болса 6ip cepi. Бегде емес, Бекеннйн! куып алган юмге кут болады дейс!з? OKÎHÎn кайтеспз?—деп, Абай аса 6ip байсалды меслихат айтты. Манас пен келмпнеп осьшы жаксы уныпунатса да, К,улыншак кенген жок. Ол осыдан соцгы ецпмелерде Кунанбайга екпел! болтан KÍCÍHÍHкабагын б1лд{рд1. Абай ар жагынан байкап кеп, К,улыншактыц ойы: «EoKeHmi, Борсактан жер олжа кылмадым» деген арман екенш б!ЛД1. Соны угынумен катар, жерден басканы, жемнен басканы тьщдагысы келмеген К,улыншакка ¡ыинен наразы боп аттанды. Абай экес!не К,улыншакгыцкенгетн айтсада, екпеан айткан жок. 1степ келген iciH кыска гана баян е т т ед1. Белек жерде Кунанбай Карабастан да сурастырган. Абайдыц айткан сездер1н тугел eciTii. Кдрабас Абайдын бупнп мшездерше ырза екен. — Балацыз сезге ысылып калыпты. Tirrri, 6ip улкен К1сщей орамдь! жатыр. Кулыншак екен-ау, утылады екем-ау демед1. Кдлай болса да тец сейлесед:!—деп, мактай бастап ед:. Кунанбай «Жетт1, догаро дегендей ишарат кылды да, Карабасты токтатып тастады. Осынын ертещнде Кунанбай Абайды жене жумсады. Касьша тары сол Карабасты косып, енд1 Сутцщкке Ж1берд1. СуЙ1нд1К аулына Абайлар ел орынра отыра кeлдi. Эз кыстауьшан айрьшып, Карауылдьщбас жагын—Туйееркеш деген жерд{ кыстаган Суй)нд1К аулы каз!р тамда емес, киЬ уйде екен. Мал-жаны кеп, бай ауыл осы орынды кыстауга лайыктап алганмен, ел! жаца кыстау сала алмай, есюлеу тар корага сыя алмай, куннщ кез! жылынысымен к т з уйге шыгыпты. Суй1нд!кт!ц аппак улкен уй) жылы екен, iuii тола т!релген жук, буулы тец менен сандыктар. Оныц ар жатыeni босагага шейш текемет, алаша, тускиЬбен коршалыпты. Саптама мен тшн imiKTi ел1 тастамаган Абай бул уйде тоцазитын емес. Биылгы кектемде алгашкы рет ки13уйге конгалы отырганы осы. Мунда 6ip жецм салкындык, кец тыныс бар. Кектемдеп кюз уй Абайга еркашан тацсык болатын. Улкен уйд)Нортасында ала келецкелеу жанган тас шам бар. Суй1нд1к бейб1шес4мен жене ек! баласы — Эд!лбек, Асылбекпен—6epi де конактармен 6ipre болды. Бул уйге, ecipece, 140

езгеше кектем нурын енпзген б1р жан бар. Ол Суй)нд4кт1ц кызы — Тогжан. Абай келгеннен бер1 Тогжан улкен агасы Асылбекпц отауынан осы уйге б1рнеше рет кел!п кетп. Сылдырлаган шолпысы, элдекандай былдырлаган тшменен Тогжанныц келер1 мен кетер!н паш етед1. Кулактагы ешекей сыргасы, бастагы кемшат берю, б1лек толган неше бшез!ктер! - баршасы да бул етрден Абайдыц кермеген б1р с е т сиякты. Толыкща келген, аппак жузд), кырлы мурын, кара кез кыздыц Ж1п-Ж)ц1шке касы да айдай боп киылып тур. Карлыгаш канатыныц ушындай уп-ушюр боп, самайга карай тартылган кас журекке шабар жендетпц жебес!ндей. Тогжан уйдеп сезге кулаксалып, не култ, не кымсынса, сулу кастары б!р туйше тус)п, б1р жазылып толкып кояды. Елб!реп барыпД1реткен канат леб!ндей. Самгап ушар жанньщ женш эсем канатьшдай. Бткке, алыска мегзейд!... Абай кепке шейн Тогжан жуз4нен кез{н ала алмай, телм1ре карап калады. Кыздыц кеп К1р1п-шыгысы конактардын камы екен. Аз уакытта дастаркан жайгызып, кутуш! ейелге шай куйгызып, ез! екес!жц теменп жагына отырып, шыныларды эпер)п, уй ¡иине кызмет керсете бастады. Абай Суйцщкген де кысьшган жок. Балаемес, ысылган ашык, улкендерше сейлейщ. Тогжан кеп отырганнан кейн Суйнджке карап: —Сутцщ к ага, осы мына С13Д1Цжерд1Цалдындагы Карауыл дейтш жалгыз биiк не себепп Карауыл атанды екен?—дед!. Суй1нд1к: —Юм бшсш, шырагым!—дейтуст, аз отырып,—Е, Тобыкгы мен Матайдын шабуылы, жаулыгы калган ба? Сондагы кугьшшы мен жортуылшыныц б!р! койган аты-дагы. Эз1 езге таудан батнш, айдалага окшау барып тур гой. Содан карауылдамай, кайдан карауылдасын!—дей. — Суйтш, бул атты Тобыкгы койган дсйс!3 бе? Тобыкты келмес бурын сондай ат жок па екен? —Кайпан болсын? Бул ещрдеп барлык атгы Тобыкгыныц ез! койган. —Эй, бшмеймш-ау! Бар атгы ез) койса, Шыцгыс дегет неа екен? Шыцгыс деген Тобыкгы бар ма? —А, жок! Мынауыц жаны бар сез. Бесе, бу Шыцгыс деген осы улкен алып таудыц аты неге Шыцгыс атанды екен бул?—деп, Сутцщк ез! де ойланып калды. Эйлбек екес1Н1Ц муд1ргетн намыс кер1п: 141

— Шыцгыс деген сез «шын кыс» дегеннен, кысыныц кдттылыгьшан болыпты-мыс десед1 гой!—деп ед1. Абай буган кудд[ де: — Олай болмас. Шыцгыс деген белгип хан аты гой,—дедi. — Бесе, осы сез менщ де кулагыма 6ip тиген ед4. Жадымда калмапты. Кене, бшсец ез1ц айтшы, шырагым,- деп, CyñimiK Абайды тындагысы келдь Жас конак Шыцгыс хан жайында ез! бшген, eciTKeH эцпмелер!н айтып кеп, акырында ез кецш!ндеп 6ipa3 долбарды косып: —Тауыныц «Шыцгыс», бшпшц «Хан» аталганы содан. Жене сонау 6ip белек тауы «Орда» аталганы да сол. Шцгыс ханныц мекен еткен конысы екемн пашетед1. Карауылдемекте сол кезден налган ат емес пе екен?—деп токтады. Сумщнк Абай ce3ÍH катгы ыкыласпен тьщцады. Алдындагы шайы {шшмей, Kececi суып кап ед1. Тогжан екес:н1ц соншалыкты тындаганын енд4байкады. Ол Абайга тандана карап, б!рталайга дейн кез алмады... Уй imi Абай айткан жацалыкгарды кызыга тындап, кецищенш кап ед1. Асылбек, К,арабастар: —Кисынды-ак екен!—дес-п. Шыцгысты былай койып, так осы Суй1нд1к кыстауы Туйееркештщ касыцда турган «Хан» би)Г!н, онан соц Мамай кыстайтын анау «Орда» деген таудыц бер4н де шешт). Соны осы кунге шейн нел)ктен аталганьш бшмей журу, мундагы улкеннщ 6epiHe енд1 гана орасан KepiHin ед4. Суйндж Абайдыц шынысын e3i enepin: —Жеп im, Абай!—деп, ещц конагьшьщаддына жентпен майды да, бауырсакгыда молыракысырьш койды. Экес!тц жас конакка жасаган осындай бей1лÍHде Тогжан ce3in отыр. Eipep мезпл Абай ез1не караган Тогжанныц эдем! кара кез1Н байкады. Солгын карау емес, Абайды аныктап, тустеп, барлай караган сиякты. Абайдьщда эйелге аныкгап кызыга караган жолыосы сиякты. Тогжан узагырак кадалып, кез алмай отырып акырын кызгылт тарткандай болды да, кез1н тайдырды. — Кеп жасаган бммейин, кеп токыган б)лед!. Осылайша укканьщ, токыганыц жаксы, балам!—деп, CyñimuK 6ip токтады. Абай осы сезге жалгастырып: —Оз1Ц!здей К1сщен ес!ткен сездер гой, Суйнд1к ага!—деп аз отырып.—Руксат етсещз, осы ез!щз айгкан кейб!р сездерй де ез 142

аузыцыздан угынайын деп ем! - деп СуМншкке карады. Турпайы емес, сыпайы бастап, орамды келд]. Суй1ндж: - Е, сура, айт балам! Не сурамак ец!—дегенде: - Ендеше, осы жацагы юш! Орданьщ тусында Кежекбай, Кулжабайдын жер дауына бшнк айтцан екенсгз. Сонда «Мен крйдыц бел)Г1н белмеймш, цудайдын бел1пн белемш!» депс13. Осынын магынасы калай? Соны сурайындеп ем!—дедь Бул суракка Кдрабас, Эдлбек, Асылбек те кул1п хнберщ. Teri, Абайдан баскаларына ж ет магнм болу керек. Суйцщк Абай сурагына аз iiKciHin, кэлта карал, ойланып кап ед1. - Шырагым, бул сезд! екецнен угынсан eni. - Мен1цэкем баламен ашылып сейлей бермейд1 гой! Бшес13 гой. . . - EipaK жанагы ¡ске екецнщ катысы бар гой! Оны бшунп ме: еД'Н? ^ . .. Царабас, Асылбектер ел! кул!П отыр. Олар Суйиццктщ кашкалактаганы мен сыпайылык сактаганына жене Абайдын^ жайсыз 9H,riMeHi кэдаласураганына кулед1. - Экемнщ катысы барынбшем!н. - Ендеше, екен аты араласкан сезд ен эуел! екецнщ езшен угьшганыц макул! - Берекелд)! Суй:нд1К ага, оныныз жаксы акыл!.. BipaK- сол бил!Ктусы, ci3 бен менщекем ею араныздын суыскан тусы болдьд дейд1. Ол рас кой? - Рас! - Ендеше, сдзбен калай араздасканын мен ез екемнен гана бшш койсам, мына Эдшбек пен Асьшбек агам сщцен гана урьшьш койса, не болады? Аныкшьшга жете алмай, сынаржаккетешз гой. Б4рден, адасамыз. Еюшщцен, бала мен бала, мына б1ддер, сырттан кырбай, сырттан шалгай кспсем!з гой. CÎ3 маган, м ети екем бул юсшерге айгып отырса, таразыньщ басы ген баспас па ед!? Сушнд^к те, уй íшi де Абаидьщ мына дэлелдер^н дурыс кэрдь К,арабассуй1н1с1пкет1п: - Дурыс-ау, осынысы баланыц?—деп, СуМнд^кпц ен,пмес1н айткызуга бетмдед!. - Балам-ай, алды-артымды орап алдыц-ау осы сен, э?—деп, Суй1нд1К акь1рын куле Tycin, ек! ойлы боп калды да Асылбекке царап: - Ей, м етц балаларым, мына бала конагыцтартымды жатыр- ау 03Í, ойлаймысындар?—деп, жаксы жадырап, шын бей1лдендь Тогжан шай iïiMin болса да, дастарканды жигызбай, кул1мс4рей 143

тусеш. Жи) карап, Абай кез!мен кездескенде, кептен берп сыйлас танысына жасайтын штипат бщщред). Абай эцпмен1 алгаш ез: ойлаган жакка бурды. — Сол менщ екеммен кырбай боп калган жерщ1зд] ез!н.4з угындырыныз, Суйнд)к ага! — &пнсец, айтайын! Б1пе жур! Сен)ц экен Мамай ¡иинде Жамантаймен кецщдес боп жур1п, ек)л куйеу болганда eKi жуз кой KHÍTкиген. — Ок)л куйеу! калай? — Эк<л куйеу) шын куйеу емес, тамыр ecemi нерсе. —Онда «тамыр» деп неге аталмайды? — Тамырлык курбылас KiciHiH арасында болады. Ал жасы улкен KiciMeH жас Ж1пт тамырласам десе, кейде осылайша ек)л куйеу боп аталады. —Иэ, сонымен?.. — Бертшде сол Жамантайдьщ баласы Кежекбай ез1Н1ц К,улжабайдеген кедей агайынымен жерге таласты. Мырза: «Соган бил!к айт, жер белiпн айырып бер» деп, мен) апарды. Мен ею жагьшынсездер)н угыньш, ез кенынмше эдщщпнтопшыладымда: «Бел1кбылай болсын»деп, журш отырдым. Сенщ экен ез)де басы- касында. Арт жагымда Кежекбайлармен 6ipre келе жатыр. Мен белйспез кенщме сыйганедшетпенбелмекгпн. Байкэймьш,журю4м Кежекбайгажакпайды. Тыжырыньш, жарылажаздапкелещ. Аздан сон мырзага сыбырлап, жалпылдап айта бастады. Экец сетц, Кежекбайды куп керщ бшем, арт жагымнан санк erin дауыстап: «Уай, алапес! Сен калайжуршбарасьщ?»дегет. Мен ею жагьшатек би емесгннбе? ЫзабопKerin: «Уай, тейр, койдыцбел1пн белш келе жатканымжок, кудайдьщбел1пнбелемш»дедм,—дептоктапкадды. — Ие, сонан сон, не болды?— деп, Абай ар жагын тагы айткызбакедь —Аргысын кайтесщ, сол, шырагым? K eni гой эйтеу)р, кым- куыт, шым-шуыт боп!—деп, Суй1нд!к колын 6ip-aK смтед) де, айтпай койды. Абай Kbin-цызыл боп кетпп, шугыл ойланып отырып калды. Шамга карап кадалып калган кездер)нде сол шам отындай улкен кызгылт, алые от маздап тургандай. Тогжан конактын мына niciÍHÍHe енд! жай гана емес, тамашалап, кызыгып карады. СуЙ1нд!к уйнде Абайдын ундемей калганына )Ш)нен к ул т отырган да Kici бар. Ол Суйщцктщ Kimi баласы — Эдшбек. Асылбектей емес, ол ожар, тон мшезд] болатын. Енд! Абайдын ацырып, дагдарып калган nimiHÍHe карап ез мшнен: 144

«Ал тшегешн сол болса, карык бол!» деп, жымиып отыр. Bipan Абай кэтты ойланьшкалганмен, жасыган жок. Аздан сон, жене ез1 бастап eniHmi 6íp енпмен) сурады. Онысы - Сутндхгпн Tafbi 6ip C63Í. Эскенбайра ас берген туста айткэн сез1 ед. СуМщцк оны да айтпак болды. —Мырза ез execi Эсекеке ас берем деп, Кекшетауга сауын айтып, кальщ едш жиды юй. Тобыктынын.одан улкен асы болган жок. Ест1ген шыгарсыц? — Eciïin ем. Соган юз де бардыцыз ба? — Экецмен ол кезде цырбай ед1м! Бармадым. Bipan, Айдос, Жштектен,linii, анауМамай,Жуантаякцандаел кэжанжок, Журпын 6epi KOüíin, сонау Кекшетауга барып, улыдуб!р мереке жасадыюй. Соцод Бежей мен Майбасар келюпей кдпты. Майбасар - старшын. Жуантаякгыц 6ip урьшары Найманлагы Бежейдщ нагашыларына барьш, кеп жьшкцсьш екеп, кцрып тастапты. Соньщ кугьшшысы xenin, Бежейге: «Есемд!епер!»дейшюй. БежейМайбасаргаасылады. «Ацылдастыр, малын епер!» дейдь Саган Майбасар: «Сандалып, не айгьт журсщ?»деп, ренж1Т)птастайды. Бежейекпесыюцбасыосыещ юй. «Ажарым ешейпн болса, шашбауынды несже кетерщм?» деп екпелеп калады. Суйтед де, ас таркамай кешп xereoi- Буран epin Ж!птек, Байшора, Жуангаякгандакегжендербодды. Осыорайоа,мен уйде жатып, б!р-ею ауыз сез айтып ем, кадагалап отыртаньщсо юй. — Не айтып ед1Ц13 сонда? — Б!лмекс)н гой, оны да айтайын. Эзге eri3 болганда, кудай жеке, Алдына ата-анац — ол 6ip Меке, Кырык yRniHi кырык пышак хылып едн, Оз асыц да бузылды-ау, Оскенеке?— деп ем. Журт дегеннщ умытпай ж ургет со-дагы!- дед1. Абайра бул ецпмеден api тары 6ip энпме жатканы ап-анык кер1нд1. ^^ —Мынанын ар жаты да бар гой. Онысын аитсаныз каитед. — Ар жагыц кайсы, балам-ау? —«Кырык уйл!Н! кырык пышак кылдыц» дедщз юй! Ол би атамнын ici ме, жок, басканын ici ме eAi? — Абайжан-ай, кайдарыны айткыздын-ау! Айыпты Оске- некецнщ 03i емес. Тагы ceHiH ез екец ед{. Енд1 сен маган осыны айткызьш-айгкызьш, ертец екенмен exeyMiamтагы араз кыласьщ- ау, сыгыр!—деп, Суй1НД1К Kyjiin цойды. 10-781 145 ^

- Жок, Суйкцщк ага, бмейк деп сурайым. Оздщ устт^зде шагьии жиям деп сурамаймын рой! —Рас айтасьщ, балам!Ендеше, «кцрыкуйл!»деген анау Кекен тауьшын бауырындагы Уак болады. Сол ел ¡шшара араздыкка басып жургецце Кунекен араласып, К,онайдеген батырды суйейШ. Егес кушейп келген кезде, К,онайга акыл салып, жау жагын шапкызып Ж1беред). Капыда калган ел карсыласа алмай, кел жагасьщцагыкальщкамыска кашып К1ред екен. К,унекенкамысты ертетш Ж1беред1. сонда ерттен коркып, кашып шыккан елд{ ^гызып жур!п сабатып, Конайга жецпз!п берген ед). Осыны айтып ем!—деп ецпмес!н бтрд!. Абай осыдан сон езге эцпме сураган жок. Аздан кейн ет nicin, журт аска отырды. Абай мен Карабасты уй imi бегде конакка санаган жок. Сол себегтп кундеп дагды бойынша дастаркан айналасына Суй!нд:кт1н барлык балаларыда, 6eñ6iiueci де отырган-ды. Экесш!ц теменп жагьшан шешес!мен eKi ортадан отырганТогжан Абайга каз!р бурынгыдан да жакындай туст!. Абай баганадан 6epi Тогжанга бет алдынан караса, Ka3ip кебшесе кырынан керш отыр. Орташа келген кырлы мурны енд] анык KepimH. Нырынан Караганда 6ipтурл! суйюмщ екен. Жумсак жумыр иепйц астынща жука гана 6ip толкь!ндай боп, HeaiK бугагы б)Л1нед). Жылтырап таралган шашы кап-кара калыц ер1ммен ерекше аппак, HeiK мойнына карай кулап Tycimi. Улкен де, Kimi де емес, ешекей сыргасы д!р)л кагып, дамыл алмай С1лк1не Tycin тур. Элденеден белпс1з себептен Тогжан niiuiHi кызара Tycin, кайта сурланады. Толкып кайтып турган уяндык па, баска ма? Эйтеуф, езшше, езгеше тыныс альш, лугпл кагып турган 6ip сез)м бар. К,онакасыга эркашан аса мырза атанган Суй)нд!к уй бупн де em Kenicripin аскан екен. Карабастьщ encip сары пышагы кыстан калган сем1з жаяны да, алтындай сары у!лд!р]кт! де лып-лып сызып, жапыракгап жатыр. Жалгыз сур емес, сары ала кып аскан екен. К,ыс бойы бордакка байлаган, жанада сойылган сем!з койдыц жас субелер) де бар екен. Бапты кып жемек болган ceMÍ3 койды жай сойгызбай, уйтюз{п алыпты. Жас ет, уйткен койдьщ eTi болганда, мына табаккатагы да езгеше дем 6mpin, нэр берш. EipaK ас осындай бапты боп, уй imi Teric ерекше KeH^eHin жеуге Kipicce де, Абай женд! жемед!. Тогжан да б!лез)кке толы аппак жумыр бшепн табакка карай сирек созады. Суй1ид]к пен Асылбек Абайды кайта-кайта: —Же, шырагым. 146

—Жесещш, Абай! Алмадынгой!—деп, элденеше козгап nepin eni, Абай жей алган жоп Ет артынан Суй1нд!кпн кептен саугызып отырган кцсырларынынсарыцымызыдэ кедщ. Оны да жаксы ецпмелест, уазк отырып imicTi. Бул кеыгпк сонгы кез!нде Абай алгашкьщай емес, тартьшып калгандай баяу едь Уй иелерИ «Жас конактын уйкь1сыкелдм>деп, соган жорыган. Акыры тесек салынатынбоп барлык еркектер тыскашыкгь:. Абай кен!Л! бул кеште езгеше 6ip кушт! сез1мнщ ecepiHe толы. Бурын «гашыкжар» кеп окыган хикаяларда, кеп-кеп есплген ауызша ецпмелерде болса, бупн Абайга ец алгаш per ютап емес, энпме емес, ез1шц анык, аппак мус!н!мен, кулюм, козгалысы, тынысымен «сол мен едш», «мен мундамын» деп келгендеи. Суйщщк ецпмелершщ артынан, эуел кезде кещлшдеп тунып журген 6ip ауыр сез:м ренж1ткендей, 6ipep тенкер^п тусч де, кайта шепп калды. Ол емес, тысца шыгып ез-ез1мен калганда, жулдызды аспанга аса 6ip ракат куанышпен карап турып, кен тьшыс алды. Орталап калган ай батыска таман сызыльш барады. Б тк те алыска тартып барады. Журек-ri де ретштен, лайдан куткарып, сондайлык би1кке, Ka3ipti бултсыз аспандай алыска, тазалык рак&ткд шацырып, жыракка мецзейд!. Туйееркештен Шьщгыстын жакын бтктер! жартылап кана кершей екен. К,аракошкыл таулар ай астында кекппл мунарга оранып, жым-жырт цалгып тур. Тау жактан ацырын рана жел желшнед). . ^^ К,алын кой кыбыр етпей тыныштык альт, унси рана тына алады. Асылбек, Эдшбектер жатура кетп. Кегал сайда отырран бес-алты уюн-ак ауылдын туцл)п тепе жабык. Ай астында ак уйлер де мызрып, калгып тур. .^ ^ Суйншк пен Кдрабас атгардын манында жур. Абай мынадаи кеккмтуншен соншалык 6ipтазалыксезт, танлебт таныгандаи. Буньщжуреп едет арналгантанлебш ерекше урыныпсезшгендеи. «Махаббат па? осы ма? Осы болса, мынау дуние, мынау маужырагантынысты незж тун...6eciri рой. Сол сулу сазлынкулак куй! гой». __ Суттей жарык, айлытун. Танел! жок. Б1ракжокекешн бше де, Абай елдекандай езгеше «танды» сезед). куйк те, умгг те, куаныш та, азап та бар - журек таны. Кеуде толган езгеше ыстьж, езгеше жумбак, мол cesiM. Сонын шалки туеш шарыктауы кеп. 147

Лыпыл капкан канатгай токтаусыз кубылып, тыныштык ала алмай леп1ред). «Нет айтады? Не деп тустед!? Не сипатгы бул сез)м? Не боп барам? Такат, сабырым кайда?». Бойына тоцазыгандай б1р Д!р1л пайда болды. Себепс1з д1рщдейд1. Журеп де тулап кеп, ез-ез1нен кысылып, шаншып кеткендей. «Тан... журек тацы... Сол таным сенс!н бе? Жарыгымбысыц, ЮМС1Ц?». Кез алдында Токканнын аппак жумыр бшеп жас баланьщ еттндей! Акторгындай мойны!.. Тац осы д а .. ез) гой! ...Ак еттн аппак екен аткан тандай! Шынымен бар жанымен кулай табынган сулуга карал, бар сез!ммен уназ жырлап турган тэр1зд). Тогжанга арналган, ен алгашкы «гашыгым» деген жарына арналган жан жырыньщ тунгыш жолы осы ед1. Ойша екнуш ауыз махаббат сэлем1н айтып шыкты. Б1р турл: онай, ракат боп ез-езжен куйылып турмантер1зд1. Б1раксол кезде Карабас уйге карай шакырды. Екеу{ тыста жалгыз капты. Абай уйге таман келе жатып, жацагы елещн кайта ес1не тус1рей!н деп ед), «Ак етщ аппак екен аткан тандай!»дегеннен баскасы ес!не эз1р кайта туспед!. Карабас пен Абай уйге юргецде, Сутцщк пен бейбныес1 бшк тесекке жатып калган екен. Саргыш шеНрен шымылдык улкендерд]ц жататын орньш коршап тур. Кец уйдщ тер!не ею конакка арнальш тесек салынып жатыр. Одан баска езге т а жататын жай сез1лмейд!. Тогжанньщ ез уй! баска гой. Ол Сутщ цктщ к!Ш1 ейел! Кантжанныц кызы екен. Жаца уйге юрерде Карабас айткан. Тогжан, ерине, ез уйше кеткен болу керек. Уйге юрген жерде Абаидыц ойлаганы осы. Эйткет тесек салып журген —баганагы шай куйган сары кел!ншек. Абай торге карий цозгала бер1п ед!. Б1р уакьпта шепрен шымылдык толкьш барып козгалды да, ес!к жактагы шеттнен шолпы сылдыры естш1п, Тогжанньщ есем бойы кер!нд1. Кольша бip торгьш керпет алып, бер1 шыгьш келед! екен. асыкпай, -ппгп, акырын козгалады. Шолпынын енд]п сылдырынан ез! кысылган ТЭр13Д1. Кел1ншек Абай жататын тесекп баптап салып больш кап ей. Тогжан колындагы торгьш керпен1 кеудесше кетер]п, бауырына кысынкырап турып, келшшекке едеппен гана буйрык етш: 148

- Аягын, аяк жагын би1ктесецш!!- дед1. Абайга бу да дед езже рана арналган, езгеше ыкылас сияцты керицц. Б1рдемеайгар ед1... айткысы кеп ед1. Bipan журеп лутплдеп аузына тыгылрандай боп, тук сез таба алмадь^ К,ур рана кызарып кысылды да, сырт KHÍMiHшеше берд1. Торжан акырын, сыпайы рана кеп, Абайдын тесегше торгын керпен! жазыцкырап койды да, eciKKe карай козгалды. YHC13бей)л белпс)ндей улкен иггифатжасады. Б^рацбарысол рана. «Шын-ак бары сол ма? Элде, т й т , бар конакка 1стейпн дагдылы сыйлык сиякты ма? Сол гой!» Улкен уйдщ е стн е жеткенше Тогжан акырын басып, кел1ншекп ертш кеттпбарады. Кайтабурылмайды. .. Дел шыгар жерде рана ез1нен бурын eciK ашкдн кел1ншекп ¡лгер! шыгарып ж)бер1п, ез! 6ip турл! сулу козгалыспен сырт айнала 6epin, торге таман акыргы рет бепн берш, уй 1шшен сыртымен шыкгы. . Торжанесжке карай козгалранда, Абай капалып,тепмре карал калып, бешпеттн ею иырынан шеше 6epin ед. B ip a K Тогжан 6ip царамаганга кайран боп, кеткетн кимагандай калт турьш капты. Енд! Тогжан есжтен шырар жерде 6ip сетке кез киыгын тастаганда, Абайдын тапжылмай cinemn турьш калганьш керш. Бешпеп ею иыгынан TyciHKipenri де, аппак кейлеп ашылып тур. Ею колы 6ip нерсеге тацкалгандай жазылып, ьщгайсыз турде асылып капты. Абай дел байкэды ма, жок па? EipaKшыга бергенТоржанныц аппак жуз1 кайтадан тары 6ip рет, сонры рет кою кызгылтпен ду ете тускендей кер1нд1. Жене сонымен катар жымия кулгенерт аппак маржандай TicTepiH айкын керсеткендей бодды. Уназ кулюменезутартыпкеткен сиякты. «Бул не, мыскыл ма, уят М1нез1стедм бе?»деп, Абай м-ез!нен кысылыпкалып,тез шеш!цщде, тортын керпеге ораньш, бук тусш Шолпы эуел! жи1 сылдырлап, аздэн сон баяулай бастап, тары Йраздан сон анда-санда 6ip рана шылдыр ете тусш узап барады. Абай ез журепшц аттй тулап соккдн дурсМн еспд. Шолпыушн сол басьт барады. Озгеше ыстык кымбат шолпы ец сонуы per 6ip шьшдыр en i де, бипнбей кетп. Тун тыньшпыры урлап кеткендеи, жутып Kerri. Шамды К^рабас еш1рд1. . Шам ешс1н-ешпес1н, Абайдьщкез алдьжа кдз!рп мезпл^бул сет самаладай жарык. Шамнын ешкенш байкаган да жок 03t 149