Абай жолы 1 том

айбалталарын устай журед!. Бул кер!Н1сте, жалпы кешу сапарын жортуыл-жорыкка, шеру мен аттаныска уксатады. Б4ракдэл биылгы жыл, жылдагыдай кайталаган осы кештер Абайга en ôipiHmi рет соншалык мазасыз бейнет боп erri. Оны мендетш женген ауру да жок. Bipan cay да емес. Журейт десе K63Í карауытып, басы айналып, кулап калады. Буньщ ауруына карап, кешпей отыруга болмайды. Уш кун, терт кунде Улжанныц уй!не 6ip-an согатын Кунанбай, кебшесе, сулу тоцалы Айгыздын уй!не конады. Окга- текте бейб)шес1 Кункетн касында болады. Ол белек ауыл. Соньщ кечпмен жур1н кетед1. Баласыньщ сыркатын алгашкы кезде 6ip рет сурастырды да, кей1н умыткан сияктанды. Абай атца мше алмайды. Жук арткан туйеге мшпзуге: «Жук кулап, туйе жыгылса мерт болады»деп, шешес! оган да М1нпзбед[. Kepi еже мен Улжанньщ ортасында жалгыз арба бар ед). Teri, бул ел кешнеуп болгандыклан арба дегещц бшмейпн. Тобыкты imiHe ен алгаш келген арба осы Зерен!Н —Цунанбайдын Kepi memec¡HÍn кек арбасы десе де болады. К,унанбай ага султан сайланган сапарында шешес1не: —Кешкенде осыган MÍH!—деп, Кдркаралыдан едей1 екеп eAi. Таулы жерде атпен журу бул кунде Улжангада киын болатын. Ол улгайып, eii ауырлап налган. E ^ i Абай жайын ойлай келгенде, Улжан ез тыныштыгын крйды да, арбак, эжeciнiц касына Абайды MÍHri3eTÍHболды. 0 3 Í 6ip жуас торы биеге MÍHin, ылги осы арбанын касында жур4п отырды. Жайлауда К,унанбай аулыныц кеб!рек орныгып отыратын конысынын 6 ipi — Ботакан ошагы. Келкайнардан осыган кеп жеткенше жиырма шакты кун етп. Сол жиырма кун 1Ш!нде жол бойы суле наукас калпынан айыкпаган Абай, ещц-ещц гана аныктап Teyip бола бастаган сиякты. Эзд4пмен турегеп журуге, Kipin-uibiFyfa да жарады. Енд1 KOHÛiiде айьнып, бурынгы балалык шатгыгын да, ойын- ермепн де тапса керек ед!. BipaK, гажап! Биылгы жыл, ecipece, сонгы кеп кундер ¡ш{нде Абай балалыктын кызу ермепнен, кызыгынан шеттеп, салкындап капты. T inii, балалыгынан айрыльщкырап калгандай. Элде, аурудан тургандыгы ма? Немесе сонгы уацыттар KeH,LrïiHeHкешкен ауыр ce3ÍM, терец азап салдары ма! Элде, Timi, балалык етш, улкеншкке карай бой ургандыгы ма? Аралыкта белге соккандай 6ip дагдарыста калган сиякты. 50

Биыл Абайдыц жасы он ушке толган ед!. Денем де 6ip аралык кейпте. Бойы ескен. Кол-аягы узарган. Бурын мурны шолакгау болушы ед1, биыл 6ipa3 узарьт калыпты. Бет бейнес1 баладан repi ipíneHKipen, бала бозбалалык, налпьта бей!мденген. Бipaкeлi сол муинде улкецщк жок. Толык, балгын емес. Сидиьт, арыкгап, кур созылган сиякгы. Кун кермей ескен, peni солгын, бойшац гана eciMAÍK бейнелес. Бурын кара болушы ед), бетшщ кызылы да бар eAi. Каз1рде каладан кайткандык жене ауру косылгандык бар ма, eñTeyip, бозгылданган. Суйыкгау коныр шашыньщ арасьшан бас куйкдсы да кыланданып кер!нед1. О да ауыргандык пен кун кез1нде болмагандык белrici. Абайдыц осы сиякты калпына енд1П м!нез машыгы да 6ip алуан боп ез!нше уйлесп. Ол атка MÎHinжуруге жараганымен, уйден кеп шыкпайды. Озге баладан repi баска 6ip ермек, белек 6ipдос тапты. Онысы, ecipece, эжес4. Одан кала берсе — uieiueci. Абай биыл гана анык багалады. Бунын. эжес) 6ip турл4шебер эцпмеш1 екен. Кызыксейлейд4. Эцпмесшщбарлыкжершдемщ гып, кызыктырып айтады. Эуел! Абай ауыра бастаранда 6ip кун) кешке уйыктай алмай жатып, эжeciнeн ецпме айтуды сурады. Сонда ол ойланып отырып: — Е-е... Булдыр-булдыр кун еткен. Бурынрыда юм еткен?- деп, юшкене такпакгап бастап ед!. Абай соны урьшкапты. Келес! жолы onrtMC сураганда ежесш TÍ3eciHeH акырын кагып: — Е-е... Булдыр-булдыр кун еткен. БурынрыдаKÍMеткен?— деп, тары да ецпме тшегенш б!лд1руш! едь Эжес1 еуелде кеп-кеп ертектер айткан. «Едш-Жайык», «Жупар корыры», «Кула мерген^ — 6epi де айтылды. Оныц ецпмелер1н тусте де, кешке де, Timi, кеш бойы да Абай аиткыза берспн болды. Берт!Н келе, Teyip болып алган соц, ежесшен тагы 6ip ецпмелер тапть!. Ол осы ел intime Зеренщ жасынан берп кергем, ecTireHi жайындары ецпмелер. Ел мен елдщ шабысы, таласы жайында б)рталай кундер айтгы... Осыдан жиырма-отыз жыл бурын Найманныц осы елге, осы ауылга шапканын, сонда Бостанбек деген езшщ асыранды баласы елген!н жене Найман колынан осы ауылга туткынга тусш, жыл жарымдай Kiceme жаткдн Кожамберд! деген акын жайын айтады. Соныцкеп елещн шубыртады. Баска да «Карашор шапкан» сиякты шабысты, жортуылды айтадь!. 51

Тагы 6 ip кундер Мамыр, Енл!ктей кыздардыц кайгыларын да айтып берд!. Абай кажымай, жалыкпай ылги гана ынтыга тындайтын. Кейде ежес< шаршап, айтпай койса, ез шешес1не жабысатын. Улжан да кеп ен.г1ме ômymi ед1. Жене ол кеб!несе елецщ сезд! жи! айтады. Оцымаган шешес:н1Цani кунге умьггпай, б!лд1рмей, сактап журген зей1Н1ые тацкалады. Нелер ecKi заман жырларын, айтыс, есиет эзщдер!Нде кеп айтып беред). Ею анасын кецщденд1р!п тары айткызу уш!н кейде 03i де каладан екелген ютаптарыныц 1Ш1нен«Жуап —Зылика» сиякты киссаларды оцьгп беред!. Эндетчп, макамдап цояды. Шешелер1не угымсыз болган TypiK Т!Л!Н!Ц жеке сездер1н жолшыбай цазацш алап отырады. Осымен кайта кец<лденд1р1п алып, еск! ецг!мелерд! тагы айткызады. Зере ел шабысын эцпме еткенде, сол ¡стердщ 6epiH ел басьша елек салган, улардай шулаткан кесел кундей айтатын. Юшкентай куншен ертек-ецпмен! кеп суйетш бала осы жазда, Timi, кеп eciiin, кеп 6^in алган сиякты. Сондай шеше ецпмелер!не бар бейшш 6 e p in журген кундерд!ц б;р1нде бул уйге ек! бегде конак келш конды. È ip i — картан, 6 ip i — жас конак. Жасын Абай бшедь Таныган жерде куанып кетп. Ол былтыр жайлауга кел1п, осы уйде уш кундей жатып, «Козы Керпеш —Баянды» жырлап берген Байкекшедеген жыршы. Касындагы картац KiciHi Абай ез) бммегенмен, шешес! эбден таниды екен. К,онактармен жай сурасып, амандасып болган соц Улжан Абайга карап жымиып: — Ал балам, ежецмен екеум:зд{ кажай 6epymi ед]ц, енпме- жырдьщдукет, М1не, жана келдь Мына Kici Барлас деген акын!— дед. Шокшалау гана ак сакалы бар келбетп келген, зор дауысты ак сары Kici Барлас Абайга салганнан унады. Бшгетн 4шше бупп, ундемей отырган езге улкендердей емес. Барлас ше сейлеп кетет!н жаркыдцак, ашык. Осы уйде талай куннен жатып журген ауыл адамы сиякты. — Е, балам, «шсшенщ судай теплген, тындаушын. бордай еплген» дегендей, ceйлeyдi де, тындауды да суйген ел —ел-дагы. Тыцдауга езщ жалыкпасан, айтуга Байкекше жалыкпас!—деп, жас жолдасына карап кул!п койды. Жайлауга кел{п конгалы бегде к о н ац тар келпш ед1. Барлас Сыбан болатын. Жайлауга коныстары жакындаган сон, жылдагы дагдысы бойынша осы ауылдарга амандаса келген екен. 52

Жолшыбай Мамай ¡ыйнен Байкекше косылыпты. Ол —Барластыц акын шэк1рт!. Жылда осылайша касына ер4п, б1рнеше айларды б!рге етк)зуш1 ед1. Уй шн тепе кош алган соц, ек! акын да оцай шеш!лд1. Осы тунде ас п!скенге шей!н Барлас «Нобыланды батыра жырын жырлады. Абайдыц казак аузынан да, к!тап ¡пйнен де ем!р< еспг бшмеген ен б!р сулу, ен б!р есерл1, кушт! жыры осы ед1. Барлас жырын бтр ш , кол жугалы камданган уакьпта Абай: — Муны айткан К1М? Осы еленд) шыгарган К1Мекен!- деп, баганадан бер) ез^н суй)нд4рген акынньщ атын бммек ед1. —Эрщен келе жаткан десеш-ау,балам, буньщтубш. Б1рак осы дел елпндей кып айткан Шип жуз Марабай деген акын деумп ед1 Жанекен,—дед!. Жанекес1 —Жанак ед1. К,обыландынын коштасканы, Тайбурылдьщ шабысы, Казан мен Кобыландыньщ жекпе-жеп Абайды, эс!ресе, елттткендей болатын. Жатканда кепке дейж алагызып уйыктай алмады. Ертен'не Улжан Барлас пен Байкекшет ж)бермед1. — Журмендер. Асыкпай ел! б!раз кун конак боп жатып кет!ндер,—дед1. Бул — Абайдыц т т е п . Абай бурын тагылым, улп — к:тапта; б!л{м, енер — медреседе гана деп туешетж. Оган дастан шебер) — Низами, Науаи, Физулиде; муц нез1- п - Шайх-Сагди, Хожа-Хафизде, батыр жыры - Фердоусиде кер1нет!н. Кдзакта нелер «Баян —Керпеш», талай «Акбала—Боздактар» барын анык бшмеуин ед1. Т[Л! угымды, ем1р! таные болганнан ба немесе Барлас пен Байкекшенщ кезектеп айткан жырларыньщ кейде шыркаган, кейде калкып баяулаган, кейде леют)п соктырып, ескектете желген эншен бе? Бебеу канкан коныр, майда баяу домбырадан ба? Калайда болса, Абай бул кунге шейн ем{р!ндедел осы Барлас, Байкекше баян еткен дастан, жырларга барабар еш нерсе ес!тпеген сиякгы болды. Кунд13 де, тунде де Барластардын касынан шыкпайды. Ею акын Улжан уйн барлык осы улкен ауылга кан базардай кальщ ЖИЫНуЙ! КЫПЖ1берД!. Бие байлап болганнан кейш туске жакын, ауыл кымызга жиылады. Ць!за отырып жыр тындайды. Кунщз ылги узакжырлар жырланацы. Немесе ерешкте шешендер, дшмарларайткантакпак тартыс, бил{к, даулар айтьмады. Ал ел айыгып онаша калганда, Барлас ез жырларына Асанкайгы, Букар жырау, Марабай мен Жанак, Шортанбай, 53

Шеже, Сыбанбай, Балта, Алпыс акын —берш коса, ез! курбы езге акындар айткан жырларды термелеп кетед). Булардьщ ¡Ш1нензаман зарын, кеп мунын шертеин сездерщ, ес!ресе, белш айтады. Барлас б)реуд1 мактап, б!реуден сурап жырлайтын акын емес. Абай мен шешелерйюнкеипа уакыттатындаган жырларыньщ кеб1: Барластыц ез! суйген кулак куй! сиякты термелер болады. Мундай кезде Барлас Абайга кунжзп Барластан, 11Ш1, баска боп кершед1. Цызыкгы, кызуды, кыздырманы гана айтатын кулюш], сауыкшыл Барлас емес. Кешю кездерде ол б1р улкен есиетип кейде шерл! карт сияктанады. Сондай-сондай кездерде ез1Н1цде 1Ш1нашып: Кулагьщ сал жырыма, Ойлана кара сырыма. Шат-шадыман емесп!н, К,ур кулацдай жортканмен, К.убылтып куй тартканмен, Кдйгыдан Барлас, куры ма?!— деп, ез жайын термелеп кетед!. —К,айгысы не?—деп Абай кейде шешесшен сурайды. —Эйтеу!р, улкен касиет! —болымсызды дардай гып мактай беретш едет1 жок екен. Ел актаган акын емес кой. Сез1н угып ал осыньщ!—деп коюшы ед1 Улжан. Тындай келе Абай Барластан тагы б1р соны сездер ес!тп. Ол осы заманньщ улыгы мен бепн айткан, сынап-м1неп айткан сездер. Б1р термен!н !Ш!нде Барлас: Ага султан улык бар, Елге мэл1м кылыктар, «Ол»дегенде елмесен, «Жур* дегенде журмесец, Малы курым курыктар, К)сен салып кулыптар!— деп б!р кегп. Абай экес1нщ уйде жогын еске алып, «келмей-ак коя турса екен», «кыдыратуссе екен»деуш! ед1. Шынындада Барластар келгел1 К,унанбай бул уйше кеп конган емес. Ол б!р топ улкендермен ел аралап, жолаушылап кеткен. Улжаннын 54

Барласты иибермегеш де сол. Акын мен emui К,унанбай жокта болмаса, муныц аулына онша yñip боп, бой жазып жата алмайтын. Барлас «улык пен бек» дегенде К1мд1 айтады? Онысын ашпайды. BipaK Абай онын мундай жырларын ылгиез!нше угады. Мысалдынкеб!н жакьшнан 1эдейш. BipaK бул балада сырын, ойын ешк1мге ашпайды. Старшын дейтш еюм бар, Пайдасын керер жакындар. К,алыц ел] тек жем! Боранды кун тжскен Аш каскырдай такымдар... Бул —«старшын Майбасар» деп ойлайды Абай. ...Жарлы, зарлы демейти, Кен.!ней ашып кемейд!. Тупменен туйес:н Жутам десе кай сорлы Калткы болып бегейд? Соны K ep in акынныц Аса Tycin агы да, Ажымы да кебейд!,— деп «ah ургандай» боп кеткенде, Абай Барластыц кдйгысьщ да таныгандай болады. «Елуйткысы шайкадды»дейД1. Бурын Абайдьщ еспмеген зар- mepi сиякты. Бет-тус! айкын болмаса да, эр заманда, ер жерде куц1ретп, кайгы mepyiH тартып жаткан Kepi эжес1 сиякты, кеп жасаган, кеп кайгыны керген, улкен 6ip шер! бар. «Ол юм?..»дэлш, барын Абай бше алмайды. BipaK сол саналы кайгынын эжeci мен анасы бар болсада,дел езшщэкес1 Кунанбайдын, агасултанныцжок екешн ангарды. Оньщ аузынан мурат-максатын таратъшайтканын сезд4, еспмед) —еспсем деп ынтыккан жок- Осы жолы Абай epi ез1 ысылып, epi шешес1 аркылы салмак салып, Барлас пен Байкекшен) дел 6ip айдай жiбepмeдi. Бул уакытгарда жас бала Барлас, Байкекшемен б)ржолатадос, жакын боп алды. BepTiH келе тунде ол Барластыц койнына Kipin те жатады. Кунд!3 барынша кутедь Муныц угымтал зерект!пне 55

катты ырза боп, шын суйс:нген Барлас 6ip оцашада, жай гана такрактап: Шырагым, ер жетерац, Ер жетсен, cipa, не erepcia, Алыска шыркап кетеран, Шындасац шьщга жетерсщ,— деп кеп, Абайга домбыраны усынды. —MiHe, балам, осы метц батам болсын. Tinii, шынымен MeñipiM Tycin айткызып отыр,— дед4. Абай ыцгайсызданып кысылдыда, ундемелц. Бул «Барластар ертен.журед» деген тунде, ас алдында болган сез ед1. Ертещнде акындар аттарын ертгеп, журерге такрганда, Абай memeciH тыска шыгарып алып: —Апа, екеуше де жаксы кыптурып сьм 6epin аттандыршы!— дед{. Улжан ундеген жок. Цонактар кымыз ûiiin болып, енд! коштасарга келгенде Улжан Барласкд карап 6ip сз айтатьщдай nimîHбиццрД1. К,онакгар ipK^in калган ед^ —Мынау балам окудан кайткалысуле наукас боп, арылаалмай койып ед4. Сендер кeлreлi жаксы сездер!цмен ем экелгендей болдындар. Кддамы кутты конак болдындар !—дедi. Абай, шынында да, дел осы кезде e3ÍH-e3Í бар сыркаттан кулантаза боп арылгандай, нык 6ip кайрат жиып алгандай ceздi. Шешес! уцдемесе де, ашып айтпасада, «бшпш, таныгыш, сыншы» сияцты кер!нд!. Ол бегелсе де сезш бтрген жок-ты. —... Тагы да келе жур1ндер. Анау Kepi ежею мен б:зд{ кеп сейлтпцдер. Жолдарын, болсын! Келген сапарларьща тыста 6ip азырак ырым байлаттым. Ала ке^цдер... Риза, кош боп аттаныцдар !—дед4. Абай тыска шыгып, Барластарды аттандырып жатып, eндi кepдi. Осы уйдщ eKi жылкышысы Берк4мбай мен Жаркын Барласка арнап 6ip сем!з кек атты, Байкекшеге арнап 6ip торы кунанды нокталап устап тур екен. EKÍ акын eKeyiH жетекке альт, тагы да «кош, кош» айтып, жур!п кетп. Абай шешес!не ден ырза боп куанып кеп, бурынгы 6ip к№кентай KyHiHAen epкeлiгiнe басты. Улжанныц мол денес!н капсыра кушактап, катты кысып, бет!нен, муонынан, кезшен кайта-кайта суйщ. 56

ЦАТ-ЦАБАТГА l Биыл Кунанбйдыц ез ауылдары да, жакьш агайындары да куземд: елден ерекше ерте алды. Жене бурын куздеуден 6ip кар жаудырмай кешпеуш! ед1. Кдз1рде кэрашаныц ортасына жетер- жетпесте кыстауга карай тартты. Мацындагы Ж!птек, Кепбак, Топай, Торгай сияктъ! сыбайлас отырган аталас елдерге кеш1-кон туралы жен-жосыгьш айтпады. Сутндж осыган кайран боп, Бежейд1К1не тустене кел1п отырып: — Туысканыцнын бул сырын уктын, ба? Бул не гып биыл дедектеп Kerri, э?—деп ед!. Уйде Бежей мен Суйншктен баскаTycin бар. Кесек мурынды, шокша сакал, зор дауысты Tycin Ж1Г1тект1ц Бежейден соцгы басты адамынын 6ipi болатын. Ол: —Буйтпеупн ед!. Бул не гып жур? Элде куздеу!нщ оты тозды ма екен?- дегенде, Бежей буган барлай карады да, мырс етп. — Е, тетр , кузекттн шеб1 6¡T yiui ме ед4? Тунып тур,- деп Суй1нд1к «Бежейде 6ip сыр бар-ау»деп соган бурылдыда:—Бесе, T irn i, мал тойыны да тетенше. К,улкын серщен кыстауга барып, кыстыгут HeciH жешй? Мунын куземш ерте алганыда осы кепп- кон ece6i болды!—деп дагдарып кап, Бежейге карап:—Элде сен бщщн бе? Айтсацшы,- деп ед1. —Аньщпаспасада соныц кемген кембес)н сен табасыц. Куггп кылмай, мулдем, айтсацшы! — К,унанбай кектемде ерте кешсе, Уактыц жерш шаба торитын. Жайлауга ерте кешсе, Керейдщ конысын кездейттн. EipaKкыска карсы онын атыжетпес алые жок. ЭлдеТшейдщсары кусындай e3ÍHe Tycin журмесе?—деп, Бежей 6ip KayiminmeTÍH шыгардь! да, токтан калды. CyñiiwiK Бежей сез1нен TÍKciHin кап ед1. BipaK ешб!р жердщ кисыны жок. — Жаным-ау, айрандай аптап, кубщей куптеп болды гой. Жуантаякты куды. Энеттен алатынын алды. Кекшеш де сырып салды. Ецщ юм калды! Кузектеп Такыртумадан сонау жайлаудагы Байкошкарга шейш отыз кез жерде ылги сонын кектем!, куздеу!, кыстауы мен жайлауы! К,оныс-конысыньщ арасында, Tinii, туйешн колтыгы терлеп кешетш жырагы жок кой!—дед!. Ыргызбаймен салысса, Ж1птекте де коные аз, epic тар. Ел ортасыньщ езге C03i 6ip тебе болганда, Tycin ymiH осы жай e3i 57

6ip тебе болатын. Суй[нд1к айткан К,унанбайдыц коныстарын eciHe алды. —Tirni, козы кеш жер сайын 6ip коныс к,ой!—дед1. CyñinaiK бул женде Ж!птекпен, ecipece, мундас. — Жене коныс болганда крндай! Тунып турган кек бастау, торгындай тума, каска булак, кек HipiMкел. — Жайлауга барса гой, езге 6ip ру ел 6ip булакка уйшш отырса, муньщ ер аулы узын аккан элденеше езеннен улесед!. —Осыныц берш аз жылдыц ¡ыйнде басып отыр. Emi тагы кай сыбага! —Бесе, кай сыбага десенди?! Бежей мына екеу:н кур тындаумен отыр ед). Енд! ыза болгандай бурыла берд) де: —Е, е, сыбага улеспруыи сен екеущ болсац, айтарсьщ?—деп колын с:л!кп. Бул сезд1 тындагысы келмед). —Айта берсец, арман кеп. Осы сары аурудан не таптыц?—деп, 6ipa3 кабагын шытып, TycinKe туй!Л!п отырып:— Дерменс!зде арман кеп. EipaK арман азык боп па ед{? Айла таппас болганда, айттьщ не, айтпадьщ не!—дед4. Tycin ецщ туйс1Н1п отыр. «Арман» деген! Бежейдщ ез imiH жеп болган. Ши бойында осы Tycin пен Бежейд1н. атакты атасы Кецпрбайдыц бейМ бар. Соньщ тусындагы мол корык — Жидебай, Барак болатын. Кунанбай кыстау етем деп соны да алды... Бежей сонда катгы корланган. Эл!С1Пте кермек боп ед^ EipaK Кунанбай дел осы TycinTi шакырып ап, e6ÍHтапты. Tycin Бежейге кеп басу айтып, колын бегеп калды. Бежейд4ц К,унан- байга карсы жалгыз ашык cepniHi сол ед1. Соцгы жылдарда ¡ште журген наразылыгыныц ken ce6e6i сол болатын. Со да ещймед!. KeñiH TycinKe талай рет зыгыры кайнап, шынды айтысканда: —Цунанбаймен сез 6iTKeH. 1стен баска айла жок Ер болсац icKe шыда! Ол болмаса дагдыца бас, усына бер!—дей береги. Муны Суйцщкке де ceздipeтiн. Жене Ж ттек imimíeri 6ip таянышы Байдалыга да айта журуци eдi. Эркайсысына осындай оцашада кезбе-кезде гана ce3AÍperÍH. 2 Куздеуден жет! кеш1п отырып К,ызылшоцы, Цыдырга, Келкайнарга жеткен К,унанбай ауылдары енд4осы аралардагы 58

кыстау-кыстауына тарамак болатын. BipaK кеше тацертец Кунанбай буйрык eTin: «Хабар алмай кешпес1н, тарамасын!» депт1. Эз! касына Майбасарды eprin Шыцгыска KeTimi. Жер алые болмаса да, Кунанбай кунузын ат успнде журт, кешке гана кайтты. Кел1п тускен! улкен бэйб!шес1 Кункен1ц аулы ед1. Мунда бупн сыбага экелген эйел конактаркеп екен. 1ш1ндеКунанбайдьщ токал шешелер! Тацшолпан бар. АкберД!Н!ц шешес! бар. Жене Kepi жецгес! Бопай да келшт!. Кункеге 6ipi кел4н, 6ipi абысын ecerrri Ырсайдыцшешес1, Жуманньщtuetueci, Жортардыцшешес1 сияктылар да бар екен. Озге журттан бeлiнiп кешкен бул 6ip топ ауылдар —шетшен Ыргызбай руы. Узын саны жиырма шакты ауыл. Kenmmiri В1ргызбайдьщтокалдары мен ескенбайдьщтокалдарынантаратан туыскандар болатын. Осы абысын, женге, келш атаулынын 6ip машыгы —жылына ек1 мезпл Кунанбай уйлер!не сыбага екелуш1 ед1. Bip сыбага кектемде. К^ыстай кыдырып араласа алмай журсе, жазгытуры ен алгаш сыбайлас к р н г а н д а Зере отырган улкен уйден бастап, осы Кункенщ уй1неде 6ip-6ip келед!. Кыстан сактап шыккдн сурлерш екелед1. Еюнш! рет каз!ргтдей кыстау-кыстауга айырылакешерде экелет!н. Кунанбай кеп тускенше жапырлап сейлеп, кул4сш, эзщдесш жаткан ейелдер Кунанбайга Майбасар кеп eciK ашканда жым- жырт бола калды. Еркектер терге кеп отырган соц, тек Тацшолпан гана: —Мына шешелер!ц, жецгелер1ц сыбага екеп, енд! тарагалы отыр, карагым. Kepi ежецнщ орны 6ip баска. Онык1 ез бепмен барьш жатыр!— деп, Зереш де eciHe алды. Барлык Yлкeн-кiшi 3epeHi «Kepi эжец» дегещцктен Тацшолпан да соцгы жылдар ез кундесш осьшайша атайтын боп ед!. Кунанбай ундеген жок. Тацшолпан ер шешешц 6ipi ед1. Келшшек Ke3ÍHAe жылкыга жау тигенде жайдак атка MiHin, колына найза ала шапкан epjiiriH журтгыц 6epi бшетш. Оз1нде уйелмен-суйелмен терт ул бар. Ондай кеп улы бар токэл езжен- e 3i ер боп кететш еде^. Тацшолпан Кунанбайдьщ yHCÍ3 отырганын жактырмай, 6ip ыргалып койды да: —Сыбаганы Кункеге екеп отырганымыз жок- Балам да болсац бас болдыц — саган eкeлгiзiп отырмын. Ертец кыс- тау-кыстау KeTeMÍ3 де, кыс бойы iHre юргендей жатып ка* ламыз. Катынныц KyHi со да. Жыл айналганша амандык 59

TineyiM, балама берген батам. Содан баска б1зде не болушы ед!!- дед!. Кунанбай шешесше карал, ундемей бас изедь Тагы 6ipa3 турып: — Айырыла кешем дейм!С!н? Ал, теп, айырыла кешпесек, кайтес!ц? Tarbt 6ip сыбага жеп журмел1к!—дел кулш койды. Кунанбай кулгенге уй ¡нпцдеп конак эйелдерд)ц 6api кулд4. Узын бойлы, кара сур, ашац жузд! Кунке epiHin жылы шырайын пайдаланып: —Мен бупн тендерд1 шешк)31п, ертен уйлерд! Т1кк1збек ед!м. Осы тагы 6ip кеш1кон бар ма? Мынау елд1де, ез!м1зд! де еюудай етпщздер гой!—дел Майбасарга карады. —Ек1 сыбага жейщ eKeciH, «еюудай^деген сол бола ма екен!— деп, Майбасар кайнысы KYЛíп койды. Жен айтпады. —Тецщ шеыгпрме, уйге де e6irep болма! Ертен.тагы кешес1ц!— дед: Кунанбай. —Е, карагым, ол кай кеш?—деп Таншолпан танданып, ун,!ле карап ед!. — EepiH де 6ípre кешес1ц. Ертен ерте Шыцгыска KetneM¡3. Коныс карап келдж. Ауыдцарына соны айта барындар! Буынып- TyñiHe бер!цдер,—дед!. Айткандай, ертещне Кункетн уй алдыментунд1пн сыпырды. Ыргызбайдыц жиырма аулы тагы да дурк к еи т. Беттеген! — Шыцгыстьщ жуан ортасы. Кештер узшк-создык болмай, топтанып тршш альш, калын Henip боп козгалды. Эншей!нде кеш деген каз, тырнадай Т1збек- пзбек болушы ед1. К,аз1рде, алгаш женелгенде, мьшау ел тобына лашын туйшген шурегей уйректей уйлыгып, карбаласып, уйкы- туйкы боп кетп. К,унанбай тац атар-атпастан асыга буйрык 6epin: — Малтыкпай тез кешсш! Шубалмасын! Катар козгалсын! Круырт женелс)н!—деп, кыска-кыска aMípni ауыл басы сайын Kici шаптырып айтцызып жаткан. Дагдыдан тыс кеитн, дагдыдан тыс KepiHíci де осыдан ед]. Кызылшокыдан Шынгыска карай тартатын кеш сокпактын сол жагында, жагада 6ip жалгыз тебе бар еш. Кунанбай ез касына Майбасар, Кдмысбайды eprín жене езМц Кункеден туган баласы К,УДайберд1Н1 алып осы тебен!ц басына барлык кештен, барлык аттылардан бурын кеп шыкуы. Астында шубалацкуйрыкторы аты бар. Дом боп жарап алган ecÎK пен тердей узын торы ат келденец тур. Цое кулагын камыстай шаншылтып, арттагы Henipre 60

«бассандаршы!» дегендей карайды. Кунанбай да кеш-кеш*пц алдынан кес-кестеп, б!рдеме айтатындай боп тур. Элi кун шыккан жок, елец-алац ед:. Жиырма ауыл жуктер!н артып жатканда жым-жырт, унс1з кимылдаса, енд! туйелер!н тургызып,. женелш бергенде жамыраган козыдай нешеалуанунге басты. Bipece жук баткдн туйе бакырады. Енес!нен адаскдн бота боздайды. Эр ауылдын, еш mrepi 6ip-6ipiHe арсылдасады. Айкай салып шапкылаган аттылар, жукш! ж1пттер кершедь Бала жылайды, шешелер урысады. Кикулап айкай салып, мал кдйырган малшылар, жас-кэршер ундер! элс1н-эл! келед1. Кештер кауырт козгалган уакытта Кунанбай Камысбай мен Кудайберд1ге: — Бар, екеущ тез барып осы барлык кештердщ басты-басты К1сшер1н —улкендер<н, осында жиып кел!ндер!—дедi. К,удайберд[ мен Камысбай бул буйрыкты ести сала тебше женел1сп. Узын бойлы, кыпша бел жас ж:пт Кудайберд! мен кец жауырын Камысбай ойга тусе бере, кешпц алдын келденендеп, жарысып барады. EKeyi лезде барып, кеш-кештщ алдындагы еркектер тобына 6ip сет бегедд! де, api карай жосьгга берД1. Булар араласкан топтан 6ip-eKi Kici дереу сытылып шыгып, жалгыз тебеге карай желе тек:ректейд!. Кунанбайдыц кут1п турганын Kepin, ебектеп камшыланып, асыга жур!сед1. Кудайберд) аргы шетю кошке жеткенше, Кунанбай касына жиырма-отыз аттылар жиылып кдлды. К,оцыр куздщ бупнп кун! желс13,тынык. Аспан да ашык. Соцгы аттылар Кунанбай касына жеткенде, балкыгантем1рдей боп ушкын атып жаркыраган улкен кун алыстагы Аркат тауыныц иректелген жотасына MiHe бастады. Кеш лц алдына келденен Tycin, катпар-катпар болып Шьщгыс жатыр. Узакка, ушан-тещзге созыльш жаткан кальщ таудыц бжк жоталарын кун сэулес16ip сетте алтынга малгандай кып рец берд!. Таулар тунд!ктер!н жаца сыпырды. Аспанда караторгайлар самгап шырылдайды. Кеш жолынан кдшыпушкан болу керек, каулап кетп. Кеш успндеп аспанды мьщ буралган унмен кернед1. Би1кте, кез ушында, шалкар кеш боп кикулап, «кош, кош» айткандай боп калыкгап 6ip топ тырна кетп. Кудайберщ мен Камысбай астарындагыею боздытанауратьш терлеттп, ец соцгы уш улкен KiciHi epiin келгенде, жалгыз тебеде, Кунанбай касында, елу шамалы аттылар бар ед{. Сонгы келген ушеуд!Цортадагысы —Кунанбайдын тагы 6ip токал шешес!нен

туган Жакып. К,унанбай мунын, сэле\\пн алды да, TeôiHin кап, «жур!^>дед!. Барлык жиын жалгыз тебен! дурс-дурс басып Шыцгыска карай тартты. Кештер киыс eiin кет1п ед!. EipaK бул топ ел1 асыккан жок. Атгылардын калыц ортасын ала Кунанбай келед!. Ею жагьтда он шамалы улкен туыскдндар. Экес)мен туыскан Уркер, Мырзатай, Жортар сиякты агалары. Токал шешелер!нен туган Жакып, Майбасар сиякты тургыластары жене елденеше 1н1лер, немерелес туыскандар бар. Кунанбай — ез басы 6ip шешеден жалгыз, бейб1шен1ц жалгызы. Кара шацырак иес). К,алындеулет пен еьмр, бил!к иес!. Жаска да кеп туысынан ез1 улкен. Сол c e ô en T i, улкен екес) Ыргызбайдан тараган осы мына жиырма ауылдыц мынандай топтарыньщ 1ш1нен 6ipRe-6ip жан ел! кунге Кунанбайдын алдынан колденен шьнып керген емес. Tinii, екпе-назы болса да, ашып-жарып айта алмайтын. Ал 6ipaK Кунанбай сойыл согарды, кол кимылды, TÍ3e мен ызгарды керек кцлган жер болса, бул кауымнын, ipKiJieiit) 6ipi жок. Шокгай жиын —мыкты топ. Жер алуда, ел алуда, оцайдан мал табуда булар Кунанбайдын кабагьш калт етюзбей тус!нед1. Неше кабат бейб!ше-токал боп жатканмен, Кунанбай булардьщ араларындагы араздык болса, лезде жойып отырады. Араздык устаганын елденеше рет пайдадан, олжадзн калдырып, жазалап отырып, ез ыркына кенд!ред!. Озара б1рл!П—табыс екен:н жететаныткан. Соны уккалы осы Ыргызбай шет1нен бай боп алды. Сонрь! уакьпта, Ttrrri, ¡цинен атысып журет)н кундес катындар да араздыгын сыртка шыгара алмайтын боп алган. Олардыц KepiciH де, жасын да кайнысы не байы, не баласы от басынан epi шьпармайтуншькгырьш, басьш отырады. Болмаганын небайына, не 6ip тентек кайнысына сабатып алып, езгелер1 «шок-шок^ деп те турысады. Осымен бар ынтымагын Цунанбайга багындырган жиырма ауылдел 6 ip уялас берщей ед. КрлыцТобыкгы iiu iw te ец колшыл, ен. мыцты болатын себептер1 де осы. К!шкене n ie n 6 e p i 6epiK болган сон, содан аргы манайдагы аталастан —Топай, Торгай, Кет)бакгы да булар ез ынтымагыментартьт, басып алып журеш. Энет, Жуантаяк, Сак-Тогалак, Кекше сиякты саны кеп, сыбагасы жок руларды да ездер1Н!Ц айналасына коршау кып, шыргалап, шырмап устайды. Ондайлармен Ыргызбай im i 6ipeH - сарандап куда, жекжат боп альт та, «узын аркау, кец тусау<> 62

жасайды. Кейде едет ездер! Typiin, 6ip бэлеге урындырып, одан тагы ездер! куткарып алган боп та бауырына тартады. Аз ауьш Ыргызбайдьщ, кем крйса, баска жиырма атаныц !ыннде айкыш-уйкыш, ¿л^-шатыс, карга тамырлы тузак шырмауыгь! жатады. Осындай шьпырманныц¡цйненжапа-жалгь13 Кунанбайды Кунанбай етеин куй туган. Ыргызбайдьщмынатобы Кунанбайды коршап келе жатканымен: «Кайда кеиип барамыз? Неге кештпк?» деген сезд! сураган емес-TÍ. Дагды бойынша, «жаманга, залалга бастап бара жаткан жок! Кун ¡лгер! керем1з»дескен. Алды аяндап, арты жел!п отыратын узын торы ат езге жиьшньщ барлыгын epiKci3 булкектеип, желд1р!п келед1. Сонда датап ортадагы торы аттыц бас мойны езге катардан узд1к шыгып отырады. Жур!п келе жаткан топ намаздагыимамдайкьш, аяцшыл торыны, зор денел1 Кунанбайды алга салып келед1. EipeH-capaH жастардын аттарыньщ басы окыс ¡лгермеп кетсе, касындагы улкендер! зек!П, Ky6ip eTin: «Тарт! Шепн!^ деп тойтарып тастайды. Кунанбай жалгыз кез1мен онды-солын шольш алган. Жиында Е1ргызбайдан езге жан жок екен. Эркайсысыныц ауылында керш)-колац, жалшы-жакпай, «буратана—юрме^деген кеп болса да, бул apara келпрмепп. Олар —сойыл corap. EipaK келеге есте юрген емес. Кунанбай )KÍri журш отырып, тобын бастап, кешт1ц алдына туст1. Содан жиырма ауылдыц жиырма басты адамына каз1р Шьщгыс пшндеп кай сай, кай кыстауга барып жеттп, шацырак кетеретттн айтып келе жатты. Ce3i акылдасу емес — байлау. Атаганы —Kecin-niniin койган eMtp менен буйрык. Алты куннен сон, осы Кунанбай ауылдары кешкен жолмен тагы 6ip мол кештер келе жатгы. Бул —Бекенпп мен Борсактьщ кеш1. Булар да Кызылшокыдан eTin, Шьщгыска К1ргел1 келед!. Малды кештер ёмес. Biрак кешкен елыпцсаны кеп. Жинакы боп, топталыпкешпей, бьпырап, ен жайыльш, бег-безмен келед. Кеш бойында ат мшген Kici аз. Эр кеште 6ipeH-capan еркектер менкеш бастаган картанейелдер гана ат успнде. Олардан баска бала-шага, KeMnip-шал жене жас катынньщ Ke6i жук арткан туйелерге MÍHimi. Жылкысын отарга Ж1берш, кыска арналган М1нппгп шактап алган елдерге уксайды. Б1рен-саран тайлакка мшген, eri3 MiHreH еркектер де бар. Барлык калын елд!н. 1Ш1нде ею-уш ауылдын кеш! алабетендеу. Ол—Бекенш! руынан CyñimiK, Супрд1ц Keurrepi. Борсакруынан Жексен кеш!. 63

Осы кештердщ алдында Сутщцк, Cyrip, Жексен жене басна да Kepi, жастан жиырма шацты Kici окшауырак келед1. Бул жиында езш-кулк! де, ецпме де жок. Оцшец тон, шекпен киген сургылт топтьщ nimiHi де, Ka3ipri кузд1ц сургылт, жабыркау аспаны сиякты кунпрт, салбыранкы. Bcipece, Сумншк пен Cyrip, Жексен купт! сиякты. Кеп журт соньщ аузына караганмен, Суй1щцк акырын гана: —Бара керейк. Жузбе-жуз KepiceñiK. Жауабын ез аузынан ести!к!—дед!. — Не де болса, бара керейк те! — Не жен, не жолга сыйгызады екен?.. Оз)нен ести)к!—деп Cyrip мен Жексен де соны куптады. Бул жиындагы жастар мен картац шаруалар туЙ!Л1п алган, катты ашулы ед1. К,унанбай куздеуден ерте кайтып кеткен сон, езге едшн 6epi де дагдыдан тыс, куземд! ерте алып кеш т ед!. Жаз бойы Бекенш1 менБорсакка К.унанбайдынкабагы келмпеген. В^ырынаалаберген болатын. Суй!НД!к осыдан секем алып, енеугут Бежеймен акылдаса барса да, жауапка жари алмай кайтты. Содан куздеуде кеЙ1ндеп калса да, ерте кеткен Ыргызбай ауыддары цайда тунеп, кдйда конып бара жатканын сурастырып отырып ед!. Цаз!рде Ыргызбайдьщ аталастары Топай, Торгай, Кепбакта осы Бекенш:н!ц артынан ¡лесе Kemin келед1. Кештер Шьщгыска Kipe бере, сайды ерлеп, eздi-eзiнiн жылдагы кыстау-кыстауына карай тартты. Бекенш1, Борсактыц Шьщгыс ¡пннде кыстау еткен жерлер1тц ен! оншалыц мол болмайтын. Сол жерд1ц орта тусы Жексен кыстауы —Кдрашокы. Кектемде К,одарды асып елпрген жер осы. Б1рнеше кештсрд1 сай-саймен ез жолдарымен ж)берсе де, Суй!нд!к, Жексендер бастаган еркектер тобы жубын жазган жок. Б1рталай кальщ кештерд! арттарына салып ап, тура К,арашоцыныц тогайлы езен!не Kipin, соны ерлеп келед^ Аздан соц бектер тауды аралап OTin, К,арашокыныц бауы- рындагы кек алацга шыкты. К,одар кулаган куз жартас та кepiндi. Соньщ етепндеп кец шалгын Teric орылып, мая-мая боп уйлш капты. Жексен корасыныц ycTÍHe каптаган сиыр, туйе, жартастан жогарылай цонган кеп Yйлi ак ауыл. TyTÍHi будактап, кой-козысы шубартып, быкып жатыр. Бул ара Жексен кыстауы емес. Осы мына отырган ауылдыц мекен1 болганга уксайды. 64

Жартастан 6epi Суй)нд1ктерд[цкарсы алдында, кдлыцжылкы ендеп, жайылып келед!. Ею шет) сайдыц ею жак иыгындагы cap тумсыктарга шашырай шыгыпты. 1ш1нде жирен: мен куласы кеп, Кунанбай жылкысы. —К,удай урдыдесенди !Царагым, Суйнд1к-ай, еншкдйтпм?— деп, Жексен кезше жас алды. — « Жайлауынды жау алды, кыстауынды ерт алды» деген сумдык осы да!—деп, кур курсшгеннен баска Суй1нд1Ктук айта алмады. Жат сыбысты еспгенмен, дел мундай болардеген ой бул топтагы Kepi-жастыц ешкайсысында да да жок е,щ. Булардыц )ш!нде, ecipece, куйген! Ж еттс болатын. —Bip Жексен емес, бар Бекенил, бар Борсактын жер1н 6ip- ак басып алганы гой. Бул корлыкка шыдаганша, елген артык!— дегенде, Бекенш!, Борсактынтагы б1рнеше жас жтттер! атгарын Te6iHÍn, mrepi шыга 6epicri. —Жер ашуы —жан ашуы!.. —Будан аргы амандык садагам!.. —Бекенш), Борсак кумадан туып па?! —Кашангы шьщаймыз? —К,орка-корка тапканыц осы гой! —Буга-буга болдындар гой осы!.. —Етекбасты кып елт1рд]ндер гой осы, сендер-ак!. —деп 6api де Суй!нд1к, Cyripre кадалды. Суй1нд)к бул сездерш ез басына тиген камшьщайсезт, капы ширыкгы. EpiK берсе, осы топ мына бейб:т жылкыгатиап кетуден де тайынатын емес. BipaK жанагы сейлегеннщ 6epiH байкап караса, шет!нен аталы ауылдын адамдары емес. Ылги жок-жгпк шаруа кер1нед1. Атаксыз кепшМк. Булар 6ip кимылды icreyiH ¡степ тастайды. Б1рак салмагы юмге туспек? BepiH бастап кеп, жылкыга тиген, ауылга шапкан Сушндж боладыертец... Осыны ойлаганда CyMnaiK сескенш, шошып кетп. Малмен де, баспен де жауап беретш осы Cyrip, Жексен yrneyi болмак. Ол атынын басын ipKin тура кап, катгы 3!л тастап: — Эй, ж!пттер, токта былай!- дед!. Журтгын 6epi 1рюл1п, соньщ аузына карады. —Сездер1НН1НTypi мынау болса, беленщ аулактарт! Мен бул тобында жокпын! Бар, ене, бара бер! К,унанбай сенщ шошайган жиырма сойылыннан коркар деп пе ен? К,орыкса буйтер ме едь Сен жиырма болсац, ол жуз, сен жуз болсан, ол мыц болады, ене!—деп ауылга карай иек кдкгы. Журт жана байкады. Ауыл мен жартас жактан жене ею жагадагы жота-жотадан мына калын 5-781 65

жылкыга карай жай бастырып келе жаткрн кеп аттылар бар екен. EepiHÍHде сойылы бар. Б1реулер! келденец устап, кейб!реулер! тацымына кыстырып немесе бшектерше min, суйрепп алыпты. Кем койса, жуз каралы сойыл согар. Bepi де аз уакытта жылкыныц imiHeкеп Kipin, ew i бастары косылып, Суй!нщктерге таман жылжып келедь Суй!нд1к ce3ÍHeH соц уйлыгып калган Бекенш!, Борсактар ундемед!. Bepi де аттарын баяу бастырып, ана жиынга карсы журд1. Енд1п басу айткан Cyrip ед1. Бекенш11ш!нде кеп кек ала жылкысы бар, ец улкен бай осы болатын. Сезш акырын бастап: — Агайын бар, ел бар. Bi3re де есе тиер! Айтармыз, журт келес{не салармыз. Тек кызу успнде, беле бастай кермендер!— деп жалына сейлед4. —Осыдан беле басы болганын, сол белетн таукымепн тура ез мойнынмен кетерес1н! Кашан айтып ен деме!—деп, Сутщцк бар сезд! ôip-ак тужырды. Жылкы 1Ш!нен буларга карсы козгалган калыц топтьщ тап ортасында Кунанбай бар екен. Узын торы ат басын шулги тастап, кек!Л1н желтп сермеп, жай басып келедь Суйщцктерге карсы Кунанбай бар тобымен келген жок. Жылкыдан 6epi карай 6ipa3 шыккан сон, ез касындагы кеп аттыны кей1н кайтарып ж!берд!. Кдсьщдаон шакгыгана улкен KicLnepкалганед). Суйндйсгерге осы тобымен кеп кездесп. nirnirn суык, ызгарлы екен. Жуандык ызгары «кайте коясыцньщ» ажары. Жота жунш урпит!п, уд1рейт!п тур. Ipre бермек емес. Аткам!нер атаулыньщ, ecipece, Кунанбайдыц сырт айдыны осылай келе*пн. Соныц домбытпа екен!н бшсе де, Суй!нд1ктер эркашан мундай тустен ыгыса журеттн. Бекеныптобы бурын сэлем берд{. Кунанбай epHiHкыбыр eTKÍ3in кана, унс!з сэлем алды. Bipa3 ундеспей турып барып, Суюцщк: — Мырза, мына аттылар не?— дед!. Кунанбайды бар Тобыктыньщ aTKaMÎHepi «мырза» деп атайды. — Жай, мына жылкыга, отарга шыгар алдында тацба бастырайын деп ем. Соган жиылган ел,—дед! Кунанбай. Бул сез одан epi epôiren жок. Жексен бурылып артына карап ед!, кепгпц алды бектер адырдан 6epi шыгып калган екен. — Же, мырза, мынау келе жаткан б13дщ кеш!М!з ед1. Кыстауымызга келе жатыр ек. Мунда болса, буйпп капты. Бул калай болды?—дедi. 66

—Е, саган кеынп кел деген юм бар? Омыраулап, баса-нентеп кешпей-ан хабарласып, тщцесш алсан нетуш! ед1? Кеш1ц нейн кэйгады! —3niM елге ие, ел жерге ие емес пе eдi? —Оюм аспанда турманпа екен? Hei Шынуыстан Ыргызбайга ныстау THMeciHдеген юмнщ буйрыгы?! — Bip Шьщгыс демесец, осы ен!рде ныстаулын жерщ аз да емес, олкы да емес ед1 гой, мырза!—деп Суйндж енд1 араласып ед!. Кунанбай ¡ле сейлед!. —Ей, Юшекец, Бебен,—деп бастады. Ж:птек пен Бекеншйю сыпайы айтнанддосылайша: «Юшекен, Бебец»десеин. Цунанбай na3ip солардын бар руын 6ip apara жиып ап, соныц бар науымымен бетпе-бет юнеласып, жупн1С!Птурган Kici тэр1зд1.— Ага болдын, бурын жетт1ц. Келденец созылган Шьщгысна келбей орнадын. Б1ргызбай аз ед1. Сенен Kirni ед1. Ен Шьщгыстан б!рде-б!р нуйналы ныстау бермепещ. «Эзге ныстау^ дейсщ... Шыщыс турганда езге жер ныстау ма? Мен болсам, ецщкашангы кене берейн. Кашангы нур калайын. Ыргызбайгада Шынгыстай арнаTipeKпана керек... Ыргызбайда етек алган ел болды. Жатын емес, туыснаныц. Есе бермей, нумадан туып па?—дед. Дауын да, байлауын да ез! айтты. — Сонда Векенш!ден нанша ныстау алманна уйгардьщ, мырза?—деп, Суйщцк енд! бул салынтын нелем1н байнайын дедi. —Бекенш! Шынгыстыц бул тусыцдагы бар ныстауды беред. —Е, 6Í3 найда кетем1з?—деп Жеттпс куйт кетп. —Шыгара куылган Бекенш! болтаны ма? —Ауып кетс!н деген сез гой бул?! —Жанашырдыц жон болганы гой!—деп, баганагы непшшйс тагы нозданайын деп ед1, Кунанбай Суйнд1кке кадалыптурып, намшысын жацагы сейлегендер жакка нускап: —Тонгатаналарыцды!—депакырьш калды. СуЙцщк ез басын аршып, К,унанбай жагьша тайсалантап, ж!пттер!не: —Эй, ерекгпмедемеппе ем, кеп шуылдан! Кыснартенш!—дзщ. Журт epÍKCÍ3 басылып налды. —Бекенш1, Борсан! Цыстауынды алганмендалагакэнгьггады деп пе ец? Алсам, текке алмаймьш, 6epin алам. Осы Шынуыстын ез бойынан ныстау6epinалам. Ана Ж1птек пен Кекшенщ арасына барып орнайсьщ. Tepi —Талшоны, ыдпиы—Кдрауыл, Балпац. Бар да сонда орнай бер. Мына кештер1цщ найырьш, солай беттендер, байлауым сол!—дед!. 67

Осы кезде кунбатыс жактан жене куншыгыс жактан да бipнeшe атгьшаркеп, Суйщцк тобына крсылып ед!. Батые жактан келген ек! атгыныц 6ipeyi Суй!НД1ктщ улкен баласы Асылбек болатын. —Ei3juHкыстауга Жакып, Жортар коныпты... ецщ кайтпк?!- дед. Шыгыс жактан келген CyripÆH Kepmici Кдбас ед1. — BÍ3AÍH кыстауларга Ырсай, Мырзатай, Уркер орнапты... Кештт кайтпк? Жук Tycipe алмай дагдарып турмыз,— дед!. Осындай кыстаудан, ата коныстан айрылган ауылдардыц жас, Kepi азаматы енд) жан-жактан, терттен-бестен кeлiп жатыр. EepiHiHTycTepi сурланган. Tyririn, ыза кернеп, булыгып келген Kictnep. Арттагы, кештеп еркек-ейелдерд4ц — 6epÍHÍn де наразы- лыгын, каргысын, ашу-намысын ала келген сиякты. Бекенш!, Борсактобы кебейе берщ. BipaKК,унанбай кдйысар емес. Суйндж ез ел4нж KYйзeлгeнiн танып тур. 0 3 ÍHÍHде кор болып, аякасты болганын эбден TyciHAi. — Кайтейш, мен кайтей!н?.. Жатган керсек 6ip cepi ед1,— дегенде, Желле: —Эдмет деген курыганы гой!—деп калды. —Жанашырдьщ 6iTKeHi гой!.. — Буйткенше, кангытып кусашы, бул кор болган Бекенш1, Борсакты!- деп, кепнйлж тагы ашу жия бастап ед!. Дел осы уакытта Кунанбай касына eKi топ аттылар келдь Алдьщгы тобы — он шакты xici. Муны бастаган Байсал екен. Касында Кеттбак iniiHAeri ен ipiKTi аткам1нерлер. Булар бастыгы Байсал боп кеп Кунанбаймен ашык-жаркын селемдес!п: —К.оныс кайырлы болсын, мырза! —Найыры узак болсын!.. —Мекенщ кайырлы болсын!..—десш, жабырлап куттыктап жатыр. Осы топтыц артынан ¡ле тагы 6ip топ кедщ. Бес-алты Kici ей. Муны бастаган шал - Кулыншак- Торгай руыныц ен жуаны. Кулыншактыц касында бес азамат баласы бар екен. Белг^ «бескаска» деп атанган еншен жауынгер, найзагер, батыр улдары. Кулыншакта Кунанбайга такап кеп: — Карагым, Кунанжан, амансыц ба? К,онысын кайырлы болсын!..—дед. Бекенш4, Борсак енд1 таныды. Б1ргызбай жалгыз Ыргызбай боп, мьша зорлыкты ¡степ отырган жок Кеттбак, Торгай, Топай 68

р у л а р ы н ы ц д а б а р ж у а н , со д ы р л а р ы К д н а н б а й iciH к у п т а г а н тер!ЗД1. СуЙ!НД1КТ1Ц деме кылары K e T Í6 a n е д 1. Тым курымаса^ «6ipTora, 6epiK Байсал, К,унанбай 1сшен сырткары болар» деп ойлаушыеш. Астыртын не сез болган? Не сыр бар?.. Мзл1м емес. Кдпайда мына ажарына Караганда, Кунанбай ис1 Олжайдын бар жуандарын тугел сонынан epTin алган кер!нед]. Амандаса келген, кайырлы болсын айта келген Байсал, Кулыншакдэл бупнп кун, кур амандасу емес, Бекенш1, Борсакка кыр керсете кел!п тур. К,унанбай соны эдей icreiin отыр. Муны жалгыз Суйщщк емес, Жексен де сезд1. —Апырай, ата конысым ед!. Одан кала берсе, осы жиьш, осы 6epinHÍHкоз алдында, кешеп кектемде гана, осы мынау тастын бауырында Борсакгын 6ip баласыньщ каны тамып ед! гой. Ер азаматымньщканы тамган жер ед1 гой!—дей. Бул сез - дел бул жиыннын кутпеген сез1. С у й 1НД!К ез 1ыднен: «Алдырган албырт деп оньщ HeciH айтты екен?» деп жакгырмады. Нунанбайгада бул сез, Timi, тосын болатын. Оныдау успнде делел, далбай кылатын Kici болар демеген. Сондыкган жауабьш ойламай айтты. Жексен айткан сезш Бекенип, Борсакка тагы осы жерд! алуьша 6ip упай кьш пайдаланбак болды: —Не деп турсьщ? Алжыганбысын? «EpiM» дейс1ц! EpiH сол болса, сенщ елд1пнде не касиет калды? Ол ер емес, Борсак эруагынан садага... Timi, Тобыкгы эруагынан садага!.. Ол — сумырай ед1. Мен сол сумырайды куртьш, соныц 1Э1-тозы 6ÍTCÍH деп, бул жерй, бул енцрд! едет басканьщ мекет eTin турмьш. Сандалганы Heci?—дед!. Бекенш1, Борсактын калын жиынына мына сез таспен ургандай тищ Бэрше де 6ip сетте Кодар ел1М1шцсыры, Б ек етт жершщ алыну сылтауы ôip-ац шешшгендей болды. Буган келгенде Суй!нд1кттцде шыдамытаусылып ед1. - Ойпырай, не дейс1н! Этген, аузыннан айналайын Бежей- ай, К,одарелгенде: «Бул щылбыр Кодардьщмойньшаганатускен жок. Буйырса, Бекенпп, Борсак, сенщмоинынадатускен шылбыр болар»деп едщ... Арманда KennciHfoñ, ссш epiM, К,одар-ай,—деп уш ештп, атьшьщ жалын кушып, 6 yrín in турып калды. - Уа, кара бет басым! Кара баскан ку басым! Мен куарган не еткен ит ejÛM? Ойбай бауырым!.. Бауырым, Кодар!—деп Жексен eKîpin жылап, атын борбайлап, Кодар кыстауына карай шаба женелд!. Сол-ак екен бар EeKeHuii, Борсак тепе. «Ойбай 69

бауырымдап» Жексенн1н артьшан шаба-шабаженел1сп. Суйндж те солармен кетп. Байсал мен Кунанбай бул арада ецщтура алмай, ундемей томсарган куйлер1нде сырт айналып кепп ед:. Кунанбай ез ¡нинен: «Жацагы сезд: огат айттым-ау, кап!» дeдi. BipaK Байсалга да сыр берген жок. Кайта Бекенийнщ мьша MÍHe3ÍHe сылтау !здеп, езшше соны таптым дед). —Кутырткднныц екен1н керд!н,гой!Шымбайына баткан сон, шьщырауда жаткан сырын айтканын кермейм!сщ? Колтыгына дым буржкен Бежей. АныкБежей. Тобыкгы ¡ийнде мештоскан кацдыкакпан сол болмаккой. «Береке-береке»дейсщ. Юне к!мде? Керд1н бе!—деп, Байсалга кадала карап алды да: — BipaK кудай ак та, Kepin-ак алармын!— дед). Аздан соц Байсалга купиялау кып: — Сен Суй1нд!к пен Cyrip, Жексен ушеу:не айт, кепт! коздырмасьш! Бассьш! Шыцгыстын кай тусына орныктырсамда, ол ушеу!Н1цсыбагасы олкы емес. Оюнбест! Оюнд!рмейм1н! Осы серуме сенс1н!—дед1. Олжайдьщ алгашкы орнында калган жиыныныц ортасында турган Майбасар болатын. Ол тумсьщасып шапкылап жылап бара жаткан Бекенпнлерге карап: —Уай, жарандар! Бул тустен кей1н манырайтын аксак кой дейюндер. Tirni, ол емес!.. Мына Бекенш! екен гой тустен кейн манырайтын. Кектемде елген Кодарга куземде кеп суйекш1 болган К1МД1 кердщ? Муны керген KÎMбар десецнй,—деп карк* карк кулд1. Кектемде Кодардыц суйепне жан жоламай кеткенде, Жемпейс пен Эйпмбет койшы гана кеп жокшы боп ед1. Жексен ол куш ез аулынын катын-баласын: «Неге жылайсыц, кез1н аксын!» деп шетшен быкпырт тигендей сабап, Кодар ел1Г!не жолатпай койган. Жемпейс пен Эйпмбетке солардыц ез!ндей койшылар, жаныашыганкедейлерганаболыскан. Соныцбарлыгы ею ел1кт! Кутжан бейтннц басына апарып, зар кагып жылап, жоктап жур:п, таза арулап койып ед]. Каз:рде Кутжан бейтнщ ею жагындагы жаца каб)рлер Кодар мен Камканыю болатын. Бекенш1н!ц барлык азаматы шапкылап ат койып кеп, осы бейттщ уст!не шуркырап, жылап Tycin жатты. Суй1цщктер тобы келместен бурын бей!ттерд!ц басында 3-4 кана адам отыр ед1. Ол —Жемпейс, Эйтлмбет жене 6ip-eKi баска койшы болатын. Жаз бойы келе алмай, бупн кешпен жеип, ец алгаш еске алып, куран окып отырган солар ед:. 70

Кейн осылардыц устше шулапкелген нетрш кергенде, мьша кэр:лер тан болды. Жылаганныц !ш:нде Суй1нд1к бар. Ол бф жумбак Эиресе, буларды кайран еткен Жексен мен Жетпю... Екеу1де уш каб:рд! кезек-кезек кушактап: —Кеше гер, арысым, кеше гер! —Агаекем, кеше гер!—дест кеп зар-зар етещ. Кездержен шын екмш жастары агыл-тепл шыгады. Б!рак Жемпей1ст1ц журеп жылыган жок. Ол Кодар мен Камканын кайгысынан осы жазда б)ржолата бел; буплш, катты солып кспп ед!. Крмкднынбейтн кушактагалы ещреп келе жатканЖексенд кеудеден койып кап: — Ой, кезщ аксын, кезщ аккыр еншен! —дед:. Аз уакытта уш каб)рдщ басына еркектер гана емес, барлык кештерд)н ейелдер! де, жас-кэрк! де уйшген ед1. Калын ел болып, зар ещреп, улап-шулады. 3 Бекенцй, Борсак Шынгьютан кайта серпинп, кешкенмен, Кунанбай атаган жана кыстауларга бармады. Кызылшокы; Кыдыр, Келкайнарга жаппа Т1ппкоцдыда, кешпей отырып алдыг Бул кезде езге елдердщ бэр1 де кыстау-кыстауына же-пп; жайласкдн болатын. Кора басьша тшендер1н тасу, тоцын аудару? кыс жагатын киларын калап алу, мал кораныц жыртык-тесМн бупндеу, уй сылау, пеш тузету сиякты ¡стер1 кьютыкмекеж бар елдердщ бершщ де тепе жумылган науканы. Осындай ¡стерден сырт калган жене барары мел!м емес Бекенш:, Борсак аз кунн!н 1Ш!нде ауган, боскан ел тер1зденд1. Кунанбай жоргаЖумабайды Сутндк пенСупрлерге ж^берт: «Ана Кдрауыл, Балпан, Талшокы бойынан тандаганконыстарын алсын! Жене жайлауына келденен Шалкарды тутас алсын! Б:рак кепке мурындык болмай, тез барып орныксын!» деген. Шьщгыстан б!р-б1р кыстау алса, Кзрауыл, Балпац тисе жене емресе, жайлаудагы ею езен жеке менинктерше тисе, т)пт1, еютш1 жок Осымен Суй4нд1к, Супрлер ез есептер! утылмайтынын б¡лген сон, кеш-конын ойлап, кыбырлай бастап сд1. Бупн езге Бекенцпге айтпастан Суй1нд1к, Супр, Жексендер тан аты- 71

сымен туйелерш устатып, аркан-ж)бш камдап, жаппаларын да жыга бастады. Булар осылайша ipiTKiMeH екшелгенде езге Бекенш), Борсактан жиырма-отыз nici атка М1нд1. Енд1Г1 жиын — кара шаруа жиыны. Араларында зор денел!, орта жасты Дэркембай бар. Ол К.ызылшокыныц шетю конысында отырган Жексен аулына кедщ де, Жексен мен Жетп4сп шакырып: —Елд[ тастап, бас саугалап, кдйда барасьщ, туre? Тапжылма! Кешпе! Не кореец, 6ipre керес1ц! Жыкпа жаппанды!—дед1. Жексен карсыласа алмады. Жалгыз-ак киялап: —Жандарым-ау, не бшгендерщ бар?—дей 6epin ед1. —Онан да Ka3ip eKeyin де атыца мш! Ер 6i3re!Анау Суй!НД1к, Cyripre барып сез байлаймыз!—дедi. Жексен мен Жетгпс epiKci3 ердь Осы топ Суй!нд1к пен Cyripre де кеп сейлеген жок Буйрыкгарын шолакайтып, кештерш токгатып тастады. Суй!щцк булардьщ айтканына амалсыздан багынды да: —Ал б!рактапкан акьмдарынды айтшы! Кьшьппын суйретш кыс кeлeдi. KeMnip-шалды курк1лдет1п, баланыц жагынан боздагын шыгарып, кашангы отырамыз? Кайда барамыз?—дед. Дэркембайдьщ жауабы эз1р болатын: — Суй)нд)к, Жексен, Cyrip ушеу!Н де алдымызга туе! Аттарыца мж! Жур, ене, Бежейге! Елден жырыла кашып оцбайсьщ, туге! Бежейге барамыз. Агайынга салмак саламыз. Tinri, жанашыр жок болатын болса, аргысын содан epi керерм!з!— дед1. Суй1нд1к пен Суг1рд1, Жексецщ косып алган осы топ дел осы кун тусте Шыцгыстагы Бежей аудына келд<. Оныц кыстауы Токпамбетдейлн калыц шалгынды, мол тогайлы, en 6ip куйкалы кыстау ед1. Бежей ез атасы Кецпрбайдан ата коные есеб!нде мура кып калган жер осы. Бекенци тобы келген сон, Бежей лезде Kici жiбepiп, жакын жepдeгi Байдалы мен TycinTi шакырып алды. Не де болса, ЖМтектщ акылы 6ip жерден шыксын дегет. Бу топта CyñiHAiK шешш!П сейлеген жок. Ki6ipTÍKTen, кылгынып сейлегендей болды. —Агайыньщ келт отыр. Акылына коцсы кона кел!п отыр. Не дейсщ? Нускайтугын бсинд! айт!—дед!. Бежей мунын itüKi сырын бшмеп ед). «Дагдьшы коркакгыгы, Кунанбайга карсы шаба алмайтын ежелп маймакгыгы»деп мырс eiin, мурт астынан кул!п койды. BipaK Сутнд1к сондай солгын 72

болганмен, езге кепш)л!к олай емес. Оныц ажарын суймей, мойнын сырт кдйырып, сурланып отырган Деркембай, Бежещцц кулкынн ce3in нал: — Беж1ке, к:б1рт1ктей-юб)рт1ктей болдык ной. Тура баспас тобан аяк болган соц иыкка ит те, кус та шыгад та!.. Тек кана «шек-шек»дей бермей, осы 6¡3ni де ел кылатын, ер кылатын акыл айтшы!—дед!. Байдалы осындай ер м1незд! жактайтын. Тура айтканды суйепн, ез) де кайратка, кимылга бой ургыш адам. ЖМтектщ кол куш! кебшесе осы Байдалы басынан айкын KepiHeTiH. —Эй, Суйщщк, сен акылды мынаДеркембайдан сурасац етп. еркект!н ce3i мына кедейде жатыр гой, мынау ер кедейде!—деп кеудес!н KOTepin, Деркембайга суйсше карады. Бежей бул тартысты эуел1 колмен емес, жолмен бастап кергенд: макул деп б!лген. К,олдан келсе, бул жолы К.у- нанбайды келеге салып ешкерелеп, кеп алдында тентек кып алмак. Мына келген Бекенинге, ертен болатын б ел етн артын да ашып айтып, танытып коймак. Эуел1 осыдан бастау лайык. —Бебец, Борсакбауырымсыц. Саган тиген! —маган тигем. Сенен шет калып, амандык, тыныштык 1здемесп1н. BipaK К,унанбайдыц деген: болса, ceHi мен менi де тату кьш, туыскан кып коймак емес-ау. Талшокы, Карауыл, Балпандеген жерлерщ атапты деп ecirrÍM. Осыныц туб!н ойлаймысын?— деп, бар жиынга барлай карап, аз ундемей отырып:—Мунысы Юшекен, BeôeHHin жер жапсары 6ip болсын. Ек: атаныц урпагы жерлес болса татулыктан кетед!. Жакын отырып, бес тал кеде мен 6ip урттам суга да киталасып таласа 6epciH дегет. Атадан нестге арылмас Ж1к калсын деген! гой. BipaK оньщ ойлаганыныц 6epi б1рдей ерге баса бермес. Туыскандыгым туыскандык. Кундердщ KyHi боп, Талшокы мен Карауылга келер болсац, орныц e3ip. Барымды ортага сап, туе шайыспай-ак улесем{н. Ол ез1 6ip тебе. Ал 6 ip a K одан бурын айтысып керей!к. Ара агайын Юшекец екен. Bi3 Kipicneñ KÍMюр4сед!?—деп Тусшке карап отырып,—Агайын келесше мынауын тентек, мынауьщ зорлык дегещц айтып керей!к. К,алган ic пен сезд1 содан сон шешейк... Макул ма?—дед). Бекенш) жиыны да, Байдалы, Tycin те буны макул десп. —Ендеше, Tycin, сен атка MÍH! Осы созд: алып, К.унанбайга барып жауабын бупн екел!—деп Бежей C03ÍHб тр д 4. Тусштщ баратыны осымен шешшген сон Байдалы: 73

—Тек, жалгыз-ак, арыла сейлес. Айтатынныц 6 epiH айтьш кел. Буга-буга болгамыз. Ат кеюл!н кессец де, катты айтып, ел екпес1Нтугел желез!—деп, TycinKe ез1 де ашумен еейлеп, нык кайрат берд1. Осы сезд1 катты устап, Tycín сол кун1 кешке Кунанбайга кеп сейлесл. Кунанбай Нарашокыга улкен бэйб!шес) Кункет кыстатпак болган. 0 3 Í сол ауылда екен. Tycin ек1нд1 кез!нде келд1 де, Кунанбайдь! оцаша шыгарып, дец басына барып отырып, узак сейлед1. Алыстан бастап, «береке-б!рл!к» керепн айта кеп, ец аягында: —Мынау icine Бебец емес, nci Кннекецде наразы...—дей 6epin ед:, Кунанбай буган жалт карап, катты зеюп: —Наразьшьщжокшысы Юшекец болмак па? Ендеше, мынау Керей, Уак, анау Сыбан Teric наразы. Онды-солды 6epi екпел!. KÎMreOKneni?Урлады, барымталады, ак малымнынececiH бермейш деп, дел Юшекеци!ц езше наразы. Байдалы, Бежей, мына Tycin сен... дел сецдерге наразы. БекеншМ айтканша, ез басыцды акгап ал! Уры менен карынды тыйып ал!—дедi. Tycin бул apara катты ашуланып ед1, даусы да катан шыгып кетл. — Teлi мен тентек кайда болса да бар болатын, Кунанбай! Бежей мен Tycin e3¡ уры ма ед4! Ара агайынньщ ce3ÍH аиттын, карындастыц кез жасын айпъщ деп, тагы жазгырмак па ец? Ак та болсам, жок сылтаумен тагы арандатпак па ец? Бежей, Tycin арам болса айтарсыц! Ак болса, жазыксыз болса, нецщ айтасьщ? —Айтканым айткан, жазыктысыц, арамсыц... —Ендеше, мше, зауал уакга... сал мойныма арамымды!—деп, Tycin Aip-Aip елп, жупн!п алды. — Арамыц сол - Бежей маган какпан курганын койсын! BipeyAin сыртын бетке устап жур4п, маган арнап ок атканын койсьш! E m i осыдан коймайтын болса, агаш огын аямасын, тепе атсын! BipaK кашан айттыцдемест! Ецщп керд! тап e3i керед!. Оз басы керед1! Ал Керей, Уакггыц малын óepecin! B ep ri3eMÍH¡ Ертец уелце сияз кургызамын. Бул —6ip. Еюний, Бекеннп сезшен аулак KerciH. Тартсын аягын. Тарт аягынды! Ара агайын сен емессщ. Саган сынататын C03ÍM емес. Бэле ¡здемесец, K ipicne! Kipiccen, алыскалы эдей{ KÍpicTÍ4 деп б4лем4н. Бар, айт осынымды!.. T e r ic жетюз Бежей мен Байдалыца!—AeAi. Сез осымен 6ÍTTÍ де, eKeyi ею айрыльт K erri; 74

4 Осыныц ертеьцнде туске таман Майбасардыцею атшабары — Цамысбай, Жумагул шапкылап кеп, Ж!птек ¡ш!ндеп еактерМн ар жагына сунпп-сунпп кетг1. К^ютауыньщжанында отырган алты уйд1цбарлыкип абалап шыгып ед1, атшабарлар акырьш, камшы yñipin умтылып, безшрт Ж1берд1. Эрб!р уйщнeciriH жамылып, баспа гыптурганбалаларда мына тентек конакгардан коркып, iure юрген тьшщандай, eciKTepiHiH ар жагына суцпп-суцпп кетп. Урк4мбайдыц улкен коныр уй1нде б:рталай еркектер отыр едь Уй HeciHÍH ез{нен баска К д у м е н , К.араша бар ды. Бул eKeyí —Бежейдщ жакын агайындары. Урк1мбайдьщ юшкене тулымды кызы, ес!ктен кашып кеп екесшщ колтыгына Kipin Kerri де: —Атшабар, атшабар!—дед. Атшабар келсе, жанжал келет!нш балам шейн сезет!н. Мойындарынабылгарысемке салтан, TeciHeкакпакгайулкен- улкен жез знактар таккан eKi атшабар уйге Kipin келгенде, тулымды кыз: —Эне, энеки, еке!—деп, oKecimn койнына жабыса тусп. — Ой, жандарым, немене шулатып жургендерщ?— деп Yрюмбай жакгырмай карсы адды. —1стыгыз, буйрык тагыз... асыгып журьмз!—деп Камысбай терге шыцты. Жумагул от басына 6ip Т1зелеп отырып кэлды. Кдраша: — Е, не буйрык? Немене тагы, ел кешт:, жау жетп деп шет!цнен?—дeдi де, кабагын туйп, К,амысбайгаашумен карады. EipaKкырыс атшабар кайыскан жок. —Буйрык сол, уй Tirecimtep. К,араша, К,аумен сендерд1 ¡здеп келем4з. Осы YpKÍM6añ, К,аумен, К,араша — ушеущнщ ауылдарында сияз болады. Ел жиылады. Керей, Уактыц даугерлер4 келедь Ел мен eлдi акьшдастырамыз, урыдан мал эпepeмiздeйдi... —Юм айтады?—деп К,аумен TiKcimu. —Эперетш юм?—деп Кдраша кайтадан кадалды. —YpbwaHэпере ме, жок, урыемескеде салмактусандей ме?— деп Y рюмбай да жалт карады. Сияздеген мол шыгын. Ол —кеп едщнкальщдаугерлер{ кел4п орнайдыдеген сез. Осы елд]ц жуан, ceMÍ3, мешкей 6^epi, кун- 75

дiз — TycTÍK, кешке конакасы жеп, асыкпастан ай жатады деген сез. Ежелденмэл1м: кай ауылдыцуспнде сияз болса, сол ауыл мол шыгасылы болмак. елден ерекше мазасыддыкка ушырамак. Улык цай ауылга сияк курса, сол ауылды кырына алганы. Кдмысбай бул огыргандардыцсиязга оцай кене коймайтынын ертеден бшед1. Старшын мен ага султанга айтпасада, атшабармен кеп киталасады. Б1рак Майбасар буйрыгы катты болатын. Бегелуге болмайды. — Буйрык улыкт1К1. Кунанбай мен Майбасард^кь Мен шыгардыдеп пе ец?—деп, Кдрашага сыздана 6ip кдрадыда,—Бол, болындар! Акылдасындар да, уй камдацдар. Уш еу1ЦН1Ц ауылдарындагы бар ки^зуйд1 осында экеп тчпндер. Сойыс жайын акылдасындар. «ЖМтек эуел! елу кой сойыс yjiecciH»- деген, Соны кай-кдй ауылга саламыз. Кдз1р осыньщ жаиын кецесей1к,— Атшабармен сейлес1п сезге, жолга жарымайтынын К,аумен жаксы бшед1. Сондыктан ол егес сезд1 молайтпай, жакындагы Байдалымен акылдасып алмак болды. Урюмбай мен Кдрашага: — Екеу1Ц 6epi карандаршы,- деп, 6ipa3 ундемей кадалып оть1рып,- 6Í3гана емес, Ж^птекке тепе келген селебе гой. Мына жерде Байдалыбар. Бежеймен акылдасугакдшацбоп тур. Кдраша, сен тез атка MÍH де, барып Байдалымен акылдасып, мына атшабарлардьщ жауабын алып кел!—дед1. — Дурыс, суйт!- деп Урюмбай да костады, атшабарлар да карсы болган жок. Цараша лезде турып, ундеместен жур1п кетп. Осымен атшабарлар орныгып отырып, шай imin жатты. Урк1мбай олармен жауаптаспаса да, ез шннен Майбасар буйрыгына каттыашулы. БарТобыкдыныц1Ш1Нде6ip уй кдзаньша арам ас салмадыдесе, сол ец алдымен осы Урюмбай уй1 болатын. Атшабарлар кеп тоскан жок. Уй сы!Угынаб^рнеше атты Kici дус1рлет1п кеп, шапшан,Tycin, аттарын тез байлап жатыр. Келген — Цараша. Цасында Байдалы мен Царашаньщ ер атанган уры тус^рпш Ж1птгер1. Жумагул атшабар кулау болатын. 1ш1нен мыналардьщкел1С1нжактырмады. — Е, не гып ереу^лдеп журещ 6epin б1рдей?- дей берш ед1, Кожакан деген узьш кара Ж1пт: —«Атанды жау шапса, 6ipre шап» деген. Сендерге Жштектщ бар малын тартып епергел! келд!к,—дедi. 76

—Бар мал емес, елу-ак кой керек. Калган малыц кеп болса, анаneci келгенде жетектетерсщ...Асыкканынне?—деп, Камысбай зерленш ашу шакырайын дед:. —Соны эперетш осы ceHÖiciH?—деп, Караша Камысбайдын дел касына жупне отырды. —Мен болганда кайтей:н деп ец?.. — Сен канкуйлы, темам елд: жылатып болдыц гой, осы ишршылыкты коямысыц?.. —Эй, сандалма ерман!Оданда ана Байдалыньщжауабын айт. — Жауабы ма?.. Ендеше, жауабы М1не,—деп, Караша колындагытобылгы сапты жуан камшыны сермеп Ж1берш, аткьш турып, Камысбайды бастан тартып-тартып Ж1берд:... Малдасынкурьш отырган Кдмысбайда жaлмà-жaнтура 6epin ед1... Урюмбай барлык осы уйдеп ез ж^птгершеакырып, буйрык eïin: —Уста! Сой ею игл!—дед!. Жумагул да, К д м ы с б а й да арпалысып, айкайлап, боктык астына ала бастады. Б:рак он жМт ырык бермеш. Y ндеместен жабылып, екеу1н алып-алып сокты да, Т1зерлеп басып-басып алды. —Байдалыныц жауабы сол. Ею итпн бауыр сыртынандурен! согып-согып, Майбасарга кып-кызыл жоса цып кдйтар!..—дед).— Ал!..Тур белем!—деп кеп, КдрашаКдмысбайдьщбасына ез1мшш алып, куйрыгы мен жонынан шыкпырта берд!. Жумагулды Урюмбай мен езге ж:пттер де сондай сабады. Ею атшабар таякты ЖМтектен мейл1нше жеп алып, бёттеп Кызыл жоса кандарын айгыз-айгыз кылган бойында, суртпестен шапкылап отырьш, Кдрашокыдагы Кунанбайдыцалдынатура кеп К1РД1. Кунанбайдын касында Байсал, Майбасар бар екен. Жене Кулыншактын батыр улдарынан Наданбай, Манас отыр. Ыргызбайдан — Жуман, Телепберд1, тагы да баска уй толы ж1Г1ттер бар екен. Кунанбай еуел! ун катпай сазарып отырып барып, аздан сон ею атшабардыц 6eTÍHe нускап отырып БайсалFa: — MiHe, керд1н бе? Кайтып агайын болайын? Мына камшы мыналарга емес, маган жумсаган камшысы гой Бе- жeйдiц... Тур тепе!—деп, бар Ж1птке катты акырып, буйрык берд1.— K,a3ip барындар да, сол ез утн де сабаткан Урюм- байды кол-аягын байлап турып, дел менщ алдыма суйретш епкел1ндер !—дед:. 77

Баска 6ip Kîci 6ip ауыз сез айткан жок. К,унанбай да мунан epi лем деген жок. Он жзпт атка м1не-м!не шаба женелд1.1ш)нде Кулыншак балалары 6ipre кетп. Осы топ ымырт жабыла Урюмбайдыц аулына жеттп, барлык ауылдыцеркектерш быкпырттигендей сабап жур1П, Урк1мбайды ез ушнен суйреп алып шыкгы. Урюмбай уйде карсыласканмен, таяк тиет!н)н байкаган сон, енд) кайтып ун каткан жок. Беттнде жалгыз тамшы кан жок. Ашудан кекпенбек боп, булыгып алган ед1. Ертн T ie re n , кабагын тастай туй:п ап, шьщай бермек болды. Тыста муньщ колын артына байлап, 6 ip ceMÍ3 шабдар атка М1НГ13Д] де, артына Телепберд4каргып MiHin алды. Ашулы топ Нарашокыга карай тасырлатып шапкылап женелд!. Цаз1рде кас карайып, iHip карангысы эбден болган екен. Булар Шынуыстьщкэльщшпцдеп Урюмбай корасьшантомен бетгеп, 03eHAÍ бойлап шауып келед!. Аз уакытта езенд! Kecin етеин бектер жолга жетп. Enai кунбатыс жактагы Карашокыга карай бурыла 6epin ед1. BipaK алдарында колденентуста 6ip топ бшк терек болатын. Соньщ арасынан 6ip сетте калыц Henip боп: —Капта, капта!.. —Тус-тус! —Олттриттерд!, еяпр!—деген калыц шумен, енщец 6ip кек ат- тылартишкепкетп. Узынсаныотыз-кырьжзанкемемес. Крддарында енщец шокрармен сойыл. К,унанбайж1пттер4карсы айкаилап: — Келсец кел!.. —Омай!.. —Туссец туе!—деп, сапырылысып, араласып кетп. Буларда да сойыл, шокпар сай ед1. Узын-узын ак сойылдар кезек-кезек кагысып, сарт-сарт тюсеш... Карацгыда тоскауылда турып шабуыл жасаган Караша болатын. Оган Байдалы куцщз буйрык 6epin: — Bip кимылды icTeyiH 1стед!ц. BipaK енд! сак бол!—деген. Караша содан кешю ымыртка дей1н тау басында, ат успнде журген. Кешю алакелецкеде Урюмбай аулына карай суыт кеттп бара жаткан кальщшогырды ол мезгшмен-аккерш ед. Тепн емес екенш де бшген. Содан шапкылап отырып, таудан туеш ез аулыныц бес-алты жiгiтiн атка M iH ri3in ап, жолдагы Каумен Ж1пттер1н де атка M ÍHri3Ín алганша со болды. Неде болса Урк1мбай аулында жауды баса алмайтынын бшген соц, осы кайтар жолдан кеп тоскан. 78

Кдраша кара сойылга мыкты болатын. Эз аулыныц жас ж:г!ттер1 де шетшен ат уст1 тебелеске мойымайтын, «¡здсгснге сураган» дейт1н Цожакан сияктылар ед:. К,оян-колтык жерден жаксы кил:кт1. Цунанбай колын бул урыста бастаган —Кулыншакзыц батырулы Манас. Ол алдарынан тоскауыл болатынын бшген юсщей екен. Аналар каптал коя бергенде, тук саскан жок. Такымындагы кара шокпарын суырып ала, бар Ж1пттер1не буйрык 6epin: —Ал саспандар, кеп те болса, корыкпай урыс! Таймай сок!— деп араласкан. Осымен калын топ жапыр-жупыр б1рнеше рет айкасты. Манас колынан ею Ж:птек кулап Tycii. Телепберд! баганадан 6ip акыл ойлап алып ед1. Tirrri, улкен кысылшанболса, ол Урюмбайды аударыптастап кетпек болатын. Осы ойын ез! орындаганша, К,араша кеп жетш, epiKci31стетп. К,олы байлаулы журген Урк:мбай 6ip айкасып еткен уакцтында, К,арашаныц атын танып калган. Сол арада айкайлап: — Кдраша, мен мундамын, мен) айырып ал!— деген. Кдйта айналыпоралганда Кдрашаньщкуганы осы ею Kici мангескенжер кылан ат болды. Жакыптын жуйрнс шабдар аты жетюзбей, кеп елек кылды. EipaKКдраша калатын емес. Топтан жырьл алып, куьш кетп. Телепберд1 артына алактап, алдына карай алмай келе жатгы. Урюмбай осы кы сталацмен пайдаланып, аттан e3i сусып, кулай тусткетп. Осымен Ж1птек Урюмбайды айырып алып калды. Цунанбай жагынан бул тунде колга тускен Kici болмады. Ж1птек тауды басына Keiuipin, уран сала берд:. Сонымен тобы кебейе бастады. Жан-жактан: —Крйда? Кдйда?..—депандыздапшапканаттылардынсарыны молайып кетп. Осыны байкап алган Манас ез жтттерше: —Енд! женел!.. Кдша урысу керек!.. Сал каша урысты!.. Ал тарт!—деп ез1 бастап тартып берд!.. Урюмбай босаганнан кей!н, олар жосытып шапкылап, тау асып кетп. К,унанбай ж!птгер{ колга туспеседе, Ж ттек колынан коркып, кашып кетп. Урюмбайды екете алмады, тастап кетп. Бул тунде бар Ж ттекке Урюмбайды айырып алу да, кунд13 К,унанбайдын ею атшабарын сабаган сиякты куш асырып, бел бтрген ic болды. 79

5 Осыныц ертещцце кун райы езгеше бузылып, кыс ызгары биане бастады. Шыцгыстан аса согатын катть: жел бар. Кектемде бул жел игмнк жел:. К,арды кагып, бектер мен шцц: карайтып кетет!н жел. К^лстыгут де Шыцгыс жел: шаруаныц досы. Тау :ш:мен бектерде 6ip жумадай, он кундей узммей сокканда, кыс кысталацын сеЙ1лт1п, мал жайылысын кецейт:п, шаруаньщ аркасын жазып кетспн. Бул ез: оцынан согатын жел. Сондьщтан оншалык кеп суык екелет:н жел емес. Б:рац согуыныц каттылыгы тым ерекше болады. Бектерде киыршыктастарды ушырып согатын пара жел. Шеп атаулыданда, кой оты —мык жусан мен усак, тырбыкай бетеге болмаса, енге бойшац, тамыры босан шептерд: жулып, ушырып екетет:н едет: бар. Тепнде, Шыцгыстыц асыл шеб: —мьщжусан. Бул —койдьщ ырысы. Ал кыстау атаулы койга жайлылык жагынан багаланады. Крйдыц куты Шыцгыс болган сон, кеп елдщ жаксы кыстау :здегенде тыгылатыны да сол Шыцгыс. Шыцгыстыц кара жел: езге уакыттыц бер:нде жаксы болганмен, дел кузд:гун: жайсыз-ак. Кунд: суытып, аспандь: сурлантып келед:. Бупн каражел басталысымен, киыршыктап кар да тусе бастады. Биылгы жылдыц ец алгашкы кары осы. Суык жел ки:з уйде отырган ауылдарды тег:с бур!ст1рд:. Шыцгыстыц бектер: мен койнауындагы ауылдар бул уакыт- та кыстау-кыстауына м:нбелеп, конып, кун райын багып отыр ед1. Буг:н сол елдщ бер: де ки:з уйлер:н жыгып, жуктер:н корага тасып, жылы уйлер:не кауырт Kipin жаткан. Кеппплж осы карбаласта болса, К.унанбайдыц Кдрашокыдагы аулы, ас берген ауылдай, ез елепмен e3i уйкы-туйкы боп жатыр. Урк:мбайды ала алмай керген карсылыкты Teric айтып Манастар келгеж, Кунанбай аулынан жан-жаккакарай усп-успне шапкыншылар ушыртып кепп жатыр. Кешеп Байсал бастаган барлык улкендер жиыныосы ауылдан тараган жок-ты. Олардыц уст:не Ka3ip мацайдагы бар Ыргыз- байдыц еркек KimvKTici тугел аттанып келген. Шапкыншылар кеткен беттерден ондаган, жиырмалаган аттьшар лек-лек желе жорть:п келш жатыр. Осы келген топтардан он шакты жiпттi ipiKTen шыгарып, бастыгын Майбасар eTin, Цунанбай еуел4Бекеныйге ж:бертг:. 80

Нызылшокыдагы Бекенш) ел1 де кешпей отыр ед1. Мыналар бара сала, тыгыз буйрык eTin, Талшоны мен Карауылга карай сол BeKeHmiHi ôip-ак кеынргп. Суй!нд1к, Супрлер осьшдай сьштауды купп, кос канатын комдап отыр екен. Алдымен кешкен солар болды да, езге Бекеншшер де epiKCi3 тартып кетп. Бупнп кун кешкен жалгыз Бекенш! емес, К.унанбайдьщ ез ауылдарынан кешкендер де бар ед). Ол Оскенбайдьщ улкен yñi —Зере отырган ауыл. Жене соныц касындагы Ызгутты, тары &рнеше Карабатыр, Жуантаяк ауылдары болатын. Цысы-жазы Улжандармен 6ipre Kemin журетэн Жидебай, Баракты кысгайтын ауылдар. Кунанбай бул уакытка шейш ол ауылдарды кьгстауларына жiбepмeй, ез тобын 6ip арада жиып устамак боп кeлiп eAi. Енд! суык тускенде, Kepi memeciH жене Улжан колындагы жас балаларын тондырып отыра беруге болмады. Зере мен Улжанга бала атаулынын барлыгы: «К,ыстауга кешейк, тондык» деп, салмак салган. Осымен Зере К,унанбайга урсып, ep¡KCÍ3 бупн кешепн erri. Осы ауылдарьш Keuiipin, женелттп болган соц, К,унанбайдел бугшпдей Шьщгыс enipiHAeri e6irep мен карбаласты тез пайдаланбак болды. Багана тацертецнен 6epi усп-успне кел)п жаткан атгылар Ka3ip туе Ke3ÍHAe кальщ Henip, улкен кол болды. Teric сойыл, найза, айбалта, шокпар устаган шабуыл мен согыска эз1рленген кол. Бул келгендер Ыргызбайдан баска Торгай, Топай, Жуан­ таяк, Энет, Сак-Тогалак сиякты рулардын, топтары. Жене 6ip калын Henip Кет1бак болатын. Осы елдердщ 6epi де Шунай, Ши, Жидебай, К,ыдырдан бастап Шьщгыска шей!н созыла кыстайтын елдер. К,арашокыга жакын келетш кыстаулардыц елдер1. EepiH жиганда да Кунанбай эуел1 эр елд!н ру басыларын касына алып отырып, арттагы кепшш!пне сол ру басылармен ез атынан селем айтып жигызган. Кепбак Байсал мен ез атынан айрыкша селем айтып, шапкыншы кылып та Кепбактыц ез Ж1птгер1н жумсап ед!. Соцгы уакыттада e3i Кдрашокыны алганнан 6epi К,унанбай Байсалга 6ip уеде берген. Шысгысгагы кыстауы аз, саны мол KeriôaKTbiH жер1н молайтпак едь Кепбак Ж1птекпен жерлес. Бурьш бар Тобыктыны билеген Кецпрбай тусында Шьщгыс 6-781 81

iuiiHeH жаксы, куйкалы кыстаудыц 6epiH басып калып, эл! нык баурап келзщ. Енд! басы ескен, малы ескен жене ол кундерде жер ececi дурыстап тимеген Кет1бацты ол ЖМтектен жер enepin ырзаламакшы. Жаз ортасынан 6epi жатып алды. Бежейден жырып алып бауырына тартнанда, ecipece, айкын сезд1р1п, кызыктырып коятугын. Сол Байсалдыц ез сыбагасына арнаган 6ip кыстау болатын, ол кыстау бупн Бежей отырган атакты Токпамбет. Цунанбай e3ip ез басы алар жер1н алганмен Байсалды жайлаткызган-ды. Оныц бер жагында Байсал Ж1птек жер!н келемен, жолмен алатын шыгармыз деуш! ед:. К,унанбайдан «еперем1ндЬ есигенде Байсалда ундемейпн. EKeyi 6ipre жасасып, кабакден угысатын болганнан 6epi, тепнде, Байсал ундемесе, ол кенген!. К,арсы болган жержде ол колма-кол ôip-ак томырылатын. Мына жолы ел! кунге сол ундемеумен келед!. Кетчбактыжаздан 6epi К,унанбайдьщдегетнен шетжайылдырган емес. Билетш, ыркымды, тус!мд) 6epin керей!н, кайда, калай апарар екен деп байлаган ед1. Ал соцгы eKt-уш куннщ iiui шатасып, шиелен1С!п барады. Еще Токпамбет зорлыкден тимесе, берекемен тиетш емес. Зорлыкден жылатыптартып алып береке таба ма? Жене, ecipece, Ж ттек epi кеп, epi аталы мыкты ру, e3ime Кунанбаймен Tipecin журген Бежей бар. Ол Кет!бакка ата кыстауын узак, бауратып, кутты коныс кып цоя ма? Зорлыктыцда кайта оралар орайы болмай ма? Сонда Бежей БайсалгаТокпамбетп байыргы, туракты кыстау erin негьл шыдап отырады? Негьшса, зорлыкден алганньщTy6i кайыр болар деп айту киын. Bip алуын алса да, артынан аударып тастап Ж1бермесе. MiHe, бупнп кун ундемей, ауыз ашпай Кунанбай касьпща журген Байсалдыц imi осылай ед[. Дел шанкай туе кез!нде К,унанбай шарт KHÍHin, Байсал, Майбасарды epTin тьюка шыгып, барлык елге: — Ал агайын, MÍHemú Teric атгарыца!—деп айгайлап турып, буйрык eni. Журт жапыр-жупыр атка мшдь Ыргызбай ж^г^ттepi каруларын колга алган. Озге ел де Teric кару алды. Бул уакытга жел катайып, кун суьггып, тацертецп киыршык кар ещц бетке сабап, калындап туеш тур. Айнала булыцгыр. Шыщыстьщ бтктершен буктетинп, булыгьш Tycin, агындап erin жаткан туманды шацыт та бар екен. 82

Кунанбай узын торы аттьщ успнде турып, айналага, кун рен,1некэрап алып, шинен: «Кол карасы кер1нбейд1, мунысы, Timi жайлы» дедi. Кастарыныц арасынан тускен ек! сай еж1М1 болушы ед1. Сонысы Ka3ip терендеп, катты туй!Л!п алыпты. Беттнде узарьш карауытып шыккан туктер бар. Улкен, етк1р жалгыз кез! канталап, шапшан карап, жалт-жулт етед!. Журт Teric атка мйпп болган соц, ек1 жагьшда турган Байсал мен Майбасарга карап, буйыра: —Бас!—дед!. Кара каткак болган бектерд1 дуб1рле'пп, тасырлата басып, калыц кол Ж1птекке карай тартгы. Колдыцалдында Кунанбайлар. Кдпы журт, cay желт келед[. Кунанбай колы осы к у т, туе аумастан, Токпамбетгщ батыс жагындагы салбыраган тумсыккажеле жоргып шыга-шыгакедщ. Бежей кь!стауы козы ертщ ей жердетур. Корага юрген екен. Муржаларынансары кидьщтуп т быкси, шалкыпшыгьт жатыр. Кораныц айналасында, мунда да Henip кеп екен. EipaKжаяу жургендер. Дел кораныцез жаныцда, сайтурган аттарб1рен-саран гана. Кунанбай тез байкады. Ерттеул1 аттьщ барлыгы да, кыстаудан жогары, томен созылган тогайлы цэльщшабындыныц бойында ерелеул1 жур екен... Ыргызбай жагынан шыккан кальщ колды KepiciMeH, ауылдагы барлык жиын аттарына карай асыга жyripicт^. Колдарында сойьш, найзаларыбар. Карсылыккэ беюнген жиын. Енд16ip азгантай аял болса, булар да Teric атка MÍHinалатьш сиякгы. Онда карсылык, шаппа-шап келген согыска айналмак. Осыны есептеп алган Кунанбай, пушпак тымагыньщ кулагьж байлай бере, торы атты Te6inin, камшылап алып: — Капта, капта! Олжай, Олжай!— деп, уран салып, агыза женедщ. Барлык калган кол да айгай салып: —Ыргызбай! Ыргызбай! —Топай! Топай! —Олжай! Олжай!—деген урандармен дурк женедщ. Кдтты жел кун1 кдптап жанган кауддй больш, жеркущренткен жайын ун шыкгы. У-шу, дур-дур eTin, дурыдеген дулей KyniTiH суык ун1. Бежей аулындагы жиынньщ саны мынау колдан сонагурлым аз гана. Ж{птек, теп, сайлана алмай, камсыз калган сиякты. Согыс болса, мундайда бурынгы кепке мэл{м едет бойынша: 83

«Турысатын жер]н айтсын»деип ап, содан кейн кол жиюшы ед4. Кунанбай оны 1стемед!. Шугыл кедщ. Бежей касына каз1р жиылган —Шыцгыс 1ш!ндеп Ж1птект1н гана бфаз кдуымы. Ойдагы Балпац мен Шидеп Ждптек хабарсыз калган. Тшчп, таудагыньщ кеб: де бупн корага юруд<н еб1гер4нде. Ис! Бекенш! ¡шшен, каз!рде Бежей касынан табылган он шакты кара шаруа гана. Оларды бастап келген Деркембай. Жидебай, Мусакулдан, Цыдыр мен Келкайнар, Кь!зылшокьщан сойыл устал К,арашокыга карай шапкылап кет!п жаткан лек-лек атгыларды керш, Деркембай: «Осы тепн емес. Ж!птекке карсы, Бежейге карсы жиылып жаткан кол!» деп байлаган. Бежейгеде, езге Ж1птеккеде, батанатустен бурын кеп, Кунан- бай жагыньщжаманатынжетюзуипдел солДеркембайларболтан... Жолшыбай Байщалымен Караша, Кдумен, Урюмбайдыда атка М1нпз1п, асыктырып ерткен солар. Кдз1рде Бежей корасыныцалдындатуртан кырыкшамалыкю бар. БулардынортасыцдатыБежейащез1. Касынпа Бежейшжалтыз тастамайыкдеп коршап калган сол Деркембайлар жене Байдалы, Цараша, Урюмбай, К,аумен, Цожакандар едь Бул снякгы еще юсшермен катар Кунанбай шабуылын тосьт турган б{р топ жас Ж!пттер де бар. Ол — Цауменнщ ек! мыкты баласы Базаралы, Балагаз, Карашаныц баласы Абылгазы. Жене Ж!птек <ш)ндеп езге жанкуйер агайынныц жас азаматтары Бейсемб!, Эбдщца, Оралбай дегендер болатын. Булар еуел]: — Кецпрбай, Кенпрбай!— деп уран салып, жаяу болса да, колдарына шокпар, сойыддаральш, кыстау жанындатурган бесп- онды ерттеул! атка М1тп, карсы шыкпак ед!. Байдалы акырып буйрык етп де: —Токта! Е, мына Бежейш жалгыз тастаушы ма ед!ц? Олсен, кэсында ел!—деген... К,унанбайлар такап калды. 1рк!лер емес. Айбар шепп, сойыдцарын кетер!П устап, жаланьш келедь —Цап, кор боддыккой! Кдпыда калган басым!Кдпыда кетпм гойтагыда!—деп Бежей капы ширыкты. Булардьщаз ганасемм1, кыстаудыц жогаргь! жагы мен теменп жагындагы Ж!пттер ед[. Олар аттарына жет)п калган екен. Бестен-оннан топталып сойыдцарын кетерт, жауга карай жосытып келденецдеп шауып берд!. Б1ракалды солай болганмен, артгагы кепшМп аттарьш тез устап М1не алмай жатыр. Ецщ Олжай колы бул жаяулардьщ кепшиппн атка м:нпзбей басатын болды. 84

Кунанбай шауып келе жатып, оц мен солдьщ ею жагына да, жуз каралыдан, ек1 кальщ топты жыра женелтп. Солар ереде журген аттарды кику-айгаймен шошьггь[п безд!рд1. Сойылдьщ астына алып, устер)ндег1 ер атаулыныц барлыгыньщ кастарын талкан спп, киратып жур. Жптек жагынан алгашатка М1тп карсы шапкднседщртоптар Кунанбай бастап келе жаткдн калыц неп1рд!Цез!н жанай шауып ей. Оларды да кептчц сел) басып кетп. Ек1 жакка бел!нген топтарынан баска, К,унанбайдын, артындагы неп1рдщ ез1 де, тшт1, мол. Келдененнен кил!ккен жтттердщ аттары эп-сетте ойнап шыга берд!. Б1р ж!Г1тке так кырык-елу сойыл карсы келген болу керек. Оп-оцай уйпап кетп. Атгарына жете алмай, жаяу калган Ж1пттер, ездер!нщ устше барган калыц топтармен: — К,айт! К,айт!—деп турып, жаяу куйде согыспак ед1. Б1рак атгы мен жаяу согыса алсын ба? Аттьщ екп!тмен кеп сойылды сокканда, ат успндегшер жаяулардь: кагып жыгьш, домалатып- домалатып кетп. Осымен кыстаудан окшау кеткен азаматтыц барлыгыныц да ер1кс!3 титыгы курыды. Коптине сенш, еркештетп алган жене мыналардын камсыздыгын керш, б1ржолата дандайсып алган жаулар енд1 уран менен айкай-шуды, ппт!, катты удетп. —Айдос! Айдос! —Ыргызбай! Ыргызбай! -Топай! Торгай! Топай! Торгай!-деп, аргы ураны Айдосты б)р атап, одан кала берсе берп эруактарын да жш такыра журш, Ж)Г1тек ж!птгерше такай бергенде: —Ць1р! Жой!—деп барынша шошьпып, зерш шашып келот Енд) бегет атаулы жапырылып болган сон, барлыкколдары жан-жактан кыстауга карай лап берд!. Жер-дунне азан-казан. У да шу айгаймен, тасыр-тусыр элекке толды. Нагыз шабын- шылыктыц жат сарыны басты. Бежейтобыэл! кунге кыстауалдьщдаед!. Барлыкбуларадагы жиын сойыл шокпарын кетер1п, арка ж утн урпмгпп, ер тагыдай тапжылмай турган-ды. Енщ айналаньщ барлыгын жау алгансон, Байдалы катты дауыстап: —Бггп гой! Шарасы кургыр б1тп гой! Тартенщ, корагатарт! Ес1к-ес1кт1 алып турып, корага юрпзбей елюш кереьйз!—деп, бар жиьвнды солай бастады. 85

Орталыцта, улкен eciK аузында — Байдалы мен Бежей. Буларды коршаган ецшен ер жастар, Базаралы, Балагаз сиякгы, Цожакан сиякты мьщты ж1пттер болатын. Жау атаулы калыц неп!рмен кораныц успне антарылды. Шапкылаган куй:нде агылып кел!п, уйл!п жатыр. Барлыгыныц yRipínrem Кунанбайдьщ айналасы екен. Буйрык, SMipкуткендер. Тап ортада К,унанбай. Атынын успнен ел! туспей тур. Дел осы кезде, кораныц imimte, Дэркембай Бежей мен Байдалыныц арасынан ентелеп кеп, сиракты мылтыкты катере берщ. К,ораныц :шю жагынан жаца жупр1п кеп ед{, кайдан алып шыкданы белпаз, кулагы найырулы, б!лтел1 кара от койса таре бергел! тур. Асыгыста Бежейд! топшысымен кагып, етМш eTin: —Мынау сокыр аяйындеп турган жок. Татыдатуб)М1згежетп гой. Атамын! Жайратамын!—деп, шакпагын шага 6epin ед]. Бежей оны катгы cepnin Ж1бер!п, токтатып: —Атпа, тарт былай! Аруак бары рас болса, будан келген керд] керермш!—дед!... Бул кезде К,унанбай айгай салып, буйрык 6epin: —Алып шыкшеттершен! Суйреип шык !ндер!нен! К,ол-ажын байлап ап шык, еншец тонмойын кулдын!— деп, Майбасар бастаган барлык Ыргызбайды корага карай жаяу каптатгы. Олар ec¡K-ecÍKTÍH алдында ipKmin калгандыктан, К,унанбай тагы акырып: —Кдпта, туе атган! Цаптатепс!—деп, Кепбак, Топай, Торгай ж!пттер!н де тутас айдап салды. Байдалы мен Бежейдщ касындагы Базаралы, Балагаз, Деркембайлар катгы-ак кимьш eTin ед. Б1рак калыц Henip ypKin юрген калыц койдай боп, кернеп басып кетт!. Teóeci аласа кораныц 1Ш1нде Базаралы, Деркембайлар сойылдарында кулаштап турып серией алмады. Аз-ак уакытгыц 1Ш1нде калыц-калыц топырлар Ж1птекпц кырык KiciciH тагы да уйпап, жещп алды. Жттектерд: суйреп-суйреп алып шыгып жатыр. К,араша мен Урк1мбайдан бастап, жас ж)пт атаулыныц барлыгын тыска шыгара сала, бес-он юсщен жабыла Tycin, торсылдатып дуре сота бастады... Бет] кан, омырауы мен сырты кан болган К,араша, Деркембайлар Т1л4н тартпай, барлык каргыстыц берш К,унанбайдыцдел езше арнап, айгайлап айтып жатыр. EipaK кептщ шуыныц ¡Ш1нде ол сездер Кунанбай кулагына жеткен жок. А льт шыкканныц 6epiHe карал: —Саба, сал дурен:! аяма!.. К^рсыласады гой бул ЖЫтек?— деп, ез буйрыгымен сабатып турган Майбасар. 86

Талмастан, бегелместен камшы жумсайтын жалан канкан жМттер бар. Солардьщ басы eni атшабар — К,амысбай мен Жумагул. Кунанбай алгашкы шыккандарга карап турган жок. Оларга 6epûiin жаткан жазаныда елеген жок- Улкен кораныц уш ес1пнен шыгарып жаткан Жттектердщ п)ш)ндер)не rana кдщалды. Кугкет, TÎCÎHбасканы 6ipey-aK- М)не, енд1, ец соцында оны да алып шыкты. Бул — Бежей. Эзгелердей емес, e3ip кыры сынбаган куйде, ез ертмен шыгып келед!. Бас юнм! —пушпак тымагы да ез!нде. Баскаларша уст! де жыртылмаган. Итер1п шыгарган да Kici жок. Тек ек) жагын алды-артын камалаган Ыргызбай гана кеп екен. К,унанбай атына камшы басып ж)бер1п, омыраулачып келд1. Муныц касында турган Байсал да осы кезде катты Te6iHin, катарласып кеп ед1, К,унанбай Майбасар мен Кдмысбайгаакырьш aMip crin: —Сок дурен) !—дедi. Бежейд сол сетге Намысбай мен Жумагул екеу) жагаданальш жулкып, жыгып салды. — Сал дурен)! Артын Typin койып сок!— деп, К,унанбай калшылдап кеп, тен!п тур. — Кезщ аккыр, кез1ц аксын! Ей, К.унанбай, аруак каны. Кдргыс аткыр!—деп, Бежей айгай салып ед1, осы кезде оны жьвъш салып, тоны мен шапанын Typin тастап, Кдмысбай камшыны кайкайта кетер)п алды. Бежейдщ eri аппак екен. Бел! мен аркасы ашылып, келденен жатыр. Барлык кальщ жиын дел осы сетте жым-жырт боп, тына калды. К,амысбайдын камшысы сермелген бойында Бежейд)н аркасына тене бергенде, 6ipey кел1п, ез денеимен Бежейщ жаба бере, кулап кеп туст). Бул Кунанбаймен ере келген Кеттбак Пушарбай ед). Бежейшн Кет1бак imiHAeri курдасы, досы болатын. — Уа, жетт4, жетт1 гой, Нунанбай! Араша, араша,— деп айгайлап жыгылды. К,унанбай буган катгы зэрленш, оттай кумп, ашуланьшкепп, ез камшысын Hipin кеп: —Сок дурет ! Эз)не де сок бул иттщ!—деп акцрып Ж1берд1. Сол кезде К,унанбайдьщ как касынан катты ашулы айгай шыкты. —Бокты согарсыц!—деп санк еткен Байсал ед)... К.унанбай буган атып Ж1бере*пндей боп жалт карап турып, бузылган тус1н анык таныды. Б)рак ез деген!нен кайткан жок. 87

—Сок! Екеушеде сок!-дегенде, Майбасар бастаган Ыргызбай мен атшабарлар батырлатып женелд1. Бежейге де, Пушарбайга да камшы ти)п жатыр. Байсал енд! ез атын кимелетш кеп, Майбасарды кага-мага, Пушарбайды айыра берд4. Барынша акырып, айгай салып: —Кепбак! Кет1бак! Ер сонымнан Кепбак!—деп уран салып, бар Кет!бакты б!р-ак сетте екшеп алды. Цальщ нетрмен Кунанбай тобынан лезде белМп ап, Ж1птек жакка шыга берд1. Б)рак бул арада оган косылып, тебелеске шыгарлык Ж!птек тобы мардымсыз. Сондыкган ол Цунанбай колымен согьккан жок. Осы арада ашумен булыгып кеп, Бежей уш1н, Пушарбай уппн, барлык агайын, ел уынн намысы кайнап, жаны ашып, ЖМтек жакка жарк берген! анык. Журттын бэр1не де бул жай оп-оцай танылды. Майбасарлар енд1 будан ары Бежейщ ура алмады. Босатып, тургызып ж:бердь Бежей турып алып, анадай жерде сырттап бара жаткан Кунанбайга айгайлап: —Эй, К.унанбай! Мен с е т октан аяп ем жаца, сен мен! отка салдын ба? Осынынды умытпа!—деп калды. Кунанбай Ке^бактан баска калган колын ¡р!ктеп альш, ел! де калын нетр болып, Царашокыга карай кайта тартты.

ЖОЛДА l Бейуакед!. Кеш карацрылыгы коюланып келеМ. Улкен уйдщ бурыш-бурышынан карауытып тун туып, тутасып келе жаткан тэрЬд!. Жидебайдагы кыстаудыц ец улкен белмес! осы. Кшемш, текеметп, алашалы, керпел), меймандос, мол уй. Абайдыц Kepi ежес{мен, ез шешес!мен öipre туратын у й осы ед4. Эл! шам жагьшган жок, журттыц кеб1 тыста мал жайлап жур. Кен уйдщ imi кулазьтандай. Дагдыдантыс ондша. Шыщыс жакка караган терезен<налдында кос Т1зерлеп, eKi шыницъштерезенщ алдына салып, иепн колдарыньщустше койып Абай отыр. Будан баска он жакта, жер тесекттц устчнде бала уатцан Зере бар. Т1зес1мен тербеттп отырганы - Айгыздан туган немере кызы, уш тгяг-лрКемшат. Kepi еже кундеп машыгы бойынша 6eciK жырын айтады. Оте 6ip езгеше, ecKi жыр. Абайдыц ез ежесшен баска ешк!мнен естмеген жыры. EipaKKepi эжес1н!цезщдей соншалык жакын, ыстык, суййсп жыры.Юшкентай кун1нде Абай e3i де кеш сайын осы жыpдыцтepбeyiмeн уйыкгайтын. Сол кундерден 6ip ыргагыауыспаран, 6ip ce3iде езгермеген. Ана журепндейайнымас жыр. Осындай коныр кепгпц коцыр к ут. Бейуагына жеткен еженщ ем!рл4к гей-гей. Сырт карал отырган Абай еженщ кейде шерл), кейде мей!рбан ракым куй1н ез1н тербспп отыргандай сезедь Аякталмай созыла туссе екен дейш. Осы кыстауга конганнан 6epi, кеш сайын Абай ennciMre 6úmipMeñ, елеус13гана эжес!мен оцаша калады. Неге калатынын эжeciнe де айтпайды. Жалгыз-аккеш батып, корагамал келетшуакыттакалганда, Kimi uieuieci Айгыздыцуйне барып, мына к1шкене карындасы Кемшатты KOTepin, еркелетш ойнап журед[ де, акырында эжес!не экелш беред{. Кемшат тез уйктамайды. Ka3ip де, ала келенкеде Kepi ежей байкап отыр —эн токгай калса, юшкентай кыз каракдттай кап- каракездершашыпалады. Узын nipniriHуйкьшы-ояу кагьш, «тары айт)>дегендей, кынкылдай бастайды. Одакуньиыпалган. ОсьщдайлыкбейуакшагьшАбайеркэшан YHCÍ3, жым-жырт кана еткеред1. Эз4мен-ез! гана болуын cynin. саяк калады. Егер ол кей кундер бул шакта тыста болса, жапа- 89

жалгыз тебе басына шыгып кетед!. Цыр кеш! буныц 6ip угымеыз eMipiiiici, суйс1НД1ре мулпткен зор мундасы тер!ЗД1. Кулагы ежее4нде, ек1 кез1 сонау алые кек тау, катпарлы калыц Шьщгыс жотасын кыдырады. Жидебайдан жиырма шакырымдай жердеп Шьщгыс кешк: шакта ымырт жабыла, кекшщдетп, суык тартып алыстай беред1. Жайын кушпнжотасы тер1зденген кдльщауыржоталар менкатан суык серек тастар болсын, баршасы да жым-жырт кана cmeñin, тунге бей!м усынып барады. Сонгы кундер ол тауларда не хал болып жатыр. Бул ауылга ез!р мел!м емес. Бфак Борсак, Бекеншенщ Карашокьщан куылганы, кун!рене Kemin кеткен1 анык. Калыц Шьщгыс, катпарлы бектер бул кундерде пелел1 бектер eKeHi анык. Абай соны гана бшед!. Таудан соккан суык ызгар, катал мшездердщ ызгары тер:зд1. Ызылдаган суык лептщ карсысына ана жыры, мей1р-шапкат жыры ун косады. Кушагына тарткан езгеше 6ip куш, бардуниет езше багындырар орны бар, баяу да болса, басым саз. Абай 6ip турл1 сей:л!п, ¡штей серп!Л1п алып, тау жотасынан би1ктеп, аспанга карады. Толык ай ашык кект! калкып, сызып кел1п, 6ip топ шогыр кара бултка юрд!. К!рд: де кызык куйге туст!. Абай соган карап езге жайдьщ 6epiH умытып, ацырып телм!ре калды. Кара кокшыл кмегей булттыц жогаргы жак шетш ала юрген ай 6ip KepiHin, 6ip суцпп, машыгынан тыс жылдам жур1п, дел жасырынбак ойнагандай кубылады. Кейде б!ржолата бш!нбей батып кетт, артынан тез жарк eiin, кулш шыга келед те, лезде барып тагы шомады. Келес1 сетте кез!н кысьш, сыгырайтьш, эдеЙ1 ойнагандай боп, 6ip жак шет!н гана керсетш, сызып калкып отырады да, тагы да сене калады. Абай дел мундай болып кубылган ойнакы айды ец алгаш байкаганы осы ед]. Тагы 6ip рет, ай uieri кылдырыктай боп KepiHe Tycin, сене калганда, epiKci3 кул!п Ж1берд!... Мынау айдел 6ip кулдыраган жас бала тер!зденд!... «Ку шунак, тетп кылыгы бар бала*. Bip сетте ecix артында тасырлатып, салдыр-гулд1р асыгып келе жаткан аяк дыбыстарын есттд1... Сакылдап турып, куле кашьш, жупрш кележаткан Оспан екен. Кугьшшы бакыражылап, елердей куйш келе жаткан Смагул. О да Абайдыц ¡Hici. Айгыздан туган. Смагул Оспанмен туйдей курдае. Абай терезе аддынанатыптурып, Оспанныц анаган 6ipзорлык кьиып келе жатканын еезт, алдынан шыгьш устай алды. Смагул 90

да кеп Оспанга жабыса туст1. Эз уй!не жеттп алган Оспан ецщ тебелеске эз)рлетп, карсы айналып: —Ал кайтесщ?—деп, Смагулды жагадан ала бергенде, Абай екеуж айырып Ж1бер1п, Смагулга парады. —Йемене, не цылды?—деп ед!, Смагул цорсылдал, жылапкоя берд!. —Кулжамды, кызыл кулжамды урлап мынау... — К,ашан? Эй, жылауык!— деп Оспан эyeлi кул!П алып, артынан eiipiK корс-корс erin жылаган боп,—«Юж1л кулжэм»,— деп, Смагулды мазак кыла бастады... Абай Оспанга тап 6epin зеюп: —Бер кулжасын!—дедi. Оспан: —Алгам жок, OTipiK...—деп тана берд). BipaK Абай ырык бермед!. Т)нте бастады. Оспанныц *пнту бермек ойы жок. Барынша булцынып, Абайдан сытыла кашып, пеш касына барды. Ею колын артына устап, бурышка кептеле тыгылып турып алды. Дел жанында улкен би!к шелекке ашьпып койган туйенщ кымызы бар. Улжаннын куз уакытында Зере мен балаларга эз!рлеп отыратын агы осы. Оспан эдей1 сол aparaтыгылыптур. Абай кыспакка ала берсе, сол шелек^ц 6ip cenTiriH кермек. TinTi, болмаса шелект! кулатьш, Абайдыц езж де шатакка урьждырмак. Эзжен кайраты артык агага содан баска муныц 1стер дермет жок. Оспанньщ шатак1здептурганынтаныганАбай, енддонысуйреген жок BipaK катты ыза боп, Смагулга болысып кеп: — Шыгар шапшац кулжаны! Керсет колынды!—деп турып Оспанньщ кулагынан алып, аямастан жулкып бурай бастады. Оспан айкай салып шьщгыра 6epin, куб! шелектщ беттндеп асжаулыкгы 6ip сьщырыптуарщ. Шелекпц езж кагайьшдегенже Абай жiбepмeдi. Сонымен келес16ip сетге Оспанайкайынзорайга 6epin, колындагы кызыл кулжаны кымыз imiHe «шеп» депзш тастап Ж!бер1п, ек! колын KOTepin, Абайга: —MiHe! ойбай! .. Мже, тук жок!—деп зарлап коя берд:. Абай муньж не кылганын байкаган жок ед1. BipaK Оспанныц бар кимылын багып турган Смагул кулжаныц кымыз шелекке тускен1н байкап калды. Ол тап 6epin шелекке жетп де, бшепн сыбана 6epin, Kip-Kip колын колтыгьжа шей4н бойлатакымыздьщ imiHe салып Ж1берд1. Жец: де малынып, 6ipre жуз!п жур. Кымыздьщ¡шж салдырлатып cy3in жатыр. Абай ецщ Смагулдыц 91

акымакгыгына ыза боп, Оспанды коя 6epin, анань! тартайындеп ед1, Оспандел осы кезде Абайдан босай сала кымыз бет1не ynLnin турган Смагулды желкесшен туйп-туйп кальш, кымыздыц ¡пйне бет-аузы менкулагынашейн батырып ж1берд!. 9 3 i жене сакьщцап кеп куле бастады. Смагул кулжанытаба алмай, аузы-мурньша кы­ мызKerin, шашалып, ыкьшыкатып, тагы бакыра турды. Барынша куйп кайнаган калпында Оспанга жудырык ала умтыла берд!. —Эй, куарган-ай!..—деп, соган косып аса катты, сумдык 6ip боктыкты айтып калды. Оспанга урысам деп Улжанды боктаган ед:. Оспан калтerin анырыптура калды. Сасканынан Смагул сезш аныктап ангарада алмады. BipaKАбай ез анасы уыпн катты Kyñin KeTin: —Ой, акымак!.. Ол онын uieineci болса, сешнде шешен. Буны KÍMуйрегп, доцыз?—деп кеп, Смагулды жактан тартып-тартып ж!берд1. Осы белей шь:гарганыуцдн Оспандыда аямайурды. Сонымен ею iHici ею жакка бакыра-бакцраженел!ст1. Оспан барьш ежесь HÍHкасьша кулап тускенде, Смагул ез уйне, ез шешес1н ¡здей жупрд!. Оспан мен Смагул алысу мен тебелесуден кез ашпайтын. Татулыкгары сел болса, урыс-таластары кунузын айыкпайды. Бупн Оспан кеш батарда смагулга барьш, eKeyi 6ip турл1 тату бола калып ед!. Ойткеты Смагул езшщ барлыкасыктарьштепп, Оспанга жана боялган 6ip аркар асыгы —кызыл кулжасын керсеткен болатын. Оспан осыныкергеннен-акСмагул касынанкетеалмаган. Кеш бата улкендердщ 6epi мал жайлагалы тыска кеткенде, eKeyi сол уйде онаша калган. Оспан уй imiHÍHала келенке болуын тоскан екен. Жаца inip каращысы бола берген кезде, кеп асыктын ¡тшнен кызыл кулжаны кымкырып алып, ез уйне карай женеле берген болатын. Смагулдыц байкап калып, ¡ле куганы елri екен. Абайдьщ кещлше Смагулдьщ жаман ce3i зщдей тид1. Оз анасына жаны 6ip турл: катты ашып, улкен белменщ тап ортасында тапжылмай катып турып калыпты. Bip сетге Смагулдьщ бакырауыкдаусы кайта жакындап келе жатканын байкады. Сол дауыспен катар, шаптыгып катты урсып, асыгып келе жаткан Kind шешей Айгызды таныды. Айгыз улкен уйдщ ecirÍHсарт erni3in шалкасьшан ашьш, табалдырыктан аттай бере, Смагулды жулкып ушырып, уйге Kipri3in: — Me, жендер! Талап тут1п жендерин бул куарганды! Жабылындар, ме д е й м ! д е п , Абайга катты тенш жетш келд!. Абай: 92

—Kiuii ana!. дей 6epin ед!, Айгыз оны сейлетпестен каптал кеп: — Э л4м ж етпк кыласыц гой! Сендер 6ip шешеден тертеуандер, Kencin. —Kiuii ападейм1н!.. Не дегетн сурашы, тым курымаса! —Keperi жок! Ер жеткенде б)лген1цсол гой!Сен де куцдесгщ баласы деп турсыц гой. —Кудай-ай, не дейс!з? — Урган жаксы болса, ертец окудан келер К,алел де. Сен1ц сыбаганды берер!— деп, орысша окуда журген e3ÍHÍn улкен баласы Цалелд1 де eciHe алды... Жасактасып, тебелескел1 турган ек! кундес ауылдай. — Ойпырм-ай, ана болгандагы ацылыцыз осы ма, Kitui ana? —Жагаласпа, шыгармаTÛiimù!Булар бэйбше, 6Í3токдл гой... тепю кермекп!з гой... Абай ез уй!нде, ез анасынан керген мынадай эдметс13 зорлыкка жаман куйд!. Суп-сур болып, булыгып, Aip-Aip етп. BipaKжылаган nimiHÎHбщд1рген жок. — Туу! К,ойыцызшы, ci3 калай ед1щз?— деп, KaTibt тущл)п терезе жакка карай бурылып кетп. Сез катар муршасы жок. Зере бул жанжалдьщ 6epiH есттмесе де, Айгыздыц шаптыгып келген тур1не катгы ашуланган екен. Абайдыц куйген ажарьшдатанып ед!. Енд! Кэмшатты жаткызып койып, турегел1п кел!н!не жакындап кеп, катты ацырьш: —Жогал ермен, балаларымныц арасьша Kipin, ipiixi салып не шатып турсьщ! Шыц жаныц барында!—дед1. Айгыз кар! ежеден жасканып, кей:н серпше берд: де: —Токал демексщ, муй!здемекс!цгой 6ipirin ап... Керермш... К елст ертец,—дедi. Ескерткет К,унанбай. Сулу токал байына ыстык. Бел кылганы сонысы. Бул сездерш Зереге еопрте айтпаса да, Абай ecTÍciHдеген сиякты. Дел осы кезде Айгыздьщсыртжагынан ете 6ipсабырлыжене соншалыксалкынун шыкгы. Ол сейлеген Улжан ед<. Уйге Kipreni б!рталай болса да, Улжан ундемей гана барды тындап тур екен. —Цой, жарыктыгым, жетп еще! Сактаганым балаларea¡. Олар екеш оларды да, аямаганыц ба?—дед1. —Элде маган... —Токгат, жаным! Бар! Айтканьщды кумаймын. Текашуындь! аулак екет! Болды. Бар!..—деп жай гана бтрд). Айгыз Смагулды колынан устап, Улжанга 6ipa3 кадалып турды да, ундей алмай шыгып кетп. 93

Улжан акырын курс!шп, Айгыздьщ артьщан карап, б¡раз жым-жырт турып барып, сырт кшмдерш шешт!. К,алтасынан шакпакалыптутатып, пеш кырыцца турган тас шамды жакты. Уй шлн элс13кызгьиггсеуле жарыккылган уакьггга шешес! Абайдьщ аса жудеп, кабагын шытып, киналып отырган калпын байкады. —Абайжан, немене, балам? —Апа-ай! Осы б1р кеседщ мшез юш) апамнан неге кеп шыга беред!!—деп, шешес!Н!Н касына кедщ. Баласы улкен юсщей сыр сурап тур. Улжан езгеден буксе де, Абайдан ^p^кк^c^келмед!. Бул баласына айтаалады. —Балам-ай, кундеспн аты—кундес те! Ку жараныжалап жаз- ган боламыз да. Эйтпесе, мен{цдекай сырымдыб!Л!пс{ц!—дед!. Абай шешесырын¡штентаныганмен, айтаржауаптабаалмады. Ундемей сырт айналып кетп. Осы кезде тыстан дабырлап, куле сейлесш, Абайдыц улкен атасыТэкежан менГабитхан моддаюр!п кедд!. Булар уйге кеницц, кетер1цю шырай ала К1ргендей. Тэкежан Абайдан ею жас улкен. Калжьщбас, эзшкойболатын. Габитхан одан едеу1р улкен болса да, Тэкежан тату курбысындай кулш, сокгыгып ойнай беред}. Молданын Ч1л1н кылжак кьшып, мазактапкелешекен. Габитхан—татар жасы. Осыданб{рнеше жыл бурын солдаттан кашып, казак ¡мине, Каркаралы казагыныц !шше келген. Берне ¡ппндеп Ыргызбайдын суйек-шатыс б1р аульша келген-д1. Олар сол жылы Оскенбайдьщасы болганда, бул Ж1птке: —Сен б!рмыкгы адамньщьнында болсац, жаксы болар,—деп К,унанбайга экеп, таные етчп, табыс кьшган. Габитхан жас та болса, молдалыгы жет!к к!С! саналып, К,унанбай колында турып калган. М1нез! анкау, тш1 кызык, ез! майда, cYйк^мдi адам. Бул ауылдьщ улкен юш4с{ аса 61р газ1э адам санап жаксы керетш. Цылжактай бере*пн жалгыз Тэкежан. Габитхансонуы кундерде ерб1р кеште, уй М не «Мьщб!ртун» хикаяларын айтуды машык кып алган. Бупнде кешю шайдансон, Улжанньщкрзгауы бойынша, кеше бггпей калган б1ркызыкэцпмеане—«Уш сокыр» хикаясына юр{сп. Б!рак бул кеште ол енпме аякталмай барып, узш т калды. Ойткен! терезе тубшен дуб1рле*пп, катты жур1п келген салт атгыныц дыбысы естш!п ед1. Уй 1Ш1: — Бу юм екен? — О юм езИ К,атты келд1 гой?— десш анырып отырганда, Жумагул атшабар кеп юрд1. 94

Бул амандасп болар-болмастан, кеше Токдамбет успнде болган тебелест) айтуга KipicTi. Эзшщ оц жак беттнде жарада бар екен. Онысын да жене барлык кеше тацертецнен бастап болган бастан-аяк халд1 де тугел айтты. Зере ecTíciH деп дацгырлап сейлеп, катты айтады. Бежейге дуре соккан жерд кушырланып, ecipece, суйстш айткднтер!дщ... Зере Бежейге соккы тигенш еспгенде Жумагулга ^апяпмп ызгарменен кайта сурап, аныктап ап: —Жанашырлык жаксыныц арты ед1. Ардан кеткен екенсщ, туге. К,уарган неме, оныц несш каксап отырсыц бала-шаганыц кезшше?—деп, Жумагулды зеюп, тыйып койды. Уй ¡ш)ндеп езген!цбер! де Бежейц соншалык улкен, жакьш санагандыкган ба, болмаса Kepi еженщ ce3ÍHeH бе, eirreyip, 6ip турл! *пкс1нгендей боп, ундемей калды. Эке MÍHe3ÍHсуйсшт костаган жалгыз Текежан болатьш. Ол: —Е, аякган алмасын, бшсш, енеки!—дедi. Улжан буган суык карап: —Быксымай, кой ерман! Эзгенщ кылганыда жетер!—дед. Бул ецпмен! Жумагулмен 6ipre кеп KipreH москал койшы Сатай да тындаган ед!. Аздан соц ол кунд13 кой жайып журт e3i керген жайды айпы. ByriH туе кез!нде Бежей, Байсал, Байдалы бар —он шакты Kici Kenrip6añ бейтне едей! бурылып кеп куран окьт, кеп уакыт yñúiin турысып, содан кешн кунбатыска —Шунайга карай сапар тартып KeTirni. Аткосшыларыныц 6ipeyiMeH Сатай тщдескен екен: — Бежейлер К,унанбайдьщ устшен арыз айткалы дуанга - Кдркаралыга Kerin барады. Мына атасыньщ басына едей1кеп, куран окып аттанды,—депт!. Жумагул муны ести сала ез шаруасын айтты. К,унанбай Абайды шацырта Ж!бер)пт1. Ертец олда Кдркаралыга журмек. Абайды кэсьша ережурсж депгп. Бул хабарды уй imi ун катпай тындады да, тепе томсарып цалды. Ертещне туске жакын Абайды узак жолга аттандыргалы жакындары Teric тыска шыкты. Сеьнз кула жирен атты куше ертокыммен ерттеп, Абайды соган аттандыргалы Жумагул устап тур екен. Абай ен алдымен Kepi ежеамен коштасып: — К ,о ш , еже!—деп кеп, eni колымен ежес!нщ юшкене Kepi колын кысты. Эжес! Абайдын мандайынан тскеп турып: —Эруак колдасын, жольщ болсын! Абайжаным!—дед!. 95

Озгелермен алыстан гана «кош-кош»десш, Абай атына карай журе берд!. Шешес! Жумагулдын колынан кула жирен аттын Т1зпнш алып, Абайды: —Кел!—деп шакырып ап,—п4см1лдэ,—деп ез! аттандырды. Баласы атка конып, журуге ыцгайланып, ^зес1Н кымтай бергенде Улжан ез!нщ улкен аксаусактарын жирен аттын.жалына салды. Б1рнерсе айтатынсиякты. Абай осыныангарып, анасынын жуз!не Караганда, Улжан буган б1раз кез салып турып: —Балам, улкендер б!рде тату, б!рде араз бола берспн. «Кун- дест!н кул1 кундес» дегецц1 сен бшмей-ак кой. Бежекенш керген жерде салюмщц тузу бер. Б1р кезде жаксы жакыньщ ед1. Юм тентек, юм макул?Кдйданбщщц? Экендушпан десе, сен едш бол! Жамацдыккаюмтабылмайдыдейс!ц, жанашырданайрылма!—дед1. Абай жур1п кетть Артына б1рнеше бурылып Караганда, аналары уйге юрмей, узак карап тур екен. шешесшщ сонгы сез! Абайдын.кулагынаел! есттл!птурган сеюдщ.Кдз!рде буньщ жаны ашыган тшеулеа —Бежей. 2 Абай экеамен б!рге Кдркаральщатургалы кеп кундер болды. К,аз!рде кыс ебден тус!п, кар беюп алган-ды. Кунанбай юшкене каланьщ тап ортасындагы кек шатырлы, улкен агаш уйд) жатак еткен. К,азагуар, конакшыл, татар саудагер1Н1цу т . Бул калага ага султан кеп туысканын, кеп некер)н ерт1п келген. Кунанбай петер1тц мацындагы уш-терт кварталдын еркайсысынДа, езд1-ез тобымен ошарылып орнап жаткан Майбасар, Жакып, К,аратай сиякты Кунанбайга тарапты к!с!лер бар. Майбасар мен К,унанбай пэтерлер!нен кунд13-тун! табылып турагын тымаш, стражниктер болады. Майбасарга имел атшабар К,амысбай, Жумагулдан баска Кунанбайдыц ез ж!пт), ез атшабары —Кррабас та бар ды. Булардан баска жай ерте шыккан б4р топ жМт-желещ тагы бар. Цунанбай жтттершщ ажарын езгеден баскараккерсетеин б!рен-саран баска тукымньщ Ж1пттер1 де бар. Тепнде, К,унанбай колында Габитхан сиякты татардан, Ызгутты сиякты кыргыздан, Бердкожа сиякты кожадан келген, т1ш1, шеркестен де келген жеке адамдарнемесе тутас ауыл, топтар кеп болушы ед1. 96

Жиыны отызга тартатын некерлер ceri3 уйде жатады. Кдркэралыныцтап ортасы Тобыкгыньщ 6ip аулыцпай болды. Эке касынан epireñiH десе, Абай анда-санда осы уйлерд1 шет)нен аралап, ез!нше ермек тауып кетспн. Бупн де тацертецп шайдан сон, Абай еке касынан шыгып, Майбасардын петер1не келе жатты. Кун шагырмак ашык. Каркаралы атырабындагы елке жота жалтырап, аппак cipey боп жатыр. Кала желкес!ндеп есем таудын да карагай атаулысын купсек кар баскан. Абайга агашты таулар каз1рде ак шидем!н айналдырып киген, кыс KepiHÎHез1ндей Kepinni. Шыткыл аяз бар. TepiciHeH ескен болымсыз гана жел леб1 б!Л1нед1. Абай тулю тымагыныц бауын байлай бастап, ежесш eciHe алды. Журерде: «Тымагыцньщбауын байлап жур. Кулакган тиген шаншу жаман болады. KepeciHi Kepin отырмыз юй, MÍHÍ»деп, e3ÍHÍHмугедектМн мысал еткен. Суыктан сактана журуд! кеп айткан. — Cay ма екен e3i?.. 9p6ip аяз, epôip боран кун!, ecipece, еске алатын шыгар-ау!—деп, Абай Жидебайдагы у%ц Teric eciHe алды. 0 3 Îде шешелерш сагынган-ды. Аягынын астында шыныланган каткыл кар сыкыр-сыкыр етед1. YuiKip тумсык жана кара eTiri бар ед1. СаркМр болган кардан тайганай беред!. Абай бул уакьпта бала сиякты емес. Жас бозбалаша кишген. Кара макпалмен тыстаган тулк1 тымагы бар. Улкендер пушпактымак кисе, сонгы жьщдарда бозбаланынкеб1 осындай тулк1 тымакка ауыскан ед1. Y спиде ти1н in iÍK T ¡n сыртынан кишген, жагасы кайырма кара баркыт каптал шапаны бар. Кула туст! ыкшам Tiriлген шапан. Аса узын жен емес. Кен колтык, узын жен у л п т осы Каркаралы казагы гана киед!. Олардьщжагасы да Тобыкгы улпстен баскаша, Тобыкгы тымагы Каркаралынык1ндей терт сай емес, алты сай болатын. Абайдын киген1 сондай ез елшщ тымагы. Бел1нде nice белд4к емес, жасыл туст1 Kepic белбеу. Бу да анык бозбаланын белпс!. Абай кеше бойында салт атпен топ-тобымен e*rin жаткан ел KicmepiH Kepin келедь Kenmmiri —Кунанбайдын пэтерше Kerin бара жаткан жандар. Кундеп машык бойынша кел4п жататын аткамшер, даугер арызшылар. Абай Майбасардын пэтерше жетт!. Какпадан Kipe бере жабык коралардыц алдында топталып жиылыптурган кеп Тобыкгыны керД1. Бетен Kici жок. Teric езше мэл1м агайын, туыскандары. Ылги улкендер екен. Орта туста, ак сецсен imirÍH желбегей жамылып, зор денел1, кызыл курен тусп Майбасар тур. Касында Жакып, Телепберд!, тагы баска ôipHeme 7-781 97

жас Ж1птгербар. Озге пэтердерде жататынТобыкгыньщ барлыгы осында. Жалы кулагынан асатын курен кунаншыгарды ж!птгер жы- гайындеп жур. Абай б¡лед]: Каркаралыгакелгел1 сем!з кой, ту бие, кысырдьщтайысияктысойыс малыбултопка жан-жакпш, «К,уне- кеннщсыбагасы^деген атпен кун санап кел!п жататъш. Майбасар 6ip сем1зд1 сойып, барлык ез тобын 6ip арада сыйламак Tepi3ai. Бул Ыргызбайдар Кдркаралыга карай беттеген жол бойында да, мына каланьщ ез ¡иднде де ылги осындай купм мен бап Kepin келе^н. 1штер!нен осыныд 6epiHe жетк!зт, езге казакган буларды epi жуан, api сыйлы кып журген Кунанбайга ден ырза. Курен кунаншыгардын сем13Д!Псол алгыстарын естер!не кайта салды. Бундайдагы дагдылары бойынша «мрзаны» тагы ауызга алысты. —Осы жолгы мырзаныц абыройы белек боп тур-ау!—деп бастаган Жацып ед1. Ага султан Цунанбайды Царкаралы арызшыларымен 6ipre осы Тобыктылар тепе соцгы мезгщце Цунанбай демей —«Мырза» деп атасатын. —Кызганган душпанньщ imi куйс^н! Ертец меынт те б!тей1н деп тур... Журттыцтше: Teric-ак бурылды бшем, б4зд1ц мырзага,— деп Майбасар мазатсып койды. —Меыпттщ ез1де кел^скен-ак екен!.. —Бу Царцаралы кермеген сеулет кой...—десш, Бурахан, Телепберд1лер де суйсше сейлед1... Абай Крркаралыга кeлгeлi «меш1т^> деген сезд1 экесшщ аузьшан жене баекд аткдм1нерлерд{ц аузынан да кеп-кеп ес1течн. Экес{н1д атак-абыройын осындай кеп аузына цатты жайып бара жатцан сол MemiT ж е т екен^н де жаксы б!лед!. Кунанбай еткен жаздан 6epi бул атыраптагы ен. 6ipÍHmi меш1тп осы Кдркаралы каласына ез эм!р-цуд!ре'пмен салгызып жаткан. Сол меш1т бупн ебден 6ÍTneK ед1* Кала 1ш1ндеп молда, калпе атаулы, ел ¡Ш1ндеп аткам1нер царт-кария атаулы меш1т салгызганы yuiiH К,унанбайды шынымен кеп дер1птейт1н. Цунанбайга ею кун бурын кел!п кеткен казагуар имам, молда Хасен Саратауы да: —Царадан хан туган езщсщ... Мэсжщпц келам шарифтеп 6ip исм! Бэйтолла... Худай тебарака уа тагаланьщ yñi... Оны надан кауым карацгы сахара ортасына салган сен, иецнщ суйген кулыньщ 6ipi боларсьщ. Ыншалла...— деп, кеп аткам1нер, старшын, улыцтар алдында алгыс айтып, фатиха 6epin ед4... 98

Жацагыдай бул дуние мен ол дуниенщ берекес!н б1р-ак берген каз1ретке Кунанбай сол жиыннан кдйтар шагында б)р ат, б1ртуйе бер1П, уй!не апартып салган. Абай ез экесшщ езге атцамшер атаулыдан мыкты, кайратты екен)н сезед!. Каз1р кеп-кеп ойлап, кеп багып, танып керпс1 к е л с п т дел осы ез касындагы ез екес!. Жацын жерден, кдсынан карагалы экес! буран улкен жумбак боп тур. Курен кунаншыгардыц тандамалы жылы-жумсагы ас уйге карай екеттлд). Озге уйдеп Тобыктылар да каз!р Майбасардыц тусппне жиыла бастап, кора ¡ыпндеп жур1с молайып ед1. Келген журтгы Майбасар уйге карай бастап, зщц жаланып отырыспакка бет алган кезде, какпа ашылып Карабас юрд). Жур1С1 шапшац екен. Майбасар соган карап, тосып турып калды. Карабас такай бере: - Алшекец келед!... Мырзага каз1р Алшекен келед) дейщ. Соган сендерщ шацырта Ж!берд1... тез журищер!—деп, Майбасар мен Жакыпка карады. Майбасар сенсен <ш4п т н жещн киш, какпага карай бетгей берд!. Жакып та солай басты. Абай езгелермен калайын деп ед1, Майбасар артына бурылып: —Абай, сендежур!.. Атацюй, атанаселем бер,—деп, мыскыл еткендей сылк-сылк кулд). Осыдан ею жыл бурын Кунанбай мен Алшынбай достыгы кудалыкка согып, осы Алшьшбайдьщ Тус!п деген баласыныц Дщце деген кызын Абайга айтгырыскан болатын. Алшынбай, сонымен, Абайга улкен кайыната болушы ед!. Каркаралыга келгел1 Алшынбай Кунанбайга б!рнеше рет келш конак боп кеткен. Буткш бул атыраптагы аткам1нерд)Ц Алшынбай атын атауы баскаша кер1нген. Оны Алшынбай деуш! К1С)Н1Абай ел1 ес!ткен жок- Ылги «Алшекен» дейд1. Осы ешрде ага султан Кунанбай атымен тен аталатын, кейде, ппт!, жапа- жалгыз аталатын ат сонын аты... Оныцата-тепнде барТобыкты, бар Каркаралы «каракек» деп атайды, Алшьшбай белпл1биТшеншшщ.баласы, оданаргыатасы— Кдзыбекби. Осьшынберше Караганда, АбайдьщкалындыгыДщде, Т1ггп, б1рулкен, аскэкжердщ к.ь}зытер4зденед1. Сол калындыкгын кальщмалыдаосалболмаганболукерек.Оижем, Кунанбайаулынан Каркаралыга карай шьуатын топ-топ жылкы, туие, кеб1нше, осы Алшьшбайаулынабарушыед. Жалгызганакудалыкпа, жокбаска даипкпе,эйтеу4р, Алшьшбай, Кунанбайебденайкаскан, 1шек-кцрын араласкандейпн жакындардыцездер!. 99