Абай жолы 1 том

ол сырттан гана солай. Шындап, 1шке келгенде, Бежейд!ц ел1М1 кайтадерт-жараны,'пгтп, капы дамытып Ж1берд!. 0 л1м1т н е з 1мен де Бежей Кунанбайга жауыгатын журттын шеб!н тутастырып, бурауын катайтып, шецбер1н ширатцан сияцты. Эс!ресе, Бежейд1Н узенп жолдастары Байдалы, Байсал, Каратай, Тус!П, Суй1нд)ктер ерекше сызданып алган. Сол кезде Кунанбайдын Кулыншак аулынан атакты «борте атты» суратканы тал болды. Кулыншак атты бермед). Байсал мен Пушарбайлар Кулыншакты онашада, купияда кептен шыргалап таргып, жЫн босастырып журген. Торгай руына Ыргызбай кандай болса, Кет]бак, Байсалдар да сондай жакын. Берте атты баска уакыт болса, Кунанбайга Кулыншак берер ед1. Бермеске шарасы да болмае ед!. Ел таразысын жаксы ацгарматын Майбасар: —Бермейщдеген не сумдык? Торгайдан алмасак, кайратымыз кайсы? Экпелеп кайда кетуш! ед? Кете алатын куш! кайсы?—деп, ез-езшен шабыньш кеп жакында б1р содырлык 1стед:. Жанагы эцпме соныц арты. Енд1, М1не, екпен1н бепн б!ржолата ашып ап, айкын тузеп алган Торгай, булардан кетпепн де айтып отыр. Майбасар кешуден токгатам деп эр турл! сез айтгы. Кулын­ шак кебшше жауап бермей, кур ундемей тартынуга тYciп ед]. Жартымды жауап алмаганына ыза болган Майбасар енд1 Кулыншактарды бурынгы кеудеге салып коркытып, ыгырып Ж1бермек болды. — Уа, Кулыншак аксакал, кешпесш деген мырзанньщ сэ- лем!н аттым. Кешпе деп ез1м айтьш отырмьш. Жеке айтгым, ары- ла айтгым. Енщ кешпей!м деген серпнш бер, цыскасы! Сонынды естим!Н де, журем1н!— дегенде, Кулыншак катуланып, жалт карап: —Ендеше, м етн де сез!м кыска, Майбасар. Тойдым, болды! Кешем!н!—деп б1р-ак кестп. Уй 1Ш1 бул сезд!н тусында, тепе ажырайысып, антарыла карасып кап едь Майбасар катты ажарга М1Н1П, камшысыньщ сабымен сырмакты соккылап отырьш: — Кутыртып оть1ргой! Барарын к!м, бшемш! «Пана болуга жараймын, жасканба» деп отыр гой! Б1рак алып кереш ¡ргемнен кеп! Койны-колтыгы кец неме екен юй Байдалы, Байсал. Ендеше, кек тукылды, муздай суц п т сол мырзалардьщ ез ет!не кадар- мын!—деп калшылдап кетп. Кездершен от шашып, ойнакшыта 200

царап:— Kemeri Тоцпамбеттегщей, цондарын Typin цойып, жалацаштап турып сазайын беремш!—дед:. Бес цасцаныц ец ызацор, оттысы Садырбай ед:. Ол ыргала тусш, цатты дем1КТ! де: —К,ой, шырак, цой, мырза сол бэледен абырой тапкдны аз ед! гой, атамай-ац цойсацшы!—дед!. Дел осы кезде цасында ею ж!Г1Т1 бар Пушарбай кеп юрд1. Бул Пушарбай былтыр Тоцпамбетте Бежейге ара тусем деп, К,унанбайдан таяк жеген. Bipan Байсал мен бар Кет1бацтыц Ж1Г!тек жагына шыгуына себеп болган Пушарбай. К,алыц цоныр сакалды, мол денел! Пушарбай ол ызасын умытпаган болатын. Осы Пушарбайлар уйге кеп ipiciMeH, бес цасцаныц 6epi де тепе цозгалацтап, элденеге ез1рленгендей, цомданьш цалысты. Тыста да бегде К1сшерд:ц тыцыры б1л1нген сияцты. Жорга Жумабай 1Ш1нен: «Бу не цылган жур:с? Элпетщл цалай еж?»деп, Майбасарга царай 6epin ед1. Сырттан 6ip цатты 3ÍAai дауыс: — Уа, уйде юм бар!—дед1. Пушарбай соган елец ет:п, сацц eiin дауыстап: — Уа, менбар!—дед!. Сейтценде, ес:ктен Манас бастаганон шацгы Ж1пт асыга-асыга Kipin кедд! де, торге царай тап бердь Баганадан осы cen i цуткен Садырбай, Муцсызбайлар жене Пушарбай да Майбасарга тап 6epA¡. Майбасар: —Тарт!—деп, ацырьш цап, отырган бойда кдмшы сиггей 6epin ед:, Садырбай бас сальш шалцасынан TycipAi де, *пзерлеп алдьи Кдлган уш еут езгелер де буктей тусп. Атшабар емес сумдыц улкен1енд)келд:. Пушарбай, Садырбай, Муцсзбайлар боп, Майбасарга мыцгап дуре соцты. Озге жолдастары да соны кере бастап ед1. Жалгыз К,удайберд:н4гана Кулыншац цоргап цап, ез цасына суйреп ап, басын етепмен жауьш ургызбады. Майбасарды yHCÍ3 сабапжурген Садырбайлар 6ip уакытта: — Тысца алып шыц! Жур, алып шыц!— деп тысца суйреп шьтарды. Сол уакытта Садырбай айцайлап: — Бул жаца «цондарынды Typin цойып сорлатам» деп серт берген. Байдалы, Байсалга соны ¡стемек болган. Ал муныю сез eA¡. Кел, 6Í3AÍKÍ ic болсын! Шеш, сыпыр KHÍMÍH¡—деп тап берд) де 201

Майбасардьщ ет1к, шалбарын тугел сыпырып, тырдай жала- наштап алды. Содан соц сыртынан койып Ж1бер1п, етпепнен Tycipin, басып жатып: . ^. —Сен не кылмадьщ осы? Неден астын ел) осы?—дед! туйплеп отырып.—Маскэра цып, кор еткенде, былай ететн мен сен!!—деп, Майбасарды етпеттнен Т1зерлеп салды да,— Кек сунп деп ен гой! Мэ, кек сунп!— деп, Майбасардыц жаланаштанып турган куйрыгыньщ арасына туйенщ каткан кумадагын батырып- батырып ж!берд1. —Намысын болса, ел осы корлыктан, ел осы мазакган,—деп теуш кадды. Кунанбайдьщ ÎHici мен баласын осылайша корлап, сабаган Кулыншак аулы дел осы тунде уйлерш жыгып, кеше женелд!. Багана кештен берл! Манас аркылы хабарланган кальщ Ж!Г!тек, Кеттбак бул ауылдыц кеш1 женелер кезде, лек-лек болып кеп, каумалап, кошеметтеп алып кетп. Сол тунде Кррауыл суынын ар жагына шыгарып, ездершщтобынаТорюйдынталай аулын косып ап ед). Майбасарларды тек кеш женелш, узап кеткен сон гана босаткан. Олар аттарын кун шыга тауып, Цунанбай алдына - Жидебайга туске жакын гана жетп. Кунанбайдьщ бар ауылдары Жидебайда болатын. Айналасы он шакырымдай Шикорыкта Ыргызбай, Топай, Жуантаяк, Карабатырдында кальщ ауылдары иш Tipece отырган. «Майбасар мен КудайбердМ Ж1Г1тек сабапты. Кулыншак аулын зорлыкпен тартып, Kemipin экет!пт!» деген хабар бул елдерге лезде тарады. Кунанбайдьщ тыгыз берген буйрыгы бойынша, 6ip шай кдйнатым арасьщда жуз елудей жМтаткд м!НД!. Кол басы — Ызгутты, Жакып жене Кунанбайдьщ e3i. Ж1птекпц кеш-конынан хабар алып отырган Цуианбай, дел туе кез1нде мынау e3ip турган колга буйрык етп. Teric атка кондырып: .. - Шапкан жаксы болса, тартып алган жол болса, кез1 кереж. Шап! Шауып, THin алып кел1ндер, буйрык — анау Kerin бара жаткэн Ж!птек кеш)н!- дед. Кальщ колын, Мусакул жаккдкиыс eTin бара жаткан 6ip улкен кешке карай каптатып жiбepдi. Туткиылдан THicKeH кол бул кеш KÍMHÍH кеш1 екешн ацгармаган. Кунанбай да ашумен алды-артын ескермепт!. «Эйтеу1р, Ж1Г!тек кеш! болса, болды!» деген. Кеш Ждпт^кпю екем рас болды. EipaKсоньщ iummeri кэралы кеш, Бежей кеш) боп шыкты. 202

К,унанбай колды каптатып ж4бер4п, e3i артта калган. Жасанып шапкан кол кештеп еркектерд1 сойылдап, быкпырт тигендей кып, кашырып тоздырды да, жылкы, сиыр атаулыны THin алды. BipaK дел кештщ e3ÍH устап, бурып екетпек боп келгенде, Бежей кеш! екетн танып, колдыд алдыдгы жагында келе жаткан Ызгутты мен Жакып тайкып кетг!. Эзге ж4пттер1н де типзбедь Тул атгы жетектеген кос кыз MÍ3 бакпай дауыс айтьт тарта берд!. Бежейд1н, 6eñ6imeci гана атыныд басын ipK Ín, туйелерш токтатып турып: - Уай, кара бет! Кер^нде еюр шет1ннен, каралы кешке шапкан кара бет!—дед1. «Бежей кешЬ екетн К,унанбай бМс!мен: —Ендеше, кештч шаппандар! B ipaK сол турган жерге консын, iлrepi баспасын !—дeдi. Бежей Kemi ipxMn иipiлдi де, Мусакулга конып калды. Кунанбай колы кайта cepпiлдi. «Бежейдщ каралы KeniiHe шауыпты! 9 л1 аруакты да корлапты!»деген хабар осы куш ана жактыд барлык ауылдарына тарады. Кештен бастап, тун бойы барлык еркек юдщкт1 аспап сайлап, атка конды. Жасактыд жиылатын ортасы Мусакул, дел сол Бежей аулыныд ycri. Кунанбайга карсы белдесуге шыдап, кол жигызып отырган Байдалы, Байсал болды. Осы тунде Пунанбай колы да дамылсыз агылып кеп, Жидебайга жиылып жатты. Мусакул, Жидебай арасы уш-ак шакырым. Осы ею корык улкен майданныд орны болуга айналды. Пунанбай жакын мандаты рулардан баска, Цыдыр мен Шунай, Догалад сиякгы тауларды мекен еткен Тогалак, Энет, Бекенд4де шакыртып, кос-кос атпен шапкыншылар ушырткан. Байдалы, Байсал болса, Ж4птек, KeTÍ6aK, Бекенш1н1 тугел атка мшпзумен кабат, Паратайдыд eлi Кекшеге де, одан аргы 6ip калыд ру —Мырза, Мамайга да Kici шаптырган. Жасагына бул шакырганы Тобыкты inji^ e алыстап барып туысатын агайын. Тобыктыдан 6ipep ата 6 epi «Кодыр» деген шеше уранын шакырганда барып, мыналармен туысушы ед1. Байдалыныд 6ip камы осы болса, eKiHuii улкен ici дел осы тунде TycinTi Паркаралыга женелту болды. Цасына бес ж4п т косып, калталарына калыддап а к т а салды. К,ос- косардан сейгулжтер жетектеп, ecipece, ез руларыныд мер иес1 адамдарына мерлер4н бастырып, отыздан аса «nip- гауар» жасатып, К,унанбай уст!нен мыкты шагым сайлатып берд!. 203

Осыныц 6epiH тыгыз эз1рлет1П, Цунанбайды: «Ел бу.щцрд1, каралы кепгп шапты. Тобыкгыны кальщ согыс кыргынга салып отыр!» депз!п кезеп берд! де, Tycimi жедел женелтг!. Байдалы М1ндет1 - emú не де болса, кайыспай касарысу, кайтпай согысу. Тац атысымен Кунанбайдьщ Жидебайга жиылган калыц колы атой öepin, жуйтк^пжосьш, шандата шапты. Бул колдыд молдыгы epci екен. Байдалы, Байсал, Суй1нд1ктер де аттарына лезде MiHin, ез колдарына уран салды. Бул жак та камсыз емес. Ат белдеуде, сойыл, шокпар эз!р болатын. Кунанбай колына карсы булар да жасканбай, таймай шапты. Ею жак шандатып шулап, сойыл, найзаларын зор айдынмен KOTepicin, бетпе-бет шабысып келд1 де, жапыр-жупыр 6ip-6ip араласып, шарт-шурт урысып етп. «Мусакул согысы)> деп ат алып, кей!н Тобыктынын, талай заман ес!нен кетпейт1н осы согыс ек! жактан ец кем^нде, мыц- мыниан ескер шыгарды. Kicireден болмаган Кунанбай жатыталай рет каптаса да тойтарылып, кайта кайтьш тур. 9 p6ip шабуьмдагы кактыгыста, оннан, бестен кулап тускен жаралыларды ек1 жак жиып экет1сед1. Алгашкы кун кеп каржасса да, жец1се алмаган колдар кешке жакын кей1н-кетн ш ептст!. Келес! кун, тагы осындай, 6ipiH-6ipi кашыра алмаган, жещсе алмаган шарпысуымен en i. Кептен буйт!п насырга шауып кермеген улкен жоикын согыс уш1нип кунге карай кетш ед1. Дел осы куннщ туе кезщде Кунанбай жуз елудей атпал азаматка ец жуйр^к аттарды MÍHri3in, колдарына теrie сойылдарын тастатып, айбалта, найза берпзд!. Ею кундей женпзбеген Ж1птекке каны кдйнап, emirin, ершелешп алган. Ецд1 кан шыгара соктыкпак болды. Колы катгы, Keri купгп Кунанбай жецгенде осымен жецбек. Эyeлi сойыл, шокпарлы KicùiepiH кундегщей ж^бер^п, едет каша урыс салдырып турды. Ана жактьщ елермендерш ек!ленд1р1п, коздырып алмак. Айткандай, Ж1птек Кет1бактан екшел1п шыгып, екп1ндей куатын айнымас топтар айкынданып калды. Оныц басы Балагаз, Кулыншактьщ <сбас каскасы^. Кет^бактан Пушарбай, Кареке дегендер. Осылар 6ip рет Кунанбай турган тебеге таман аса басымдап, етпеттеп келген кезде баганадан тасада устап турган 204

!р!кч1 тобын Кунанбай каптатып кеп косып Ж1берд:. Оз! де шауып ед1. Айбалта, найзалы топтын басы ер Ызгутты болатьш. Булар араласты да, Ж ттек жагын ер1КС!3 кашырып, бастыра женелд!. Куа согысканда он шакты ж!Г!тп шаншып тус!рд!. Ызгутгы ез колындагы айбалтамен Пушарбайды кезей куып ед1. Арадан коргамак болган Кареке кеп кил!ккенде, Ызгутгы соны кулаштап кеп, бастан шапты. Жасканып калган Кдрекенщ дел басына айбалта тимед1, б1рак мурнын шауып тусп. Омырауыньщ бер!н агыл-тепл кан жапкан Кареке Пушарбайдыц кез алдында шауьш келе жатып, жумарлана кулады. Ж1птектер куткэра да алмады. Жасканып каша берд1. Жау каштыньщ алды осы. К,унанбай енш бастырып омыраулап, «Бар Ж1птек колын кашырамьш» деп, екп:ндеп келе жатыр. Б1ракдел осы кезде Ж!птек колыньщ арт жагындагы Акадыр жактан кальщ будак шан шыкгы. Шан гана емес, адырдьщкулай бережен селдей каптап, жосытып келе жаткан кальщ кол екен. Алдында «Ж ттек Коцырга К1С1 шаптырыпты. Мамай кеп жасагымен келед1 деп демелент тур!» деген сыбысты Кунанбай жагы б:р жансыздан ес1ткен-д{. Мамай келсе, Ж:птек жагы басымдап кеткел! тур. Бупнп куннщ улкен кауп! сол. Жацагана Кунанбай айласы ¡ске асып, жауды жапыра бергенде, мына Мамайдьщ колы керйюп калганы, кугыншылардынжурепн капы шайлыктырды. Ызгуттылар ер1кс13 ¡рк!лш тартына берд!. Ойткен1, анау таудан агьшган нетрдщ сан мeлшepi де б1р бес жузден кем емес. Кунанбай колы токгап калды. Токтасымен кейн сырги берщ. Б1рак буган орай, Жштек те ершелен:п, кайта кумады. К,ызып согысатын кезде ек1 жак жай гана айрылысты. Кунанбай бул куш капы алданганын бшген жок. Бшсе, ол жацагы каптаган бспнде Ж^птекп жецепн ед1. Уппнпп кунп согыста, Кунанбай тесш ойлаган кезде, Байдалы да б1р есеп тапкан. Осы уш:нш! кунд1 ол да жещс к у т н е айналдырам деп ойлаган. Сонымен б1р жактан «Коныр келед1!» деген дакпыртгы таратып жатып, еюншщен, ездер1Н1Нжакын ауыддарынынбарлыктуйесж жигызып ап, кыргьш согыс успнде, Акадырдан катгы кудырып, кулата айдаткан болатын. Жацагы Кунанбай жагын тайсалдырган кальщ сел, кол емес, сол туйелер екен. Оны б1лген Кунанбай жок. Катты шабуылдан Кунанбай- лардыц ездер! 1рк!Л1П кайткан сон, оларды кайта кууга Ж1птек 205

колында найза, айбалта аз болган соц, Байдалы ез nicúiepiH арандатпады. Сонымен ymiHmi кунн!ц кеш!нде «Мусакул согысы* аякталды. Аяктаганда, К.унанбай жене алмай, Ж1птек болса карсыласут, белдесуге эбден жарайтынын керсе-пп аякгады. Кол пимылы унем! ем болмайтыны nepiHni. Кдрсысына шьн<кан елд1Ц мыкты шеб!нен К,унанбайдьщ журеп шайлыгып калды. Жулыскдн майдан таркады. Eipan ею жакггын да гу!лдеген сездер, дакпырт-лакабы, цызу кенес, узак ецпмелер! «лау-лау» етш, атыраптын баршасына тарап жатты. Дел согыстын басшылары — Ж1птек пен Кунанбай жагын алганда, Байдалылар басымдай сейлеп, шокдыктанып калгандай. Кунанбай айналасы кебшше унс!3. Суык ашумен томсарып, томырылган тэр13Д1. Осынын Q3Í де бул жактыц ойдагысы болмаганына айгак Енд)п ÍCTÍH айласы не? Тулап шыгып, шаншып алыскан елд! калай багындырмак керек? Кунанбай осы ойлардын сонында. Арада он кун етп. Цимылсыз, карекетс13жым-жырт он кун. Ана жак: «Нунанбайлыи тауы шагылды, тауаны кайтты» деп, масайрап, жамырасып жатыр. E ip -6 ip iH e конакка барысу, «аксарбас, кеккдска» айтысып баталасу, тамырласьшдостасу кеп. TinTi, осы косылыскан куаныш успнде, б!реумен 6ipey куда болысу да кебейе бастаган. Ж!птек жагыныц бул куанышы текке кетпед!. Тусштщ кеткен1не оныншы кун болды дегенде, Тобыкты ¡ш!не, дэл Кунанбай аулына К,аркаральщан он бес казак-орыс кеп тусть Солар К,унанбай аулына келгенде, ТусштеЖ1Птек !Ш!не жетп. Ап-анык сонын арзымен Кунанбайды тергеуге шыккан улык, жанагыдай карулы колмен кепт!. Келген ескерщн басы Черновдеген шенеушк. Кдркаралыдагы Майырдынтапсыруы бойынша, керпютен келген осы шенеутк ез! шыгыпты. Улыкка арнап Жидебай, Мусакулдын ею арасында он шакгы уй *ПГ!ЛД1. Сол улык уш кун жатып, тергеу журпзд1. Келген бетген-ак сугын кадаганы Кучанбай. Ашып айтпаса да, бунын ажары Кунанбайды ага султан деп карамайды. ЕнШтepгeлyшi айыпкер деп багалагандай. Ыцгай солай екен1н уккан сон, Ж1Г1тек, Бекенш1, Борсак, Кетбак - баршасыда Кунанбай успнен шагым айта бастадь!. 206

«Ерул!ге карулы» е*пп, Кунанбай жагы да, анау елдердщ басты адамдарын юнэлап: «Юс1 елпрд!! Ауыл шапты, жер ертедц, буаз кзтыннын баласын туюрм !&деп, неше алуан ойдан шыгарган сумдык жалаларды жауып жатты. «Сол тентктермен алыскан Кунанбай ондайлык бул!К елдер кез:нде кылмысты атанды, жау атанды» деп, Кунанбайды киялап кеп актап жатты. Улык бул арада байлау жасаган жок. Ек{ жакгыц арыздарын тындап, Т131п алды да, уиннын кун кешке Кунанбайга: —Кдркаралыга б:збен б!рге ертен ерте журесщ, кдмдан,—дед1. Бул —анык жаман белп. Кунанбай улыкган кайтысымен, осы тунде ез]не тен жацыннан он К1с:н! шакырып, кенес курды. Бул жиында Ызгутты, Жакып, Майбасар сиякты улкендер жене баладан Кудайберд!, Абай бар. Кенест: Кунанбай ез: жетелеп, алда турган улкен кау!пп айтты. Б:рен-саран, Ырсай сиякты босан картгар жылайын деп ед:, Кунанбай зекш: —Керсетпе, тугел, кез жасынды! Кольщнан келер болса, акыл кос! Кемек айт!- дед!. Бул жиында шешендж сап, келел! сез сейлейпн орьш жок. Тек байлау айтып, ю камын ойлау кажет. Соныц ез1ндеде мынау енщен тогышар, боркешк агайьш жол нускап, жен керсете алмай ¡ркшт оть!р. Кеб1жн осындай ануарьш таныган Кунанбай енд1Г) акылды ез) айтьт: —1с улыкгынтергеуше кетед!. Еншп беле кагазда. Кэгаз деген абырой, атак, бак, беделге карай ма? Шамаларыц келсе ана жактыц арызын тый. Барды салып, соны токтатып кер1ндер. Артымнан арыз бармасын! —дед! Мунын айласы не болатынын да мынау буйыгы, кербала агайын таба алатын емес. Шешшген юс: шыга алмады. Абай эке касындагы бул топтын кысталанда соншалык татымсыз екен1н дал осы кеште анык керд1. Акыл айтып, меслихат беруден бурын тартынып келсе де, каз1р Абай ойдагысын айтпак болды. — Арыз бармас уинн, жауыгып отырган агайынньщ кенш т табу керек кой! Кунанбай буган суык карады, жактырмады. — Аягына жыгыл дейм!С1н? —Жок. Б1ракалганпыкайгаорайлап, есеонтугендукерек. Соны мен кеншш тауып токгатпаса, арызды токтатар баска шара жок! Кунанбай мунын сезшщтерюнш укгы да, езгелер не дер екен дегендей, ундемей тосып калды. 207

Абай акылы баскаларгада конгандай бодцы. Eepi де куммоып, жагалатып сейлеп отырып, осыган cora берд:. Аныктап айткан Ызгутты гана: — ЖМтектщ де, Бекенш1, Кет:бактын да OKciri жер гой. Кыстау гой. Сол женде еселес!п токтау тауып кереьпз де, кайтем!з? Таратып, кеп айтуга келет:н сез емес, бастан-аяк мен1н ойласа, бул ез1 Ж1птектен KeuiipiM сураган сез. К^[скасы, соган барды 6epin, жалынудеген сез. К,унанбай корланып, куйт отырса да, осыган кенетш болды. —Жермен, малмен тынатын кец]Л! болса, жес1н де тынсын! К.ор кылып, итнплеген eM ip гой!—деп токырап калды. Осымен Kemri таратып Ж!берд! де, Жакып пен Майбасар, Ызгуттыны гана онаша алып калып, енд:п денекер болатын KictnepAi айтты. Жауга жалынбак оцай емес, Байдалынын еэдер!не тура бара ма? Ол юнпрейген успне, ерекше бататын корлык. EipaK мынау акыл таппас агайын, соган да барып калуга болады. Сол жагын ескерген Кунанбай apara журе*пн KiciAepAi атап 6epAi... Буньщ 6ipi —Тогалак ¡ийндеп мыкты, жас Байгулак EKiHuiici — Кунанбайга араз болса да, кеше Ж ттек тщ ж- асагына келмей калган Кекше — Царатай. Ара агайын деп осы екеуш алу керек. Байдалыга соларды салу кажет. Байлау осы болды. Тепнде, бул екеушщ киыны К,аратай ей. Онын К,унанбайга дос боп жур!П, катты екпелеп кеткен) бар. Сол Кдратайга айтдеп, К,унанбай 6ip сэлем жолдады. Селемк — Элмесек ел! талай KepicepMÍ3. Tipire TÍpiHiH ici тусспн кундер болар. Kepicyre кун жаксы болсын! Айтарым сол-ак,— деген. KeAeci кун Кунанбай ауьм, ауданымен, бала-шагаларымен ундемей Kepicii де, улыктарга epin, атка м)нд1. Кдсына ерткен бес ж и т бар. Сонын )Ш1ндеп ен ceHiMAici — Мырзахан. Бул бала куннен Кунанбайдыц ж!п*п боп, кабысып кеткен адам. Аянар жаны жок. Тукымы Ескене деген алые ру болса да, кысталанда Кунанбайдьщ анык сенепн ж:пт4осы. Кунанбай ел шннен жур1п Kerri. Улыкгар даTeric кетп. BipaK кешеп осы елдщ улыгы болган ага султанга, енщ не ¡стей*пн]н айтпай Kerri. Tycipe ме, Tinri, орнында калдыра ма? Онысын да сезйрген жок, Байдалылар барьш салып, тым курыса, осы жагын бшмек ед!. 208

Б1рак, ейтеу^р, кеше ел шауып ыгыр гып отырган Кунанбай ез ы ц т и я р ы н с ы з дуанга шакыртылып кет1П отыр. Согыскан, белдескен кун^нде жеце алмай калганы тагы бар. Осыньщ де Ж1г1тек, Бекенш1н1 катгы куанткан. К,аз1рп кундер - ол рулардыц уст1 наурыз кун^ндей мере-сере. Айтшыласкан елдей ойнак салу, бала-шага емес, улкендердщ ездер1не де пайда болды. _ Б^рлес^п карсылык керсеткен уш ру ел б1ржолата койын- дасып, кушактаса араласп жатыр. Осымен кдтар: «Пунанбайды елге кдйтартпаймыз, айдатамыз, успнен арызды айдап, су туб^не б1ржолата кет!рем13, Бежей кепн аламыз! Ол1 аруак картысын муньщ басына жетк1зем1з!^ деген ызгар, кдйрат та кушп, Арыз, шргауарларын камдатьш, тагы сол Тус1пт1 женелтпек болысып та жаткан. Б^рак осы кезде Каратай, Байгулак кеп кил1кп. Арлы-берл! кеп ыргап, кеп кажап кеп, арыз дегенд! токгаттыратын болды. Ж1птек сезшщ иeci Байдалы ед1. Паратай соган ауыр салмак салып, асылып кеп: — Тынбаймын дегенд! макулдамаймыз. Ара агайын 613 кел1п отырмыз. Бул тынымсыздык Кунанбайды ек1НД1р1Потыр, енекей! Одан жер ал! Есес1 кетш ойсырап калган елдер1цнщ кызылын толтыр!—деген. ^ Осы сездер ек1-уш кунге созылып, кеп ыргакка тус^п журд! де, акыры сол Кдратайдьщ дегет болды. Байдалыб1ракжержагынанойдагысьшбуйырды. Кунанбайдьщ он жыл бойында, т{рнктеп жур!п, тартып алган жерлершен дел он бес кыстау кдйтып алды. Ж1птек, Кепбак? Бекешш, Торгам —бер! де, елденеше коныс, кыстаулардан алысты. Алганмен сол терт рудыцру басылары жене мадды, жуан ауылддрыалатынкыстаулар боп шыкгы. «Кеппц дерт1, кептщ жогы» деген ^муньщ^ бер1, токырау жерде сол Байдалы, Байсал, Суйшд1ктердщ ездер1Н1Н, кыстау басуымен аякгалган. Оган орай кеггп малмен, сойыспен, ат майы жене тайынша-торпак, согыммен ырзалаган болысты. Бул ретте бер1лет1н мал-мул1кт! Ыргызбай тугел бел1сш кетерген. Кунанбай кеткен сод, он шакты кун еткенде, бундагы елдщ арасы осылай боп, ез^нше тыныштана бастады да, арттан куа кеткен арыз болмады. К,ыстау алып, мал алган ру басылар енд1 елдер1не осы жед1стер1н1ц езш де куаныш деп кдйта таратты, мол таратгы. Арада тагыда елденеше кеккаска аитып, кунд13-тун кел- кес1р кып мал сойып, калжыцга, кулк1-айгайга, ен, жырга белен1п, узак кызык кер{п жатты.

3 Урыс-кагыс басылып, т:рш т:к сабасына келгел: журт Жидебай, Мусакул сиякты кыстаулардан кет1п, ойга карай ¡лгершеп, кешш келе жаткан. Эр ру, эр ауыл езд:-ез кузектер:не конып жатыр. Жайлаудай, кыстаудай емес, енд: тарап конысатын болган. Бул кезде, окта- текте болмаса, калын ауылдар азырак кездесед:. Кунанбай ауьщдарыда 6ip-6ipiHeH шанжау-шанжау болатын. Тобыкгынын кец epic, молдала, кеп адырлары осы «Бауыр»деген кузекте. Кузект:ц ак от, кара отын кыс туспей малга жаксылап жепз1п, тойынта тусу уш:н ауыл-ауылдар шашырай конганды чтлейд). 3epeHÍH аулы биылгы кузекке жылдагыдай узап кетпед:. Жидебайдан уш кеынп, Есембайга жетт4де, «куземд: осында алып, кыстауга ерте кайтамыз» деп, журттын бэр:нен кей<ндеп калган. Биылгы куз аса салцын. Кдра суык жел1де, булынуыр жауыны да ерте иектеп, мезплйз бурсендет1п тур. К,ыс ызгары ерте 6LniHeTÍHболса, кыстауга жакын отырган артьщ. Улжан Kepi енес: мен балаларыныц жайын ойлап, эдей: осылай тартынып калган. К дстары н да керш: елден уш кана шагын ауыл бар. Абай eKeci кеткел: уйден шыккан жок. EipanЖ1птек жагыньщ жел:г:н, асыр-сауыгын, мэз-MepeKeciH eciin журген. Е1ргызбай жагынан тиген он бес кыстауды азулы мыктылар басканын 6ip eciTTi. Артьтан тагы да сол жуандардьщ ездер:, :ш:нара ел: угыса алмай, енд: б:р:нен-б:р: кызганысып, кырбайласып калып жур дегецщ де ес:ткен. Бундай хабарларга Абай 6ip турл: сьшшы улкен жанша карал, наразы боп кулуш: ед1. Бежей намысын кугандары шын болса, ол намыс, ол ар деген нэрселер онай ма ед:? Сондай Kipci3, шет:н, ак нерсет жермен, кыстаумен емдеуге бола ма екен? «Ел жылады... Елд:н бел: талды. Кеп кысылды» дегендер: кене? Абай осыны да кеп ойлап, аса 6ip киналып, кысылушы ед1. Акыры ол шеруд:н барлыгы осы адамдардьщ ез жемсауын тойдырса, тыпа-тыныш басыла калады екен. Осындайларды казып ойлап, Абай осы кузде бар улкентщ шама-шаркын танып алды. Таныган сайын басын шайкап, кыжалданып кояды. Кеб:несе, тани тындап, мыскыл ете кулед:. Сол себепт:: «Ж:птек масайрап, шат-шадыман боп жатыр. Б:з мырзаньщ артында жабыркап, уайым ойлап отырганда, олар суйсшш, ойнак сап жатыр!» деп Ыргызбай Kicmepi корланган 210

уакытта, тжйпп, куйген уакытта да Абай оншалык Ш1М!р- кенбейт1н. Эс1ресе, куй1к шепп, кызганбайды. Кеб!нше ундемей, езу тарта беред]. Осындай б)р ок етпес сауыт тауып кигендей. Кептен белек, ез1нше окшау, катац есш келе жаткан тер!ЗД1. Соцгы кундер кебшше домбыра алып, мелд!р куйлер, суду ендер тарта беруш! ед[. Бупн кеште де ат успнде б1раз жур!п кеп, шешелер4т н уйше шрш, Габитхан, Текежан, Оспан жене б!рнеше малшылар отырган уакытта домбыраны колга алды. Ширак тартып отырып, б1р кезде аса б1р етк!р мыскылы бар, кызык елец айтып шыкты. Сез! унап кэдды, биюм. Улжан: «Бул юмшц елещ екен ез!?* деп ед1. Абай жай, шындап кана: —Байкекшетк1! Сол айтыпты!—дед1. 0 лец Байкекшен1к! емес, езш!К1 болатын. Осы куз бойы, эмресе, кыс тус4п, Жидебайгатамга орныккан сон, Абай домбырага катты зер салды. Б1ткенбай домбырашы, Тетт!мбет домбырашы деген атакты куйш!лерд1Ц тартысына салып, буган домбыра уйрететш кэр4куйннлер табылды. Б1р жагынан домбыра уйрене журш, Абай осы кездерде Байкекше айтты деген елденеше мыскыл, эз!л елендер еспрттп койып журдь Кыстауга келю!мен, Габитхан молда Оспан мен Смагулды кайта жиып оку бастаган. . Абай солар касында узак отырьш, ютап окиды. Кейде Бабыр, Науаи, Аллаяр сияктыларды окып-окып кеп, ез! де кагаз, карындаш алып, соларша б!рдемелер жазып кетед1. «Гашыкоты, магшука» деген сарындар жетектей беред!. Оз1 эл! ем!р!нде сол кеп еспген магшукамен жуздес!п, *плкатысьш, леззат алысьш кермеседе, кецшмен аса незж сезМп, демтартады. Умытгырмай, айыкпай, леб1 тартып жаткан б!р ыстык жан бар. Ол - араздык, жаулык ар жагында. Кешеп тебелес, алыс-жулыс атаулыныц ор, жырасыныц ар жагында калып койган, алыстап туршн—Тогжан. Соны кеп-кеп еске алады. Биылгы кыс бойында кдгазга жазган азды-кепт1 елещнщ берш, корганшак, батылсыз журекпен соган арнайды. Осы кыста: «Элиф деп ай юзще гибрат етпм» деген б1р ютапша сыпайы жыр жазды.«Ак ечц аппак екен аткан тандай» деген елецш ещц тугел аякгады. Кейде Текежан, Табитхандарга домбырага косылып, эндетш айтып беретш де болды. Окга-текте уйден шыкса, Абай кэра ауыз сары тазыны ерпп, коян куатьш. 211

Bipep per Шынуыска, Карашокыга барып, Кункенщ аулында жатьт, К,удайберд1деген агасыныц касында болды. Кудайберд! ерте уйленген. Осы кыста онын, уимнпй улы туыпты. К ункетц аулы Кунанбай турасынан ертерек хабарланып турады. Бурын ага султанныц кенсес! орнаган жер осы бейбшенщ аулы болатын. Шыцгыстыц бектер[мен, 6ip кабат 1Ш1нде кыстап отыратын Ыргызбайда, езге крлын.елде молырац. Хабар-ошар кеп болатын ceôeôi де сол. Эке хабарын уй imi сурастыра бергенде, Абай эдей! осында келт, эр нерсен! е с т п кайтатын. Бiрак, сол хабар ушж келумен 6ipre, Абай Кункенщ ер алуан, жайсыз мшезш де K epym i ед]. Кунанбай кеткел! Кунке Улжанга юне таккыштап, Абайдын кез!нше де ер турл1 сездер айтады. Соныц улкен1: — Мырзаныц жайы не? Не куйде жур? Оны ойлап Улжан кысылмайдь: гой. Кысылса, агайыцды, едщжиьш улкен уйд мырза бардагыдай кдн базар гып отырмас па ед? Кешсе, журтган окщау кешед1. Каласа, Жидебайда жалгыз ауыл калады. Арттагы елге уйщы боп, асын 6epin, epiHimineyiH *плет!п отырганньщ орнына, ез тыныштыгын суйед. Бар елдщ KyriM i де, шыгыны да б1зде. Таукымет б1здщ мойында!—деп жазгыратын. Улжанньщ атцамшер атаулыны ез аулынажия бермейпт рас. Шьщгыста, калын ел ортасында болгандыктан, Кункен!н. казан асысы, конак шогыры мол ек ет де рас. Kß3ip бул уйд1ц сойысы Улжан уй1нен кеп болганга Кунке, ecipece, куй!нед1. Ол да кундест!ктщ, бесекенщ 6ip киын, шытырман жер1 болатын. Мал амалсыз сойылып, жи4шыгындап жатыр. Сол шыгын ескен сайын ióii ауырып, ец акыры, осы кездерде Улжанды абысын-ажынгада, агайын-жакын, улкенге де, Tirrri, бала-шагага да жамандай берпш боп ед. Абай бул шешес1мендауласпайды. Айтканьш ундемей, салкын гана тындайдыда, сол арада умьпуга тырысады. Эйткеж, шешес! Кунке айткднды, оньщ баласы Кудайберд айтпайды. Ол ерпашан Абай келгенде куанып карсы алып, аса катты бауыр тартады. Кункетц сездерш Абай ез шешесже де жетюзген емес. EipaK Карашокыга барып кайткан сайын, уйд1н. оцашасын тауып, эжесше айтып, сонымен ацылдасатын. Эжeci Кунке сездер!н тындап-тындап кеп: —Елеме, ол сезд ! Кай уйди кай женмен журетттн сол бшетш шыгар. Кундеспк деген сум мшездщ ызгары гой! Кунке мен 212

Айгыздан сондай быксык шыкрай журе ме? Шешене айтпай-ак кой, 03ÍMтыямын !—деген. Айтканындай, Зере 6ip кун! Ызрутгьшы шакырьш ап, Кункеге эдей! жумсап, жацагьщай сездерден тыйылсын деген. «Одан да ундемей шыдап, байынын ел1-журтын, конак-копсысын сыр бермей, сыпсындамай кутс:н» дедi. К,унанбайдын ауылдары мен агайыньшьщ жолаушыны Kyryi узакка созылды. Бул жактан алган он бес кыстауга Байдалы, Байсалдарталаса, кырбайласа жур:п, элдекашан конып алган. Куз белпс:з етп. К^нстьщ да тен жартысы ауып барады. Кунанбай кайтпай жатыр. Тек ай сайын гана касындагы ж:пттер1н кезек- кезек ж1берш мал алгызады. Уйлер)не эр шаруаньщ женжен сэлем айтады. Амандыгын б)лд!ред1. Оз icÎHeH анык берген хабары — барысымен, ага султандык орнынан TycirtTi. Енд! сонынарты онай айь[гама?Тексерумендуан ж!бермей жатыр деп, кыска рана белг! беред). Аныгында, Царкаралыра жаца ара султан сайланган. Ол — бурын 6ip болып Tycin калган Бекей терен1н нэсш1 К,усбек. Бул кайта болысымен, К,унанбайга жаксы караган жок- Откен сайлаудан калган кег: бар. Жэне, тег!нде, Баймурын аркылы Бежей жарын устанып келген Kici. Ага султаццар ауыссада, Майыр ауыспаган. Олда К,унанбайга он карамаган KicÍHÍH6ipi болатын. Осы екеу1 К,унанбай icÎHкузден 6epi созып, астыртын шолаккагаздармен 6ipre Омбыга, кертске бетгепп жаткан. Тергеуд) К,унанбайдыц езше б!лд]рмей, солай ауыстырмак. Олай экетсе, К.унанбайдьщ айдалуы да гажап емес. Осы жайын 6ipep айда анык сезген К,унанбай Царкаралыдагы жанашыры Алшынбай сиякты к1С!лерд: :ске косты. Арара Алшынбай KipicKeH сон, icriH бе*пн К,усбек жещлге саймак боп, босацси бастады. Б:рак кепп калганазын-аулак кзгаз бар. Омбыдан келген шенеунж пен кемеЙ1 кен Майыр бар. Осылардыц бабын табуды Алшынбайдыц эзше тапсырган. Буньщ аргы акша, пара, улкен-улкен жем деген сэз. К,ыс Tycin, мал арзандады. Сем1з:н елден алгызуга жер мойны кашык. Кунанбай да, Алшынбай да акшадан кысылды. Сол кезде кыстьщ орта тусына жакындаганда, Семейд)Ц улкен cayдaгepi TiHÍ6eK бай Кдркзралыга келд4. Кеп жэшнкке тец-тец кып бул тиеп келген. Кдркдралы халкыньщ барлык согым TepiciH 6ip ез! баурап, жиып алгызбакка кел1Ш1. TÍHi6eK К,унанбай мен Алшынбайды ел-елд)н 1Ш1Ндег4ез саудасына керек, мыкты TipeK деп санайтын. Несиеге бул бе- 213

pin, крйын —торпак, торпагын eri3 гып, кызыл eлтipiciн кунан кой цып елден жиып алу уш1н, бул саудагер сол елд!ц жуан- дарына суйенбекке керек. Тартып та, коркытып та алып бе- рет1Нсолар. К,унанбайга осы ретпен бетмдеуден баска, был- тыр Семейде Ч т б е к куда болайык, жакындасайык деп те 6ip колка салган. Ол кезде К,унанбай каланьщ саудагер!не кыз берущ намыс KopAi. Журттыц: «Аталы жерге бермед^ булга берд» деген eceri болардеп те корыкгы. Жарытып жауап бермей, кур демелецд!р!п Кана кеткен. Kß3ip акшадан кысылган КунанбайгаПтбек сол се зт кайта салды. Алшынбай арата ЖYpiп, eKi жатын куда кылды. К,унанбай Мек1Шдеген кызын T¡HÍ6eKTÍn баласына атастыратын болды. Осыдан сон акша сандыгыныц аузы ашылып, Майырдын топсасы да босай бастаган. «Омбыдан келген Чернов деген шенеутк киын бола ма, сол алмай журе ме?» деп, К,унанбай куд[к кып ед1. Алшынбай мен Кдска тшмаш ею кеш он.аша айналдырып, конак кылды да, жаксы хабар экедщ. Алшынбай кулш кел!п: — Кузден 6epi осьшы 6ip канды какпан Kopin жур ем. Tûieyûn 6eprip, кулкын ocbiHÍKi екен гой. Ko3Ai жумып кылги 6eperÍHHÍn ез1 осы боп шыкты. Tirni, талгар да, тандар да емес. Ылги кызыл бер деп, тагы кершмещц, цыл-кыбырды коса жуткызсац да е-е дер емес!—деген. Сонымен, К,унанбай ici пара аркылы ушталып болды да, ем- дем 1стел:п жеттп, енд[ катаз атаулыныц токгалып, жойылуы тана калып ед1. Дел осы кезде Омбыдан буйрык сап еткен-д1. Бурын Ж1бершген болымсыз кагаздар жетмен Kepnic Кунанбайды жене оныц барлык «жумысын» Омбыга екел деп Майырга буйырыпты. Кдркаралынын пара жеп койтан бул улыгы енд1 катты кысылды. К,унанбайдьщОмбыгажуру1даусыз болды. Осы ортада К,унанбай ез аулына тагы да Kici шаптырган. Ел imi Цунанбай Омбыга кетед4екен дегенд! еспгенде айдалды, жазаланды деп TyciHAi. Ж М тек, Бекенш^ер: «Цунанбай Kec^in KeTinTi. Итжеккенге барады»деп 6ip сейлеп: «Жок, Тескентауга, TeMipxaH шорага кетед!» деп 6ip лаулап, неше сакка MÍHri3Ín жатты. К,унанбай дел e3ÍHÍnуйлерше жене, ecipece, шeшeciнe селем айтып: «К,орыкпасын! Bip сапар барып кайтсам да, Ty6i кдйыр болар!» деген. Жалгыз-ак, К,унанбай не десе де, осы хабардан сон, Зеренщ KypciHyi кушейщ. Ундемес уайымы, узак намазы кебейдь 214

«Жалгыз... жалгыз-ак сд! сорлы...» деп, кейде намаз арасында байкамай, «куб)р» етш дауыстап сейлеп те кояды. Алшынбай, Майыр, Чернов жене Т !тбек тертеу! Омбы буйрыгы келген сон, ен эуел: Кунанбайды сол Омбыга женелту кажет деп тапты. «Ж!берд1к» деп Омбыга зукип почта» женелпп, Майыр ез: де кагаздардь: алып тесе шыкпак. Содан аргысынын есеб! жолда табылмак. Жолдан калса Омбынын ез1нде б!тпек. Калай да осы Майыр ез! барып, куткарып кайтпакка серт етп. Сонымен, Кунанбай журт кетп. Кел!пн, жьшышанасын, жал азыгын, кос аттарын шепнен ортан колдай кып сайлап алды. Койын-конышка акшаны да сыкап алды. Кунанбай касына уш ж1г1т ерч1п, тартып кетп. Ыракнедегенмен Омбыгакарай бетгегет Кунанбай кенипнде куд1к кеп. Эс1ресе, Д1Н! белек, сыры белек Майыргойдеп, параны кеп алса да, кеп уеде берсе де, сол Майырдын езше сенбейпн. Дел кетер1нде Алшынбай мен Т1н!бекке: —Соган, сол жагына уакып болындар. Эбден барды айтысып, ашыкайтьюыпарылыцдарда, метц артымнаншапкьшшыЖ1берш, хабар ет1ндер!—деген. Бул уеде бойынша Алшьшбайдын пысык Ж!ПТ1 Кеккез дел уиинчп кун! Кунанбайды куып жетп. Кун аяз болганмен, ашык, жалтыр ед1. Шапкыншы кос атпен салт куьш келт-п. Ею кула айгырдын калын жалдары тег1Л1п, узын кек1л мен култе. куйрык - бэр! де кырауытып, шаныта тусш к еп ст тур. Бауыр мен жондарынан бу буркырайды. Кап-кара тер басыпты. Катты шабылган екен. Кеккез Кунанбайды шанадан ез1тус1р)п, колтьщгап окшау шыгарып алдыда, кеп куб!рлесш, бар сэлемд! айтып берд!. Аздан сон бул ж!пт он сапардь! кеп-кеп *плеп нала берт, Кунанбайдьщ журдек тройкасы тагы да тарта женелд!. Касындагы Мырзаханга Кунанбайдын жалгыз айткдны: —Майырды Керекуде тосындар! Тосып альт, содан ер1 б!рге тартындар!—дед!. —Оз1, эйтеу!р, азбай ма екен?—деп, Мырзахан кадалып ед!. — Азбас! Азып сонша не бопты!— деп, б!раз отыра тусш,— Б1рак эл! ез!м!Э керсетет1н б!р кайрат та бар. Дер кез!нде айтармын. Бешнщ эрдайым бекем бугайсыц!—дед!. Майырдын ниеп дурыс болганда, осы Омбыга журпзгеш калай екен!н Мырзахан тусжбеуып ед1. Оган Кунанбай:

—Солай ¡стелу керек! Kepnic алдында OMÍpiHорындап, мен! журпзген1н, 03Íде шыкканын, айткандь! ек! кылмаганын таньггу керек. Акгалып кайтатын болса, Kicire Омбыдеген осы турган жер емес пе? Оны кудж керме!—деген. Керекуде К,унанбай уш-терт кун аял кылганда, шапыраш Майыр куьш жетп. Келген кун! кешке ол Кунанбайды e3i тускен петерше шакыртыпты. К.унанбай касына жалгыз Мырзаханды epTin барган. Майыр Керекудеп езшщ жакын ашынасы Сергей дген казагуар кепеспюне тускен. Уй иелер1нен белек, онаша сенд1 белмеде Майыр Цунанбай мен Мырзаханды кабыл алды. Osi К,арцаралыда тiлмaш устаганмен, казакшага ысылып калган болатын. —Ал, Оскенбайыш мырза, enai ceH¡ айыптайтын кагаздарды KepMeKciH гой, солай емес пе?—дед!. — Керсет енд1! Тек 6tp¡H калдырмай, 6ep¡H Kepceiini !.. —O-о, мен керсетем! Мен ceHi алдамаймьш, Алшынбайга уеде бергем, керсетем!—деп, ecîKTi 6eKÍTÍn, жол сумкес1н ашып койып, будак-будак кагаздар шыгарды. К,ат-кат цып Kiianma crin Tirin, TÍ3¡n тастапты. Bip кушакгай болды. Осы кагаздарды шыгара берген кезде К,унанбай тонган Kici тер!зден!п, калтырай Tycin, ек! алаканын укалап: —Майыр, осы уйн суык па, тонып отырмын! От жаккызшы!— дед. Майыр азырак ойлана карап турды да, кутунн малайды шакырып, буйрык бердь K,bi3Menn¡ уйге отын Kipr¡3in, пештщ какпагын ашып, маздатып жагып Ж1берд4. Бул кезде Майыр eK¡ бетелке коньяк алып, закускасын шыгарып, К,унанбайга усына Tycin, ¡ше бастады. Кунанбай Мырзаханга imKÍ3in, ез1 Майырра: «Im-im» деп, усына Tycin, aHriMeHi созып отырды. Аздан сон пепгпц imi лаулай жанып, кызыл шокка айналып келе жатыр екен. Бул уакытга Майыр коньякты Ke6ipeK карбытып ж!берш, масая бастап ед4. Кунанбай устел усиндеп кагаздарды 6ip турпп койып: — Майыр, eKeyM¡3 6ipre де талай icTecTiK. Дем-тузымыз араластыгой. Ещц мет айьптгайтын баска кагаздарыцболса, бэрш тугел шыгар! Тугел керсет! Тамырлыгым сол болсын!— дедь Майыр: — Жок enai! Оскенбайыш, кудай бар гой... 6epi осы! Bip де кагаз калган жок!—дед^ 216

К у н а н б а й сол уакытта орнынан турып кеп, Майырды ту сыртынан кушактап, кос колын сыртына топшыдан кайырып тура калды да, Мырзаханга катты буйрык ет1п, пешт{ басымен нускап: —Тур, Мырзахан! Сал, ерте ана кагаздардыц берш!—дед. Майыр масайып калып, ез М!ндет1н умьггканнан ба, болмаса Кунанбай б!р езгеше жамандык еткел! жур деп сескенгеннен бе, ейтеу1р, булкыньш, алыспактэр1зденд. Б1рак Кунанбай жасында улкен жауынгер, найзагер болган. Эл! де катты, кайратты болатын. Майырды тыпыр етк1збед1. Мырзахан бул уакытта бар кагазды кушактап апарып, отка тогытып жаткан. Майыр кутыла алмасын бщщ де: — Е, Оскенбайыш, койсацшы! Законды кайтес1н, Оскенбайыш, койсацшы!- деп жалынган тэр1зденд1. Мастык па, келг1рл!К пе, айыру киын. Окта-текте жулкынган боп: — Осылай ма ед1? Ортемейж, жок кылмайык та бэр!н! Мен кайтемш?—деп кояды. Б1рак осынын бер1 оныц шыны емес. Кунанбайга ен жаксы септ1к ерекеин ел! де булдай тус1П, ел) де кымбатка сатпак. Бул ажарды кептен сезген Кунанбай, туб!нде орайы келгенде ендМ сонгы кимылды ез колымен ¡степ кермек боп, елдекашан байлаган. Аздан сон кдгаздьщ бэр1 лапылдап жаньш, тепе ертенш, кап- кара калынкул боп б4тт!. Мырзахан мен Кунанбай осы уакытта пешт! жапты да, б1р-б1рше карасып, ундеспей кулмйп коиды. Майыр орындьж успнде уйыктап калган к!С!шц кэлпында, шалжиып, кезш жумып кдпты. Кунанбайлар буган: «Кош, кош»десп де, шыгьшкетп. Озгеше конактары кет!С1мен Майыр аткып турды. Эз1 де, козгалысы да шып-ширак екен. Басын сыюп, «Д1р* ет)п, тагы б!раз коньякты тецкерш ап, ¡ске к!р!СТ1. Ендп серМ осы уйд)ц иес! Сергей, сол екеу1 ертеден байлап койган уэде бойынша корага шыгып, Сергейд)н б1р к1Ш1леу сарайын ертед1. Сарай ¡пицце Майыр м!н4п келген улкен шана, азын-аулак камыт-сайман жене сол шана ¡шше тасталган ки13, азын-аулак жеш1к жене аса кеп еск! коксык кагаз жанды. Бул 1ст{ бшген, кемектескен Сергейдщ пысык «дабернайы» Мишка болатын. Сергей ез корасында осындай ерт шыгарумен Майырдьщ жеген парасын жене занга карсы ¡стеген кылмысын жапты. Бул ¡с — «ерушге карулы». Былтыр Каркаральща казынанын пулын 217

Сергей м ь щ та п жеп барып, сынган уакытта, Майыр осындай жалган ерт салып, ез1 акт жасап, кол койып, Сергейд! куткарып кеткен. Мынау —топас, арам айланыц 6epi сонын орайы болып шыкты. Осы туннщ ертещнде Сергей, ез каласыныц белпл! жемкор дуанбасына, ездер4не мел1м жолмен куэл1к жасатып, «кагаз ертенген!н» Майырга акт кып, ныктап 6eKÍTin берд). Сонымен арада бес кун еткенде Пунанбай 6ip белек, Майыр 6ip белек боп, Омбыдагы керп!ске кедщ. Kepnic Kenceci Кунанбайды осы келгеннен он шакты кун шолак шолак тергед! де, акырында айыпсыз тауып, босатып шыгарды. Майыр бар iciH жым-жылас аяктап алып, дуанына кайтгы. Сондай жолдармен акталран Кунанбай Паркаралыга кайта келгенде, «суй!нш1» \"плеген шапкыншы Тобыкгыга карай уйтки шапкдн. Кунанбай e3i ауылга кайтуга асыкпай, Паркаралыда тагы да 6ipa3 жатты. Мырзахан Омбы сапарын Алшынбай аулына жене баска сыр шашпайтын т1леулестерге улкен ертеп кып айтып журд!. Оньщ енпмесшше, Майыр барынша кас ед1. Кргазды, занды Kepceiin К,унанбайга: «Мынамеп куртам, мынамен жок кылам, мынамен кайпп кутьшасьщ?^ деп табалап, мактанып, жайып салган боп шыкты. Майыр сондай кастыгынын успне акымак, ацгал больш та енпмеленет!н, онысына сенбейт1н тындаушы болган жок. «Тапсолай»десш, бастарын шулги-шулги иланып ей. Осымен катар К,унанбайдын «журек жуткан ерл!п, айла-тесш^ ез!нен- e3i, атамай-ак ейпленш жатты. Бул ертеп алуашкы шапкыншымен Пунанбай ауылдарына неше кабат улгайып, ерекпш жетт:. Майырмен жене бар Кдркаралы улыгымен кайта табыскан Кунанбай кектемге шейш кдйтпай жатьш, ецщ улыкгыгын кайта куды. EipaK будан былайгысы ага султандык емес. Пар кетш, кек алгаш теб1ндеп шьиып, жер дегди бастаганда Пунанбай Ц а р к а р а л ы д а н шыгып, Тобыктыга кайтты. E w iri кайтысында Тобыктыньщ старшыны Майбасарды орнынан Tycipin, сонын орнына ез! сайланып кайтып келе жатыр. Бул хабары да К,Унанбайдуаннан шыкпай-ак ауыл-аймагына жеткен болатын. 218

4 Осы кектемде Абай кецш! бар дуниенщ дырдуынан, бар адамньщ рении, куанышьшан окщау кеткен, ондшаланьш кеткен 6ip езгеше купия сырдьщ соцында ед1. Сол сырына Абай бар журепмен, бар киял сез1м1мен шомган болатын. Домбырамен, хатпен де талай шыншыл жыр айтты. Жыр емес, жас журектщ теб1решп толкыган сырын айтгы. BipaKолганаемес, айтылтанжыр аз рана. Айтканыныц 6epi, кец!Л1Н1ц бары емес. Элдекайда 6epi жатыр. Егер KOKÍperiH актарып, ¡ште барын керер, тындар, штифат етер жар болса, айтылып болмас, тчлмен жетпес эсем саз, шерл! наз сонда жатушы ед1. Ойда барын жетк1зе алмай, кеудеде тыныс б^ткендей куста болган шагында, Абай катты сенделш, киналып кет1п: - Япырмау, кайтем енд1? Хат шоркак, т!л макау!- дейт!н, Кецш сезгетн, тым курыса, езген^акезш иландырардай кып айта алмаганына куйед1. Сол айтылган, жазылган жырлар эл1 кунге Абайдьщ ез^нде, ез бойында. Аталган, арналган жерте 6ipде 6ipi жеткен жок. Ум1т бар ма? О да жок! Тек жалгыз шерлетп, теб1рене^. Тек жалгыз киял медеу! кулакка кеп ап-айкын согып, 6ip жакындап, 6ip алыстап кететш шолпы сылдыры. Аткан тацньщ ак? кызыл шапагындай, улб^реген алкызыл шугыласы. Кез алдынан сол жуз кетпещц. Умыттырмайды, тастамайды. Кун жылынып, кар кетуге айналып, мей1р1мд1 анадай жаркыраган жаксы кун келгенде, Абай бакат кыла алмай, атын ерттеп мше сап, бет караган жакка таман жортып кетет^н. Болымсыз сылтауы — сары тазы. Ауылдан шыгып ап, кейде агызып, шауып женелед1. К,оянга тазыньщ ез1 1здеп жур^п кездесед^ Абай оныц ерекет^н эр1-бер1ден сон, умытып та кетед!. ,, Кейде сары тазыны жогалтып алып, анда-санда eciHe 6ip*aK Tycipin, айкайлап шакырган болады. Тазысы калыд корык 1Ш1нен кей уакыт коянды айдап шыгып жазыкка шыгарып, кес1лте кугандада, Абай ацырып, тусшбегендей боп, сшейп карап турып калады. Тагы 6ip кезде кез алдында коянды уйпалакгап, жепп согып, тосып турган тазыга карамастан, касынан салгырт ете беред1. Эдетге, neci тусе кап айырып алатын ед1, жепзбейпн ед1. Сары тазы енд! тацкалып турып, акырында Абай узап кете бастаса, тынышсызданып, уре бастайды. Оньщ да ecepi болмайды. Тазы 219

бул мшеащ, Tinii, тус!нбей аласурып, мазасызданып иес1не 6ip умтылып, коянга карай 6ip шауып, ез енбепнщ соншалык naaipci3 болганьша катты киналгандай болады. Абай бул уакьггга да miMipiKneitai. Сонан соц сары тазы такуалыкгы койып, иес)нен 6eAiHin калып, жацагы алган коянын талкан цып жеп, сылкря тойып алатьш, аузы-мурны кан-кан боп, иесш куып жеткен жерде гана Абай ез!Н!ц салгь!рттыгын байкайды. BipaKкецш1ндеп куй{тцжел!ин узбейд]. Узаксулу энй елти суй!п жырлагандай боп, усына беред!. Карсылай соккан коцыр жел былтырдан калган cap кеденщ басын изепп, буралып ессе, Абай тымагын алып, мандайынтесеп, узак турады. Шьщгыстан, Туйееркеш, Кдрауыл жактан соккан желде 6ip жакындыклеп экелгецаей бола ма? Бейю успнен сотып еткен райыс, шафкат жслшдей ем!ренте ме? Рас, сейткендей боладь). Bip кун! тагы да барлык пен булдыр арасындай, *прл!к пен киял арасындай, 6ip туе толкынынын кушагында жапа-жалгыз турганда, касына 6ip салт атты желin келд1. Жапан тузде окшау келген жолаушы Абайды селт eTKi3in, оятканаай болды. Байкаса, 6ip бегде адам. Жас ж т т . Абай 03i корыктыц ше- т!нде 6ip кыратка таман шыгып тур eai. Жат жолаушыга суык ка*рады. Б!раканау ж:пт жымиып, таныгандай боп жылы ушы- рап келед1. Жете бере Абайдыц атын атап амандасты. Абай енд! гана таныды. Тани сала exi бет! ду етш, кып-кызыл боп куанып Kerri. Бул былтыргы Тогжан аулынан кайтарда Абай таныекан Ербол екен. 0 3 iHin кенет езгергетнен Абай кысылып калды. BipaK Ербол муныц 03repiciH байкамаган екен. — Ап аулап журАЙсщ? Итщ кайда? —Ит осында... Жана осы шиде жур ей...—деп, Абай итш енд! гана eciHe алып, артына карады. Сары тазы бул уакытга шиден шыгып, жортып келед1 екен. Ербол тазынын туеше карай сала кул1П жiбepдi. —Жарайды, аншы-ак екенс1ц! Осындай ток итпен анга шыга ма екен? — Кой, ток емес-тИ.. —Бэле, мынау не? ByMpiH карашы! Жаным-ау, 03i не жеген? Жаца гана жеггп?—деп, айнала карап турьш, Tecinaeri канты керй де:—Эзщ HTinHiHац алганын да бшмепещ гой. Мынау коян жеггп гой!—дей. 220

Абай аздан сон тазыны сез килранды койып, Ерболды баска ецпмеге экетп. Касынан Ж1бермей кеп жур!п, узак сейлес1п, жылы сейлес1п кеп, аулына шакырды. Ерболдын колы бос, жай ауыл кьщырып жур екен. Абайга мейлтше кенщдент ерд1. Осы кездескеннен бастап, Абай Ерболды бес кундей ж!бермей, ез аулында конак en i. Неше алуан ойындар ойнады. Эцпмелер айтысты. Кеш сайын эн салып, узаксауыккурысты. Сол кундер ¡ш!нде Абай ез елендерш де айтты. Ербол ен д т сырласы боп алды. OMipinae алгаш рет осы Ж1птке Абай ез журепнщ сырын ашты. «Тогжанга б4дщр» деп ашты. Ербол осыдан сон барлык Абай айткан елендерд! жаттап ап, жас ж!Г1тт!н жан селемш Гогжанга жетюзбек боп журш KeTri. Арапа айщайсозылгануш кун еткенде, Ербол Ждцебайгакайта кеп, Абайды epiin алып Шыцгыска, Туйееркешке карай тартты. Абайдын жалгыз арманы 6ip рана онашада жуз Kepicin, сейлесу болатын. Сол арманын Ербол апарып, еуел! Тогжаннын жецгесше, Асылбекпц кел!ншег1не айтыпты. Селемге айткан елендёрш айтьш 6epimi. Ол жецге Тогжанмен барьшша сырлас, тату болатын. Obiipiume ел1 кунге кайын cinnici мен езге жМтпц арасыцдадеддал боп кермеген-д1. BipaKмынау жологанда езгеше KepiHirrri. Ербол да сезге жуйр1к, колкасын етюзе ôùieriH отгы, ЖурЫМДЫЖ1Г1Т. Эйтеу1р, сол жецге мен Ербол екеулеп отырып, Тогжанга Абайдьщ бар елещн ecTiprimi де, акырында 6ip жол жуз Kepicyre Kemùpimi. Такат, сабырдан айрылган Абай Туйееркешке кэлайжеткенш ануарган да жок. Ымырт жабыла бере ею ж1пт тау шпнде Ербол аулына кедщ. Юшкене кедей корада Ерболдьщ ез уй!нен баска уй жок екен. Бул кыстау Карауыл суыныц бер жагында. Сутндж корасы e3eHHÍHар жагында 6ip шакырымдай жерде. Мац Te6 eirepi ypin, муржаларынан тутшдер! будактап, карауытып, мол дуниедей боп турган бай ауыл. Иелер1 Абайга араз, бетен ауыл. Онда Кунанбайдыц баласы баруга жол жок. Ocipece, мынау келген сапарынан кастык пен каттылыгын аямайды. Эдшбек, Асылбектер —бул ещрд1Цнамыскер, мыкты Ж1г)тгер1. Олар жау улыныц ниет1н бшсе, елердей ертенед!. Соныц 6epiH есептеген ек1 ж^пт, тун болганша езенн1ц осы жагында калды. 221

Тун келш, уедел1 уакытеткен сон, Ербол мен Абай жаяулап кана аргы жагага етп. Ауыл уйкьща, иттер де тыныш. Мал кораньщ есМн Ербол ептеп ашты да, Абайды туйе коранын )Ш!не енпзт, ез! карангыны сипалап жур!п Kerri. Абай сол карацгыда тапжылмай, тынысын тартып турган шакта, ез журепн!н токтаусыз дурС1Л)н ecrw . Аз уакьггта Ербол кайта кеп, муныц колын алып, сыбырлап: — К,удай берд!! Асылбек бупн уйде жок екен! K.a3ip сонын отауына KÍpeMÍ3¡—дей- Абай акырын селем 6epin, жасаулы отауга к!ргенде, аккуба женге тесек жанында тур екен де, Тогжан жерде керпе уст1нде отыр екен. табалдырыктан терге uieniH жайылган эдем] алаша. Тамныц бар кабыргасы туски13, Ж1бек кшеммен капталыпты. Ак жiбeк шымылдык б т к суйек тесект! жартылай цоршап апты. Абай амандасып токгаганда, сыпайы женге буган жакындап кеп, тымагын алып, бел!Н шешт!. Тогжан алгашкы минуттарда катты кысылып, ете акырын амандасып, езгеше кызарды. Bip кезде оныц жуз4агара бастап, сурланып кетед^ Журек толкыны мен уялу аралас. Барлыгы да лynûi капкан шыншыл канмен 6eTÍHeшыгып, сыр айтып кайтады. Ербол жастар кысылмасын дегендей болып: —Ал мен аргы жагага кайтып, атты ез4рлеп турамын!—дедь Абай ундемей басын изеп, руксат eTri. Жецге де шай eзipлeмeк боп тыска шыкты. Сол кеткеннен кайткан жок. Абай онаша калганда, эуелде катты кысылды. BipaK байкап кэраса, Тогжан, Timi, уялшак. Tirni, H03ÍK, жазыксыз бала Tepi^i. O3Í де басыпда недерin бшмей, сез таба алмай, аса киналган. Енй ойласа, бул калыпта eKeyi ракат кептп зая кып етюзетш Tepi3Ai. Аз уакытТогжанга ише карап отырып: — Тогжан, MCHÍH. сэлемдср4мд4 eciirÍHÍ3 бе? Бар C03ÍM ci3re арналган, ci3ai сагынудан туган сез ей, итгифат кьш елейщз бе?— дей- Тогжан imiHeH«итгифаткылмасам, муньм не?»дегендей. EipaK акырын жымиып кулд! де: — EcirriM, Абай! Элещ тз жаксы екен!—дедь — Мен акьш емес ем! Жалгыз-ак, ci3 MeHi, былтыр 6ip кергеннен-ак, катты толкынга салдыцыз. Содан 6epi 6ip уакыт умыгкан еместн. — Умытпадым дейс!3, 6ipaK содан 6epi 6ip келмейщз гой! 222

—К.айгпп келем? Ел жайын бшмейиз бе? Bip Kepynine3i зар болмады ма? - Рас!—деп, Тогжан кызараTycin, K63ÍHтемендегп де,—(Ззщ мен 6ipKepA¡M. Кеш женекей кердм... байкадыцыз ба, бишейм1н! Абай ¡ш1нен соншалык ырза боп, куана Tycin: - Тогжан! Япырмау, жаксы айттыцыз-ау! Мен сонда: «Токташы, Bip сетке токташы!» дей жаздап, зорга шыдап калып ем. Кермей, керсе де елемей кетп медеп ем. Тогжан, с1зд кайпп умытайын?—деп кеп, Абай Тогжанныцэдем1 аппаккольш усщщы. Тогжан колын тартынкырап, уялды да, ыгысып калды. Осы кеш exi жасты 6ip-6ipiHe соншалык суйнсп, ынтык erri. EKeyi тек жуз кер)суден, сейлесуден баска emôip бетен ттлек ойламастай. Алгаш KepicKemiepi осы болса да, кеп жайларды айтысты. Шын сагынышты, ынтык жандар боп угысты. Тан жакындаган кездетанажецге кайтаоралды. Сол шайжасай бастап,тыскатагы 6ip шыгып кеткенде, Абай Тогжангажакынддп кеп, ундемей гана беинен суйш. Тогжан оттай жанып, кьш-кызыл боп кетчч, ojtcÍ3 гана корганып, Абайдын жузш eKi алаканымен кысьш, кешн шепцщре берд. Карсылыкемес, уялу ejû. Абай кайта умтылып, катты кушакгап кеп, Тогжанды он кезшен узак суйщ турды. Бул сетге Тогжанныц елс!3 карсылыгы да сезмген жок. Ж!пт суйш турганда, Тогжан акырын гана кымсынып, ысгык 6eTÍH Абайдын 6eTÍHe басты, сейтп де тез босап кетп. Абай: —Сеулем!—деп барып, кушагын жаздь[. Осы кезде жецге тыстан кел!п: —Ойпырмай, кэлкам Абай-ай, киын болмаса ип едНСу Tycin KeTimi! Карауыл суы Tycin Keiimi! Атьщ кайда ejû?—дeдi. Ж ецгетц урюп келген хабары мынау куцщц успнде Абайды шошыта алган жок. BipaK Тогжан кысылып, киналып кетп. - Не децЩ? Судан калай етес13, Абай, атыцыз кайда? Бул жакта KañTin каласыз?— деп, суйген досыныц басына тускен киыншылыкды жас кыз соншалык TiKciHin карсы алды. Абай енд! ацгарды. Аты ар жакта, 3Í жалгыз. Карауыл суы тентек. Бул ауылда калуы, Timi, мумюн емес. Ещц бегелсе колга тYceдi. Колга туспесе де, езен бойында тац атысымен кезге тусед1. Ол да оцай емес. О йткет, бул ещрде, ecipece, езен тц бул жагында Абайды дос керер, жакын тартар 6ip жан жок. Осы жайдыацгарып, ecipece, мынадай жаксы кдбыл алган жас ейелдерш каучпке ушыратпайын деп, Абай трч t^MíHín, коштасты да, шыга 6epAi. 22ß

Дел кетер кезде жецге шапан жамылып, ecÎK ашып, алдынан шыга 6epin ей. Абай уйде налган Тогжанныц нольш нысып турып: —Корынпа, Тогжан! Б]рдеце цып етермш! Ал езщ ецщп бар хабарды Ерболдан тос!— дед!.Тогжан Абайдыц омырауына ан саусацтарын салып, жабыгыннырап турып: —Кош, умытпа!—дедi. Сыпайы, майдамтезй жансы жецге Абайды нарануы пораныц iminne жетектеп ап, нанпага екедщ де: — Ал налнам, жер тар, уаныт тыгыз болды. Bipan *плеулес достарыц бар екен1н керд!ц гой. Еске ала жур! Тек мына судан байнап ет! Кош!—дед]. Абай жецгенщ ею нолын напсыра устап турып: — Жецешетай, умытпасын! Олсем де умытпаспын осы жансылыгьшды!—деп ноштасты да, юшкене eciKTi анырын ашып, жай салманпен басып жур:п кетп. Аба ойы жацагы ез1мен ноштаснан газиз жандармен 6ipre болды. Солардыц жуздер! кез алдында. KeKiperi толган нур сеуледей, шектз 6ip нуаныш, анын баньгг тынысы бар. Алдынан натгы гур4ддеп соккан езгеше таснын ecriAin жатса да, оны елемеген. Енд1, MiHe, сол таснынныц насына келд:. Тау езет бузылып, тентек пула су шарасынан шыгыпты. Кейде тас сатырлап, кейде муз купрлеп сусылдай Tycin, жецкинп кет!п жатыр. Жагада 6ipa3 турып, хадщ ацгарды. Жаяу етем деуге болатын емес. Байпаса, тац кыландап атып напты. Озенд1 кулдап селд:р тогай imiHe Kipin, арлы-берл! журш керд!. Табар айла жон. Бегелген сайын тац шапантап атып, айнала айкын KopiHin келед!. Елтурып, тыскэ шыгысымен, мынау езеннщ агысьш кepгeлi келе бастайды. Gcipece, малнорада аз уйынтайтьш улкендер, еркектер алдымен келед!. Суй1нд1к аулыныц мацынан жаяу журген Кунанбай баласын тапса, сезМ ôipey-ан болады. Абай сонда да корыккан жон. Журепн кернеген куаныш 6ip сетке де муны тастап, nayin астына батнан жон. Жас басына эл1 кунге мундай кысылшац хал Tycin кермеген болса да, Абай ез- e3ÍHe гажап болды. Tim i, кеп ЖYpic алып, ысылган н4сщей саспайды, нымсынбайды. Сирек талдыц арасына шала жасырынып, далдалап турып, Ербол кыстауы жанна кез тастады. Байпаса, 6ipey аргы жагадан ербендеп, асыгып келед{ екен. BeTi нисыктау, жогары таман. Абай дауыстап: — Ербол! E-ей, Ербол!—деп ун патты. 224

Кеде жаткдн Ербол екен. Абайра карай колын cijiKin: «бук^ дегендей белп жасады. Абай б^ккан жоп, тосып калды. Кдрауыд суы катгы тасып жатканмен, енс!з болатын. Ербол аргы жагага купку боп, коркып жупрш кедщ. 0 3 Íушыраткандай жаман кысылган екен. Абай шошыды ма деп те киналган. BipaK Абай муныц тусына таман кеп турып, аксия кулд! де: —Ал куткар енд!!Мына Царауыл колга тус1рей1Н деп тур!— де;ц. Ербол жардыц би1к жер1нен 6ip-aK ceKipin, езен жагасына жетп де, Абайга айкайлап: —Сен осы талдыц 1Ш1нде тапжылмай тура тур. K,a3ip келем, корыкпа!—депкайтаженедш. .... . Аздан соц Ербол ез у т т н 6ip деу кызыл erÍ3ÍH MÍHÍnкелд! Абай оныц ат екелмеген{не таццалды. Ербол келд! де, епзд1 камшылап кеп суга туст1. 0 ri3 музды суга баскысы келмей кеп тыртысып eдi, Ербол ырыкка кенбед1. Bip туein алган сон, епз mrepi баса берд4. Су терец емес. BipaK музы бар, агыны катгы. Сол муз бен суга епз мыкты екен. Ыктамай, бет бурмай жай басса да, Lnrepi тура басып кeлeдi. Жагага жакындай бергенде Ербол eriздiц бас жiбiн лактырды. Абай жабыса Tycin, тарт< берд4де, Ербол кдмшылап отырып жиекке шыкты. Жаньш ортага салып, катерге басып, Абайга шын достык керсетш шыкты. Ею eTiriH конышына ш етн су басып кеткен екен. Абай Ерболды кушактай алып: — Эй, ат кайда? Gri3in не? Атпен неге келме^ц?- деп едь — Ат болганда, сенщ атынды екелмед4м. Анау ауыл Ka3ip турады. BÍ3еткенше Kepin койса, кдптап кетед^. Ал e3ÍMÍwbd eлciз байтал. Жене сол курып калгыр, тунде корадан шыгьш, тауга жайылып KeTinTi. Баганадан бегелгетм сол емес пе?—дед1. EKeyi MiHrecin ап, кызыл епзд4кайта бурып eдi. Енд1 кесел кьщыр епз баспай койды. Цатты еуремен жарым сагаттай етп. Барынша капа болган Ербол кызыл епздщ тукым-тукиянын, жетп4с жет! ата-бабасын санап, бокгап-бокгап дщкес1курыды 6ip кезде епзд! тастап, тал ímiHeHбойлап баикдп атырапкдкдрады. Бул уакытта куншыгыс кызарып ап, бар дуние кудщзгщей KepiHeriH болган. Bip Teyipi, ауыл турмаган екен. Ербол мацайды болжап ап, жупре женедщ. ^. Абай азгантай тоскан eдi, 6ip сетте Ербол елдекандай семп кара кек биеге MÍHÍn жетш кeлдi. Абай тацкалды. —Ой, буны кайдан алдыц?

— Ундеме, Сутщцктщ койшысыныц биеа. Мына жерде жайылып жур екен. — Е, койшысы цайтед!? — К,айткен1нде не жумысьщ бар? —Койын кайтед!? Койшысы жаяу калады гой! —Эй, тэЙ1р, койшысы тугш, кутпаны жаяу калсын! С е т жау Польша кдлдырушы ма ем? Не айтьштурсьщ? Кел, мш!—деп, б)р- ак байлады да, Абайды аягынан алып кетер1п, жайдак биеге мшпзд!. Досыныц мьшамшез, мына сезше Абай аса куанып кет!п, патты ырза боп: — Ш!рюн, Ербол! Неткен жаксы ед:ц. Дос жаксысы сен екенс!нгой... Естен кетпес ¡с етпц-ау!—дед!. Сейткенше, Ербол ез1 кызьш епзге м1т п ап, бас ж!бш Абайра устата бер;п: — Абай, сезд: кой, тарт!—дедь Кек бие муз ¡минде пыскырып, толкып, тайганактап отырса да, жыгылмады. Кызыл епз де кара тартып ер!п отырып, аман шыкгы. Ею жас ж пт аррыжагата шыгысымен, епз бен биет коя берд{ де, жарды жагалап бугып отырып, темендеп кепи, б)рталай жер узап барып, кыратка шыкты. Содан Ерболдыц утн е келд{. Кораньщ алдына жете бере, Ербол Суй1нд!к кыстауынын жанында, тебе басына шырып, биесш кездеп журген койшыны корд. — Ой, кек биенщ бупнп енбеп жетед1. Ол койга бупн бармайды. Бупнше койынды жаяу бак!—деп, к ы л ж а к т а й кудц]. Абай уйге К1рген жок. Далада турып, атын ерттетш алды. Ерболмен соншалыкырзалыкрен, шындосша коштастыда, езенд) кулдап, желш жур!п кетт!. 3 Кунанбай келген уакытта елдщ алды кыстаудан ки)3 уйге шырып калган. Эр кыстаудын жанындагы такыр кегалдарда аздаган ак уйлер, коныр уйлер кершепн. Кемтр-шалы бар уйлер тамнан тугел арылып шыкпай, жастар жагы гана тынысы кен юпз уйлер!н кетерген тер:зд1. Жас козы, бота, бузаулар да ел1 кораны жагалайды. Жазгытуры ауыл колдан тулеткендей б:р турл: б1р жас тске, жас ем1рге толы. Эдем: ренд!, елденеше тусп балапан козылар, 226

лакгар куншуакга сеюрт, дамылсыз манырайды. У лтлдек жун, улкен кара кезд! боталар кер1нед1. Жылкы 1Ш1нде узын кулак, буйра жун, суйк1МД1 кулындар кебейген. Ересек тарткан, тез шираган бузаулар да куйрыгын шаншып ап, тынымсыз б езт, орткып ойнайды. Осындай ербш ескен бар жанды, дуние т!рш1Л1кт: датгайды. «Онген, ескен жарастыгы 613», «Жоктыктын барлыкка Ж1берген келгМ б!з» дегендей шачтана жайнайды. Кунанбайдьщею аулыда Жидебайра жиылган. Эр уйде к^кь1р сауылып, жьштыр кара сабалар ертенднкеш курпшдеп, пмипп жататын. -^ Жалгыз Цунанбайдыц ез ауылдары емес, ис! Ыргызбаидын, Топай, Жуантаяктын да кеп ауылдары К,унанбайды зор кошеметпен кдрсы алды. Элденеше кун суйнпн Т1лес1п шапкьмаскан жакындар топ- топ больш К.унанбайгакелед1. Селем берт, конакбольш, кальщ- кэлын жиындарды ез ауылдарына ерпп барып, ертенд-кеш конак кылып жатгы. Биылгь! кыс жайлы боп, жаксы еткен. Сур мол, Пнненге байланган, Кунанбайта сыбагадеп арнаган сем13коилар, жунттай жабарылар, арда емген тайлар да болатын^ Малды арайыннын б1рталайы сондайлардан соиып, к,унан- байды барлык шеше, бейб!шелер1мен, бала-шага, туыскан- дарымен шакырады. . ._ Баласына айткан кеккасканы да сойды. Бул ею кунп соиыс Кунанбайдын ел жиып, ру-руды жакынра, жатка белш, екшеп алуына кажет ед. Бейнег кеш т келгенде алдынан шыккан юм, шь!кпай, куанбай калган юм? Соны айыру уш1Нкерек. Осындай жиында улкенд!-юш1л! рулардыц аткамшер, аксакал, карасакалы араласып жатгы. Анау куздеп еюудайбопкдлганКекше сижты рудыдбасшысы Кэратай, ецщ Кунанбайдынадоынан шырыпбауырына юрш алган. Кунд13-тутт!зес!айрылмайды. ^_ Кешелер айдалды, жен'лд!, улыктык, бекпктен аирыддь деген Кунанбай, енд! осы аман келклнщ eзiмeн, старшын боп келу1мен бурынгы лакапты жалганга шыгарган. Сол жаймен катар Мырзахандар айтыпкелген ершк ертепс! де бул ен1рдн жас баласынадейн тугел жетп. Соньщ бертщ успне мьшадайкел-кес!р конакасы, узакжиын, жагалайсо^шмпкат^ аксарбас, кеккаскдлар кур тана кел!с куанышыемес. Бунын чпщде шеп жию, батамен табысу, ыдыраганды кайта куру, курсауын бупндеу - кыскасы, мерейт тары аспандатып асыру бар. 227

Осындай сыртка айбын, шже медеу болгантойлар жартыайдай айыкдады. Бул кезде ел-елд]ц 6epi де кыстауларынан кеш1п кектемге, ойга карай жецюлген. Енд1-енд! гана ауьш-ауылдар арасы кузектеп сиякды кашыктанкырап, бытырай кона бастаган. Кунде уй!лт баса ôeperiH сэлемил конактар да саябырлады. Сол кезде Кунанбай уй imiHe, бала-шагасына емш-ертн тиетш болды. OpTeHHiHбауырына конып отырган Улжан аулына К,унанбай eKi-уш кундей конактады. Кункен)н аулыда осы арада жакын ей. Абай осы кундерде байкады — экесшщ сакал, шашындагы ак кебей1П, бет!Н)ц еж)мдер! де молая тускен екен. Улжан уй!Н1н туст1 пне Кунке, Кудайберд^ Айгыздар да жиылып отыр ед]. К,унанбай Зереге карал отырып, осы барлык туысына арнап аз сез айтты. Онысы —узак жолда кец!Л!не кеп кедген муц-уайымньщ у лк е т ед). К,унанбай ез басыньщ жалгыздыгын осы жолы катты ангарыпты. Ага, ¡щде cepiKKe жарар медеу жок. Баланы ойласа, 6epi де жас. Жене б:р ек!нген! —кеп баланы уйленйрш, немере суйетчн шагына жетседе, сол кызыкты езше-ез1 ipxin, кешендеттп Kerni. Енй, ceñTin, балаларынын кызыгын кермек. Буган Зере бастаган бар шеше куаныш айтканнан баска, тук карсылык б1дщрген жок. Кызык керу дегентц белпс1 не, арты не? Ол —ер жеткен балаларды уйленйру, содан epi немере сую. Толып жаткан шекс!з бацыт сиякты елестейй. Эцпме арасында Кунанбай: «Осы жолы кудайдан сонгы куатым кудаларым болды. Адал достыкты, шын бей!лд1 солардан керд!м^ деген. Атап айткандары: Алшынбай, TiHi6eK. Онан соц Тобыкгы ¡цпнде, тергеуге кеттп бара жаткан жолында, Тасболат руыныц ¡Ш1нде Байтас басынан катты Т1леулеспк Kepirni. Бурын уй iuiiHe мед[м емес ед!. 0 3 i сол сапарда жалгыз байлаган байлауын бщщрй. Байтастьщ жас кызы бар екен. Соны Оспанга айттырмак бопты. Сейип, тентек Оспанга Байтастьщ Еркежан деген кызы калындык боп аталыпты. Yñ inii, ecipece, шешелер кулш, мез боп, Оспанньщ аягына тусау тускетн ез1не есттрту, тус!НД1ру жайын ойлап кул!скен-д]. Осы байлаумен катар К,унанбай енд1 Улжанньщ баска eKi баласы туралы да жаналык айтты. Оныц 6ipeyi — Текежан туралы. Былтыр урын барып келген Текежан енй осы жакында уйленбек. К,айны болса, бар малын алган. Енд! necinc созады? Соныц отауы туссш. Ек1нш1, ecipece, осы отырган барлык уй iuiiHe шынымен улкен кам болатын нерсе —Абайды кайындату. 228

К,унанбай осы жолы Алшынбаймен уеделес4п кел1п*п. Осы кектемге байласыпты. Рас, езге куданын бер1нен жолы белек —Алшынбай. Оныц улкен достыгынан баска, e 3i Аррынра белпл1 К,азыбек^ Тшешшнщ Алшынбайы. Бул атыраптагы казакгьщ одан улкен аруагы жок- Сондай ауылга бала кайындату, ecipece, урын Ж1беру осал нам емес. Мал-дуниетц барлыгынан да кеп улес, мол шыгын шыгару керек деген сез. EipaK К,унанбайдыц бул байлауын да шешелер ак \"плеумен кабыл алды. Тек Зере рана: —Ел жайлаура шыгып, арка-басы кещген сон барган лайьщ болмаушы ма ед1?—деп ед1. Оган К,унанбай: — Оныц рас-ау, 6ipaK Алшынбайдын жазгы жайлауы ары шалкып, узап кетед). Бару, келудщ жолы алыстап, мойны кашыкгаран сон, жур!с ауыр болады. Айдаган мал да куйзелш жетед. Кдйындата баратын улкендер бар, оранда ауыр. Жене кыс жаксы бопты, мал тойынтам дейин емес, ажарлы мал осы кунде де бар. Ендеше, кудай буйырса, осы 6ip бесп-алтьшы кун iiuime камданындарда, сапар шепндер. Озщ барасыцрой. Терюнще езщ бастап бар баланды!—деп Улжанга буйырды. Улжан буны да жаксы кабыл алды. Осы ецпме шыккан соц, уй imimn барлык Keneci, акыл, меслихаты сол Алшынбай аулына уялмай, орнына сай гып бару турасында болды. Байларан байлауын кеп ыррап, кеп кепс1те бермейт1н Кунанбай сол жерде баратын Kicínep жайын, апаратын аякты мал, жыртыс жайын, акша, бул, кумю казына жайын Kecin-Kecin ез1 айта бастады. Уй iuiÍHÍHбул жендеп сездер! калай да болса, аз болран жок, узак болган. Ойткет, жыртыс болсын, тольш жаткан ырым, ùiy болсын, барлырын да осы арада 6ip сейлескен соц, екшеп ашып алысу керек. Улжан соныц 6epiH атап айтып, аныкгаи бастаран. Баратынкарамаддыайгканда: жеттс жьшкы, отызтуйеатадды. Кунанбайдыц куласы мен жирен! деп, журт ацыз кыла беред1. Алшынбай аулынанаярыжок Сол себеггпжылкыныцшдне6ipкула айрыр, 6ip жирен айгырдын yñipi KipciH. Басы сол болсын дескен. Осыдан аргы ужен эз!рл!кт! т!лейт1н —жыртыстыц бул-матасы. Огандел осы тунде Семей каласына Ызгутты мен Цудайберд журетш болды. К,алада Tini6eKnen акьшдасып отырып, терт куннен калмай, барды альт, кайта жетуге буйрык болды. 229

Улкендердщ осындай кецестер!нде бала атаулыдан жалгыз К,удайберд1 рана барды. Озге балалар кей!н еатп. Эркайсысы ез басына арналган байлауды эр турл) карсы алран. Оспанга Айгыз бен Ызгутты екеу1 кел4п отырып: —Саган калындык айттырдык!—дегенде, ол басында укпай кальш, кайтасурап: — Кдпындык деген не? К,атын ба?—дед!. Ызгутты буган угындырып кеп, калай керетттн сураганда, Оспан бегелместен: —Е, алам... екел! Маган катын... керек!—дед1. Абай езше арналган хабарды унс!з гана ацырып турып тындады. 1ш1 аса бip суык нэрсеге какгыккандай, *пкс1н!п калды. Сол сэтте Тогжан ес!не тусш, оныц алдында кылмыс жасагалы тургандай сез1!нп ед!. Абайга жана хабарды айткрн шешес1 болатын. Улжан баласыныц мына п1шМн жактырмады. Б1рак шпнен: —Уялганы шыгар,—деп байлаган. Абай б1рнеше кун кдтты толганып, жапа-жалгыз ойланып журд:. К,алыцдьщдеген мунда бар. Сол сиякты айттырган куйеу Тогжанда да бар. Кдйындамай, уйленбей калу мумюн емес. Ата мен ананыцэм!ршде. Бармаймындеп айтарлык сылтауы жок Бар журек, бар киялы Тогжанмен туысып турса да, мынау тусауга кенбеске шара жок. Осындай ¡пй б!р жакга, сырты б1р куйде болган, аса б!р киын, енжар куйде Абай кайнына аттанды. 230

ОРДЕ 1 Кудасыныц аулына Улжан отыз шакты юс1мен келген. Алшынбай булар келер кдрсацга, кец сулы, кец б1р жазыкка кеп конганекен. Кдзыбектщезшентараганауылдар, кериптуыскэцпэры бар —барлыгы кцрык шамалы ауыл осы жерге c^pece коныпты. Конак келет1н болгандыктан, бул елке биелерш де жылдагыдан ерте байлапты. Дярпы бойынша Улжан бастаган улкендер куданыц аульша куйеулерден б1ртуспк бурын кел1п тусп. Улжан цасына ейелден Каликаны, кутуш! кел!ншек Катшаны алган ед. Еркектерд1Ц улкен! — каз:рп бас куда - Ызгутгы. Содан баска елденеше аксакал, ении ж)птгер, атшылар бар. Абайдыц касындагы жас ж1Г[ттср саны он ею. Муныц кепш1Л1Г1 Ыргызбайдыц жастары жене кулд!рп Мырзахан, атшабар Жумагул. Жакын туысканнан Текежан бар. Осы топка Абай ез! шакырып, Ерболды косып алган. Жет1-сег:з кунд!к жол бойында Абай мен Ербол унем1 жубы жазылмай, б1рге болган. Улжан Алшынбайшкше кеп казына екелд1. Келген жылкы, туйеден баска, жыртыстын бул-матасыньщ ез! ею улкен атанга артылып келш ед. Онын !Ш1нде кел!нге жасау пплетш батсайы, макдал, манат, дурия, шаги белек салынган. Б1рер сандык осы кымбатгарга толы болса, езге тецдер1 куда-кудагилар сыбагасы. Шапан, камзол, кейлек, шаршы. Жене толып жаткдн ырымдар бойынша теленет1н сый-сыяпат. Кальщмал басы Алшынбайдьщ ез!не арналган кесек кум!с — бес!к жамбы. Бул 1лу деп атальш ед1. Ею жакка да мел)м, ¡лу — кттке орай. Осьщан он жыл бурьш Алшынбай аулына Кунанбай кеп куда тус1п, Дщдеш Абайга айттыргануакьпта, бас куда Кунанбайгак т т деп, Алшынбай аулы кум1с тарткан. Ол кум!спц аты —тайтуяк, мьшабес!кжамбьщанюин ед). Тегщде, есептесшкелсе, едетбойын­ ша, шу мен ки!т кун жагынан карайлас болатын. Б1рак Кунанбай оны есептемей, Алшынбайга ез бергентщ дел езш Ж1бермепт1. Куда, кудаги келген кун: тунде-ак барлык кец жазык сый кудалардын кдндайлык мырзалыкпен келген1н бшш калган. Сол туннщ езщде Алшынбайдьщ барды аямай, мырзалыкка мьгрзалык 231

орай erin KecûieTÎHi мэл)м болган. Кудаги мен куйеулерге арналып уш улкен аппак уй онашарак Tiriлген екен. Сол уйлерд!н конакасысы: кысырдьщ ceMÍ3 тайынан, кунан пой, ту койлардан, уй!ткен марцадан басталды. Алшьшбай Улжан отырган уйд!ц eciriH аштырып, тыска сем13 асау пула тайды келденец устап турып, конакгардан бата тшетп. Абайлар Алшынбай аулынын, тусына 6ip шакырымдай жер калганда иipiлe тоцтасты. Енд! тобынын imiHeH Текежан, Мырзахан сиякты жасы улкетрек жолдастар белшш, хабар айта Kerri. Абай мен Ербол жене уш ж т т аггарынан Tycin, карсы алушы цыз-кел!ншектерд) тосып калды. Осыдан осьшай толып жаткан куйеу дестур! басталатынын мойынга алып Абай Ерболга: —Осы уйлену деген ата-анагада, жастардыц езше де куаныш кой. Солай емес пе? Ал ендеше, сол кызыгына жеткенше куйеу мен калындыкгын жолына ырым-жырым, едет-дестур деп неше алуан кубыжыкгар коятыны Heci?— дед!. Ербол буган кулд1. —Рас айтасын, кубыжык екет рас. Дэл осы каз!р юм келед!? Кацдай асау жецгелер екен, не буйырар екен деп, менде уркектеп турмын! Куйеу касында калган ж!пттердщ 6ipi —Жумагул атшабар. Ол 03Îэлдекашан уйленген. Мундай киындыкгыц талайын кер т еткен. Абай мен Ербол жол керген 6ipey керек деп, муны ылги басшы боп отыруга лайыкгап, ез кастарында устайтын боп ед1. Жумагул ауыл жакка карай Tycin: — &ni тура тур, басында ук1Н жок деп кигылык салады! Тымагынды K03ine кимесен, жактан да урады. Екеущ бе! Ербол екеущ талай кукайды KepeciH. Не кыласьщ, тек усына бер! Баска ую тагу —бар куйеудщ эдеп. Ол гана емес, кызыл манат шапан мен би:к екше eTÍKKHin, елден ерекше узын тебе тымакка YKÍ тагып алу бул eHipAÍH бар KyñeyiHe жол болатын. Абайга ауылдан шыгар жерде Зере, айгыз сондай ки1мдерд! эз!рлет!Пусынган-ды. Kepi еже еншетцде Абайдьщдегенше кене берсе де, бул туста ырык бермей, катты буйрык еткен: —Ата-бабан,жолыосы! Барган &шцceHiюнэламайды. «Экес! — куйеу, nieineci кдлындыкболмаган ба?»деп 6i3ai мшейщ. Ки!—деп, дел аттанар жерде Абайга жацагы куйеу юпмшщ 6epiH кипзд!. Абай сол куш езшщ езгеше кдлпьшбаксы-кушнаиггай керген. Оз ауылдарынан шыгысымен, Улжанга кеп: —Япырау, мен куйеу болсам, Бошанга куйеум1н, Тобыкгыга, таракгыга куйеу емес ем гой. Жоддагы елдщ берте мен куйеудеп, 232

жыццы Kiciiue жар шакыратьшым не? Руксат ет!Ц13, барар жерде кией!н, Э31рше ез ки1м1ммен барам!—деген. Улжан муныTepic керседе, кенген-д. Сол Абай жацагыбаксы мен салга уксататын куйеу KHÎMiH эл! кимеген. Y к)Л1 тымак, Кызыл шапан коржында. Жумагулдын жацагы айтканы сол. Арнаулы KHiMAÍ кимегенге ол ез1 ырза емес-Ti. Енд1 Абайдын сескенгенш эбден тус1нген Жумагул тагы 6ip уакыт: —«Курсаулы жаудан корыкпаган журепм, кдйынга барганда жецгелерден корыкты* деп Барак айтканы кайда? Коркарын коркарсьщ! BipaK, eñTeyip, туб1 кайыр. MeHÍHбм сптм сол-ак,— деп, Абайларды кулд1р!п алды. Ербол бугаи бурын айткан тшепн кайта айтып: —Эйтеу1р, кай жерде теж1м ету керек, кай уакьптатуру керек, кай уакытга тымакты кезден алып, кен отыруга болады, 6epiH ез1Найтып отыр!—деп eiinin тур. Абай Ерболдыц енд1 баскаша м1ндетке ауысканына карап, ойланып калды. Бупн Абаймен 6ipre куйеу етеин тар eciK, тас босаганыц 6epiH бул да еткел) тур. Соган бар ынтасымен кеткен. Tinii, Абай ойламаган жайдын бэрш де Абай уипн бул ойлайды. Мунысы да достыгы. Абайга бар ынтамен бершгеш. EipaKмынау Ербол мен анадагы Ербол кайда? Бул каз1р eKi KÍci сияктанып барады. Сонда кайсысы ыстык? Кайсысы кымбат? Дел осы кешке шейш Абайга тандатса, анау Ербол, кызыл eri3¡He Mirnn, таскьш Судан Абай уннн erin келген Ербол аспанда тургандай жогары. Осы жолга ере шыккан кун1 Ербол Абайга аса 6ip езгеше селем екелд1. Тогжан муныц Абай кайнына 6ipre баратынын eciiin отырьш: —Ай баткандай кылды да, адастырып кетп гой! BípaK сонда да жолы болсын! Жаксы кызык KepciH, селем айт!— депт! те, Ербол кете бергенде орамалымен кез1н басып, жылап капты. Осыны ес!ткел{ Абай жол бойында 6ip сейле алмады. Оз!н 6ip буйрык куып, ер1кс!ЗД]к екеле жаткандай керет!н. Осын- дай куйлерде куйеулер тосып турганда 6ip шакта сам жактан кулк1 ест!лд!. Эйелдер кулк!С1. Келес1 секундта кеп шолпыныц шылдыры да жетп. Куйеу алдынан шыккан кыз-келшшек екен. Калын топ. А к жаулыкты кел1ншектер, ук1Л! кемшат 6epÍKTi кыздар кер1нд1. Айнала жуг]рген балалар да кеп. Абайлар топталып тур. Жакындай бергенде кел!ншектерд!Н алдьщгы катарында, орта тусында келе жаткан б!реулер:: 233

—Абай пайсы? — Куйеу пайсы бул! —Бершщ KHÍMÍ б^рдей Heci!Куйеуше неге кюнбеген?—дест, жакындап пеп, амандаса бастады. Абай жандгы ундерй еспгенде, сескетп, пысьмып падлы. End 6ipa3 бойын жинап, кул!п: —Кэйсымызды уйарасыз, сонымыз Абай болсын!—дед. Келш- шекгеркудщде, Абайпыцезмдалтаньщы. BipaniaHHcana6ipкелшшек: —Цой, шырагым! Тобыпты тымагын аулында киерсщ. BÍ3jun аулымызда куйеу тымагымен жур!—деп буйрып берд]. Осы жайды пулю crin, калжындай бастаган келтшек куйеу KHÍMÍH ¡здеп, сурау салды. Жумагул шыдамады. Атынын, канжыгасынан норжынын шеш!п алып: —Бесе, кидесем 6ip кенбейд!. Ал, м!не, уйрет!п алындар! Бар KHiMÍ мына мен]ц панжыгамда,—деп, кел!ншептерге берд1. Осы кезде келшшектерге epin келген балалар, куйеу жМттердщ аттарына екщен, уштен MÎHrecin ап, шаба-шаба женелют!. Абайдын мш гет — ап жал, сары жорга ат. «Куйеу атымен пул тасы» дейт]н едет бойынша, енд! ап жал аттын кез1 ашьшмайтыны мел1м. — Оз1 жорга гой! —Ойбай, ракдт епен!—деп, MÎHrecin алган уш бала сопгырып, тайпалта женелген. Алшынбай аульша куйеулер мен барлыпныз- пел1ншек жаяулап пелд!. Куйеуге арналган уй езге уйлерденде ерекше, шатырдай аппап епен. ТпИнпежук, сандын пеп емес. Кен болсындеп бос нойыпты. Eipanуйти керегелер1 пер!нбейщ. Уыкгьщпарынашейн жагалай тутылган ылги су жаца Ж1бекюлем. Ашыптусп бояулары да, усап шебер ернектер! де уйд!ц imiHe нызыл-жасыл KepiK 6epin тур. EciKTeH терге шеЖн жайылган такыр алаша, манат, манпалмен оюлап сырган улкен-улкен сырмакгар. Сонынуспцде пабат-пабат жаца керпе, пестел! жастыкгар. Улкен буйымынан — он жапта едем1 суйеп тесеп тур. Он бес натардай ж4бек кемкерудщ успне пус-тесек, улкен ап жастыктар, шаги перпелер жиналыпты. Кекш!л-пызгьи1т ещ бар Ш1лтер1 шымылдып 6 nin тесеитщ жогаргы жагын перделеп тур. Абай осы тесекпц алдына кеп отырганда, ею жагынан Ербол- дар отырганжок Баддыдоар, пурбыкызаар, кайын бикелеротырды. Солардан жогары таман Ербол, Жумагулдар орналасты. Олар да б1рьщгай екшел1п калмаган. Орталарына улпен сыргалы, пемшат 6epiKT¡ пекселеу ныздар араласып отырыскэн екен. 234

Куйеулер осылайша орналаса бергенде, жанагы б:рге келген кeлiншeктiц ушеу! ю р т кеп: —Шымылдык, шымылдыктус!р!—десп. Абай кдсындагы аккуба кыз атып турып, атлас шымылдыкты сусылдатып тус!рт жберд!. Сейткенше, елп кел1ншектер ес!кп шалкасынан ашып: — Клрйцз, юр!Ц1здер!—деп, тыска дауыс берд де, куйеулер жакка карап.—Ал, балалар! Улкендер! Енелерщ келедИ—дед1. Абай, Ербол, Жумагул жене кастарындагы бар кыздар орындарынан лезде турысты. Шымылдык тус!рул4. Уй ¡Ш1не уш улкен эйел к:рд1. Ортадагысы Абайдын улкен енес1 —Алшынбайдыц ейел1, сем!3, кара бэйб!ше. Кдсындагы орта жаста, ак сары ейел — Абайдьщ ез енес!. Тусштщ катыны. — Ал, шешелер, кер1мдж! —Кер1мд1к, кеж ! — Болмаса, балаларынды керсетпейм!3, бет! уялады!—деп, алгашкы келген кел!ншектер кулген бойларыцда, шымыддыкгьщ шет!н устады. —Алындар! Кер4мд1к сендержю. Б1рак б1зге баламыздыц жу- 31]{керсет!ндер, алындар!—деп, улкен бэйбше колына шашуын алды. Сол сетте атлас шымылдык шалкия ашылды. Куйеулер бул кезде темен И1л!п, тeжiм кып тур екен. Улкен бэйб!ше: — Ом1р-жасыц узак болсын! Алдыннан жарылгасын, кэра- гым!—деп шашуын шашты. Лактырраны б1р табак ер1к, м етз, кемпит. Эздер! осы ауылдыц балалары болгандыктан тлм ей, Абайларра куле карап турран кыздар шашуды теруге тап берйт. Кул1сш, таласып алып жатыр. —Кадамыц кутты болсын! Кызыгыц узак болсьш, карагым, Абай!— деп, Абайдын ез енес: де 11леуш айтгы. KYйeyлepдiн жауап айтуы шарт емес. Олар ундемей, сызылып кдна тур. Сол кезде ею ене жакындап кеп Абайдынбетшен суцщде, кеп бегелмей шь1гып кетп. Абай бул кеште езшщ езгеше хал1не уйрене алмай, катты кысылумен болды. Узьж тьмакта кезше тусш, терлетш, мазасын кет1р1п отыр. Эс!ресе, киыны: келген мен кеткен де, ес1ктен карагандарда, жабыктан сыгалагандарда, мынау жагалай отырган кцз-келшшек те кайта-кайта Абайга карасып, кездер!н алмайды. — Куйеу кер!кт! ме екен? 233

— Баламызга сай ма екен? —Крйгппотыр екен?—деген, ылги 6ip бетен, кадалгыш кездер. )KiriTTi Ж1Г!Т емес, кел1Н еткендей, елден ала бетен ки!м ки!нд)р1п койып, келденец тартып: «Mine, мынаны кернщер!» деген сиякгы. Куйеулер yñi аз отырып шай ¡шкенше оншалык жазылып, жадыраса алмады. Жумагул, Ерболдар уй ¡ш!не тугел жетет!н калжыц, эзш айтпай, тек езд!-ез касындагы кыздармен гана ацырын, сыпайы турде тш катысып отыр. Абай багана уйге юргеннен 6epi, e3ÍHÍH жогаргы жагында отырган ею-уш сэнд!, суду цыздардыц nimiHÍHe кез салып, 6ip нерсеге кайран бодды. Бул цыздардыц nimim соншалык аппак, 6eTTepiHin ушы да дымырак ашык Кызыл ренден!п тур. Абай бул жакгын эдеттн б!лмеунн ей. Кдркаралы манындагы Бошанныц ер жеткен кыздары 6e*rrepine опа-далап жагатын. Шайдан кей1Нкуйеулер уйне Текежан, Мырзахан сиякгы, багана бел!н1п кеткен улкен4рек Ж!пттер келд[. Солармен 6ipre эншшер, сауыкшы жоддастар жене осы ауылдьщ ез жастары да коршалай кеп калды. Уй 1Ш! бул топтар кел)С1мен куле жайнап, даурыга кебейп, e3ÍAi, KYЛKÍC) молйып, жанданып кетт1. Куйеуд! коршаган кыз-кел1ншекте сан жок. BipaK осындай шат-шадымандуманньщтал ортасында боларлык Kici —кдлындык бодса, Д1лде бодса, ол ел) кертбед!. Абайдьщ бул KeAici: урын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде ес)к кере келу, кол устау деп те аталады. Ец алгашкы кел1с осы. Эзге кел1стердей емес, куйеу бул жолы алгашкы кундерде талай нерсеге кещцге бшу керек. Сол езгешел1кт!Ц улкен1 — калындьщгы оцай керсетпеу. Exi жактан табыскан ата-ана еуел! осы келуд)Н улкен тойын жасау керек. Той онай емес. Кеп киын каммен, асыкпай ¡стелей- Сол тойды н артынан барып кана кол устау кеш! болады. Сейпп, Абай алгашкы кун гана емес, тагы ею кун еткенше де ез калындыгы кандай екен)н, KÍMекенш кере алган жок, бшген жок. Булар келген куннщ ертещнде Ербол гана барып, Дщдега амандасып, жузKepicinкайпы. Кдлындыщъщтусш, отырысынЕрбол айткысы кеп ей. Ол ез1Дщденщ ажарьшакдтты ырза боп, суйонш келген. EipaKАбай айткызбады. Сезй баска жакка бурьш кетп. Жастарды кутпрген той Абайлар келген сон унпннп кунде болады. Бул кун1 Абай отырган уйге кел1п кеткен катындардын саны айтып бодгысыз мол ед). Тацертеннен 6epi елденеше топ 236

бэйб1шелер, кыз-кел1ншектер, урыскак, тентек жецгелер етп. EepiHe сызылып сэлем етуге Жумагул мен Ербол жалыккан жок. Абайды унем1 кайта-кайта: — Ал, тур! — Ал, кел!п калды! — Ойбай, ана юсшерд кара!—деп, ылги урютш тургызьш, теж!м етюзумен болды. Куйеу уй! бул кум узщкйз шыркаган эн, мэз-мейрам култ, дамьшсыз шашу. Токтамай экел)н!п жаткдн кымыз, шай, жиюсыз дастаркан болатын. Мезпл туске такай 6epin, жастар еттерш жеп болтан кезде; тыстан: —Той !Той басталды! —Атка атка конындар!—дескен ундер кедщ. Абай мен барлык осы уйдеп еркектер тыска шыгысты Куйеулердц аттары тепе ерттеул^ кермеде екен. Ат усп ойын- сауыкгы кеп журтпен 6ipre кору уш!н куйеуге де руксат етшетж Цыз-кел1ншектер ауылда калып, Абай ез жолдастарымен он-он бес Kici боп белек аттанып, эрл!-берл! журген калыц топтан окщауырак шырысты. Куйеулер мен кудаларжаты ерте сайланып, ертеатгантанекен. Абай Алшынбай аулынан сырткарырак шыга 6epin, Ерболмен 6ipre онашарак токтап, мьшау кен жазыктагы ауылдардьщ конак куткен KepiHiciH тамаша кьищы. Бул той, Алшынбайдыц улкен той етем деген 6ip мерекес1 екен. Жиылтан конактардын аттары топ-топ. YRipiM-yMpiM кара Henipбоп кершеш. Жалтыз сол аттардьщез<де 6ip кос жылкыдай. Ocipece, улкен белri—тойга *пплген уйлер. Солар саны елу-алпые. Алшынбай аулынан 6 ip шакырымдай жогары, калын кек шалгынньщ ортасына узыннан-узак ек: катар боп Tirùiimi. Ас nicipreH жер ол уйлердщ манында емес, жана Абайлар шыккан ауылдын шет1нде. K,a3ip сол ас басынан анау алыстагы конак уйлерге карай кутушшер жосылып жатыр. Кутупйнщ 6epi де ат уст1нде. Бастарын ак шытпен керте байлап алтан аспазшылар жиырма шакгы ж!пт. Bip езгеше салтанаты —осы жтттердщ 6epi де жорга MiHimi. Аттары кан сорпа болтан, еншен желкайыктай жылмандаган жараулар. Сол жиырма Kici кутуин конак уйлерге карай Алшынбай аулынан агыза женел!се.щ. К,олдарынакос табак алтан жтттер, пзпндерш ауыздарына Ticren алыпты. Артгарында егде тарткан жай шапкыншы сиякты улкен кутушшер бар. 237

Олар табакшылардын атьш камшылап айдап, куып отырады. Ыцгайлы, шапшац табакшылар ат устшен кес!л^п кеп, табактарыньщ сорпа-туздыгын текпестен усынып, конак уйлердщ алды-алдына тура-тура калысады. Уй аддында турган нагыз кутуш1 аксакал, карасакалдар сол табакгарды шапшац алып, уй ¡айне cyHriiin жатыр. Сейт1П, кдзаннан жаца тускен ет, 6ip колдан 6ip колга лып- лып crin, салкынцамай, тоцазымай лезде жет!П тур. К,онак уйлер дарды бойынша кеп жед1. Сол уйлер мен ас уй арасында жиырма табакшы 6 ip емес, ек1 емес, талай рет жоргаларын асыга тайпалткан едь Бул сыйдыц басы Абайлар тыска шыкрай турып басталса, emi булар тьюта кеп уацыт тосып турган кезде де аякталмай, б1тпей жатты. Конак уйлердщ 1ш1нде, ер жерге орнатылган ем!31ктеген сабаларды бурап бодып, жацагы табакгарды кургаткан кезде гана тойшы халык аттарына м!не бастады. Тыстагы ойын: ат шабыс, кекпар, серке тарту, тенге алу, балуан KypecTipy —баршасы да осы кун1 болды. Ойын бМп, кун бата таркар кезде, Алшынбайдыц тойынан кайткан кершер: —Той той-ак болды ! —Экелген калыцмалына сай Алшынбай да кел-KOcip кылды! —Куйеу келген тойдел 6ip астай болды, не кылдейсщ?- десш, макгасып кайткдн. Осы кун! кешке Абай ец алгаш рет калындыгын керд). Куйеудщ ушне бул кешге халыксыймай, кернеп кеткен. Kß3ip мунда Алшынбай, Улжан, Ызгутгы бастаган ек1 жактыц ул- кендер!, бас кудалары лык толы. Абайлардыц алдына шымылдык Tycipùiin, улкендерден жастар жагын белш тур. Уй imimte сейлесе де, кулсе де, ашык ун кататын сол тердеп улкендер. шымылдык iuuinne тек сыбыр мен акырын кулю гана бар. Онда да ез аулына ер кт кыздар кулед1. Осы жаймен 6ipa3 отырган сон, eciK жакта улкен козгалыс басталды. Bocafara жакын отырган кел!ншектер турегел1п, шымылдыкгы ес1кке карай созып турган уакытта, чыстан 6ip топ кыздар юрД1. Солардьщ ортасында басына кызыл ж]бек шапан жамылган, бет1н тугел буркеп алган калындык бар. АбайларДщденщбойынганакерд. Од Ke6iciHшешшжатканда сырт сымбаты талдырмаш, 6ipaK аса сунуак бойлы, б т к кер1нд). Абайдьщ теменг1 жагынан орын босатылган-ды. Кдпындык осы apara келш, шапанын басьшан алмай, куйеуге азырак сырт 6epinKipen, кырындау отырды. 238

Абай амандасармыздеп ойлап ед!. Кэлындыкбеинбурганжок, Сондыкган eKeyi амандасада алмады. Дщде келю!мен ас жасальт, тер де, шымьщдыкМиде ас жед1. EipaKкуйеу мен калындыккеп демтаткан жок. Сол астыцартъшан терде отырган, Tyci Абайга кер1нбейт]н 6ip молда неке окыды. Суык су куйган 6ip кесе тердеп журтты жагалап кеп, Абайга усынылды. Абай урттады да, Д1лдэга берд}. Осыньщ артынан ею жецге акырьш кул1С1П кеп, Абай мен Дщценщ алдына карсы отырып, екеушщ де он колдарын альш, 6ipÍHe-6ipÍH устатгырды. EKÍ колдыц арасында 6 ip кабат сусылдаган Ж1бек жур. Сол аркылы устатады екен. Абай Дщценщ Ж!щшке саусактарын кеб:рек устап кап ед1. Алдында отырган 6ip жецге акырын мыекылдап, Абайдыц колын тарта 6epin: —Токта, жабысып капсыц гой! Eepi кел! Шаш сипа!—дедь Жакын отырган кыздар кулш Ж1берд. Жецге Абайдьщ колын ез: кетерш апарып, Дщцетц аркдсындагы кос бурымынатипзд). Эл! де Абай колыныц астында жацагы Ж1бек жур. Сол Ж1бекпен Абай 6ip-eKi рет сипап етт1. Кол устату, ша сипату деген атакты ырымдар осы. Шаш сипардыц алдында куйеу жацтан 6epineTÍH улкен сыйы болады. Жацагы Абайды мыекылдаган ашык жецге сол шаш сипарды Улжаннан 6ip сыбага гьш алган екен. Некекияр мен той салтыныц 6epi еткен соц, улкендер Teric дауыстап бата кылысты да, жалпыга айткандай боп: —Кайырлы болсын! — Узак кызык болсьш! —К,утгы, кутты болсын!—десп. Шымьщдыкаркцль: Абай мен Дщдега айткан ата-ананьщ ттлектер! ед1. Осыдан соц барлык улкендер кауырт кетер!л!п, шыгып Keni. Олардьщ артында 1рюл1п калган жастар да, бул кеште кеп отырмай, ерте тарасты. Куйеу, калындыкты оцаша калдырудыц камы сиякты. Абай ел: кунге Д)лдемен lin катыскан жок Eip-6ipÍHÍHжуз- дер!н де жаксылап кер!скен жок. Жалгыз-ак, еиктен кел!п, шымьщдык imiHe Kipin, Абай касына отыра берерде ганаДщце ез беин ашпай, Абайды сыгалап Kepin калган. Онда да ôip-ак сетке керген. Уй imi сейме бере, жацагы шаш сипарды алган жецге Абайга: — Же, ецщ 6Í3 тесек жайлаймыз. Сен 6ipa3 тыска шыгып, сейщ т кел!—дед!. 239

Абайга бул сез, 6ip турл1 турпщей тиген катты турпайылык сиякты xepimi. EipaK бегелген жок, атып турып, тыска шыгып ке-rri. Уй манынан барлык журт арылыпты. Куйеу жолдасы Ерболдар да кетш капты. Абай жалгыз. Тун жарык емес, булты бар ма, тастай карангы екен. Куйеу Ж1пт жапа-жалгыз аяндап, узанкырап бара жатты. Дщде да жолдас кыздарынан арылган. Жанагы ею жецгемен 6ipre калган ед1. Оны 6ip женгес: epiin, белек шыгып кетп де, ек!нш1 женге улкен тесекп бузып, шымылдыцты Tycipin, орын сайлай бастады. Д1лден1 ерчп шыккан ен жакын жен.гсс1н1Ц6ipi болатын. Ол калындыкты кушактап ап: - Ал, еркем, куйеу калай екен? Унаттын ба?—деп сурады. Жппе кымсынган жок: - Кайдан б1лей!н? Bip жуан кара рой!- деп, ап-ашык комсьшгандай сейлед. - Кой, байкамарансынрой. Караторыныцэдем!а рой!-деп, женгес! жубаныш айтгы. Жалрыз кеткен Абайдын кецЫ каз!рде 6ip турл! енжар. Журепн елдекандай peHim, eKiHini баскандай. Озжен-ез! суык тартып, сулык Tycin, жудендеп барады. Барлык осы куйеулж жайын лезде каита шолып етп. Мол дуниемен, салтанат, некермен куда, куйеу боп кел4сп. Муцдаддко- накасы, купм, той-жиьт, сэн-салтанатолкы емес. бншенынтымак. Мол тшек, жагалайбата. Eepiде юм уцйн? Ею жастыц багы, кызыгы ушшдейщ- BipaKemniбарыпкэраса, оларушнемес. Сол улкендердщ ез ойларындагы сыпайылык, сыйластыкдесгур упвн. Ал Абай менДшде болса, eлi, тйтп, пшнндершде керюкен жок. EipaK улкендер уийн ол, Tirrri, ойландырар да ic емес. Куйеу мен калындык ец алгаш бiлicкeн, кepicкeндe анау салынып жаткан тесекте рана б!л4су керек. А бай ды н окыган к1табы кеп. Гашыкдос, асыл жар дегендер буныц елi кунге даксыз келген журепне соншалык 6ip бтк , пек затгай KepiHeTiH. Шугыласына тал бойын уйыткан, ой-киялын сондайлык мушюл еткен Тогжан e3i каншалык алыста. Булт кушкандай шарыктап елсстемеуш1 ме ед1? EHAiri бунын жары осыншалыкселекет ырымдар, уйрешткп дестурлер iшiндe буган соншалык арзанга келгеш Heci? Екеу1н малша табыстырып турган колдар не деген селекет? Неткен ce3ÍMci3, турпайы? Абай осы ойларга жеткенде кещл! катты жабыгып, ¡штеп киял мекеш ойран-асыр боп кулагандай Kepinni. Журекте де елдеб1р H03ÍK сулу шырактар KypciHín 240

ешкецдей болды. Аягы цайда басканын байцамагандай екен. Сыбдыр ecirri. Караса, баганагы жeцгeнiц 6ipi ¡здеп кепт1. Кулш, цалжыц crin: — Немене, цалындыгыца булданып журмющ? Неге сонша кутпрдщ?—дед1 де, уйге карай алып журД1. Тесек салган жецге жумысын 6ÍTÍpin Kerin капты. Мынау Дищэт epTin кеп, уй жанына койып, Абайды 1здеп кеткен екен. Абай уйге К1рдь Шымьщдыктус!р!лд4, тесек e3ip тур. Жецге Дищэн! К1рпзбей турып, Абайды шеш!цщре бастады. Сыртки]М!н Абай ез! шеш1п ей. Жецгес! соны ¡дin кедin, дел Mocim шешерде, ырымды ecKeprri. ETÍKтартар дейпн 6ip алым тагы бар. Куйеудщ eTiriH жецге шешед1 де, тагы акы алады. Абайдьщ калтасына шешей салып берген ацша барды. 1шшен аса ыцгайсызданып отырьш, Абай сол акшаны жецгеге тастады. Шeшiнiciмeн Абай тесекке аткып шыгып, шаги керпет ораньш, жатып кэлды. Дщде уйге eAi юрген жоц. Тыста анда-санда шыддыр еткен шолпысы 6mÍHeAÍ. Бу да жол болса керек. Тым курыса, шам барда да KipreH жок,- Жецге Абайды жаткызып, шамды алып тыска шыкты да, ecÎK ашып Д ^ е т юрпзй. К,алындык карацгыны жамыдып, ар уялар icKe жузш гана уялтып, 03Í басып келе жатцан сияцты. Абай осы куйдщ берте енд! ыза болып, не кылсац о кыл дегендей тек жатты. Bipan Дiлдeнiц бар цозгалысын е с т п жатыр. Ол камзолын шеыгп. MeciciH де тастады. Bip сетте тесекке KeAai. Соншалык, жасканбай, тура кедщ де, KepneHi аша 6epin, орньш снпады. Абай TeccKTiH шетше жуык жатыр екен. Куйеу e3i алгаш калай жатканын байкамаган. Кырыддацкырап шыккан катцылдауыспен калындык:—Ары жатшы!—дед!. Талай куннен 6epi сан ырымды жасап, мепелеп, аялап келген eKÍ жардьщ ец алгаштм цатыскдны осы ед4. Абай уркт цалгандай цатты сертл!п, ipre жакка ôip-ак. аунады. Ha3ipAe Абай кеции кандай салцын болса, Дщде да сондай жалынсыз. Эдетте, жетекке epreHi болмаса, дел журепнде ол да Абайды жатыркдп келген. Сонын успне сен К,унанбайдыцбаласы болсац, мен Алшынбайдьщ кызымын деген ер кещп де болатын. Элдек1мше жасканып, цылысыган жоц. Жецгелер не буйырса, соны icTeAi. Осы туннен соц Абайлар Алшынбай аулында он бес кун жатты. Улжан он кун еткен соц кайтып кетп де, куйеулер бес кундей кей1ндеп барып аттанган. 16-7Я) 241

Айрылысар кезде Абай мен Д1лдэ 6ip-6ipiHe уйретскен болатын, окта-текте калжындап та отырысады. Д^лдэ Абайга суйюмд, сулу к ер тд . Абайдын тш тш е Д1лде да уйренд. BipaK ¡штей eKyi де 6ip-6ipiHe кабыспайды, салкын куйде калысты. Улкендер зор меженщ 6 ipi деп б!лет1н oMip бел! урын бару болса, Абай содан асты. B ip a n жас журепне жалынды от косып кайткан жок. Найта б1ркатар жарыкшак, акау салып, кещлмен елдекандай москэл тарткандай боп кайтгы. 2 Абайлар келгенде журт тепе Шыцгыс сыртында жайлауда екен. Оз ауылдарьшьщ ше*пДенгелек коныста отырган Кункетн аулы. Кунанбай сонда ед1. Ауылды калын жиын конак басып жатыр. Абайлар топ ¡ипнде отырган Кунанбайга кеп селем берд. К,унанбайУлжан келгенде карсы альт, барлыкжайга канган- ды. Абайдан амандыкган баска бетен жай сурамады. BipaK Кудайберд Абайды бул кун ез аулынан Ж1берген жок. Бар жолдастарымен конак crin, курбыдай кутп. Teyip кере-пн iHiciHÍH ержетш, улкенге косылып, уйленуге айналганын бул ауылда жалгыз Цудайберд! куаныш еткендей. Ол Абай мен Ерболдан Бошаннын салтын, едет-ырымдарын сурасгырьш отырьш, осындайдагыдагды бойынша кайын журтган саркыт цып екелген жана эндер айтындар деп колка салды. Абай мен Ербол осы т у т кеп эн айтгы. Энге Kipicep жерде Абай: . - Кдркаралы 6 i 3AÍH елден eH iui болады екен.— деп ед1. К,удайберд1 кулд1 де: .^ . - Кдркдралы енш! ме, жок, жана ecÍKкерш кайткан куиеудщ кецш1 енпп ме? К,айньщньщ е т де ыстыккер:не ме, юм бмеш?- дед1. _ ^^ ^ Уйдеплер Кудайбердт костап 6ip re кулд. Абай бурынрыдаи емес, бул жолы агасымен дауласкысы кеп: - Эдлет1н айтам, Беке!- дед. Кудайберд1Н! Абай «Баке» дейпн. ^. - Жок сен Царкаралыныц дауын аитпа, ан1н аит! - Рас, ол дурыс екен! Дауын аннщ ез4айтсын! Кел, Ербол,- деп Абай бастады да, Ербол ерд1. Бул екеу) эдем! косылып кеп, аса тамылжыган, шыркау эн - «Топайкект1» айтып шыкты. Тобыкты еепмеген эн. Абай ез ендериюнуйдеплерге эсер еж етн байкдп: 242

— MiHe, бул енд) не деймз?—дедi. Уйдеплерд1н 6epi суйс1нген екен. Солармен 6ipre К,уда№ берд1 де: —Жацсы екен!—дедь — Ендеше, тагы тындацыз!— деп алып, Абай мен Ербол «Шырайлым» деген жаца энд1 де айтты. К,удайберд!ге бу да унады. Мацтай бастады. Осы кезде Абай мен Ербол куб!рлесш адып: —Енд1 тупке сактаган енд1 айтамыз!—десп де, аса 6ip сенд), салмакты, назды коцыр эн айтып шыкты. Эн — «Ак кайьщ» болатын. Бул эншц уш кдйырмасы айтылды. Уйдш inn MÍ3 бацпай, ун шыгармай, калта царап, катып тындап калган екен. Абай домбыраны конырлатып цагып тоцтады да: — Ал, беке, буган не дейс{з?—дедi. Y ш еннщ ymeyiH де Абайлар К,аркаралыдан экелген, буныц 6ip де 6ipiH Тобыкты эл1 б1лмейд1. К,удайберд{ бар ынтасымен шын суйс!нд! де: —С ети C03ÍHдурыс падеп огырмын. Жакры эн экепс1ндер!— дед!. Абай осы орайда Тобыктыдан ездер1 садып барган «Кеккаулан», «Макпалкыз» сиякты ендерд!ц жарамсыз боп калганын айтгы. Ол еннщ 6epi Каркаральща мел!м екен. Балага шейт бшет!н есщрген эн. Жэне оньщ e3i де Тобыкты ¡ынндегщен артык ернекпен айтылатынын сейлеМ. Кенесе келе Абай Тобыктыныц e3i эн шыгара коймайтынын, енн!ц кеб!н сол Каркаралы, Баян, Кдраеткедден алатынын жене сол алганын да оншалык кел!ст1ре алмай, бурьт, ыргацсыз гып экетет1н!н айтты. Кудайбердшщ алгашкы цалжыцын енд1 тойтаргандай. Агасы Абайга 6ipa3 танданьщцырай карай отырып, C03ÍHÍH6epiH менд! Kepin: — Эзщ осы жолы сыншы боп кайтыпсын, гой!— деп, 6ip колымен кушактап койды. Абай, шынында, бул жолда ер нерсеге уцше карайтын жэне кептен repi езгешерек карайтын катцыл сыншы М1нез цосып алгаццай. Keneci кун! ез шешес1тц аулына келд!. Мунда барлык ел боп куанып царсы алды. Kepi еже эмсе узак ипл4к Tiледi. Жас iHÛiep сагынганьшкерсепп, мойньшан кушактап, бауырынаоральт, мез болысты. Ауыл жайлаудьщ аса 6ip кец кегалды, суду тебел1, мол сулы конысы —Ботакан ошагы деген жерде. Кеше Кункенщ аулында да eciTin ед!. Бупн ез ауылдарында, Tirrri, айцын 6ùwi. Тобыц- 243

тыныц барлык осы мандаты калын ел! бул кундерде б!р улкен мерекет купп жур екен. Баланыц да, ж1пт-желецнщ де, егде-москал улкенн1н де - барлыгынынаузында б1р жацалык, б1рхабар. Ол —осы жакында болатын ас туралы, Бежещцц асы туралы. Былтыр Бежей елген кундерде басына кара *пккен агайын цыстан бер! аска эзфленш келген. Жазга салым, кой коздар кезде сауын айтылган. Сауын астыц болатын ай, к у т н , орнын жариялаган. Сол сауын бойынша, каз1рде Ж1птек, Кетэбак, Бекенш1, Торгай былтырдан бер! тобы-ж4пн сактап кеп, Шакпак, Кдзбала деген мол коныстарга жиыла коныпты. Ас Кдзбалада болмак. Мунда улкен бейге болады. Соган лайыктай ас берет^н жердщ б1р жагы ат шабарлык кец елкеге таяу болуын ойласатын. Казбаладан, б1р кабат кара адырды аса Досымбай, Балкыбек, Ацирек жактардагы кен.далага шыгатын. Бул ещрде Ж1Йтек, Кет)бакка ти1ст1 шагын коныстардыц ¡цйнде, осы Казбаладан лайыктысы жок. Сол Кдзбаланыц батыс жактагы аягы Улжан аулы отырган Ботакэн ошагына жалгасады. Абайдыц шешелср1Н!Ц аулы аска ез1рленш жаткдн калыц елд1Ц кунбе-кунг! камдарын ертел!-кеш сурастырып, есМп отыратьш. Рпп) сагыньшкелген Абай менЕрболга ецщалдарынаншыккан мына хабар аса кецщщ кер1нд1. Ербол ез ауьщщарыньщез)рл1пн ести сала, кдйтпаккаасыкгы. Абай оган руксат етп. Бipaк Ербол ем кун ¡ипнде кайта кел1п, тагы табысып, б!рге болысуга уеде берд1. Абаидыцтшеп солай. Келген куннщ ертщнде Абай шешеюмен узак ецпмелес1н отырып, ездер! кеткеннен берп ел ¡Ш1ндеп жацалыкгарды еспп. Сол эцг1мелерге Караганда, Кунанбай кектемнен бер) дамылсыз жиын жиып, тынымсыз кимыл уст!нде екен. Алгаш келген кездеп кеккаскэ, аксарбас сойьшгантогттарданбаскд, кемн деталайецпме-дукенкурыпты. Б!реуге сый берш, б1реуге серт, уеде берш, кейб1реулерд1 салкын ызгар, селем хатпен тартып, ейтеу!р, б1р ай шамасында талай руды кайырып, баурап апты. Сол ретте аныктап кеп колтыгынаюрген Каратай сиякгы белдшер бар. Бурын ара агайын боп, сулык журген рудьщ кеб1н де жакынырактарткан тер!ЗД1. Кыскасы, ел сыргка шыгуга бет алып, кыстау-кыстау тусынан кайтадан етер кезде Кунанбай карсысында калган шоктай топ, белпл! уш-терт кана ру бопты. 244

Олар болса кыстан 6epi Бежейдн асына еэ!рленем13деп, куш* кайраттын, сез бен кдмньщ6epiH соган салып жур екен. Сонымен дел сыртка шыгар кезде, Кунанбай он бес кыстауды кайта жоктапты. Байдалы, Байсалга куз бен цыста e3i уеде гып, агайыныподдан берген жерлердн 6epiH кэйтадан кайтарып алатын бопты. Откен кыс сол жерлерд кцстап шыгып, менпдктенш калган ауьщпардьщ берше де селем айтыпты да, «Куздпут бул кыстаудан деме кылмасын! Крймаларын коймасын! Жатак калдырмасын!Кыстау e3ÍMÍ3re кайтады»деп, ер ауьшга окшау-окшау хабар айткан екен. Барлыкселемше дау айтып, кисын айтпайды. Буйрыкжберед. Сейтш, он терт кыстауды кайтып алып, жалгыз гана кыстауга келгенде, дегет болмайды. Ол —Шыцгыс ¡ыпнде, Байсал алран кыстау екен. Каир, мше, осы ауыл Ботаканда отырган Байсалга Кунанбай жарлыгын апарган Кдратай мен жорга Жумабай. Соларга Байсал еуел1 жай гана жен айтты. Айтканы: — Мырзага селем айт, бала жастан 6 ipre жасасып келем!3. Содан 6epi метн кыстаусыз, жераз екен!мд! осы ел !Ш!ндеезшен артык бмет1н Kici жок. Кеше Бежей кыстауы Токпамбетке шейн еперем демеп пе ед)? Бупн маган 6ip кыстау тиген екен. Мырза жерс!3 емес. Он бес кыстаудын он терт!н кайтып алыпты гой. Маган тигещц калдырсын, орын теуш, шыгындап калдым!— депт). Сол селемш Кунанбайга екелгенде, ол ашу шакырып, керте MÍHin, Каратай мен Жумабайды сол тунде кайта Ж1бер1п, «Сезд! койып, кешс!н^ деген буйрык жолдапты. Байсал муны ест!генде катты бузылып, карсы кайрат Kepcerin: — Ж етм д! айтып ем, ж!б)мед! гой. Жерге тигенд1ктен шыкпайды, жетеге тигенд1ктен шыгады жан ашуы. MeHi тек жатайын десем де, сунплеп тургызайын деген гой! Сол жер деген боп, жепдей сонына Tycin, кешеп кащрл! Бежейд де жутып ед. Содан жаным ардакгы емес. Айтканымнан кайтпаймын! Осы кыстаудан кия баспаймын !—депп. Бул жауапты Кдратай тагы 6ip от шыгъшкете медеп, майдалап жетюзбек екен. BipaK Кунанбай: ^Байсал булай сейлемейд, дегетн дел жетюз» деп, кадалып отырып аптыда, Жумабай тугел айтып 6epimi. Содан 6epi Кунанбай Байсал мен Байдалыга кайта южшул! екен. Жалгыз-ак Бежейд!н асы келе жаткандыктан, сырттан 245

тартынып отырган кер1нед!. Eipan Улжан тугел ôtniim. Шынгыс асып жайлауга кеше бастаганнан 6epi Байсал ауылдары мен Кунанбай ауылдары ер коныстьщ тусында иыкпен кагыскдндай боп, ылги тайталаса кел1ПТ!. Барлыбай жазыгына бул ауыл цонганда, Тоцашага Кет1бак конган екен. Малын кудыра 6epiim Кунанбай. Содан сон Байсал, Кет1бак конысынынКунанбай аулы жактгы шет!не удайы ез аулын кондырып, бул жак не icrece, соны icTen кел1пт). Кызылкрйнар тусьщда, Жьшандыда, Балашакпакгада Байсал аулымен осы ауылдар ылги сыбайлас боп, Tipecin келген екен. Кунд)з-тун Кет1бак ж1пттер! Байсал аулынын айналасында болады дейщ. Кунанбай аулы анау KepiHin, жер шепне ipreciH кадап отыр. Болымсыз б1рдеце болса, от шыгып, ушцындап кете-пн сиякты. Кунанбай, ecipece, омырау гып, соган едей !зден1п жур. Осы жайды ангарган Зере мьша Ботакан ошагына елден бурын кеп, Байсалга ез1 керш) боп коныпты. Онысы Кункен1н аулынша тимей, малшы, косшыны тыйып устамак. Улжанныц, ecipece, камыгатыны, мына келе жаткан Бежейдщ асынада Кунанбай бул калыпта кырыс царап, шырай береги емес. Олшщ топырагын кермесе, тым курыса, жыл еткенде Ж1б1мес пе? Осыныц 6epiHкеп KYpeîHinотырьш айткдн Улжан Абайга улкен ой салды. Ел ioiiHin М1нез1не, экен1ц тартысына баласыньщ кещл1Ншындап бурып, шуйлеп салганы осы. Улкен iciHe араласатын Ke3i жетп дед! ме? Барынша ширырып отырып, ашык сейлед). Абай езшщ кэтан ойларьш сыртка шыгарган жок, кабактуЖп, шже жиды. Осы кун куш бойы ешюмменжазыльшсейлескен жок, Тун бойы уйыктай алмай, аунакшып mbnobt. Ертещнде туске жакын Ербол кел!п, ею Ж1пт улкен уйде кымыз iniin отыр ед!. Тыста 6ip нерсеге кдтгы ашуланып, акыра сейлеп, аттан Tycin келе жаткан Кунанбай у т естщщ. Жалгыз екен. Уйге юре бере бегелш, eciK алдында турып: —Ей, Жумагул, Мырзахан !Кел 6epi !—деп eMip етп де, уйге юрд1. Ею ж1пт ¡лесс кедщ. Кунанбай торге шыгып отыра бере: — Аулымныц ípreciHe erecin кеп конып отыр гой. Егескенджтен жылкысын каптата жайып, 6epi epicTeTin отыр. КереШн мен Байсалдьщ ызгары мен айбарын. Бар дереу, колдарьща шокпар, сойыл алындар. Анау жылкысын сойьщдап- сойылдап, дел Байсал аулынын ар жагына куып тастацдар! Булжытпай орында осы айткднымды!—дед1. 246

Eni ж т т жалт бере женедщ. Bip кезде сойылдарыньщдыбысы ecrùiin, кермеден ат шеплп жаткандары 6ûiinm. Сол уакцтга Абай уйден шыгып, ек! ж ттке: —Ей, токтандар!—деп ун капы. Ана екеу! атгарына MiHin ап, тымакггарыныц кулагын жымыра байлап жатыр екен. Абай катарына кел1п: —Сендер кайткел! турсындар!—деп ед], Жумагул сырт карал жауап берд!. — Бара жау тигецдей етем)з! Heci бар? —Тимейс!ц олай, 6epi кара! —Е-е, мырзаныц буйрыгын ею етупп ме ем?—деп тебше берщ. Абай осы кезде кдтты булыгып жет1п келди —К,утырма! Токга!—деп акырып калды. Ею кез1 канталап, 03i суп-сур боп апты. Жудырыгы туюл1. Ею Ж1пт токгай калды. —Жылкыны кумандар! Сойылддма! Жай тана жылкьпцысына айтындар да, кайтыцдар! — Е, буйрык ше? — Буйрык осы! Айтылды! Осыдан тек, жалгыз-ак, беле шыгарып жур, Жумагул, жазаньщ улкенш сонда Kopecin! Tan мына менен кересщ!-дед1. Даусы соншалыкз!ЛД1. Co3i сондай салмакты. Жумагулдар epiKCÍ3 кенд! де, аяндап кетг1. Абай уйге кеп экесше ажарлана карап отырып: —Эке, осы шщценщ кун1нде, ен жайлауда, шеп деген тутъш турган шакта жер корыган, агайынга ретш салган не кисынга сыяды?—дед!. Нунанбай буган жалт eTin, суык карады. , — Немене, Байсалдыц дауын айтар *пл, жак жок деп пе ец? К^ыстауьпидыкайырмай, касарысып отырганында костарсынсен?! Абай кайткан жок. YHÍ каткыл шыкгы. — Кьгстау —жайлау емес кой. — К,ыстаудан жайлауга кешет)н кекес1н болмай ма екен? — Ендеше, туп-туЙ!НД1 айтады екем!3. Сонда кыстау жайындагы ашудьщ e3¡ эделет пе? — Эделет, сенщ ойыцша, 6ipeyn.¡n басына кун туса, соньщ орнын тартып алу гой? —Тартып алгыштын басы, шынга келеек, Байсал емес, ез1М1Э гой. Байсал алушы емес, алынушы боп келмеп пе ед: бул кунге шейш? Ом1р бойы ôip-ак кыстау сурап емшгет e3ini3 емес пе едц^з? Сол 6ip кыстаудьщ зарынан кеше С1здщкасыцызга epin, колынызды костап, Timi, анау Бежейщ сабасуга да барганы каш? 247

Байсалга тиген 6ip кыстауды куган —зорльщ. Содан ушцындап кеп, м ы н а .д е й бергенде, Кунанбай Абайды токгата берй Eipan алуашкы ашулы ун! бэсендепт). —Же, суырылма!.. Метмен жарыса туспек пе ец?—дей. Абай бууан аз 1рк4лд1 де: —...Мына жайлауда, бeлiнбeгeн 6ip елдщ кедес! ymiH туе шайысу, Timi, жол емес!—деп токтады. Бурын Абай экес1не осындайлык ел жайындагы сездерд! айткэцда, кесМп сейлей алмай, курмеле беруш) ей- Tûii де тугцыр тарта береги. К,унанбай баласыныц бул жолуы утнен езгешел!к керд1. уй ш же айнала карап, байцап ей, Зере, Улжан да калт карап, кадала тындап отыр екен. Жацагы сез жалгыз Абай ce3i емес пе, элде? К,унанбайдыц белне батып айта алмаса да, сырттан бар жакын, бар туыскан осылай десе ме екен? Осындай гып ойландыруан суракгармен К,унанбай токырап, унс13 отырып калды. Аздан сон. тынышсызданып козуалакгап барып, келбей туст!. Шынтактап жантая берд]. Абай би1к тесектен жастык еперд). К.унанбай сол жастыкгы колтыуына басып, Абайуа сыртын 6epin, ойуа т у с т калып ей. Алгашкы сез1не карсы дурсе коя берген ашуды кермеген сон, Абай тагы 6ip сез бастады. — Уй imi болсын, бала, бауыр болсын, ез ойындауы макул дегешн ci3re айтуы шарт кой. Айта алмай жасырып калса, лайык па? Оздщ де eciTin бшу!щз лазым гой! Д1ндер екеге К1тапшылап сейлесе, парыз, уажып деген сияктьшы еске алуы мумкш. Бул ece6i дурыс болган сиякты. Нунанбай Абайга кырындай карап, ендеше, айтдегендей ¡лтифат жасады. Абай енд1 бегелген жок. —Тауы 6ip жайды айтууаруксат етщ)з. Ол мьма Бежейд1Насы туралы. Бул женде 6Í3 ядя кылмаган агайын м)ндет! кеп. Жалгыз- ак, енд1 мынау ас жалгыз Жштекке сын емес. Б1рнеше дуаннын елше сауын айтып отыр. Агайынмын, адаммын дегеншн. 6epiHe сын. Эл1М1нде окшау кап ек, енд1 тым курымаса, мынау асына ат салысайык!—дей- К ун ан б ай еткен жылдыц ызасын еске Tycipin: —Мен кайтейт ! Кел демесе кимелеп барам ба? Барып турып, былтыргыдай кеудеге кактырам ба?— дед) де., бул сезд! жакгырмаганын сезд!рд!. —Ендеше, cÎ3бармацыз. EipaK6i3re руксат eriHÍ3. Bip барамыз да, араласамыз. Сол жетей. К,арсы болмасацыз, мен ез)м ада 248

цылайын. Тек цасыма Ызрутгыны 6epin¡3. Жане азын-аулак мал- дуниешц шырынын осы уйдщ, мына шешелер мен б1здщepKÍMÍ3re 6 epinÍ3 ¡ Бул туста Абай кецЫнде эз!рлеп алган байлау бар сияцты. Онысы 6íp ез1нен баска ешюмге MeniM емёс. Улжан да крз1р баласыньщ сез)н ойлана тындап капты. К,унанбай басын KOTepin, тымагын ктп , турура айналды. Уй inii жауап купп, падала карап отыр. Салман салгандай. Соны жакгыраран Кунанбай цырыстанып; — Мейыдер1ц! Маган десе, аягына бас ур, Байдалы мен Байсалдын,!—дед1 де, шыгып Kerri. Кенгеш осы. Кай кенинмен кещц? Кднальш, кынжылып кене ме? Кекес1нмен кене ме? Оныцар жагын Абай елеген жок. Тек карсы алыспаса болды. Енд1 шешелер!мен оцаша отырып, ез ойынша калай араласатынын ап-айкын кып, таратып-таратып айтып берд!. Байлауынын 6api де орынды екен. Зере мен Улжан осы icxe кемекш! болсын деп, Ызгуттыны шакыртып, дел осы кум Абайга акылшы гып косып берген. Абай ез агайындарыньщ 1Ш1нен Кудайбердщщ болыспагын кажет деп бiлдi. Оган e3i барып, узак ецпмелес1п, бар ниетш айтып, урысып кайтгы. Кудайберд1 Абай керек еткен жердем1Н!ц 6epiH жеткЬ1п турмак болды. Осы кеште Ербол Бекенш! жакка кайтпак еш. Атка MiHep жерде Абайды оцашалап алып: — Абай, бетен ce3ÍM жок. Тек барана екенмен сейлескен ce3ÍHAÍeciткeлi езще ден ырза боп, достыгь1ма суйсМп ем. Барым сол гана. Eндi мен ана жакка барып кептщ iciHe колдан келген кемепмщетейн!—дед!. Абай руксат етп. Жалгыз-ак, Ерболдын ас жен!нде кереп болса, шакыртып алмак болды. Келес! кун1 Абай атка мщщ. Кдсына ерткеш —жорга Жумабай мен Мырзахан. Бул ушеу: К,азбаланы ерлеп, К ет1бак пен Ж!Г1тект1ц калыц ауылдарын аралап отырып, сол елкетн орта тусындагы Бежей аулына келд. Бул ещрдеп ел тутасымен астьщ камында. Бежей аулыныц жогаргы жагындагы кен 6ip тескейге сансыз кеп уйлер TÍKKÍ3in жатыр. Астьщ кун1 жакындап калган. Кдрбалас мол. Ер атаулы ат успнде. Аска TirûireH уйлерш арткдн кештер TÍ36eK-TÍ36eK боп, дамылсыз агылып кел1п, жанагы тескейге куйылып жатыр. Абайлар ец алдымен Бежейши каралы уйще Tycin, куран окыды. Белдеу!не кара Т1г1лген, imiHe кымбат 249