Абай жолы 1 том

—ЙЫптек урлыцкр жерж боп, урыга серж болайындеген екен. Ендеше, кашкындарга мужз1 сыркырайтыннын бер1 жаза шекан!—деп, Текежанга жорга Жумабайдан селем айтьш Ж1берд1. Текежан, Майбасарлар сол селемнен сон. Ж1птек ¡илнен он Ж)пт емес, отыз ЮС1Т!зд1. Параша, К,аумен, Урк1мбай, Кдракан бар. Анау жолда малдарын айдап кайтцаннын бер1н т1ркепт1. Ол гана емес. Бул екеу! Базаралыны да кезеп берД1. Эзара акылддскднда Майбасар: — Поштаныи тмануанын ойлаймысыц? Ес1не алшы. Пошта журпзшеттн куш Базаралы кел!П, барды бш т кеткет кене! Сол жолы ез елше бара сала, Эдшханды атгандырган да сол. Кезбе- кез айтып кеткен кцяс сез1 ел! еамнен кеткен жоц! Осы белен1н тал ортасында журген Базаралынындел ез1. Онын сырты момын, ¡Ш1цу!—деген. .. Текежан езшщ де Базаралыдан елденеше рет керген Т1зесж еске алды. Сейлетпей, тапап кеткендей боп журетш омырауы оар. Балагаз айдалып кетсе, ертен артынан жоцшы боп шыгып, булж шьнаратын да сол. Сондыкгган Майбасарды куптап: —Ацьшыныз кекешме ебден конады. Кддаганда нагыз кдтгы цадайтын сол!—деп, Базаралыны б1рге керсетг1. «Ж1птектен отыз К1С! хатка т13йнптИ» деген хабарды ес1ткенде, Байдалы ез аулына Базаралыны шакыртып алды. Екеу! онаша огырьш, кеп сейлест1. Байдалы кептен бер! 1шке жиып журген б1р ойын ашты. — Бала куммнен бер1 карай, ылги гана к&пылыктан шеккен екЬпыт бшем. Кунанбайдыц ерпне тускенде, удайы опык жеумен туспешм бе? Бупн, м!не, тагы сол баягы сорым гой. Жаз бойы Пунанбай уры атандырды деп, еэ!М13 де Балагаздарды уры-кары санап, коса куып келмедж пе? Бупн ойлап, болжасам, сорлылар урльж емес, ежеттж бастап жур екен гой. Ежелп б!р кеселге кекесш керсеткен екен. Аш-арыкзыц шпнен буларды кдргаган б1р жан керд!Н бе? Уры демеймш! Октеп шьжкрн ез т е т м , ез бауырым деймш! Бупн соны Пунанбайдын мынаую!б1ржолата танытып отыр. Паумен, Уркзмбайга шешн керсетщп. Тагы юм бар? Юьцц аман койды дейс!ц? Елд1ктен кеттж пе? Тагы да кет1скен1мЬ бе? Жок, жарым жолдан кайтара ма? Текежан, Майбасардьщ шалалыгын ез1 де костай ма? Не дейд)? ЖМтек селем! осы! Сен каз1р атка мш де, К,унанбайга барып кел. Тшщ жетед1. Кеудендеп отын да жетед1.1стеген1М - 1стеген дейпн болса, аянба! Барды айтып кел !- дед). 350

Байдалыньщ бар мшез, бар сез!н макул кер1п, Базаралы атца м!нд!. Б!рак эуел] Парашокыга бармай, Мусакулга карай тартты. Ойткет, Ж1птектен керсеплген отыз юс!Н1ц юм-к!м екен!н бул жакал] бммейпн. Жалгыз гана Кдумен, Урюмбайлар барьш е т с еспген. Жолшыбай Базаралы болыс кецсесше барам деген ниетш езгерт!п, Жидебайга сокты. Абай уйде екен. Кешелер Тэкежан мен Майбасардьщ жаца желжтер!н естп : — Жаман баксынын. жын шакырганындай тантырап, журт берекеан кет1рд:-ау, мыналар!—деп кеп кынжылган-ды. Бупн Ерболды Мусакулга ж!берген. Т!31мде К1мдер барын бымек. Базаралы жана кел!п, ез! журген жайларын айгьт отырганда, Ербол кийтып келд1. Кдп-кара боп туппп, реншшен кедш. Б1рак Абай жен сураганда ¡р тл ш , бегел1п калды. Базаралыдан кымсынады, кершштур. Абай салмаксалып: —Ес}ткен-бшген1цн1Н б ер т айт, неин ¡ркесщ?—деген. Содан сон гана шешМп: — Мына Тэкежан, Майбасар ма!.. К,уртар бул едш, ертемей тынбас,—деп алып, *пз]мде бар юсмерд! санай бастады. Урлыцка, урыга ем1р бойы шиыры косылып кермеген талай кершер мен жастар бар екен. Абайга бэр!нен сумдык керш гет —Базаралы жайы. — Не дейд!?! Не кекид! мынау ецп сокырлар?..— деп катты ашулацды. Базаральтьщ ез жайын е с т п отырганы осы болатын. К ейс, ретпгген тук белп берген жок К,айта сак-сак кулд4. Абай мен Ербол танкалып, муньщ тус1не карасканда, кекш м тартып сурланган ыза керд). —Б1р еш тцгп Байдалыдан ес4тш ем бупн. Еншп екЬйш ез1ме кепт1. Тобынан жырылып жалгыз жорьпкан кек каскырдаймен!Ю не еуре десенш1? Текежандар уры атандырмасын деп, буккзн боппьш. Балагаздар уры емес... бузык емес ед1, Абай. Бар кылыктарын е ст п , бинп журс]ндер. Журтка мел!М, сумелек уры ма ед! солар? Айтындаршы...—деп Абайга народы. —Уры емес. — Бузык емес. Айтканын рас!—деп, Абай мен ^ б о л катар косгады. —Ендеше, солардьщ тобыцпа болмай, кеткенде б1рге кеглей, меннесандалып ж ур М м ..д еп , Базаралы токырап калды. 351

Ерболдын да ез еюншп бар. Бупн Тэкежандардьщ TypiH Kepin, жол бойы осыны ойлап келген. ^ - Этгец, Абай-ай, кеше екец болыс бол дегенде болмаймын деп, бас тарткэнынды кайтейн? !Тым курыса, елге жаныц ашыр ещ. Мынандай судык icremec едцрой. Не корт, не болып отырмь!з ецщ, MiHe?Уйде отырып уялганнан жерге KipeciH. Колдан келген жаксылыгьщ со ма? Айтпай кайтш шьщайын?— дед]. Базараль: Ербол ce3ÍHдурыс керген. - Онысы рас. Тым курыса, адалыма ара тусер ед1ЦРой!-дед!. Абай ундеген жок. Болыс болмаранына еюнейж деген жок ты. Eipanез басын эке салмарынан кугкарам деп, Текежанга карсы болмаранына еюнщ. Bip шешеден туган бауыр деп аталса да, каз!рде Тэкежан соншалык суык, жатгай KopiHeju. Будан бурын да талай кездесп. Баскдн сайын угысу емес, аралары алыстап барады. Qni де алдагы кунде кеп шайцасатын кэс-кэйрат сол сняты сезщщ. Соныц басы осы болар ма? Будан былай буйыгьш огыра алмайды. Базаралыны аяйды. Оньщ айналасындагы жазыксыздарды аяйды. Сол аяганы шьш болса, бел iueuiin араласып, тартысып коред. Kß3ip де ¡штей байлаган байлауы осы. Базаралынын сез1нсн соц аз ундемей отырдыда: - Базеке, адальща ара туспесем, азамат болам ба/ Тэкежаннын,купы елде емес, калада екен рой. Ендеше алдагы кущц сол калада сынайык. Мен ертец Семейге журем! Осы iciepiH аяктаганша жокшыныц 6 ip i мен боламын!—дед4. Базаралы Абайра ырза боп, шын суйсше карады. Бул ауылдан 1здеген!н алран сиякты боп, кецшдешп Kerri. К,олма-кол журмек болды. Аска кара дегенге карамады. Тез аттанды да Кррашокыта тартты. Ел орынра огыраК,унанбай аулына келген-ш. Нурганым уйпер! конаксыз онаша екен. BipaK Пунанбай Базаралы келд1 деген хабарды еспгенде, ез успне Kipri3reH жок,. - Анау, кдрсы уйде болсын, ас-суын сонда бер:ндер!- деген. Крнак уйде жалгыз отырып, кызметил кдтынньщколынан шай iiirri де, Базаралы К,унанбайдын.ез уюне Kipin кедщ. Сырткы KHÍMÍ жок. Бешпетшен, жалацбас келген. Нурганым ертекчп ед!. К,унанбай жас токалына ертек айткызып, аягын сипатып отыр екен. ЖМт селем4н салкын алды. BipaK Базаралы бул келМнде К,унанбайдыц кабагын багайын деп келген жок. Отыра сала сезше Kipicri. Тусщде кымсыну жок. Агы - ак, кызылы - кызыл боп, жайнап отыр. Ызасы мен 352

адалдыгы буны жанып салгандай. Жаркыраган жузже жатык. шыккан сез1 де сай. Нурганым буньщ жуз1не капала карал отырып, 6ip агарып, 6ip кызарды. Базаралыныцэуелп айтканы Тэкежан пыльны туралы. «Елд!Ц жазыксыз KepiciH, жетпеген жасын косакгап TÍ3in, сорлаткалы жатыр. Кунанбайды кертайды, есттмейд! дей ме, болмаса тугырдан тайды, эм1р KyAiperi журмейд1 дей ме? Осындай екенщ K03Í TipiciHAe, сол Тэкежан, Майбасардьщ соншалык юке батылы кайт!п барады?» деп сурау салды. К^унанбайжауаптасуга сарац. Тек кдна «Тэкежанга бардьщба, ез1мен сейлест!н, бе?» деген. Базаралы оган бармаганын, 6ipaK барлык жайга канып ап, ен алдымен осында келген1н айтты. Т1з1мдеп адамдарды санады. Байдалынын айт деген1н жетк13Д!. «Тэкежан ез бауырын e3i жейт!н 6epi* болгалы отыр. К еткентн 6epi ел!мге кетед!. Бул агайыннан кутылатынына Тэкежаннын кецш1 сенсш. Tinn, жандарына кеб)ндерш де бектерю Ж1берс1н. Мундааш-арык боп калатын панасыз бала-шаганьщ KepiHде казсын. BipaK осындай аямастык жаулыктын орайы болар деп ойлай ма, cipe, жок па? деп 6ip токтады. Кунанбай барлык сез ангарын укты да, жактырмады. «Куш айткалы Kencin гой! Куш дегешн Kici Т1лмен танытпайды. KepreHiH Тэкежан екен, бар да сонымен сынас!» деген. Айтыс кыскарган сиякты. Базаралы ец сощы туб!рл1 сезж айтты да, жумысын бтрд]. Ол ce3i кесесу болатын. «Тэкежан дегетне жетсш, аямасын! Тепнде ниет те 6ip, icrereH ic те 6ip. Жалгыз-акаямас кастыкка орай, айыкпас епгпк болады. Болгацаа, айыпкер Ж4птек болмайды. Атадан нэс^ге кетер жаулык осы арадан басталды^. Обал-сауабы KÍMHÍHмойнында екеш KepiH^. Айтып, арыльш шыкпагы осы гана... Эз жанынан айтпайды. Уйелменд! ел Ж 1п тек бар. Сол айткызып отыр. Осыны KyнaнбaйFaжeткiзiп кетуге гана кел1п*п... Бщщргею осы. Кунанбай чындап болды да: —Жарайды, айтамдеп экелгенщ екен. Б!рталай жергежетюзш айттыц. Енш осымен токталайык!** дед1. Базаралы шыгып кетп, Кунанбай жалгыз кезш жумды да, кабагын туй:п, ойланып калды. Эйел!не Ka3ipri Tyci кыраулы кыстай, жат сез1лд1. Барлык жузшде жойылмас тацбадаи боп, xepLniK табы айкындап тур. Нурганымньщ жаксы eprericiH кайталаткан жок. Сипатып отырган аягын да жиып алды. Озге Тобыктыга бермеген ерюнд1к 23-781 353

6epin ед! Базаралыга. Цаз1р содан катты Ti3e Kepin калган сиякгы. Жас Ж1пт, адалдык акгыгымен ектеп тур. Шындап ойласа, Тэкежандардыц шектен асып жаткан iciepi бар. —Озгелер 6ip тебе, Базаралы 6ip тебе емес пе ед)? Аянышты бшсе, нет*п ппрюндер?—деп KypciHin калды. Жштекке арналган ашудын 6ip ушыгы ез1нде жаткэны рас. EipaK Базаралы сиякты адамдарды атап берген Кунанбай жок болатын. K,a3ip мына Ж1птпн ез басын кимагандыкган, 6ip сетке кынжылып калып ед1. Аргынан кайтадан катайып Kerri. Жацагы Базаралы Ж1птек-пн тобынан кедщ. Сол топтыц ашу мен кепн устанып капты. Ол жер осал емес. Пунанбай осымен еюудай боп отыр. Астан кемн Базаралы карсы уйге жалгыз жатты. Ею-уш куннен берп ашуы Нунанбайга айткан сездермен 6ipa3 жецшейген сиякгы. Алдынуы кунде ызага толы, уйкьюыз тундер болатын. Сонымен тесекке басы тююмен уйыкгап Kerri. Кдй мезгш екн1 белпс1з. EipaK кап-карацгы уйд1Ц im iw e 6ip кезде cecKeHin оянды. Байкаса, дел касына 6ipey кепт1. — Ой, бу KiM?—деп ед!. —Сескенбе, менмш!- деген ун ecirri. Нурганымнын.у т екен. —Бапр-ау, мынау жынды негып жур?—деп, Базаралы басын кете pin алды. Нурганым саскан жок Салмакпен акырын гана кул!п койып: — Токта, саган MeHin KenijnM сен жогында косылган... Мырзаныи ез Tuii коскан!- дед де, Базаралыны катты кушакгап кеп, суй!п алды. Ж!пт те будан epi ун каткан жок. EKeyi езгеше 6ip ыстык жалынмен уш кайтара cymcri. Содан кейш Нурганым тез турып кетуге айналып ед1, Базаралы кия алмай, 6ipre турегеп: — Жаным-ай, жай турган журепмж астан-кестен етпц гой. Енш HeciHe кетес1Н?- деп тагы кушакгады. EipaK Нурганым енд! будан тартынып, босацкырап алып: —Кдйда журсец, аман жур! Жаным да, тглепм де 6ip сенд1к, Базекем!—деп, тагы 6ip per асыгыс суйд] де, жалт 6epin журш кет- Ti. Келгеш мен кеткетнщ арасы 6ip гана сет. Жалгыз-ак, сол сет- Т1ц Ш1нде Базаралыга бар дуние TOHKepMin тускендей xepiHni. Нурганым да кеудесше сыймастай куаныш екетп. Ол куа- нышы —OMipinae ец алгаш таткан ейедщк махаббатгыц куаньпыы болатын. Пунанбай енеугут Базаралынын сымбатын макгап, туысына суйстген ед!. Бупн кешке, душпан K03i болса да, бундайлык 354

азаматка аяныш керекппн айтгы. Осы ею кезд1ц екеу1нде де кыркылжыц карт ез аягыныц каншалык шалые басылганын, калайша жансак кеткен!н сезген жок ед). 5 Абай мен Ербол калага кеп жаткалы б1рталай кун erri. Кунанбай балалары калага келсе, ТМбек байдьщ уйщде жатушы ед1. Семейге Абайдан бурын келген Тэкежан сол куданыц уйне тускен екен. Кдсында Майбасар мен *плмаш, атшабарлары бар. Коршап журген топыры кеп. Соны Kepin Абай мен Ербол Семей каласыныц ез ¡шшен петер алды. Орталык туста KepiM дейли мойындау саудагер бар ед1. Балалары жок, ерлькатынды ею бас. Ym белмес1 бар екен. Сол уйге туст!. Кала арасы салт аттыга соншалык колайлы емес. Бурын баларак кезже калада ескен Абай, сол каланьщ ьщрайьша икем, салт атгы койды да, шана жепп журетш болды. Ha3ip Ербол MiHin келген сем!3 кек атка кэшаба шана жепп, ею Ж1пткатар отырьш, cap жедщрш келед!. Кун ашыкболганмен, шьгщьшаяз екен. Кеше бойыныцшыныланыпкэлтан калыцкары, кек аттьщ тагасы тиген сайын сыкырлай Tycin, Kipm-Kipm етед!. Булар Семей каласыныц дацкты адвокаты Акбас Андрейщюне келед!. Алгаш келе жатканы осы. ЖМтек адамдарыныц iciHe Абай Семейге келкнмен белсене Kipicri. Бул уакытга кала толган Тобыкгы. Ocipece, кугын керген Ж1птек пен кугын салушы болыстар жагы кдптап жур. Болыстар бурын керсетшген отыз KiciHiH жайындауы сездер1н краска шыгарамыз, барарына баргызамыз» деп сотка да, ояз бен «жандаралга» да кагаз тогытып жур екен. Ж1птек KiciAepiHiH e3ipri бастыгы Бежейщц баласы — Эдш. EipaK оныц e3i де, акылшылары да кецсе терт1б: мен кагаз тартысын бшмейд1. Ерте келсе де, жен таба алмапты. Абай, ец алдымен, солардьщ iciH тузу беттетт!. Устауда жаткан Балагаз, Эд1лхандардыцкатын-баласы атынан арыздар жолдады. Болыс кагаздары баратын жерлердщ берже енд1 жарыса тускен карсы сездер бар. Текежан да eciK-TeciKTi кеп б!лмейд!. Онысы Абайга МЭЛ1М. EipaK оган юр4с-шырысты оцайлататын Kici — Тйпбек. Абай жакын арада сол Ч тб ек к е Kici салып: —Текежан К у н а н б а й баласы болса, м етц де жешм сол. Б1зд1Ц болыс осы жолы абырой алатьж, жаксы ат табатын icneH кел4п 355

отырган жок. Э 31Нде, экеин де жаманатца ушь!ратып, кдргыс алатьш юке басты. Т1Н]бек орыцды кеэде болыскан. Б1рацдэл бул жолы жалган намыс дегецщ айтып, агайыннын обалына к д л га л ы отырган Текежанга болыспасын! Шын достык ойласа, кайта тыюга себепш! болсын!—деген. Мунысы - Текежан жагын елиретем деген ю. ТМбек Абайга е31 кеп сейлес1п, б!раз ¡ркЫп калды. Осымен цатар Абай ютеткен б1р жумыс — адвокат жалдау. Облыстьщ улкен адвокаты Акбас каз!рде Балагаздардьщ 1С!Н алып, жоктаушылардан арыздар жиып, соны ез! ендеп жазып, ти1сп жерлерге бетгспп жаткдн. Абай мен Ербол Ертю жагасындагы жалгыз кабат тас уйд1Ц терезеитц алдына кел1п токтады да !шке юрдь Акбасты булардын,алгаш кергет осы. Бет ажарында оншалык кершж белпс1 болмаса да, шашы аппак, сакал-мурты бурыл юс! екен. Бойы зор, бас бтм11р1 келген, келбетп. Туе! ойлы к!С!дей салкьж. Кез!дщр!к аркылы кершген медщр кек кездер) салмакгы сабырмен, барлай карайды. Бул уйде Акбасган баска кара мурт, танки мурын -плмаш отыр екен. Абаймен уакытбайласып, едет кеп тосып отырган. Ол мшез1 жещл, би11мге шолак адам. Б1рак облыс сотыньщ тшмашы осы. Б1р теу!р!, орысшага жуйр!к десед1. Абай Ацбаспен амандасып отыра бер!п, улкен белменщ ¡ш!ндеп кпаптарга карады. Мол уйдщ терт кдбыргасы б1рдей И1Н суйесш турган кернсп ютаптар. Барлык ецпме ббйьщаа Абай осы кершютен кез ала алмай, кайта-кайта айналып карап отыр. Б1р уйден, б!р К1С1Н1Цкасынан муншалык кеп К1тап керген! осы. Ацбаска Абай арыз усынды. Ерболмен екеу! кол койып, Ж1птек к1С1лер!н актаган екен. Булардьщ, ес1ресе, арашалай- тыны — Базаралы, К,аумен, Урюмбай сиякты жандар. Тммаш арыз жайьш айтып болган соц, Акбас Абайдыц аты- женш сурадц. Жас ж1пт езш Кунанбаевпьш дегенде, адвокат жалт карап, танданыццырады да, алдынгы арыздарды колына алып, б{рдемет 1здей бастады. Оны тандандырган нерсе, болыс пен бул жМттщ ортак фамилиясы. Осы женш айыра сурап кеп, Абайдьщ Текежан болыспен туыскан екетн бшгенде, адвокат, эюресе, тацыркай тусчт. Сенщ туысканьщ буларды куып отырса, сен кеп акгайсыц - да коргайсыц! Бул калай?—д ет. Абай тшмаштан угынды да: 356

— Рас, болыс менщ б1рге туган агам. Сондай жакын кЫ болгацдыктан касында отырып, жаман !стер1н аньщ кер!п, тольщ таныдым. Журтка ютеген ед!летс!зд1к зорлык, циянатын керген сон, ундемей отыруга шыдамадым. Адамшылык кдрызы осы деп, эдем ез!м т4лен)п кедщм. Улыкта емеспш, ацы алган кууыншы да еместн. Жауапкер Кдуменовпен б1рде-б1р М к жалгасым да жок. Мына жолдасым Ербол да солай. ЕкеумЬ тура келденец, бегде К1С!Н1Нкуел!пн айтпакка ксдщк. Арызымыз соныц жайы. Егер улыктар, сотгар барлык ¡ст!н хакикатын бшем десе, осы 613 сиякгы келденен, калыс агайыннан шындыкгы сурау кажет деп бшем13. БЬд1Ц арызымызда осы жайды аныктап, делелдеп жазуьщызды етшем!з!—дед!. Бупнп шаруаньщ улкет осы. Абай сездер!н Акбас жаксы угынды. Угынды да Абайдыц ж узте ырза боп парады. Адамшылык дейд:, карыз дейд1. Кешпел!, жабайы халыкгьщ адамы болса да, мунын аузында улкен сездер бар. Акбас бинмд!, Т1с кдккан адам болганмен, казак арасына тюняпя келген. Бул халыкты бшмейт1н. Оз! б1р кезде ^Петербор^ тургыны болатын. Сол жакта, жасырак кез!нде, патшалык ектемд)Г1не наразы болган кауымдарга азырак араласкан. Сондайдьщ саддарынан Петерборда тура алмайтын боп, жылжып кетп. Берлн заманда алгашкы кауымынан да ажырап, жалгыз кадды. Содан кейш шепрек жерлерде адвокаттыгын кэйта журпзуге руксат алып, тыныш т1рш1Л!ккекешкен. Кеп уакыт Едьпбойында, Орал тауларында жур1п, соцгы ею-уш жылдын. шпнде С1б1рге орналаскан. Оз1 гылымга бешм, окымысты адам болгандыктан, Акбас енд1 казак сиякты елд!ц эдет-гурпын, зац-дестурш жиыстырып, тексерсем деп журетш. Шен дережеа улкен болмаса да, бул шаЬардыц б!Л!К11, басты адамы осы. Жанагы арыз ж етнен Акбас берген б1рнеше сурауларга жауап айтып болдыда, Абай тагы ютаптарга кадалды. Кдйран боп, еуйС1Н1Потырып: —Ш!рюн, жасау мен жиЪаз асылы мьшау екен гой. Жарасгык кандай, касиет кандай!—дед1. Тшмаш Акбаска Абай сездерш аударып берд1. Осы уакытта Абайдьщ кез! жакьш жердег! жаксы мукабалы б1р топ ттапка тусп. - Мынау закон ютабы ма екен? Не жайдагы ютаптар екен, е ? ..- деп ойлана сейледь Ол ютаптар Пушкинн!Н томдары ед1. 357

Акбас эуелде угындырмак боп: «Ол закон емес, поэт жазтан сездер...» деп келд) де, артынан колын cùndn: - Сен б!лмейс!Н,... оны 6ûiy циын!- дедi. Оз ойынша: «Поэт, киргиз сиякты елде жок болар, сондыкуан ондай утым да жок болар!» деп, сезд! киска кайырган. Абай ттлмаштан бшмек бодцы. Ол «поэт»деген сездщ казакща не екен!н ойлап кермеген екен. - Энил... Энш! ютабы...- деп, Акбас сиякты кыскд кайырды. Абай енни деген сезге токтай алмай: - Крлай дейиз? Энш1 дейаз б е !- деп тусше алмады. Тшмаш Абайды керекс]3 сезден токтатпак болып: - Сен бшмейсщ, укпайсын деп айтады мына ic i,- дедi. Абай намыстанып калып, мыскылдай кулд1. - Япырм-ай, бул Kici болса, бш!мд1 адам. EÍ3 де 6ip журттын, сез утарлык басы бар жастарымыз дейм1з. Адамта адамды жанастыратын -пл-ау! Сол болмагандыкган 6ipiMÍ3re 6ipiMÍ3 оп- оцай угьщдырарлыкжайларды киын асудай керш отыртанымызды карашы! К,аз1рде eKi адамзат емес, eKi маклук тер!зд)м1з. Мужыктын мэстеп мен сахараныц туйес1 кездескендей ме, калай?—дед. Ербол кул!п ж1берщ. Абай C03ÍH Акбастыц б!лпс1 келдь Тшмашка Абайдын e3i де: «Осы сез!мд! жeткiзшi» деген. Акбас Абайдын сез!н тугел eciin болды да, кулю жiбepдi. - Рас, бул дурыс айтады! Местектуйеден уркедь Туйе де отан жоламайды. Бiздiц хал солай eKeHi рас!..- деп, таты кулд1 д е ,- жалтыз-ак, сен eKeyMÍ3 тана соцщай емесшз. Kp3ip Россия патша- лыгындагы закон-терпп пен кыргыз сахарасыньщ арасындагы барлыктутас хадюц e3i сондай. Сен жаксы айттыц!—дед!. Осыдан к етн Акбас пен Абайдьщ кездесулер! кеп болды. Ойткет, кырдыц аласапыраны молайып кетйгп. Ж птектен керсет)лген отыз KiciHiH тагы 6ipHeuieyi усталып кеп, абактыта Tycimi. Базаралы, К,араша болса, кашып жур десед1. Елдеп ерекет аскындап кеткен сон, Байдалы дакалата келген. Эр жерге rypi*ÍHÍn жур^п кеп, 6ip кун Абайта шынын айтты. - Кдратым, Абай-ай, кешеде журсек атымыз уркш, кдласына сыймайды. Ушне беттесек, eciriHeH TOH-KyniMÍ3 сыймайды. Жалтыраган тактайынан кен ет!пм1зд1Ц табаны тайтанайды. Адамынатщдесейк десек, санырау мен мылкаудаи боп, ымдасудан api бара алмаймыз. Бул кыр сорлыта кала деген камау екен той. Жалтыр музта айдап салган Kepi туйедей, мугедек боп жургетм^з, мшеки...—деген. 358

Отырган журт кул1Птындады. EipaK Байдалы кудщрш айтса да, кYйiпн айтты. Абай осыдан сод Ж1птек тобын e3i бастап, ез1 баскдрып журд!. Енд4бар жадалыкты Акбаспен акыл косып, тауып жур. Текежандар тыд адамдарды тогытып жатканмен, 1ст1ц бет1 адвокат кipicкeлi дурыстыкка карай ойыса бастады. Жакында адвокаткд Абай шеилп берген 6ip тушн улкен курал боп, барлык жумыстыд бет1н езгертш келед4. Узак едпмен4д 6ipitme Абай Акбаска Балагаздардыд ici урлык емес, шабынды емес деп, кеп делел айткан. Жepiнeн айрылган, малынан ажыраган, жутка ушыраган аш-арыкхалыкгы айтты. Жуттыд кeпшiлiккe нeлiктeн ауыр болып, аз гана топка нeлiктeн жeдiл еткен4н бiлдipдi. Балагаздардыд мал алганда, кедейден кептен алмай, жуаннан, мыкгыдан алганын жене колдарына тускедщ кедейлерге, аштарга 6epin отырганын жeткiздi. Эдпме осыган келгенде Акбас улкен ойгакетп. Кеп елдердщ тарихынан, к^аптарынан хабары зор бинмпаз адам бурынгы замандардыд e д г iм e л e p iн eciHe алды. Европа ecKÛiiriHeH Робин Гуд, Карл Моор, Жакерия, орыс едпмесшен Владимир Дубровский, Сохатый... баршасы да ойына T ycii. Осы едпме болган KyHi Абайды тун ортасына шейш Ж1бермей, мeйлiншe сейлетп. Енд^п акылды да баскаша айтты. Сонымен абакгыда отырганБалагаз, Эдшхаддар жауабыдажанд арнага тусп. Артынан куган кдтын-бала да арыздарын 6ip сагага саркдтын болды. Сейпп, аз кун шлдде Кдумен, Урюмбай, Базаралы, Царакдн сиякты айкын жаламен Т131лген адамдар акталып калды. Жiгiтeк cYйiншi тшеп, Kici шаптырып жатгы. Текеж ан осы хабарды б4л{с4мен, Абайга Kici салып: «тыйылсын, бул кай кастыгы?!» деп ашу айткан екен. Абай: - Bi3 ата-ананыд алдында туыскан болысуга жарасак, со да жетер. Мынандай ажал аузына, к^ш кeпipдiд успне ел-журтты e3i айдап келген сод, менен жен сурамасын!..—деген. Осы жауабын кeлтipiп, тагы да кеп шагым айтып, Текежан Кунанбайта Kici шаптырып ед1.8Keci Абайта: «Тезкдйтсын! Болыс болмаймын деген e3i болатын. Едш Текежанды аксатпасын! Аягын тартсын!» деп селем айтыпты. BipaK бул селем Абайдыд барлык icii аякгап кдлган Ke3iwe кeлдi. Токтата алган жок. Уезд бен облыстыд улыктары Акбаска барлык жумысты уттырмады. Оз колдарымен ic кылмаган 6ip топты босатканмен, 359

Балагаздар жагьш, Эдшхан к!н катгы усгап кадды. «Ашаршылык, жокшылыктан туган амалсыз кимыл^ деген сайын катая берд!. Ресей ш!цдеп кеп жерден шыгып жаткан крестьян карсыльны ояз бен жандаралдьщ кез алдына елестеген. Б!р ойдан, бундай юке барынша катгы жаза колданбак та болган: патшалыктын, зорл! законы ондай жерге барынша кадалманда керек. Тек кана ездер1не сыры мел!м емес сахара уакигасы болгандыктанжене ¡здеунд журткебетп кеткещдктен барып, батыл кимылдайалмады. Тайсаласокты. Б[раксоныцез!ндеде отыз юсйдц ¡шшен он шакты адамга жаза берщ. Басында ол жаза да сумдык болатын. Балагаз, Эдлханпар ем1ртк каторгага буйырыладыдел ед). Акбас пен Абайлар барды сальш ж урт, кеп жецшд!к тапть!. Балагаздар каторгага бармайды. Урютке жер аударылатын бодцы. Палада жаткан барлык агайын ецщ Балагаздармен коштаскан уакытта жылап айрылысты. Б!рак кер1спейм13 деген жок. «Аз жылдар еткен соц, ел ¡ппне ораласындар, келес!ндер^ деп, аддагы кунге ум!Т артып узатты. Абай енд! елге кайтпак ед1. Сонгы рет Акбаспен кер!скел! келгенде, карт адвокат Абайга акыл айтты: —Сен жас болсацда акылды адамсьщ. Халкьща жаныц ашиды екен... Оньщ зор касиет. Б1рак сол елщ мен ез!нрщ камынды шын ойласац, бш1м жарыгына умтыл! Оку Ьде!—дедь Бул сездер Абайдыц ез арманыныцдел успнен тускен сездер. — Окуга жаным кумар. Б1рак кайттп окимын? Школга тусуге улгайьш кетпм... Баска окудынжолы бар ма? Акыл айтыцызшы!— деген. Адвокат кеп меслихат берд). Ец еуел! улкейгендк бегет емес екетн айтгы. Жасы кырыкка кел1п те бш1м 1здеп, eз-eзiнeн ¡зденш, галым больш шыккан юсшер бар екен. Солардыц аттарын атады. Жене окуды школга туспей окуга. болатынын да айтты. Абай тез уакытга кдйта келмекке уеде берд!. Адвокат частный окьпатын учитель тауьш бермек бодцы. Жалгыз-ак Абай ез] булан былай едщпнен кеп ¡здетп, кажымай, кдщалыпокуга беюп келс:н. Сонда буган бШм ес!п оцай ашылатынын сейлед!. Жас Ж1пт талайдан бер1 кекей!н тескен бip туй1ннщ шешуш тапкандай бол, куаньш кетп. Енд1 ауылга барьш, уй 1шшен руксат алып, пул камдап, тез уакытта кайта оралмак боп елге кайтты. Кептен бер! жас кец!Л1не жат боп кеткен кетер]цю кызу мен сергек жел1к тауьш кайтты. Жидебайга келген соц, Абай кеп бегелген жок. Д)лде мен шешес)Н)ц руксатын оцай алды. Баска К1сшермен акылдаскан 360

жоц. Сонуы куцдер кдла жакка Мырзаханды женелткен. Соятьш согым Ж1берд1. Устауга пул керек. Соган арнап, мундагы согым тершер! мен б!рен-саран ipi айдатты. Енд! ез1 де жургел! отыр. Осы жазда Дщден1ц уипнип баласы туган-ды. Юнжентай, ак сарылау келген Эбшрахман кдз1р кулуге, талпынуга жарап цапты. Абайдьщ ец алгаш бейм бере бастаган баласы осы. Озшщ eii де, Tyci де ащныл келген. Бет 6ÍTÍMÍ децгелек емес, сопактау жене жукалац. К,асы, кез! киылып тур. Бар тулгасында HB3ÍK келген бекзадалык бар. Дщценщ бар баласы, рец жагынан Абайга тартпай, шешеге тартып келед). Eepi де акшыл саргыш. EipaK мына бала сонымен 6ipre туысты, суйюмд1. Абай Дщцемен оцаша коштасты. Кеп сез айтыскан жок- Татулык, т!леулест!к аркасында кабакпен таныскан. Сезге саран, сырга сырдац Д1лдэ ôip-ак ттлек айтгы: — Kepi шешен бар, жас балаларын бар. Б13Д! ойламасац да, соларды ескер. Кеп саргайтпай келе жур!— деп KYлгeн-дi. ОншалыккурсМп, киналып калатын емес. ОццайгаДщде шоркак. 1ш4нде кеп нерсе журмейш. Журер болса, каткыл мшез, катандау унмен оп-оцай айтып калып отыратын. Абай ейелше кешр1ммен карап, иыгынан какть! да: — Мен жел1к ¡здеп бара жаткам жок. Адамшылык касиепн 1здеп барам ! . Соны уккайсыц !—дед!. Эбд1рахманды KMiHAipin турып, кетерш колына алып, шешес)Н1н утн е кедщ. Бул шактарда недеу4р картайып калган Улжан баласыньщ жуз1нен кез алмай, кеп карады. Эбд!рахманды ез колына алып тскед! де, Д1лдега бердь Аз сана KypciHin калып, Абайды да ез касына тартып, беттен суйщ. Куац тарткан жуз1нде ана журегшщ терец 6ip толкыны сезшедь — Карагым, еж ец маркум сен! жалгызым деуш! ед1. Айналасындагы езге ерен-жараны 6ip тебе болганда, сен оган 6ip тебе ед1ц. Емцде бар ма, жок па? Сыркаттанып жаткан шагьтда, зауал уакытында 6ip тшек айтып ед1. Осы карагыма езгелердщ тас бауыр, кдтыбас м)незщ бере керме деген ед1. Сол сезд1 айткан анацда кетп!..—деп токталыцкырап калды. Эжес) айткан жацагы сез Абайдьщ ейнде болатын. Каз1рде ез шешесшщ 6ipa3 езгерт!П айтканын да Tycimi. Улжан тагы да ойланып отырып: —Заман ceHíKi, майдан сен)К1. Соларыцньщ балуаны бол. Кдй жолмен журсец муратыц орындаладь!. Оны ещц б)зден де езщ 361

артык танитын болдыц. Аягьща оралгы боламыз ба? Жолыц болсьщ!—дед. ^ Абай анасын бала кундепдей кушактады да, ундемеи коштасты. Ербол exeyi тыска шыгып, атка М1нердб, барлык ауыл ере шыккан. Дел женелер кезде Улжан ат успнде турман Абайды езше карай шакыртып алып: - Абайжан, Тойгулыньщ аулына бара кет. Экелерщ куда тусе neTirrn. Осы ауыл тепе барсын деген екен. Мен кдйдан суйрет!Л1П журеМн. BipaK сен бармасац, тагы да 6i3re ренжид!. Жолшыбай аз аялдап кете беререщ!—дед!. Абай баруга уеде берд. Сонымен, барлык журтпен тагы да узак-узак коштасып, жур:п Kerri. Улжан айткан Тойгулыньщ аулы дел жолда емес. Бул арадан кигашырак, Орда тауыныц бектер1нде. BipaK Семей жакка Жидебайдан repi KipicipeK. Тойгулы — Мамай руьшыц улкен байы. Туб!рл!, шогырлы жерд!Ц 6ip шокысы ед!. Сонымен Пунанбай осы киста куда болатын бопты. Кыс жаксы, мал куйл1 болгандыктан, Тойгулы кудаларга уакыт айткан екен. Цыз алатын Кунанбай жагы. Енд куда туспекке, конак боп кайтпакка, сол Тойгулы аулына Кунанбайлар барыпты. Абай мен Ербол да келд^ Кунанбай касындагы ылги карт cepiKTepi: бастыгы Каратай, жорга Жумабай, Жакып сиякгылар. Тойгулыньщ уш тамы лык толы жиын. Кулю, кызу дырду кеп. Абайлар Кунанбай отырган уйге Kipin, ундемей ецпме тындады. Ceздiц Ke6iH Каратай бастап отыр. Улкендердц eHriMeci ер сакка согып кеп, 6ip кезде заман мен заман арасын салгастыруга ауысты. Каратай ездер!Н1н жас Ke3ÍH айтып, екелер заманын еске алып кеп, бупнп заманньщ азганын, бупнп адамныц кунарсыз боп, жутан тартып бара жатканын айггы. ^. Абай осы туста мырс 6epin кулд4де, кигаш сейледг - Бурынгы заманныц жаксылыгы со ма, катар отырган 6ip туыекдн елдер 6ipiH-6ipi шауып, шаншып, сойканнан арылмаушы ед4. KeMnip-шал, катын-бала тыныштыкпен уйкы уйыктап, тYreлiмeн асьш inte алмаушы ед. Осы турган Сыбан мен Тобыкты арасында, Тобыкгы мен Семей арасында жалгыз-жарым катынаса алмаушы ед. Алып кетед, жулып кетед1 деп, ылги гана жасанып журуш4едндер... Сол заман да жаксы ма екен? деген. Кррпар кенген жок. Ол кундерден ер турл4касиетгер тауып: барлыкгы, байлыцгыда санады. Бурынгы адамныц бМмд келеттн 362

ipiniriHде айтты. КепшМкгпц ce3ÍHeКунанбай косыльш кеп, тагы 6ip салмакты делел тастады. —Деурен узаган сайын, ацыр аман белпс! айцындай бермек. Адам кулкы e3repin, азгындай тусед]. Б!зд1ц заманымыз езге- езгет койганда, пайгамбар заманына жакынырак. Bip табан жакын болса, шюм артыц та болар!..—деген. Абай осы сезге ¡ле жауап берд!. K,a3ipri куйде буньщ KOHÛii, шабыты келген акындай боп, шарпысуды, каржасуды тмеп отыр. Жайнап ceprireH ойы да киынга, би!кке мезгегендей болатын. —Жаксылык пен ипл1кке алыс-жакын жок. Алатаудыц басы кунге жакын. BipaK басында мэнп кетпес муз жатады. Ал бауы- рында неше турл! гул, жем4с, неше алуан нэубеттер есед1. Жан- жануарлардыц баршасы содан куат алады. С!здер пайгамбарга Абуталыптан жакын емесс!здер. Ол eKeci ед!. BipaK Абуталып Kenip болатын!—дед!. Уй тола журт куле 6epin, басылып калды. К,унанбай катты зекш кальш: — Же, токтат!—дедi. Абай тацкалып, алаканын жайды да, ундеген жок. Картгьщ 6epi ездершщ катты жещлгетн сезд1. Y й iiiïi осыдан соц кулкщен де, бейпт енпмеден де ipKÎAin, томсарып калды. Абайга М нен суйстген Kici Кдратай касында отырган Жакыпты туртп де, куцк eiin: — Мынау 03Í аттатар емес! Бас салып, карап тур гой!— деп калды. Аздан сон ет жел!нд!. Абай мен Ербол енд1 журмек боп кише бастады. К,унанбай да тыска шыкгы. Шыгысымен Абайды шакырып алдыда, жакын жердеп тастак тебеыпкке кеп отырды. Эке мен бала оцаша. Кептен 6epri бетпе- бет кездесулер4осы. Пунанбай салкын жузбен, юнэлай карады: — Сен окыдыц да, б!Л!м алдын, устаз керд!н. BÍ3 надан еспк. BipaK сол 6MÍMÍH журт алдында ата сыйлауды неге б<дщрмейд1 саган? Кеп кез!нше таласып кеп, екенш сур!нткенде не муратка жетпексщ? Экес! жeцiлгeнiн 6mimi. Енд4суык жуз) солгындап, улкен бойы басылып, KiuiipeMn калган. Элдекандай бала сиякгы, кже тагып, екпе айтып отыр. Улкен алдында жас карызы, ата алдында бала карызы — едеп пен сый е к е т рас. Абай буган дауласкысы келмед!. 363

- Ол К1НЭЦЫЗорынды. Айып менде екен! рас. Гафу ет?щз!- дед1. .. Осымен сез бп*кен шыгар деп ойлады. EipaKекесжщ тагы да 6ip айтпагы бар екен. Ол азырак бегелт отырды да, кайта сейлед. - Орайы келгенде айтармындеп жур е.щм. С ети басыннан уш турл1 MÍHKepeMïH. Соны тында!—дед1. Абай: - Айтыныз, еке!—деп, Кунанбайдын жуз1не тура парады да, тосып калды. - Ен эуел!, арзан мен кымбаттыц паркын айырмайсын,. Озщдеп барынды арзан устайсьщ. Булдай б!лмейсщ. Кеп кулюге болымсыз ермекке асылынды шашасын,. Жайдаксьщ! Жайдак суды ит те, кус та жалайды. Екишп, дос пен касты сараптамайсьщ. Доска досша, каска каста кырыц жок. Ьшцде жаткдн сырушыгы жок. Жург бастайтын адам ондай болмайды. Басьша ел уйршмейщ. YoiiHuii, орысшылсьщ. Солай карай ден койып барасыц. Д!н, мусылманжатсанайтынынескермейсщ!-дед1. Бул сездерд1Н TyxnipiH Абай оцай таныды. Жас Ж1птпц ез журепндеп HepiM мен барым деп жургендерже шабуыл жасалып отыр. Экеге ермей, ез OMipiH езгеше беттетем дегендеп кеп сырлары осы арада болатын. Баласынын басындагы баскалыкты К,унанбай да танып, тауып айтты. EipaK Абай ендМ ез iniiH дуниежц кай кушже болсада кендцрмек емес. Намыскер журектж, ызалы толкьшы бш!НД1. Жаца уйде отырган шакта пайда болган шабыт, кызу кдйта келген ед. Бул туста execiH аяп кала алмайды. Сейлеп Kerri: - Осы уш айткдныцыздьщ ушеуже де дау айгам, еке. 0 3 Í\\wÍKÍ дурыс деп айтам. En e y e n i, жайдак суга тецгердщ!з. К,олында куралы бар жалгыз-жарымга гана пайдасы тиеттн шьщыраудагы су болганша, куралды, куралсыз, Kepi, жаскатугел пайдасы тиетш жайдак су болганды артык санаймын. ExiHmi, ел алатын T e c ^ i айттыцыз. Ел билейпндердц MÍHe3ÍHайтгыныз. Менщ бшу1мше, ел 6ip заманда кой сиякгы болтан. B ip кора койды жалгыз койшы «айт» десе epri3in , «шайт» десе жусататын болган. Берттн келе, ел туйе сиякгы болды. Алдына тас лакгырып «шек» десен, анырып барьш кана бурылады. Ал Ka3ipri ел бурынуы кербалалыктан, нашар, момыццыцган ceñüiin, кезж ашып келед!. Ендп ел жылкы сиякты болды- Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не керсе, соны керуге шыдаган, жаньш аямаган, кар тесемп, муз жастажан, eTeriH тесек, жещн жастык кылган бакгашы гана бага алады... Жанашыры бар, жаксьшыкпайдасы бар ганааю батады... YuiiH nii, 364

орысты айттыцыз. Халык уш<н де, 63ÍM ymiH де дуниенщ ен, асылы —б1Л1м-енер. Сол енер орыста. мен барльщт1рл1ктен ала алмаган асыдды содан алатьш болсам, ондай жер жатым бола ма? .. Жатыркап, кашыктауым надандык болса болар, 6ipan касиет болмас...—дед!. Кунанбай тындап болды да KypciHtn койды. Шарасыздык ажары бшщщ. BipaK ун катран жок. Сез осымен б1ткен ед1. Абай коштасты да, жур)п кетт1. Ден басында ауыр оймен жалгыз отырып кдлды К,унанбай киналган куйде. Тагы жецщщ. Баладан гана жецшген жок. Е н дт OMÍp мендеп барады. «Элс1ред!ц, тозарлык шагыца жетпц» деп тыцсырып кеп, шетке кагып барады. Оз баласыньщ аузынан ecTireH ун, сол 6ip — «дэурен1ц eni» деген суык сарынньщ катац леб! ед1. Абайдыц Акщокыга cofa кететш жумысы бар-ды. Ордадан шыгып, солай цисая журдь Жол жоц. BipaK кар жука болатын. Ербол eKeyi cap жел4п отырып, Есембайды бауырлап кеп, Такырбулак тусындагы жолга туст1. Bip шакга каладагы окудан кайтып келе жатып, ауылды ансап, асыгып шапкан кек жазыгы осы eAi. К,аз4рде аппак суык кар баскан. Алыстагы жоталар мен айналадагы елкелер де панасыз, жудеу. Айыкпас, ауыр муцга батцан. Бул кунде Абай кен,!л:не панасыз, кемтар KopiHeriH бар сахарасынын, бар халкыныц куш де осы рендес. Bip кезде нангыш, таза бала журеп барлыкракат, бакыт осы кырда, ауыдца деп алас урган болса, Ka3ip Абай кайта жортып келед]. Ецщ 6ipaKсондагыдай ум1т, бакыт Т1лепн каладан ¡здеп, соны ацсап келедi. Бул уакытга Абайдьщ жасы 24-ке шыккан-ды. Коз алдынан 03i merin еткен жылдардыц б1рталай куйлер! шубатылып ете бердь Байкап караса, OMipAin б4рталай кат-кабатынан, шытырманынан, бел-белесшен OTimi. Bip шакга ерге басьш, ецщ MiHe, кияга карай да ерлеп келе жаткан Tapi3Ai. Осындай ез Т1рлтнщ бурац жолын KOpAi. К,ияга кадам басканы рас. Bip кундерде жалац куздыц басындагы такыр кум мен тастакды жарып, елс4з H83ÍK шешек атып, жас шьшар пайдаболтан. Сондай 6ip OMip гул шашкэн. Ецщ бул кунде сол шыща шыккан жалгыз шьшар балгьш тартып, жас куатка толыпты. K,a3ip оган кыс пен аяз да, Tirni, тау дауылы да катер болудан калган ед1. 365

7TÍ7///Af7X7> А^дгтар дрезой ( 1879—1961) — казак, едебиетшщ классип, когам цайраткер1, филология гылымыныц докторы, про­ фессор, К,азак К С Р F A -ныц академии ( 1946), К,азак К С Р - нщ ецбек cinipreH гылым цайраткер1 ( 1957). 28 кы ркуйекте бурынгы Семей ye3i, Ш ьщ гыс болы- сындагы К,аск.абулак. деген жерде туып, балалык шагы кеш - пснд1 ауылда отп. Болашак жазушы улы Абай ез шыгарма- ларында сонша теред epi жал-жацты суреттеген сол ксздсп казак когамыньщ сипаты мол, кайшылыкка толы OMÍp-тур- мысын коз!мен керд1. Семей каласында медреседе, онан соц бес кластык орыс мектебшде, ал 1 9 15 -19 19 жж. мугал4мдер семинариясында бМ м алган. 1917 жылы семинарияда окып журген кезшде халык ацызы бойынша \"Е ц т к -К е б е к \" пьеса- сын жазады. Бул казак улттык драмасыньщ карлыгашы ед1. Осы пьесасы мен 1921 жылы жазылган \"К,органсыздьщ куш \" атты алгашцы onrÍMeci аркылы ез1нщ жазушылык ерекше дарынын айкын танытты. Сол жылдарда Семейде Орынборда ер турл! кызмет ¡стей жур!П, Алаш партиясыньщ KoceM/[epj Эдихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, М 1ржакып Дулатов, баска да белг1л1 едебиет, м едениет кайраткерлер1мен жакындасады. \"Абай\" журналын шыгаруга атсалысады. \"Оян, казак\" деп уран тастаган козгалыс, олардыц демократиялык идеялары Эусзовт]Ц ом!рл1к максат-нысанасын белплеу1не TipeK болды. Алашорда кайраткерлер1 оюмет орындарынан, ресми саясаттан ыгыстарыла бастаган сон, 1923 жылдан бастап керкем эдебиет саласына бар куш -куатын жумсап, ен!МД1 ецбек етуге KipiceAi. 923—1926 жж. \"Окыган азамат\", \"К,ыр cypeTTepi\", \"У й лен у, \"Еск)л!к келецкес1нде\", \"Канэмш1л бойжеткен\", \"Царалы сулу эцпмес1н жазады. 1923—1928 жж. Ленинград университетшде окып, тш мен едебиет факультетш бтр ед !. Одан к е й т Ташкентте Ортаазия мемлекетт1к университет1н1ц аспирантурасында шыгыс фольклоры бойынша маманданды. Ленинградта (Ka3ipri Санкт-П етербург) окыган соцгы жылында exi тамаша повесть жазган: \" К ,а р а ш - К ,а р а ш \" пен \"К ексерек\". Саяси кызметтен бас тартып, б:рьщгай зерттеуге ойыскан кезде, ол эдебиетипге де сол саясаттьщ шырмауынан шыгу киын екенш уга 6úmi. Ондаган жылдар бойы оган ултшыл- дык, байшылдык идеяларды, жактаушы деген юнэ тагылып келд1. К удал ау к е р ш , 19 3 0 —1932 жж. кам ауда болды , туткыннан кутылу максатымен ашык хат жазды. ЭуезовТ1Ц тарихи такырыпка баруынын, тамыры теренде жатыр. Тупгыш керкем туындысы \"Ецл1к — Кебек\", онан кейш \"Хан Кене\" мен \"Килы заман\", \"Айман — Ш олпан\", \"Каракыпш ак Кобьыанды\" драмалары да осыны ацгартады. 366

Булардьщ кейб1реу1 ел арасында кед тараган, буры ннан белгип сюжетке курылса, \"Хан К ене\", \"К,илы заман\" тарихта болган нактылы оцигаларды аркау еткен. Эуезов 20-жылдардыц ез[нде проза мен драматургияда келел! туьшдылар б е р т , казак эдебиетинп классигше айнал- ды. Отызыншы жылдары б1р топ эцг1ме (\"К,асеннщ кубы - лыстары\", \" 1здер\", \"Ш аткалан\", \"К.ум мен А скар \", \"Б ур- пьесалар (\"Айман—Ш олпан\", \"Тас тулек\", \"Ш ека- рада\", \"Т у н п сарын\") жазады. 30-жылдарда Абай мурасына ер килы бага берМ п, онан к е й т де кым-кигаш пМ рлер айтылып жургенде, Абайды терепдеп, кещнен тануды езше ем!рл!К максат ету ол ксзде бипктыж, данальщ кана емес, улкен ерл:к те болтаны хак. Кесек, кец тынысты, сан миллион окырмандардын, журегше жол табатын керкем шыгарма аркылы Абайды а тм ге эйгшеу уш1Н Эуезов кандай кажет болса, Эуезовтщ дуние жуз1 мэдс- ниет1нщ би 1гте кетершу1не Абай мурасы, Абайдын, енерпаз- дык, ойшылдык дэстурщ дей улкен Т1рек сондай к,ажет ед1. 1936 жылы \"К,азак эдебисч!\" газетшде \"Татьянанын. кыр- дагы е т \" дейтш прозалык уз!НД1 жарияланды. Бул - бола- шан романныц б1р тарауы ед1. Осыдан сон, 1940 жылы, Л, Соболевпен 6)рлесн1 \"А бай\" трагедиясын жазды. Мухтар Омарханулы 15 жыл бой \"Абай жолы\" атты озпнц 4 томдьщ дацкты тарихи роман-эпопеясын жазды. М уныц \"Абай\" аталган б1рншп ютабы 1942 жылы, екшш!С1 1947 жылы жарык, корд!. Орыс типне аударылган. \"А бай\" рома- ныныц ею ютабы 1949 жылы 1-дережел1 КСРО Мемлекетт1к сыйлыгын алды. Терт кггаппен б1ткен эпопея 1959 жылы Ленинд1К сы йлы кка ие болды. \"Абай жолы\" 30 тш ге . аударылып, д у т м дуние окырманынан ете жогары бага алды., Керкем тар ж)мс жумысына белсене атсалысып, И. Турге- невтщ \"Дворян уясын\" аударды, К С РО жазутыларыньщ 11 съез1нде керкем аударма туралы арнаулы баяндама жасасты. !Улкен галым, педагог Эуезов казак едебиет1 тарихын зерттеу, едебиет кадрларын даярлау женшде шекс1з кеп ецбек с1щрд1. А байтану гылымынын нег131н салды, кеп томды \"К,азак едебиет1 тарихыныц\" казак фольклорына арналган ) томыньщ ( 1960) непзп авторы жене редакторы болды.у Кыргыздьщ \"М анас\" эпосы туралы монография жаздц— К С РО Жазушылар одагы Президиумыныц, Бейб^тшинкп к,оргау кецес1 ко м и теттщ , Лепип;цк сыйлыктар ж е н т д е п комиссияньщ мушес1, К,азак К С Р Рылым академиясыныц академии, К,азак мемлекегпк университетшщ кеп жьшдар бойы профессоры болган Эуезов 4—5-сайланган К,азак К,СР Жогаргы К е ц е с т щ депутаты рет1нде де зор когамдык М1ндет аткарды. \"Абай жолы\" эпопеясынан к е й т деу1р шындыгын сурет- тейт1н кед аукымды жаца эпопея жазуга юр!скен ед1. Сонын, 367

\"О сксн еркен\" атты 1-ютабыныц нусцасын салып кетт1. Ол 1962 жылы жарияланды. Эдеби ецбег: уш1н жазушы 1957 жылы Ленин ордетм ен марапатталды. 1961 жылы 27 маусымда цайтыс болганнан кейш, республика ук1мет1н1ц каулысымен Цазак К С Р Р А Эдебиет жэне енер институтына, К,азацтыд мемлекеттж академиялык драма театрына Мухтар Омарханулы Эуезовпц ес!М1 бер1лд1. Жазушыныц эдеби-мемориалдык музей! ашыл- ды, Алматы цаласыньщ б1р ауданы, б1ркатар мектептер, кешелер цаламгер ес1м!мен аталады. Туганына 100 жыл толуына орай мсрекес! Ю Н Е С К О шеинм1мен дунисжузипк / денгейде аталып е т д _______ __ - ..... М ухтар Эуезовт1'ц кепке дейш, дэл1рек айтцанда, кырык,- тыц у сп н е ш ы кканш а, улы ацынньщ ем1р1, туган-ескен ортасы туралы шыгарма жазу жоспары болмаганын ескерткен! бар. Абай елендер1н бастыру, гумырбаянын жасау, зерттеу ецбектер жариялауды романга барар жол деп санамаган екен. Сондыктан улкен шыгарма идеясы эбден гпскен кезде, кажет- Т1 уацытты етюз1П алганына бармакты шайнаган. Дегенмен, еск1 журтта ел1 де кеп естелж бар-ды. Абай заманыныц сан-салалы сырларын, деу1рдщ цат-цабат тартыстарын, дэлд1 окигалар, ацыз-ецпмелерд1 даланыц жезтандай, еск1 кез, цуйма кулак адамдары кейде саф таза куй!нде, ксйде мыц кубылтып жетк1зген болатын. Абайдыц м ш езте канык- тырган: касындагы жары Эйгер[м, улы Турагул, 1Н1С1 Ш эке- Р1м, шек1рттер! - К екбай , К,^тпа, Баймагамбеттер. К еп нерсенщ т у б т е , туктрл 1 табанына уцшу керек болган. Ел аузы К,амка мен Кодар нэпе! унан кылмыска барган десед1. Абай уш ейел алган ю а : Дщца, Эйгер1м, Еркежан. Дэрмен деген акын болмаган. Жазушылык максатка орай автор ем1рЛ1к делд1 деректерд! кажет жер1нде езгерткен, керекп орайда жаца кеЙ1Пкерлер, окигалар ойлап тапкан. Терт томды эпопеялык келемд1 роман казак когамыньщ жарты гасырлык э л еу м е тк , турмыстык, отбасылык гумы- рын мейл1нше дэл, айкын, адал бейнелейД1. Окигалар жыл маусымдарыныц терт м сз п л т с б1рдей, тэул!кт1ц эртурл] сэттер4нде, кун демей, тун демей, толассыз етш жатады. Аталар буыны Кунанбайлар ом1р)[нн соцгы кезещ, орта буын Абайлар ем1р1 тугелдей дерл1К, жаца буын Эз!мбайлар ем1р1Н1Ц тал тус1, жас тел Рахымдар ем1рш1ц басы - б1р1мен- б1р1 жалгас, узш мейпн п р ш М к кепан1Д керуен1 1спетгес, б1рш-б1р1 куалай жосыган дария толкындары секщд1 сабактас, жалгас калпында керш1с табады. Бул б1р м ецпл!к толас таппас жаксылык пен жамандык, махаббат пен гадауат, эдшет пен зулымдык шайкасы рет!нде бейнеленед1. Романдагы непзп сокталы окига, бас майдан ететш орта — Тобыкты рулары мекендеген Ш ыцгыстау аймагы. Кершшес елдер: Каракесск, Уак, Керей, Матай авторлык баяндау бары-* 368

сында, кейб1р тартыс, дау-дамай кез1нде гана айтылып отыра- ды. Шьщгыстаудыц айналасы, и[[1-сырты, Хан, Орда, Машан, Догалац, Семейтау сеюлд! эйг1Л1 б т к т е р , Ш аган, Ащ ысу, К,арауыл, Баканас, ЕрТ1С озендер^ белгш1 кузеу, кектеу, жайлау, кыстаулар, толып жатнан адыр, шокы, бел, асу, тебе, кудык, бастау-булак, кел, ши, цорык, зират, корым, шаткал, сай, адгар, тогай, удпр, сурлеу-сокпак, жолдар алаканга салгандай ап-айкын керкем суретке айналган. Роман б1р1НШ1 бетшен бастап, соцгы жолына дей1н сусты ем1рд!Ц катал шындыгына суарылган. 8дем1, таза шаЬарда улкен устаздардан бинм алып жаткан он уш жасар т э ю р г п ц окуын ер1КС1з уз1П, кырдагы курес майданына салмакшы еке эрекет1 зорлык ем ей, немене? Ауылга деген сагыныш тагы бар. К,одар-К,амк,а трагедиясыныц уст1нен шыккан сод, ск; удай кещлдеп Абайдьщ мурттай ушуы тэн жарасы гана емес, жан жарасы болып бейнеленед1. Жас журект) отца царыгандай болган осы цанды ел!мнен кей^н бала коцш айнала цоршаган ортага, улкендер эрекетше шошынган кезбен карап, б1рте-б1рте суык та катал шын- дыктарды сез1п кана койм ай, олардыц элеуметт1к, философиялык астарлы мэндерш уга бастайды. КеЙ1пкерлер1Н б1р жаксылык, б1р жаманшылыкта сынау Эуезов поэтикасындагы ерекше шебер колданылатын он1мд1 керкемдж чесшдсрддц б1р1 eкeнiн адр есе Абай характерш сомдау принцип1нен керем13. К,арацыз: жылы сез айтып, мандайдан б1р И1скемейт1н катал экс, м етр-ш аф кат тогш, елж1реп, ем 1ркетп отырган еже мен ана, жаттан бетер жауы- гып кеткен тугаи ага, код е т т кес!П берсе, кьщ к етпейтш туган пн, ата дэстур1мен косылын, балаларына ана болып отырган кушагы суык ейел1. Бул бip шацырак астындагы керегар жейттер. Ал енд! будан сыртка шыгып кер!щз. Кеше гана пзе косып, ел Ч13111нн катар устаган К,унанбай мен Бежей бупн Ыргызбай мен Ж1птект1 согыстырып, кил ел1М1не деЙ1н барып отыр. Бул ею кош карды д басы б1р казанга сыймаганнан туган бакастык, куннпл;дк кикиыкщ емес, алые тукп1рл! ниетт1 т1ршинктщ каны, оз насин уш:н коные кецейту, жер алу максатынан шыккан арпалыс. Шындан келгенде, бул ауыз б!рЛ1КТ1Н жоктыгыпан оршиг1Н таза казакы рулык кактыгыс емес, жалпы адам баласыныц мэн1 бар, эулет пен еулегп, урпак пен урпакты, халык пен халыкты, ел мен елд1, мемлекет пен мемлекетт! согыстыратын м эд гМ к майдан. Сол уш ш шекара кузетшеД1, кару-жарак жасалады, елш М к журед1, уйымдар курьшады. Мухтар Эуезовтщ каламынан туган рубасылары, билер, мансап устаган адамдар кескт-келбеттер1мен, М1нез калып- тарымен, сейлеген сездер1мен аргы-берг! замандардагы неб1р ¡ргел< елдерд!Ц басшыларынан: патшалардан, корольдердей, хандардан, дипломаттардан асып туспесе, кем сокпайды. Аспан, зоул!М бижт^к, шыцырау терегццк. 1штср)нде алтын 369

ертокымды аргымак жатса да титтей сыр бермейтш 6epiKTiKKe 6ip ауыз ЭД1Л сезге токтайты н MepTTiKTi, кажет жершде руымен у 1шет1н ынтымакты косьщыз. Цас-кабак, ым-жым, CMeypin, жур1с-турыс, КИ1М ки:с, сез саптау, бил1к айту, ел баскару — муныц бэршде мыцжылдык кешпел! медениет калыптастырган тапжылмайтын, эбден орныккан 6epiK салт- дестур бар. Дуние жузшде болып жаткан улы элеуметт1к езгер:стер, отаршылык атты алапат козгалыстар, Батые пен Ш ыгыстьщ мэцг!Л1к шарпысуы, тем1р курсанган болат туяк капитализмн1Ц цанды шецгел! сиякты галамат думпулер кешпелшер элем1н де ipiTe бастаган. Бурынгы игипк, к а с т амалдары, TipuiuiiK калпы, адамгершы1к мураттары енд! баска арнага Tycin, езгере бастаган. Жана epic, соны нысана, езгеше байлык тумак. М уны кешпелыердщ еск! кауымы тус!нбейд1, келешекпен туыса табысатын жаца тел енд! келе жатыр. Мухтар Эуезов осындай планеталык мэн-магынага ие, кауымдар, медениеттер ауысуы тусындагы сан-алуан отбасы- лык, еулегпк, ру-тайпалык, халыктык кактыгыс, шайкас, тартыстар уст1нде адамдык, мшез калыптарымен ашылатын ондаган елдер едебиет1не nici туркМ к, шынайы цазацылык Hici ацкыган epi тыц, epi гажап керкем каЬармандары бар тутас сулулык елемш алып кeлдi. Бул жулдызды аспанныц цак тершде Тем1рказыктай болып, бойына халкыньщ гасыр- ларда сурыпталып екшелеген барлык асыл касиеттерш жиган, epi акын, epi дана, epi кайраткер, epi ойшыл Абай тулгасы тур. Абай бейнесш жасауда акын eMipiHin 6елrun окигалары кещнен суреттелед:, оньщ шыгармаларындагы еуез-сарындар, мотивтер, идеялар пайдаланады. BipaK жеке елендерге ил­ люстрация, жалацаш eniKTey, кайта баяндап беру дегеннцз атымен жок, Абай сездер1, диалогтагы, монологтагы лeбiздep туп-тугел акын лексикасын, синтаксист! ескере отырып, тыцнан жасалган, Мухтар тудырган. Улы акын, улы курескердщ шытырман, кат-кабат гумы- ры диалектикалык кайшылыкта реалист4к шыншылдыкпен ашылады. Bip жагынан, бул казактыц жаца жазба едебиетшщ классип, ем;рдеп ¡здер: халык санасында сайрап жаткан накты, тарихи тулга болса, eKiHnii жагынан, бул улы жазушы киялында балкып туган зор талант, мен1 бар, мыц сан кыры жаркыраган, образдык, символдык куаты кушт!, дуние жуз1 енерш деп би1к, керкем, умытылмас едеби бейнелердщ 6ipi. Адамдар рухьшыц мыц сан езара шарпысуын кец келемд1, терец психологиялык талдау аркылы ашып берген курделг романдагы ец улкен сез1М агыстарыныц 6ipi — сан салалы махаббаты алуан TYpлi кулпырган KepiK-бояуымец, сет ке- зецдеп эуез-сарынымен, булкына жосыган куй-толкынымен бейнеленген. Келденец кек аттыга eлeyciз гана кершетш туган жepдiц тау-тасы, езен-кел1, аймак-даласы жазушыныц шабытты каламында кайтадан жаратылгандай болып кул- 370

пырып, жайнап, неб1р гажап калыпта коршед^ кыс, кектем, жаз, куз —бэр! бар. Несерлет1П жадбыр жауады, ат кулагын керсетпей боран согады. Абайдьщ аналарына (Зсрс, Улжан), бауырларына (Оспан, Ш эке, Кэютай), достарына (Ербол, Базаралы, Деркембай), балаларына (Э& ш , Магауия) деген ыстык ыцылас, кымбач п е т л ш би1к адамгерш1л1к тургы сы нан ом1рд4н. сан килы кезещне лайык калыпта суреттеген жазушьшыц ерекше ден койып, зор шабытпен, акындык галамат куатпен бейнелеген психологиялык сез1М1 - гашыктык сырлар, махаббат эyeздepi. Бул куй, бул калып ен алдымен Абай басына тэн. Табигатынан ерекше сез1мтал, рухы таза, бала куд!нед халык эдебиетш ен сусындап, жадында тутып, Ш ыгыс поэзиясынан гашыктык жырларын окып тэрбие алган жас бозбаланыц сулулыкка, пэкт1кке, есемд1кке кулауы Тогжан- мен туцгыш танысуымен деп келед1. Бул б!р акынга, аскак тулгага жарасып, кел1скен романтикалык, гажайып махаббат. Ею жагы да е р т е н т , жанып, лаулап тур. Сол куйлерд1 жазушы б1рде Абай, б1рде Тогжан толгау, монологтары, теб1рен1С1, леб1здер1 аркылы жас гумырдыц салтанат жыры ет1П тегш тед!. А старлар, тогы сулар , уласулар Лэйл1 — М еж нун, К,озы — Баян, Татьяна — Онегин болып жалгасады. Туптеп келгенде, Тогжан тазалыгы, сулулыгы, пэкт1п Абайдыц эсемд1К муратынын, биж нысанасы секщ ден т ке- тед^ ол канша усы нса колы жетпес алып тугыр, мэцг1 таркамас улы сагыныш, орны толмас арман секицц. Бул куйлерд1д жалгасы, жада замандагы соны кер1гнс1 болып Эм1р - У и н ги , Эб1Ш — Магыш, Дермед - М экен махаббат хикаялары, сол сапардагы трагедиялык халдер, романтикалык сер п тд ер ¡шю толкынды елемд1 жайып салган, биж адамгер- ШШ1К тугырлардан шыркалган кымбат, асыл, жалынды ен болып т е гш т , мол сарынды симфониядай бойынды балкы- тып, жан-жуйедц1 елж1ретед1. Бул арнада батыр, багылан Базаралы мен нур жузд!, науша Нурганым ара-катынасы, сыйластык, суй1спеншй11п окшау есер етш, естен кетпей, ойда калып кояды. Шыгармадагы диалектикалык кайшы- лык, тартыс, курес сан салалы, тарам-тарам, жулге-жулге. Эуелде зорлыкпен окудан кол узген Абай тем1р нокта киген- дей болып, суй гентен айрылып, атастыру ж етм ен уй лен т, опык жейд1. Б1рте-б1рте ез экесш щ жуандыгынан басталган 8Д1летс13Д1к толкыны оны баска жагага, корлангандар, кор- гансыздар тобына карай ыгыстырады. Душпан жаттан да, жакынан да шыгады. Б1р экен1ц ек1 баласы: Абай б1р киырга, Текежан ек1ДШ1 киырга тартады. Кундест1к отын быксытып журген Кунке, М эдж е, К,аражан, Дшдалар анау. Олардыд жалгасы болып жауыздыктыд жас жолбарысы Эз1мбай е с т келе жатыр. Б1р жагынан жамандык кауласа, екшпп жагынан жаксы- лык кектей бастайды. И1С1 Ыргызбай душпаны есепт1 Дер- 371

кембай, Базаралы б]рте-б)рте жакындай т у с т , акыры Абай касынан табылады. Оз бауырында жаралган канаттары кан- дай: Эб1ш, Магауия, Дермен, Кекбай, еле-елгенше ак,, адал пейМ мен таза достыгынан айнымаган Ерболды айтсацшы. Кешпел: медениетке тэн этнографиялык, турмыс-салттык, сен!м-нанымдыц, хукыктык, ескери-саяси, адамгерш1Л]К- моральдык кер!Н1Стерд!ц барлык белплерш толык та кец, терец де дел цамтыган шыгармада ерекше ыцшамдылык., лаконизм бар. К,азак ел1нщ ежелп бэр дестур!, аргы заман- дарда басталган, Т1ПТ1 шаригаттыц ез1 де муртын буза алма- ган: белпл1 адамга ас беру, жылы откенше ел1КТ1Ц артын кугу, азалы уй т т п , ат тулдац, каралы кош журпзу, дауыс айтып, кер1су дэстур{ Бежей ел!М1 тусында кещнен бей- неленед]. Ек{шн1 цайтара мундай ситуацияга оралу жок,. Энипл1К, сер!Л[к, ацшылык, саятшылык, кусбепл:к енер- лер!Н1ц улкен-улкен б!р-б1р тарауларда арнайы турде суретте- лу!!ген осындай керкемд1к шарттарын, каламгерлж катал позицияны ацгарамыз. Сол секщщ мезгшд1 уакыты жеткен соц, ози!С тиесш! керкемд!к-эстетикалык мищстп! аткарган- нан кейш, косалцы персонаждар улы о ц и г а арнасынан тYciп калып, олардьщ орнын жаца, баска максат уш1Н корсетш етт кeйiпкepлep басып, соны ситуация, тыц эрекет бел ала бастайды. Ом1рд]Ц нeбip тамаша нурлы жактары — еже мен ананыц перзентке деген ш екс13 махаббаты (Зере, Улжан - Абай), ага мен нп арасындагы каяусыз адалдык (Абай - Оспан) , еле-елгенше сызат туснеген тамаша достык (Абай — Ербол), мэцг!Л1к махаббат (Абай — Тогжан), азамат басын сыйлап жасалган карымтасыз жаксылык (Абай - Салтанат), ере! еспен кек алу (Текежан малын куып экету, Оразбай ауылын ]набу), ж1птт1ктщ леззатты TYндepi (Абай — Цуандык), серинк рахаты (салбурын ацшылык), акындык шабыттыц тэгп сеттер! (олец туган мезплдер), б т к енмен кауышкан бакыт (Б1ржанныц келу1, Эйгер1МН!Ц Татьяна ен1н салуы), туган жердщ ыстык куш агы (жайлау суреттер1) секи1Д1 саналуан кез-кезецдер романда айрыкша бейнел:, кец тынысты, ернект!, ыргакты бай тшмен, дестурл1 прозаныц реалисток э;цстср!мсн, зор шабытпен суреттелед4. 1штей оз!н ез! кажап, еюудай болып арпалысып, ой ушы- гына жете алмай, кате кадам басып, бармак шайнап, от басы- нан опык жеп, ортасына сыймай, шщер узш кет1п, басты тауга, таска согып, урт кимылга барып, содан таяк жеп, кылмысты атанып, жазыксыз жаза ш епп, кеп уакыттан кеЙ1Н туган жерге оралып, саналы эрекетке кешкен Базаралыныц ¡ш!-сыртын жазушы тамашалай отырып, 1Ш тартуын жасыр- май, ашык пейшмен жаркырата керсетед1. Бул тулга — жа­ зушы каламынан ертеректе туган ¡р1 кимыл иелер1 Бактыгул, Узактардыц рухани туысы, дел!рек айтса, елем едебиеттдеп 372

курескерлер цатарына ерк1Н аттап барып, тсц цосылган уздж каИарман. Эуезовт1Ц улкен суреткерл!к шеберлМ нщ терец ашылып керш еин айцын тусы - адам кескчндерт бейнелейт:н шак. Кей1пкер алгаш ерекет сахнасына шыкцан бетте автор оныц келбет1Н1Ц есте цаларлыц сипат-белплерчн суреттеп берсд!. Адамнын жалпы турпаты, бойы, дене б т м 1,' цимыл-козга- лысы, эс1ресе бас б1т!М1, бет пнычт, кезч, мурны, ерн1, Т1С1 атамалап корсетшмей, б!р-б1р1мен байланыста, ерекет, кимыл устш де, жанды - Т1р1 цалыпта, сан алуан к е щ л -к у т м е н толкыган, тебчренгед, рснжн'сн, куанган, жек корген саун де бой корссчс/п. Жазучлыньщ цырагы кез] эр турл1 нэсчлдч, сан алуан эулсгп Д1Л кер!П, аныц танып, цапысыз чанытады. Суретш! каламы б1р б1рше уксамайтын ондаган адамныц реалисчч'к портретж жасайды, олар тутас кермелерд: толты- руга жеччп жатыр. Эуезов кущретчмен жаратылган эйелдер бейнелерч б!р1нен б1р1 еткендей суду, нурлы, эсем: Тогжан, Пуандык, Салтанат, Эйгер1м, Ум1тей, Керчмбала, Нурганым, Магыш, Мэкен. Атпал азаматтар, батыр ж тттер кандай: Базаралы, Балагаз, Оспан, Дэрмен, Эбчш, кыртысты билер, к,ат-кабат жуандар: Божей, Оразбай, Эз1мбай. Осынау кальщ шогырдьщ б1р тугырында - К,унанбай, бчр тугырында - Абай. Екеучнщ де yй-^шiндe, кепшпнк ортасында, далада, топ алдында, отырган, журген, ат усччлдс, ойга баткан, ашуга мшген шактардагы, ер кездердег1 шеш:м цабылдап, бил ¡к айткандагы кескш-келбет! барша бояуымен кез алдьщызга келед1. Б1р1 к.аттылык.тьщ, зорлык-зомбы - лы ктьщ , еюнш1С1 адамгерш1Л1КТ1ц, эдчлет-мархаббатьщ бейнесшдей. Жазушы к ей тк ер келбсччн сомдау уш1н авторлык, баяндау, персонаждьщ еткен кyндepiн еске тус!ру, езшд1К сезд1К сипаттама, баскалардын, берген багасы, психологиялык сара- лау, ой агымы, диалог, монолог, полилог секицц керкемдчк куралдард[<! мейл!нше ерк1Н колданады. К,аЬарман оцаша куйде, екеуара, топ ортасында, можипс усччндс, ерекег-курес басьшда, колма-кол ш айкаста, б1р куаныш , б1р кайгыда барлык болмысымен голыц ашылып, окырман назарына тусед!. Эрб:р к е й т к е р д щ мойнына жуктелген керкем д1к максат, идеялык салмак бар. Романныц басынан аягына дей;л кер!Н1П, характсрл1к даралыгымен толы к ащылатын улы цаЬармандар б!р тебе болса, жеке окигаларга, энизодтарга гана катысатын кей!пкерлер де бар. Эм1р сахнасына бф буын к е л т , е с т , жетшш, куресш, шайкасып, жаксылы-жаманды т1рш Ы к кенип, мер3!мд! уакыт еткен соц, ажал тармагына 1Л1нед1. Кошт1 келес1 урпак жалгастырады. Тагы да куаныш, тагы да кайгы. Тагы да талас, тагы да курес. Сол мецгинк майданнын роман беттер!не тускен олсумстччк, психологиялык-философиялык, акикаты, 373

шындыгы окырманды эстетикалык лоззатца белеп, сан тарау теб1ретсте ойга жетелейд1. Эуелде алгашкы ею ютап \"Абай\", уппнпп ютап \"Абай ага\", к с т н терт кпап \"Абай жолы\" аталуында мегзеулж мен бар. Жеке тарау аттарыныц символдык магынасын алгаш керссткен Рабит Мус1репов болатын. Шыгарманы орыс плше аудару кез1нде тарау аттарын езгерту усынысына автордьщ мулдс кел1Спейт!Н1Ндей улкен непз бар ед1. Б;р Караганда, орасан зор келемд! болып коршетш шыгар- мага жп1рск назар салсацыз, ыцшамдылык, кел1С1м, гармония зандыльщтарына срекше мен бершгсн:не кез жстк1'зсс!з. Б1ршип ютапта жст1 тарау (\"К,айтканда\", \"К,ат-кабатта\", \"Ж олда\", \"Шытырманда\", \"Бел-белесте\", \"Орде\", \"К,ияда\"), еюнш1 ютапта жет1 тарау (\"Тайгакта\", \"Жайлауда\", \"Е щ сте\", \"О капта\", \"А суда\", \"Тарауда\", \" Б т к т е \" ) , б1р эпилог, уш)пчп кпапга алты тарау (\"Абай ага\", \"К ек жолында\", \"К,ара- шыгын\", \"Э ю тш те \", \"К,актыгыста\", \"К,оршауда\"), тертшш1 ютапта алты тарау (\"Тун-тунскте\", \"К,уз-кияда\", \"Цапада\", \"К,астыкта\", \"Ш айкаста\", \"Ж утта\"), б1р эпилог бар - эпопея барлыгы жиырма тараушага белшген. Олар жене жеке кер1Н1с, ситуациялардан турады. Эрбгр тарауды ц аты бел1мде етет1Н басты окиганьщ психологиялык калпын дел беред1. Жинактай келгенде, Абай емфпнц, жеке адам тагдырыныц б!р шактагы болмыс-б!т1м1н аныктайтын образдык-символдык. м о т кушт1 бейнел1 сез. Ею тарау аты, ею эпилогтан езге жиырма терт тарау аты тугелдей б!р-б1р1мен уйкасып, сабактасып, жалгасып тур. Нурлы, бакытты, сеулел1 сеттерден кер1, кайгылы, драмалы, трагедиялы куйлер кеп. Мыцмен жалгыз алыскан данышпан акын гумырыньщ мунды-зарлы шеж!рес1 ¡спетт1. Б1р1нш1 ютаптын соцында бейнеленетн! шынга шыккан жалгыз балгын шынар торт1нш) ютаптыц аягында зеул1М болып е с т барып, акыры кулайды. Бул символ. Айта берсе, романда мундай жинактаушылык менге ие болып кететш образ бейнелер кеп, осы катарга тещз к е й п т е айналатын дала, ондагы болашакка тарткан кеме, тарих белестер1 ¡сметтес боп к е р т е т т таулар Т1збепн де косу керек. Элем одебиет! казыпасына ерекше кымбат керкемд1к- эстетикалык игм:к болып косылган \"Абай жолы\" эпопея- сыньщ шыгармашылык тарихында, жазушыныц устаханалык баянында б1рнеше окшау белгМ касиет-сана бар. Улы жазушыныц бас шыгармасында бейнеленген непзп тартыс — едшет пен зорлык, тутастык пен алауыздык, бипм мен надандык, махаббат пен гадауат майданында т у т т ц туб!нде жаркын ем1рд!Н, нур сеуленщ , бepeкe-бipл^кт^ц жен,ет1И1Н мадактаган, ез1 кулай суйш, сол жолга барлык кайрат-ж:гер!н, ер талантын, сапалы гумырын арнаган казак халкыныц ор1ст[ келеш еп м е ц п лж деген аскак арманды умптщ оты маздап жанып тур. 374

МАЗМУНЫ ^ К.айтканда............................................................................................... 3 : К.ат-кабатга...........................................................................................57 Жолда.................................................................................................... 89 - Шытырманда...................................................................................... 134 ' Бел-белесте..........................................................................................180 у О рде............................................................................................................... 231 ; Кияда....................................................................................................279 TyciHixrep............................................................................................ 366

\"Ц АЗАКТЫ Н 100 РОМ АН Ы \" сериясы Мухтар Эуезов АБАЙЖОЛЫ Роуиам-эиоие? Б!р!иш{ к!тап Редакторы Дсембяи Коркемдеуш1 редакторы Дейсе/; Техникалык редакторы /мммямояя ИБ № 7037 Теруге 25.07.2009 хабсрЬъи'. Басуга 28.09.2009 кол койылды. Калыбы 84x 108'/^. Кар4п тур! «Таймс*. Офсегп басылыс. Шарттыбаспа табагы 19,74. Баспатабагы23,5. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № П5 Казакстан Республикасы «Жазушыо баспасы, 050009. Алматы каласы, Абай дангылы, 143-уй. ISBN 978-601-200-198-3 9 786012 001983 ЖШ С \"Курсив\"