Абай жолы 1 том

буйым атаулыдан сеп жиылган, каралы тендер т!3!лген удкен уй ел! сол калпында. Бежейдщ жыл уагын кут1п, азалы куйде тур. Тулдаган кшмдер де он жакта ¡лул: кутнде. Эсем тусктзд1н успнен ¡лш[ггп. Осы ауылдьщ касында ас иелер!Н1ц жиыны тугел екен. Абайлар Бежей уйшен кымыз ауыз ТИ1П, тыска шыгып, сол жиынга келд!. К.!Ш!леу тебенщ басында отырып, кейб!р атгыларды шакырып алып, кейб1реулер!н шапцыза женелт)п, ем!р таратып отырган осы жиын. Ортасындагы улкендер1 — Байдалы, Байсал, Сутнд!к. Байдалы блтыргьщан бер! недэу1р картайып капты. Сакал- шашыньщ агы кебейш, бурылга жакындаган. К.астарына Абай кел!П сэлем бергенде, бул улкендер бурынгыдай емес, он. шыраймен амандасты. Байдалы мен Суйщщк Зере мен Улжаннын амандьщ-саулыгын сурап, жас ж!птке кастарынан орын бер!сп. Осы улкендерд!ц буйрыгын ку*пп, цас-цабакггарын карал журген жас Ж1пттерд!н ¡ш!нде Врбол бар. Абайдыц бурыннан жаксы б!лет)н б1р танысы Жиренше де осында. Байсал К,унанбаймен араздасып кеткел!, Абай мен Жиреншенщ кездескен) осы. Жиренше де Абайга енд! жылы ушырап амандасты. Жана адамдар келген сон, улкендерд!ц езге ютер1 мен сездер: бегея1п токырап калган. Аз гана жиын б!раз ундемей отырысты. Абай осы уакытта Байдалыга карап: — Байдаш ага,—дел алып, сезше юр!СТ1. Келген жумысын кыска айтты. Б4рак орныкгы, байыпты кьш жетк1зд1. ...Осы жиынга сэлем айткдн Зередей аналарыекен. Сол юсщей улкендер Ж!бер!пт1. Бежекеннщ асына агайын бол ат салыспак Бурынгы шакта капы болса, ецщ олай емес, калыспаймыз деген адал ниетпен кел1пт!. Байдалы Абайды тындап алды да: —Шырагым, бул сезще агайын ырза. Беицнен жарылгасын. Енд1 капай К1р1сес1н, ойлаганынды ез!ц айт!—дедь Абай сонан сон кешеп шешелерже, Ызгуттыга, К,удайберд!ге ез! айткан жобаларын айтып шыкты. К,онакка Т1плт жаткан уйлерд:н ортасынан Абай ез! ^кюзетчн уйлерге белек орын ттлейдь Ол улкен уйд1 осы бупнп куннен каддырмай екел!п Т1гуд1н мшдетш алады. Он уй —отыз- отыздан уш жуз юс1 тусетш уй болмак. Сол уйлерге арналган !шю жасау, керпе-жастык, ыдыс-аяк — баршасы уйлермен б!рге келед). Жене он уйдщ ертенщ-кеш ас азыгы, бар сойысы, барлык 250

купм1 ез!не белек. Ол Абайлардыц ез мойнында. Ас ошагын да ездер! жайлайды. Аспазшы, кугуш), даяршы жтттердщ берж де Абай ез! камдайды. Улкендер осыган сенс1н де, каз!р осы арада тапсырып, байлап берет. Сонан соцгы Абайдыц *плейт1Н1: ер рудан, ер жацтан келген конакты осы мандаты ер топ, ер ауыл М1ндет1не алып жатыр гой. Ас келес! солай гой. Ендеше, Абай да мынау улкендердц буган арнайтын конактарды атап бермепн сурайды. Сонда жене осы жиынга келеттн ец кдщрл!, ец сыйлы деген елд1н. цонагыньщ б1р1н береж, соны еттнед]. Байдалы, Байсал, Суй1нд!ктер Абайдыц ез1н ендМ акылдарьжьщ ¡ш4не ала отырып сейлесп. Бул аска Каркдралыныц Аргыны, Жеттсудыц Жалайыры, Садыр-Матайы, Сем13-Найманы, Ылдидыц Уак, Бурасы, Дагандыныц Керей: бар, талай улкен рулар келмек. Бер! де алыстан келед4. Б)рак осы топтардыц 1Ш1Нде, ес!ресе, алабетен, жолы баска б1р топ бар. Ол — Найманнан келеттн Бежейдщ нагашылары. Сол елде ертеректе Бежей атты жацеы юс! болтан. Кецпрбай сонымен куда боп, ез1Н1Ц Ералы деген баласына Бежейд{ц кызын айттырган. Кей1Нсол Бежей кызынан туган немерес!нщ аты нагашысындай болсын деп Бежей аталган екен. Байдалы кыстан бер! соларга айрыкща хабар жолдаган. Жакында жауап кепт). Бежейд)ц сол нагашы журты жиеи1Н1ц асына келмекке ез!рлетп жатыр екен. К,аз1рг! бар жиын Абайдыц мейл!нше жаксы ойлаган камдарына сенген сиякты. Осы Бежейд!ц нагашыларын ку- ттп алу, езге конактан езгерек ретт1 т!лейд!. «Тапсырганда, солардь! тапсырса кайтер ед1?» деген сездер шыга бастаганда, Абай: — Ендеше, Байдаш ага, байлау сол болсын. Беж1кецнщ нагашысын б1зд4д куту!М13 жол екен! Б1зге бер!ндер!—дед!. Жиын 1ркмген жок. Кеше Кунанбай, Бежйдт араздыгын, жаманатын е с т п келген нагашы журт, ецщ артын купскецщ керсе, кереж! Лайыгы сол екен дескен... Бул жайды ашып айтыскэн К1С1жок. Б1раксалганжерден Абай калай ашык тусжсе, езгелер де солай таныган. Абай осы ауылдардыц езге камдарын, ¡шк1 реттер1н жаксы бшеттн юешерден б1р уш Ж1г4т бер1лу1н сурады. Оган Байдалы Ерболды, Жиреншет, Базаралыны атап берд!. Бар сез шешщщ. Бар кам, барлык кимыл алда тур. Енд! б1р сеткеде аял жок- Абай сол арада атына М1нгел! орнынантура берш ещ, Суйнд1к буган ырзалыкпен царадь1 да: 251

—Жамандыктан жуккыш нерсе бар ма? Оны тапкан, ацылды болгандыктан таппайды. Жэне тапканымен карк болмайды. Шын тапкан деп, жаксылык тапканды айтат та! Бепн, ниетщ дурыс екен, балам! Тек, жолын болсын!—дедi. Абай осы топтыц бетет боп кер1нбей, ез адамы сиякты боп саналраньша ¡мпнен куана тусш, ырза боп, атына карай басты. Оз! атка MiHÎciMeHжандгы бутан cepiK болатьш Жиренше, Базаралы, Ербол ушеуш eprin альш, уйлер Tirûiin жаткан жерд! аралады. Оз уйлер1н TireTÍH орынды акылдасып, сайлап алып, ас ошатын орнататын жерлер1н де белплед!. Ол орайда акыл айтып, орын керсеткен Жумабай болатын. Барысымен уйлер кепиршедт Мырзахан мен Ербол екеу! кешп алдьшан тосып алып, жайлап кондыруга м:ндетп. Абай ез! ол жакган келспн мал-дуниенщ 6epiH ебден сай гып женелткен сон гана келед!. Oran шекп, мундагы icrepre Базаралы, Жиренше 6epÍHÍHде бас-кез болуын сурады. Байлауы шапшан, ce3i де, ici де жол керген тещей орынды, ширак. Абай мен Жумагул кеткенде, узын бойлы, сулу жузд[ Базаралы калгандарра карал: —Япырмай, мынау 63Íер жеттп, nicin капты-ау!Тек айтканы колынан келсш,—дед{. —К,олынан келгенде, мыкгап келед!! Керерсщ!—деп, Ербол сен!мд1 сейлед!. —Ендеше, бетентн камы емес. Bip Бежекенн1ц apyarbt гой. Кел!ндер, кемепнде болайык!—деп, Базаралы байлауын айтты. Жиренше де, Ербол да шын бейлмен куптады. Абай Кдзбалага журерде катты тапсырып кеткенд4ктен, Улжан аулында улкен карбалас, ез!рл1к журш жатыр екен. Мундагы ÍCTÍHбасында Улжанньщ 03i жэне Ызгутгы, К,удайберд! болатын. Ботакан ошагына кел{с1мен, конакка TiriAeTiH он уй жыгылып, артыла бастады. YAnepAi жанагы ymeyi осы арадагы Ыргызбайдын бар аулынан тандап турып атаган-ды. Абай сары жорга атпен сьщыртып журш, бар уйд1 т!гшул1 куй!нде Kopin шыгып, 6ip-eKi коныркай y3iri бар уйд! алмай, орнына баска туыскандардын аппак уйлерш жыктырды. Сонымен, KemKi жылкы суга келет1н кезде, К,азбалага карай салкар кеш боп женелген уйд!н 6epi б]рдей улкен, шет!нен аппак, келюп уйлер болатын. Эр уйд!н inline усталатын юлем, тусктз, сырмак, текемет, керпе-жастыгы да 6ipre ж!бер!ЛД1. KeôiHiH ыдыс-аягы да сай 252

болтан. Дастаркан, орамалдыцда олки болмай, жаца болуын, таза болуын, Улжан ез кез1мен аткарып, кадагалап Ж1берткен. Эр уйдщ Ч1гуш1лер1каз!р б!рге кеткен Ж1птгер. Кейн цонац кутеттн кутуш1лер де солар болмак Оншец пысык, елгезек, сергек Ж1пттер екен. Бэр! де Бежей ¡сш е бул ауылдардьщ бет берген1н ¡штей шынымен макулдаган жастар сиякты. Тепе кен,шден1Паттанысты. Конак уйлер женелтумен Абайлар ¡стейпн ¡спи басы гана басталды. Улкен, ауыр жумыстар эл1 адпа жатыр. Кепгп журпз1й ж]берш, енд! кун батар шакта тыста, улкен уйщц алдында, Зерещ ортасына алып отырып, тертеу-бесеу1 акьыдасканда, калган 1спд киынын Абай енд1 тугел тус!нд1. - Не керек? Кайтпек керек?- дегенд1 кезек-кезек айта бастаган Улжан мен Ызгутты ед1. Каз1р енд! ас ошатынын басына ттплеттн уйлерд! де женелту керек. Оган Абай б1р-ею уй жетер деп ойлап ед!. Жок, сойылатын малдьщ етт уйде болу керек екен. Ендеше, бес-алты уй керек. Онын берже ас тс1репн, отын-су камдайтын халыккерек. Ец алдымен сойыс не болады! Кунанбаймен акылдасуга болмайды. Не де болса, ездер! шешед!. Б1рак кец цолдыц, шытымдылыкболса, осы жерде кер!нед1. Оган Ызгутты ¡ркинп, еш нерсе айта алмады. Абай, эйтеу1р, саран, болмау керек дегеннен баска, не лайык екенж дэлд1 бшмейпн. Бул арада Кудайберд! кемек етп. —Енд1 сенщ бет]ц 1ркшмес!н. Барган сон, баскаша боп бар! Он уйге арнап, он сем1з байтал апарыццар. Уй басы ем еркек кой барсын!—дед!. Осы айгканы байлау болды. Улжан ас ошатынын, басында улкен киындык барын, акыл керек екенж айтып келш, ертен 031 бармак болды. Касына Айтызды, Каликаны, Сары апанды жене б1рнеше кутуш! катындарды ерте баратынын айтты. Осы кеште ун, шай, теттт- дэмд! дегеннщ бер1н де бар ауылдан тыгыз кэмдатты. Озге жайдын. берж акылдасып, шеш1п келгенде, бэр!нен киыны кымыз болды. Сауын биеж ол арата апарып байлаута болмайды. Жер тар, ел тыгыз. Кымызын анау баска кутунп ел де кунбе-кун жетк131п турмак. Ботакан ошагынан Казбалата кымызды мол кылып, кдлет кылмай, кенпкттрмей жепаз!п туру уш1н б!р Абайлар емес, осы артта калган ауыл-ауданньщ, кер1- жастыц бэр! кепш болуы шарт. Ел жатканша осы мандаты жиырма ауылдыц бар улкендер!н Абай мен Улжан тепе шакыртып ап, тагы кецес жасады. Астьщ басы б!р баска. Осы ауылдыц ез!нде калып, унем! айдаушы боп 253

отыратын аса мыкгы Kici осында керек. К,удайберд1 ол М1ндеч*п ез мойнына алды. Оган Жакып, Жумагул, Ырсай сиякты улкен туыскандар айкайшы болмак Ыргызбайдын осыцдай кепшМп бас коскан кецес!нде Зере сейлед!: —Байлауын байладьщ. Енд!, туге, жат жиынныц алдында жас балаларымныц жаксы талабын жер кылмандар. 9 л!ге еткен кызметтен бастарыц юш!реймес. Араз-куразды умытындар, адам болсан! TipiciHAe алгьк алмасац, ецщ, тым курыса, ел! аруагынан каргыс алма. Балаларым мен кел!ндер1м, сндерде тебецмен жур! Отымен Kip, кул!мен шык конагыныц! Ерд1ц сыны шабуыл мен шаптыруда емес — юшшетл, метрде! Шалдыксац да кабак шытпа! Нуанып, жаркырап жур!п кут! Дабырайып, жел!пп те кетпендер! Жым-жырт, момын журш купцдер! Болмаса мынау агайынньщ терт кез1 тугел отыр рой, м!не, ел де маган!Bipi кырт, 6ipi даракы, мактаншак, 6ipi ур да жык, дацгой атанганда — осьщдайкеп жиын успнде масайып, оспадарлыккьиам деп, соцдай атакалатын!—дед!. Сонры айткан «мылжыц», «мактаншак», «дацгой» дегендер! осы арада шынымен терт кез1 тугел отыр ед1. Мылжыцы мынау — сары сакалды Жуман. Дацгойы анау — Майбасар. Мактаншагын айтса — К,унанбайдыц улыктыгын бу Kepin, осы Ыргызбай шет!нен беспе болатьш. Зереге дау айтуга батылы бармаса да, Майбасар ¡ипнен кыжалданып, мойнын сырт кайырып отыр. Бар Ыргызбайдын анасы. Q3ÍHÍH ашуы ел1 катты. Томырылып кетсе, TinTi, Пунанбайды да коркыту колынан келед1! Оны Майбасар талай керген. Ецщ, ыза болса да, амал жок. Зере сез!н бтргенде, Майбасар касындагы Улжан жецгес!н Typrin койып, акырын куцкмдеп: — К,ап, мына тентек кемтр ме! Hei Ыргызбайдын аксакал, карасакалын жиып ап, кьшьш отырганын кдрашы. Енем13Д1ебден урды-ау, маскара-ай! Дангой деген! рой, дел мен, осьшьщ!—деп ед1. Кдсында отырып сез1н еспген журт к ул т Ж!берд1. Майбасар Улжанньщтасасына бугынкырап отырып, куланып, кез1н кысып: — Энеб!реу айтканы KÍM екен десецш1, тары буныц? Ана «мылжыщ>деген!н айтам! Ондай да бар ма ед1?—деп, токтай кап Жуманды кезйнц астымен барып отыр. Сагал кез, сары сакал Жуман буныц мыскылын сезген жок екен. 254

—Ой, сыгыр мундар, б)лмей отырмысыц? Мылжыцдеп, кмрт кып, жазган, метайтатта!—дегенде, журтгыцбэр1ду кулд]. Ещц сез 6ÍTin, журт цысыр кецеске кетспн тэр)зд). Абайлар icne асыгып, турып ке-ricTi. Топтан шыга бере, Абай Жуман мшездерш еске алып, кул1п ж{берд). Бул туысцанньщ кырттыгы, шынында, дау-дамайсыз-ак айкын. Откен кузде б1реулер: —Жидебай мен Мусацулдын арасы нанша шацырым келед екен?—necin отырса, осы Жуман: —Жидебай мен Мусакудцыц арасьш мен айтайын. Былтыр айг намазынан кайтып келе жатьш, поддан санагам. Дел 6ip мын ею жуз отыз жет! «Лэ илаИа иллалла» болады екен!—депт!. Абай осыны еске Tycipin, 1штен Жуман ушш жаман уялды. Мырс етш: —Кудай-ау, неткен кек мылжын? «Иллалламено жер елшеу неше атасынан кэлды екен муныц. Оны epi айтып, api санау неткен бейнет? Не деген мылжыц жуандылык?—деп ойлаган. Осы тунд1 тынымсыз карбаласпен OTKÍ3reH улкен ауыл тан. саргайып атысымен, тагы 6ip улкен кешгп женелтп. Арасында улкен уйлер!, костары, урацкайлары бар — жиыны сепз уй, ас ошагынын басына ттлетш боп кетп. Ac niciprim еркектер мен катын да, отыншь:, сушы цызметшшер —баршасыда осы кешпен женелд]. Кун шыгып, ел турган соц кец пэуескет уш ажа жекк!31П; касына Айгыз, Сары апан, Каликаларды алып Улжан да журдй Артта калган енд!Г1 ic —сойыстыц малы. Соны тандап устатып алып, Казбалага тез жетюзу бар. Абай мен Ызгутты кастарына уш-терт ж!пт алып, сол шаруага калган. Бойдак жылкыны ауыл касына ерте айдатып кел1п, Кудайберд!, Ызгутты, Абай yrneyi ат ycTÍHCH туспей журш, тундеп аталган он байталды ipiKTen тандады. Эркайсысы эр айгырдыцуййршенбелпленген. Бул байтаддыц 6epi де eMipí жуген, курыктимеген шу асаулар. Кеп мыцгыж ттп кашаган кугыш бедеулер мен жуйр)к ат-айгырга MÍHri3in, колдарына узын курык, мыкты бугалыкбер!п, асауларды устаута юрйтрщ. Жайын куландай безш кашцан байталдар оцай устатцан жок. BipHeuieyi жетюзбей жосып елек етсе, кейб<реулер! мойындарына тускен курыктарды жулып экетш, бар жылцыны урютп. Ауыл успнен к&шкаццарын иттеркуып, Ботакан бойы азан-казан болды. ЖМттердщ Ke6i астарындагы аттарын кан сорпа кып, ездер1 де 255

талган кезде же*п байтал усталып болды. Ецщ 6ip жирен, ек! кула байтал шыганга шыгып, мойындарындагы бугалыгымен босып жур. Олардыц соцына Масакбай Tycin, сойылдап урып жур!п, коркытып екеп, калыцжылцынынimiHeтыкты. Сол кезде барлык аттылы-жаяу турган жиын байталдардын мойнында суйрет!Л1п журген аркандарга уштен, тертген жабысып, табандап жатып алысты. Сейпп, сощы кашагандар да тепе устадды. Шьщгырып, булкынган жас асаулар тузд)ц тагысындай арпалысса да, бастарына тепе нокта к и т , мойындарынан косакталып, К,азбалага карай Kerri. Жиырма еркек кой да бул кезде жарым жолга барып капты. KeperiHiH 6epi тугелденген сон, Абай мен Ызгутты да жортып отырып ас басына келд1. Аталган жерлерге конак уйлер де, ас уйлер де т1гшген екен. 1штер1 де реттелшть Эр уйд!н кутуш! Ж1пттер1 ез уй- лер!н:н жанынан табылды. Уй басына ею босагага ею-ею ул- кен саба орнаган екен. Абайдыц артын ала ¡лесе кел1Пжаткан кымызшылар улкен-улкен мес пен суйретпелерд! толтырып екеп, жацагы сабаларды кезек-кезек кYpпiлдeт!п nicin жатыр. Улжан да ез м!ндет!не сыбана K ipicim i. Ол ас ошагын К,азбаланыц суына жакындатып каздырып, мал сойгызуга KipicKeH екен. Жиырма шакты Ж1пт биелерд! актармалап сойып жатканда, Улжан тагы 6ip топ ж{птгерд! алып, жиырма койдын он шактысын К,азбаланьщ жагасына апарып, ер жерде калын- калын от жаккызып, уйтк)зш жатты. Мунысы —ас пен тойда кеп конакка ¡стелмейпн сый. EipaK Улжан сем!з жылкы eil мен жас койдын етше, уйткен койдьщ дэмд1 куйкасын да араластырмак бопты. Бейнет те болса, Абай уйлер!Н1ц ажарын артгыратын болды. Дел нагашылардьщ¡ыпндеп улкендер)не арнап ею кебеже сур де екелпзген. 1(ыстан калган бар есю т с осы болатын. К ,онактьщ бэр!не жетк1зе алмаса да, ен елеул! тобына езге астардьщдагдысынан белек, сары алатарткызбак. Абай Т1кк1зген уйлер каз1рде бул елкедеп конакка арналган уйд1н бэр1нен окшауырак. Тысы да, iiui де езгеше боп айдынды керщш. Ен сый конакгардын тусуше арналган жарастыгы мол уй боп тур. Суйндж пен Байдалы бул уйлердщ рет-ажарын Kepin, ас ошагыныц басьша кел!п, атгарынан rycin, Улжанмен амандасты. Елден ерек кэмдарды да ебден танып, 1штер1нен ырза болыскан. 256

Байдалы атына кайта м!нер кезде Улжан азырак токтатып, оцашалап алды да: — Тамак пен кут1М1 б1р баска гой. Ертец ат шабады, балуан куресед!. Эр алуан бэйгелер бар. Туйе бастаткан тогыздан бейге шыгарыпсындар. Жаксы екен! Агайынньщ аянып калатын жер! емес кой. Менщ балам ол улестер^цнен де калмаймын дейд1. Соньщ акылымен, мына б!р буйымды екел!п е м !- деп, калтасынан Ж1бекке ораган б1р кесек туй^н алды да, Байдалыга усынып турып:—бейген^н, б1р тогызынын басы осы болсын!— дед1. Берген1 улкен кесек кумю - «тайтуяк^ болатын. Осы куш малдартепс сойылып болып, азык*тул1к ас уйлерге эбден жайгаскдн шакга, ек!НД1 кез1нде Кдзбалага кальщконакгьщ алды агылып, жете бастады. Байдалы, Суй1нд{к, Ызгутгылар конак уйлерд^ц орталык жер^ндеп би1кше тебешн, басына шыгып, келупнлерД1 тосып тургалы б!рталай уакыт болган. К,онактар терттараптыц бэр^нен кырык-елуден, жиырма-отыздан лек-лек болып, аттарын жай- жай бастырып, жылжып келе атыр. Эр топтын. алдынан кереш1 кутуш!лер шауып шыгып, селем берш, жендер^н бипп, улкендер турган тебеге карай бастайды. Дагды бойынша шет елд1н сый конактары еуел! ас иелер^не селемдесш, аскд береке тшеп барып, конак уйлерге тусу керек. Кутуш^лер болса, еркайсысы езд{-ез уйлер1не алатын конактардыи руларын алдын ала бшет!н. Абай Ж1птгер1 Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол конак тосушылардьщ тобында жур. Абай ез1 конак уйлершщ касында кырык-отыз Ж1птгермен Жет^су жагыньщ конактарын тосып турган. Басында жуздеп келген конактар кун батар шакта мыцга жет!п, одан да асып барады. Жштек, Кет1баКз Бекеншшер *пккен уйлерд1н, б^рталайы ез конактарын кдбылдап, карсы алып жатыр. Абайдыц конактары ымырт жабылар кезде гана кер^нд!. Бежейд^н шешеюмен туыскан нагашы агасы ак сакалды, келбетт4 карт екен. Соньщ ез! кепт!. Ол тебе басында, езге конактардан белекше белп жасап, атынан тус^п, барлык улкендермен кушактасып амандасты. Насьгндагы жиыны мол. Жетчсудан келе жаткан Сем^з-Найман, Жалайыр, Матай, Сыбан да тег1с осы юсшщ манында екен. Алды сол нагашыныц тобы. Олар елу-алпыс юс!. Солардын, артынша Найман тымакгы кдлыц топтар кауырт кepiнe бастады. 17-781 257

Нагашы тобы мен арткы атгылардьщберше жататын уйлер1н керсетпек боп Ызгуггы, Суй1НД!К алга туей. Нагашылар жакындасып келгенде, Абайлар барлык ж)пттермен селем берш, тус!р)п алысты. Аксакал нагашыга СуЖцщк Абайды таные ет)п, К,унанбайдьщбаласы екен)н айтгы. Абай «кош кедщщз, нагашы^ деп кол кусырып, тагзыммен карсы алган. Барлык мол уйлерден мынау он уй езгеше, окшау турганын конак атаулы аттарынан туспей турып, ерте таныган ед). Бул уйлерге ездер1 туспей, баска жерлерге орналаскан конактар: «Анау белек уйлер юмге арналган? Онда юм кабылдайды екен?^ дес1п, сураса бастаган-ды. Солл ретге ол уйлер К,унанбай баласы тжюзген, Бежейщн нагашы журтына арнапч1кпрген уйлер екетн де бинст калган. Аксакал нагашыны касындагы улкен!рек юешермен 1р!ктеп отырып, Абайлар дел ортадагы, ец жасаулы уйге юрпзд!. Озге топтарында дамыл кермей карсы алысып, катар уйлерге к!рпз!п жаткан. Нагашылар бэйгеге коскалы б)рбаран, ею кылан жуйр1ктерж екепт!. К,уйрык-жалы сузул!, устер!не бала м!нг<зген, ук4л!- тумарлы атгар окшау байланды. Алыс-жакыннан келген калыцтоптардьщ бер!-бер1 де эз)рше осылай бэйгелер1н жутьщдырьш, келбек кэкгырып кел1п жатыр. Алгашкы топ кел1Ймен езге конактар да ¡рюлген жок- Коз байланганша он уйдщ алтауы толып калды. Эз!рге Жетчсудьщ алые руыньщ бер1 аталып жатыр. Енд! ымырт жабылар кезде Кдзбалага тепл^п жаткан топтардьщ ки!м улплерш болжау киын. Пай рулар екендер! мел1м емес. Тек кана кейб!ршщ кыланачтысы кеп, кейб1р1нщ баран атгылары кеп —улкен шогыр боп кер1нед!. Сам жакка карай бурылса, кум1с ер-турман жаркылдайды. Олкедеп кальщ неп:рд! кергел! жацада м[нтген утрсек аттар к!С1нейд1. Абай уйлер1не келушшер саябырлап, аз гана толас болды. «Енд1П юешер ертен келер» дес1п, Абайлар алдьщгы уйлерге кымыз тарта бастаган. Осы уацычта Ербол Абайга келш: — Тагы б!р кальщ топ келд!!—деп, акырын хабар бердь Бул жиын НайманнынТобыкгыгажакын отыратын руы—Сыбан екен. Аргы шет! — Аягез, К,оныршеул{, Акшэул! де, берп жагы осы Шьщгыстын с{лем1нде болады. Тобыкгымен сырмшез. Б1рак бэсекес! де кеп, тайталас ру. Абай жылдам басып, тыска шыгып, бар ж!пттер!н топтап турып, тагыдажаксы карсы алды. Жер{ жакын болгандыктан, езге Жет1су ел!Н!ц бэршен Сыбандар мол келген екен. Абайга тиген 258

конакгыц арты осылар. Бос турган уш-терт уйге солардь1Tycipin, Абай барлыкконакгарын жайгастырдыда, енщтамам Ж1птгермен o3i коса, сарп урып журш сыйлауга KipiCTÎ. Эуел) кымыз. Содан соц шай... Содан api атпен тарткызган табак-табак ет! Алые жолдан шалдыгып келген, карны ашып келген конактарды тыцайтып куйленд!р1п жатты. Ет желшгеннен кейш, шаршапкелген конактардыцалдыжата бастады. Бупнп журюке мукдлмаган Сыбандар екен. Олардыцуйлерше еттен соц тагы да кымыз сапырылып ед!. Кеш бойы, KoôiHece, нагашы жагыныц уйлер!не айналып журген Абай Сыбан конактарга ецщ оралып келд1. Сыбан жиы- ныныц бул кешетеп улкен! Кадырбай екен. Ол—акын Кдцырбай. Жас кутнде эйпл1 Садак акынмен айтысып, «Бала акын)>деген ат алып, сол Садакты елец сезде муд!рткен осы Кадырбай болатын. Оньщ кеп елещне Абай кднык. Б1ркатарын жатка бшзщ. Оз конагыныц imíme Кадырбай болганына Абай дэн ырза бодды. Кадырбай болса, багана тусер жерден-ак буларга арналган уй —Кунанбай уйлер! екен!н бшген-д!. Арысы Тобыкты, 6epici Ь1ргызбай imiHíH катын-баласына дейш б1лет!Н Сыбанньщ ôipHeme сезуар юешер) тек отырган жок. Багана кештен 6epi тыска шыгь!п, кастарындагы кугуып Ерболдармен сейлесш, осы он уйдщ жай-жапсарын, кутуцп иелер!н де Кддырбайларта мэл1м еткен. Кадырбай 03Íде келгеннен берп сары кымыздан, дастаркан мен ыдыс-аяктан, шай успндег! тэгп-дэмдшщ молдыгынан эр жайды топшылап отырган. Ocipcce, тур!лген жас казыныц кэтарында журген уйткен койдыц ет!нен —мынау уйШц сыйын езге уйлердщ сыйынан баскаша деп багалаган. Ас атаулыныц бэр!нде болатын жалпы кургак сыйдан белек жатыр. Ецщ осы сыйды баскарып журген Кунанбайдьщ6ipжас баласы деген соц, Кадырбай сол бала ез кастарына келгенде ¡лтифат жасады. Абайга: —Bepi кел!Огыр, балам!—деп шакырьш ап, ез колынан кымыз усынды. Кызгылт коцыр сакалы бар, келбетт!, аксары Кадырбай Абайга аса 6ip кел1сп Kici Kepimi. Бул конак Абайдан эке- шешелер!Н!ц саушылыгьт сурастырды. Kepcerin жаткан сый- курмет1не алгыс айтты. Абай ездшмен сейлемей, тек кана Кадырбайдыц сураган сездер!не жауап 6 epin отыр ед1. Жауапты кыска болса да, 259

байыпты, ор н ы ц ты fbtn айтады. Жас ийпттщ тус-тулгасын Кадырбай унатгы б!лем, тагы да еейлетк1С! кеп: — Осы Барлас акын маган 6ip ецпме айтып ед). Кунекецн1ц окудан кайткан 6ip жас баласы бар екен. 0 3 i елецкумар екен. Улжаннан туган, Зерен1н колындагы баласы десе керек ед1. Сол елде ceH6iciH?—дед!. Абай уялынкырап кулд! де: —Барлас акынньщ б!зд!ц уйге кеп азырак конак боп кеткен1 бар ед{,—деп, К,адырбайдыц жузше тура карады. Кадрбай кул!МС1реп койып: —Балам, ендеше, сен кецшще алма, екецмен мен курдаспын. Сондыктан ерюн сейлей берем. Айтпагым: елец дегенд! аса 6ip суймейт!н Kici сенщ екец ед1. Сен негып елец суйпш боп журс!ц? Осьшыц жен1н айтшы?—дед!. Уй шл Кддырбайдынкалжыцынакуле баогады. Абай ез1 уй иес! болгандыктан сьлайылыкжасап, азсейпермшдеген. Б1ракмынаСы- бандар шет едщц адамдары сиякды емес. Тобыктьшьщ ез ауылда- рыньщ адамьшдай кец отыр. Жауап айгкысы да келед1. Айтар сез) дедаяр сиякты. Тек конаккакеп огырган улкен KiciMeHжауаптасса, едепс!зд1к болар ма екен?—деп ею ойлы болды. Оз1 байкамастан тамсанып, басьш шайкдп ещ. Кадырбай шалып калган екен. — Кене, б!рдеме айткалы отырсыц гой. Уялма, айт!—дед{. —Ендеше, Кддеке!«Экес! курдастьщ баласы курдас»дейд гой. Огат айтсам гафу етщ)з! BipaK аса 6ip кецш! керец Kici болмаса, eAewti суймейт!н жан бола ма? Менщ екемн1ц де суйетш елещ болар. Жалгыз-ак ci3Ain ес!щзде калганы, элп 6ip «Шубарым, аргымагым, кер маралым, ез зацьшша болкецщк жандаралым!)> деген елецщ жакгырмай, сынап сейлеген ce3i болмаса!—дей де, акырын кYлiп койды. Уйдщ iini тепе елец e*rin, Абай жауабын баккан Кадырбай катты каркьщцап кулш жiбepдi. — Япырай, мына баланыц e3iMe согуын карай гер. Сен бул ецпм ет ecrireH екенс]ц-ау, е?—деп, уй imiHe жагалай карады.— Мынаныц айтьш отырганын кер^ндер ме? Бул менщ Солтабайга айткан елещмд! нускап отыр. Кунекец соны еспгенде, маган: «HeciHe жалына бергенс{ц?» деп, сын айтып ед}. Балам, сен дауынды тауып айттыц!—деп тагы кулдЬ Абай осыдан epi ундеген жок. Тепнде, соцгы кезде барлык улкендерге талас сезде соктыгыцкырап сейлегенд! катты унатушы ед1. Оз1 коймай сейлеткен соц, Кддырбайга айтканына да еюнген жок. Кайта мундайдагы каткыл KOHiAi 6ip ырзалык тапкдндай болды. 260

Бул уйдеп конацтар узак отырьш, кеш жатгы. Орындарын жайластырып, тепе жаткызып болып, туцп!ктер)н жапцызып, Абайлар ас ошагына карай цайтцанда, жаздыц цыеца тацы саргайып атып келед! екен. К,азбаланьщтуст1к жагындагы улкен цоцыр бтктер бозгыл тартыпты. Жулдызы сиреген кекынл аспанда Тезект^н. К,арашокысы айцындап кершед!. «Тац келед1Н!» бул атыраптьщ катпарларына, уйцысы кальщ келецкел1 сай-саласына елдщ аддымен сол мэл1мдеп турган тэр1зд!. Абай, Ербол, Ызгуттылар ас уйлерге жацындай 6epin, езара кунк!лдес1п: — K,a3ip тац атады. Бупн уйкы бола коймас! —Уйкьшы цояйык,! —Отын-су ерте цамдалсьш! — Кымыз! Кымыз кеш1кпес!н! Бар уйдщ де сабалары саркылып цалды! — Уйкыны койып, тез нам цылайыц!—Aecin, келес1 куннщ камьша жумылды. Келер кун ен ауыр куннщ ез! болды. Астьщ дел улкен к у т осы. Абайга тшеп конактар бул к у т туске шейш кешеп уйлершен козгалган жок. Тацертецнен 6epi шай, кымызбен сыйлап кел!п, дел туске тацай бергенде, барлык он уйге ет тартылды. Абайдьщ бул жолы жасаган TepTiöi конактарды да, келденец елд1 де, ас иелер1Нде цатты суйс[нд1рдь Табак тартуга ен.шец жорга аттарды сайлапты. Барлык. ат кум1с ер токыммен ерттелген. Кутуцп Ж1пттер бастарына тепе ж!бек орамал байлапты. Ас ошагымен eKi арада булар кос табактан алып, катар ызгытып женелгенде, елке бойы жайнап кеткендей болады. Нагашыларга арналган купмнщ капысы жок, окшау сый болды. Астьщ куншзп eiiH осы уйлер тугел жеп болтан кезде, Байсал 6ip улкен ак боз аткамщщ, касына кырык-елудей топ epiin, кольша улкен бшк агашка орнаткан каракщыны алып, атой 6epin шыкты. Конактар атка Mincin, эз1рленс1ндеген белп. Енд! бэйге, курес, ат ycTÍ сауык басталмак. Астьщ кальщдуман, кызу ордасы кайнады. Эцпме,дукен кдракщы айналасында болады. Байсадцьщ хабарьш кулактана салысымен, барлык журт аттарына умтылды. Жал-куйрыгы сузшген бэйгелер де ки!кше басып, ойкдетап шьщты. Аз уакытта кальщ ел ат успнде эзф болды. Жиынын Абай тепе болжай алмады. Ол атка м<нбеген, М1нбекш1 де емес. Ойткет, муныц сыбагасына тиген конактар 261

алые елдщ адамдары болгандыкган бупн тарамайды. Ендеше, кешю сыйына тагы эз!рлен1п туру керек. Сол себепт4Абай мен Ызгуттылар ез шаруасынын карбаласында жур. Манындагы Ж!пттер1 де тапжылмай, кастарында калган. Абай ешкайсысын босаткан жок. Тек жалгыз Ербол тана кептщ кызуына ел!пп, шыдай алмай: —Тым курыса, сендерге хабаршы болайын. Не боп жатканын айтып к е л е т н д е п тура женел:п, шапкылап кетет те, тез оралып келт, тьщ хабарлар айтады. Кешеден бер) жиылган журтгьщ сан мелшер!н бшген К1С1 жок ед!. Ербол «талай мьщ бар екен» деп келд!. Абайдын конактары аттарына М1нш, белп кут!п турганда, Байсал уран салып, каракшысын аспандата кетер1п, Тезек^н. Парашокысына карай шапты. Соньщ ар жаты —кен жазык. 1ст1н бэр! сонда болмак. Каракшы женел1С!мен, соньщ белн багып турган барлыктоп- топ аттылар да дурк!рей шауып, каптай женелд!. Абайлар енд! керд!, келденен етш, селдей агып жаткан халыкгьщ саны ушан- тещз екен. Бул кезде ас уйлерден Улжан, Айгыздар да шьиып, барлык кутуш! кызметш! атаулыньщ баршасы тамашалап, карап калысты. Жер кайыстырып, агыла жуйтк1ген журттын б1р шет! осы ас ум ер ен жаны болса, анау шетт коз ушында. Сол ею арада кара неп!р кумырскадай кайнап кетт!. Талай уакыт арылмай, кешкен бултгай женкш1п жатты. Алые елдердщ конактары б!р сэр! болса, Тобыктыныц езжен де ат жалын тартып М1нген еркектен б1рде-б!реу калмагандай. Ыр уакыт Ербол шабатын атгыц санын айтып кедщ. Жиынын Байдалысанатканда, жуз елу атбопты. Соныц ¡ыпненон атка бэйге аталыпты. Бейгетц бэр! де торыз-тогыздан. Алдыцгы бэйге — туйе бастаткан тогыз, еюннп—жамбы бастаткан тогыз. Ол жамбы кешеп Улжан экелген кум1с ед1. Содан аргы тогыздар да тугел саналыпты. Улкен астъщ курес! де улкен. Балуандар бэйгес1 де сондайлык торь!з-тогыздан. Абай осы хабарларды е с т п больт, ез ютерше кайта юр!СТ1. Бупн тусте шешелер! Абайды шакырьш альш, мел1м ет!п ед!. К.онакгар ертец тустенш атганатын болса, ет аздык етедь Уялып калмас уппн каз1рден кам ету керек. Абайдьщ ас кызгына бармай калганы сол болатьш. Ол Ызгутгы мен Мырзаханды Ботакандагы Цудайберд!ге шаптырды. Бегелмей, тез гана кысырдыц бес тайын 262

устатып жберс!Н деп тапсырды. Сол сойысгы кутп. Жене артгагы ауылдар ас 6iTTi екен деп салаксып калып, ертенп нымыздан кур тастамасьш. Эзге журттынд ет кешке тараса да, Абай конактары кайтпайды. Соны 6^Aipin, кадагалау керек. Узджюз киындык отын-су жагында. Онын кдмы да Абай мойнында. Сейпп, астьщ улы дакпырты болмаса, киын бейнсп болмаса, баска eшб^p^ кызыгын кермеген Абай осы кунщ жене келер тунд1 туп-тугел тынымсыз карекетпен етк1зд1. Конактар кешке жакьш кайта, кайтьш келгенде, шаньпъш, шелдеп, тут!пп кедщ. Алдарынан дед кешегщей сыпайы, конагуар, жылпос ж!пттер кылац урып карсы адды. Эуел! салкын сары кымызбен азын-аулак шелдерш бастырып ап, соныц артынан шай тартты. Ылги ет-уш Ж1пт кетерген, ею И1ндер!нен бусана тусш тыныс алган сабадай-сабадай cap самауырлар юрд!. Юрд1де, бар конакгын куйн KeAicnpin, кещл1н тапты. Бул он уйщн бупнп бейл-курмсп кешепс!нен асып туспесе, кем болган жок. Эзге кеп уйлерд1Н конактары кун батарда аттанып кеткенд!ктен, Байдалы, Байсал, Суйцщктер де осында келген. Оларды Улжан мен Абай кеш бата едетлеп шакыртып алып, нагашы конактардыц тобынын ¡нннде болсын, 6 ipre отырып, ездер! де конак болсын деген. Осы кеште Абай 1стеген сый-курметке, жаксы ретке олардын ездер)Н1Нде кездер! ебден жеткен. Абай бултуцдеде уйыкгамады. Осымен уйкысыз, ауыртуннщ ymiHmici етп. Келес! кун) rycKi асты ерте астырып, конактарга ерте берпзген. Дел осы астьщдастарканы жиыларда, Найманнанкелген кер) нагашь! Абайды шакыртып альш, бейщденш бата 6epin, улкен алгыс айтты. Дел сол ytniHmi кунн:нтус кез)нде Абайдьщ тш тш е кездер1 тускен Улжан, Ызгутты, Врболдар жас Ж1п тп катты мус1ркед1. Абайдын жуз! кэн-селден айрылып, наукэстан тургандай. Ею кез! канталап, Kipmin, жактары солып, 6 ip турл! жудеп, урпиш кдпты. Рас, Ызгутты мен Ербол да сондай алжа-алжа болган екен. Ушеулер16ip-6ipiniH.ажарларын айтысып, кул!сш алды. Ербол: —Тура кешеп ыстьщта бейгеге шауьш, жолшыбай болдырып кап, тунде тагы тан асып шыккан К,арашаньщ кек шокайындай боппыз, не керек!—дед:. - ЕндМ бар арман - 6ip уйкы. Тек осы турган жерге кулай кеткендей боп турмын!— деп, Абай б1ржолата титыктаганын 263

айтты. Сол уацыттта буларды Байдалы келш, Бежей у тн е шакырды. Астьщ елi аяктамаган арты бар. Онысы Бежейдщ тулдаган аттарын сою, уй 1Ш1нде былтырдан жиылган септ! таркату, царалы тенд! бузу. Бул ¡стен жакын агайын шет кала алмайды. Бастыгы нагашылар болып, барльщ Тобыктыньщ цальщ журты енд! соган беттед!. Байдалылар Бежей у т т н . жанына келгенде, уй ¡илндеп былтырдан 6 epri каралы эйелдер тыска шыкты. Содан сон Байдалы белдеудеп караны суырып алып, Байсалга берд1. Ол ырымын 1степ, караны жерге сулатты да, табанымен басып, сындырыптастады. Ас етп, Кдралы жыл толды. Енд1 азалы кундер 6ÍTTÍ дегенн!Ц б елп с!. Байдалыньщтапсыруымен СуЙ1нд1к кдльщ елд1бастап ак уйге К1рд1 де, каралы тендерд! бузды. Бу да жацарыдай белп. Осы уацытта Бежейд1ц эйел1 мен ек1 кызы оц жакка Tepic царап отырып ап, дауыс айтты. Уй ¡пнндеп барлык, жиын ундемей жыласты. Бежейд1ц аруагына арналган соцгы дауыс, соцгы кез жас осы. Енд1 ец содры куран окылып болган соц, жиын тепе тыскд шыгып турганда, тулдаган ек1 ат келдж. Кдтгы сем!рген куред мен кара кек асаусып KeTinTi. Екеуш де Бежейд^цтуыскандары жыласып турып жыкты да, Байдалыньщ ез1не бауыздатгы. Жацагы кдраны жыккан Байсал, cerní бузган Суй^ндж, енд! мынау тул атты бауыздаган Байдалы ymeyi де кешн «жол» алды. Булар осы кдуымныц epi улкен1, epi Бежейд1ц узецп жолдастары. Сондыктан ас артынан болатын ырымньщ ynieyiH сол уш Kicire орындатудьщ айрыцша мен1 бар. Бул атгын ет!н жемей кетуге тары болмайды. К,алги-шулги отырып, сол еттщ тскенш е Абай зорра жеткен. Eк^ндi кез^нде Бежей уйнен етжеп болып, енд! улкендермен цоштасьл, журуге руксат т!леп ед1. Сол уацытта Байсал Абайды касына шакырып алып, мандайынан и;скед1 де: — Балам, мен осы шапка ш етн сетмен Т1Лцатысып, жылы ушырап керюкен жок ем. Eipan барлык керген-сезгетм ес1мде. Ана 6ip жыл Наркаралыда се ти ажарынды унатып, Meñipi Tycin кет!п, Беж!кед бата берш ед!-ау!Сондары ce3i ес!нде болар. Сенен улкендеме гьт, бата берген ед1. Мен онда жактырмап ем. Арайьшра еделет ойлап айткан жаксы лебЫцщ е с т п журм^н. Бупн мынау кундерде Беж1кеце адал ÍH¡ боп, бет!НД1 аштыц. Жаксы аганьщ зор демес1н емсе ecTÍn актагайсьщ! Актарсьщ деп бшемш! Актар- аксьщ, шырарым. Тек OMip деген ит, жацеак бастырмаса екен! 264

Opicin алда! Бет1ц дурыс! Дел осы бетщнен жарылгасын!—деп бата берд1. Байдалы, Сутщ цк, Пулыншак та жаксы бейшмен костап, 6ipre бата кылысты. Абай еш нерсе айтпады. Тек кдна улкецдерге epin бата кылып: —Ракмет! Батанызга ракмет! Деген!щз келсш, Байсал ага!— дед]. Осыдан сон уй Ммен коштасть: да, Ерболды epTin аткд М1щц. Бул уакытта Улжан да арбасына MiHin журш кеткен екен. Абай мен Ербол желе жортып, ат жур!С1не зорга шыдап отырып Ботаканга жетп. Улжан булардан бурын келш, конакуйщ оцашалап, сонда екеу!не де калыц тесек салгызып койган екен. Абай келш улкен уйге KipreH жерде эжеимен амандаса сала, Улжанга карап: — Уйкы, уйкы! Ап, жалгыз гана уйкы!—деп, терд!н алдына жантая кетп. OMÍpбойында Абайдьщ ен алгаш рет уйкысыз тундер етюзш, кабагы катып, кажыган жолы осы ед!. K,a3ip шешес!Н1ц уйше KipiciMeH, дел ерке баланын куй!не келдь Улжан Абай мен Ерболга 6ip-6ip кесе кымыз iuiKÍ3Ri де, ез! eprin барып, конак уйге жаткызып, устерш жауып салды. Осы кезде жастыкка бас койган ею Ж1пт осыдан осылай уйыктап жарыскандай боп cúrrecri. Келес1кун тусте 6ip оянып, кымыз imin алып, кешке шейш кайта уйыктады. Ымырт жамыла жене 6ip ояньт алып, тагы калгып отырысып, елден бурын тагы уйкыга кетп. Ек)нш! KyHHin сэскес!нде гана барып бул eKeyi ел катарына Kipin, анык ceprin турды. Ек1 тун, 6ip кун уйыктаган Абай осы калыц уйкынын уагында e3ÍHÍHкандайлык абыройлы, атакты, жаксы Ж1пт атымен оянганын б!лген жок ед1. 3 Бул кундерде бар жайлауларды кернеген жалгыз ецпме — Бежей асы туралы. Ас берген ел, аска барган ел жене уйде калса да, баргандардан кеп эцг1меге канган ел —тутасымен 6ip жайды ацыз eieAi. Сол лакап 6 ip Тобыктыныц iuii емес, алыс- жакындагы, ой мен кырдагы калыц рулардыц баршасына да тарап, селдей жайылып кепп жатыр. Абай 03i ас ошагы мен конак уйлерд4ц арасында соншалык бейш салып, сарп урып жургецщктен, бул астьщ каншалык улан-гайыр уакига болганын байкамапты. 265

Аныгында, Бежейдщ асы 6ip Тобыкггы емес, Timi, бул ещр, бул атырапта талайдан болмаган ас де;ннд1. Молшылыц, сый- сыяпат, рет сыпайылык—барлыгыда улп-енеге берерлж бопты. Бупнп кун осындай гып дацпыртын керген Kepi-куртан, ж1пт-желен, катын-бала, эрине, бул у а к д г а н ы онайлыкпен умытпайды. Энпме етулер! жаз бойы емес, кузге де, кыска да созылады. Дагды бойынша, мезпл eTin, уакыт алыстаган сайын, бул астьщ айналасына талай коспа эцпме, жансак жамаулар да жабысады. Сейт!п, келес1 жылдарда осы аста жыккан балуан, осы аста бэйгеден келген жуйрж, осы аста жаксы айтылган калжьщ, жаксы сезбен кершген шешен жандардын аты окшауланып, умытылмай ере журет!н болады. Булай болатын себеп бар да, себепый бар. Ол сол ас беруынлерден шыгады. Ас ел1К ymtH гана емес, ecipece, Т!р1лер уш1Н керек. Олар ол!мд] сылтау eTin ездершщ абыройын, атагын, макуаныш, айдынын да асырады. Сондьжтан асты KÍMболса сол жасамайды, тек жуан, бай, кущрсп кушплер гана жасайды. Эм1рде кедейдщ асы деген ас болмайтын ce6e6i де сол. Ал атактыга, жуанга, мыктыга жасалган ас, сол ел1кт1ц арткы тобын тагы ныктап, мыктай тусед1. Сол уш!н ас бергендер ез эрекет!н жанагыдай кепке ешкерелеуге ынтык болады. Солардыц данк 6epin дер1птеу! бойынша Тобыкты ортасы будан былай осы жылдарда туган баласыньщ жасын Бежейщц асымен санайтын болады. Ас жылы туган бала гана емес, астан 6ipep жыл бурын туган, бфнеше жыл кейш туганды да сол астьщ «ар жак-бер жагы^ деп, аскар белден бастагандай, межелейт1н болады. Бежей асьшьщ атагы сондай. Енд! осы жыл тускен кел)н, осы жыл елген жас-Kepi, осы жыл болган кудалык, бала сундетгеу, куйеу келу де —баршасыда астьщ жылымен саналады. Тек адам жайы емес. Кейде кейцдеп барьш атак алатын бэйгелер болса, солар да Бежейге ас берген жылы тай ед1, кунан ед! немесе iurreri кулын ед! деп сейленет!н болады. Улы дуб1р, улкен астьщ осындай боп, уакыт елшеуше айналып кетет1Н1анык. Bipep буьшга шейш умытылмастай есте калатыны бар. Ерте кунде болган Теренщ асы, Бопыньщ асы дегендер дел осьщдай боп, умытылмай келген. Тобыкгы 1Ш1нщказ!рмол дабырыда сонда боп, ен жайлаудьщ барлк тау-сецпрш, ой-елкесш катты жангырыкгырды. Мше, осындай улы дуб1рд!ц арасьщда сол аска жаксы кызмет erin, жаксы атакалган жандардьщатгарыда кдз1рп кунде кептен- кеп айтылып, ауызга üiimn кетп. 266

Асты жацсы баскарган Байдалы, Байсал, С^цщктер 6ipтебе. BipaKкеп аузына оларданда бурын шшген жас кана ж п т —Абай атыбопты. Айтушылар Абайды ец еуел1 К,унанбаймен шайкастырады. Тоцы ж!б!мейт!н, зэр! катгы кырыс экещ Абай катты юнэлапты- мыс. Талай мьщ конактьщ !Ш1ндеАбай куткен конактар езгеше 6ip естен кетпес сый Kepinri. Барлык жиыннын MeñpiMÍHTycipin, Teric баталарьш алыпты. Сопдай 6ip журтка жаны ашитын, жаксылыкты кексейпн, акылы кемел 6 ip бала шыгыпты. Б1рталайулкецдер Зере мен Улжангада кеп алгыс айтадыекен. «Бет нускайтын — Зере. Ел анасы боп, кептщ т!леу!Н, кепт1ц амандык, тыньшггьнын ттлеуге тускен Kici гой. Немереин баулып отырган ез1 екен. BipaK ак суп акталыпты» дес1п 6ip койысатын. Баласына ез) epin барып, жен-жосыкты унем! айтып, талмай ецбек еткен улпл1 ана Улжандыда макгасатын. Бул ецпменщ 6epi де Абайлар уйыктап жаткан шацтарда, Зеретц аулына жан- жакган агылып келт жаткан-ды. Timi, Кепбак, Ж1птек, Бекеныв жайлауларынан келген бегде юсшер де осындайды айтып кедщ. Кекшен! аралап, баканасты бойлап жур!п кайткан К,аратай да костап келд1. Кдзбаланьщ бойындагы Бежейщц ез ауылдарынан тараган хабарда сондай екен. Баканас, Байкошкардыцаяк жагын жайлайтын дуаны баска Керей де тепе солай eciTimi. Абай мен Ербол yujiHüii кум турып ап, езен бойына барып, узак жуынып, шешелер уйне шайга келген ед1. Зере немерес!н ез касына шакырып ап, катар отыргызып, алдына шайын усындь! да: — Айналайын, коныр козым,— деп, аркасынан кагып, мацдайынан мскед]. Улжан 6ip табакка салган тоцазыган бас пен жамбасты Абайдыц алдына койып: — Мынау сен!н адам болганыца арнап, шешелер1цнщ атап сойган малы ед), жендер!—дедi. Абай тацданынкырап сейлед:: — Апа-ау, бу н етц акысы? — С е т ц кешеп кунг1 ецбегще агайын-анжы ырзалык айтыпты. Уйкы басып, не 6^ iM дейс:ц екеущ! Журт мактап жатыр! Адам бопты дейш. Соныц акысы ! —Teñipi, ецбек дейт!н кай тауды кулатыппыз. Кеппен 6ipre конак куткен1М13 бе? EipaK, eñTeyip, сорлы козыныц ел!М!не сылтау таусылган ба? Жел!к, Ербол, кел !—деп Абай етке KipiCTÍ. 267

Арада уш-терт кун етп. Бул уакытта Ербол тагы да ез ауылдарына кет!п ед1. Енд1 бупн козы жамырап жатцан кезде астындагы ак сур атын терлет!п, катты ж урт кеп, ден, басында жалгыз журген Абайды тапты. Жолддсыньщасыгып келгенше Абай бул жолы жацсы умилен парады. Талайдан 6epi Тогжан жактан Абайгатэу1р селем екеле алмай журген Ербол, цаз1рде сез бастамай турып, эуел! Абайдьщ басындагы тымагын жулып алдыда: — ШуйшшИ— дедi. Excyi де ¡штер1мен танысып, кул!С1п Ж !б ер Д !. —Жол болайындеп тур, не цыласьщ!— дед Ерболдемтп кул1п турып.—Суй1НД1кт1НKinn баласы Эдшбек 6yriH цайнына журд!. Урын кетп. К.асына Суй!нд1к, Асылбек - 6epi де ере кеттт). Кептен 6ip сейлесе алмай жур ем. Эдшбек сез!ктен!п ап, м ет жактырмайтын болган сон, Тогжаннын 03i тупл, женгес1не де жолай алмадым гой. Ал бупн тусте барып, Асылбек отауьщда кымыз imin отырып, женгемен ебден кецест1м. Тогжан с е т сагынып жур. К,айта-кайга аузына ала беред1дейШ. Оньщ уст{не жаксы атагын елге жайылып, мацтаушы журт екеум1зге кеп болыскан, б!лем. Осы етрдщ жасында Абайга тен.ж т т жок кой деп, жецге мен кайын cimiici коса мактасыпты. Енд1 елген де 6ip, TipinreH де 6ip. Дел осы кундерде барып кездерше 6ip KopiHuii. Соган келд!м. Барлык жайды жолда сейлесем13. Тез, ат алгыз да 6ipre жур!—дедь Байлау осы. Абай катгы толкып, куанып кетг!. EKeyi ымырт жабыла бергенде Бекенш! Жайлауы — Ж еж бекке тарггы.Абайдьщ MiHrem ак жал, сары жорга ат. Ерболд]ю ак сур. Екеужщ шапан, тымактары да сургылт TycTi. Жерцылац м!нген, кылацнан киген ею ж^пт кешю салкынмен ecin жур!п кеткенде, кер бетеге, боз кеденщ арасьшан зорга кер1нгендей. Tycrepi де, жур1стер! де кезге туспей, урлана журуге беймделш апты. К,ара адырдын сыртымен журсе, жолшыбай ел калыц, кезге тусед1. EKÍ жас ж!пттщ мезплс1э, тунделет1п журген1 сез1кт! кер1нед). Сондыктан булар Тезект1ц Нарашокысын бауырлап, жазыкпен тартты. Жол кашандау келет1Нболды. BípaK оны есеп кылмай, асыга жур!п, ак жал аттыц катты жоргасымен келедь Аздан сон ай туып, аса 6 ip тынык, жым-жырт, жайль: тун жылжып келд]. А к дала, алые адырлар жещл, кекшш туманга батып, тун Ж1бепн оранкщдай. Момьм, сургылт, елйз дуние мунга 268

бейм. Би!К кек жапанда жалгыз жузген жудеу ренд1 жарты айга карап, Абай KypciHin кояды. Тогжанды ойласа, Абай кецм: де бул шакта арылмас муцмен жудейд!. Т)ршмж буны Ж1птerin ecipin, жастыкдэуреннщ таны атнан шакта, сол аспанныц асыл, есем нуры бул ушш Тогжан боп танылып ед1. KipmiKci3 таза кен!ДД)н бар киялы осы гана. Eipan екеу1шц арасына 6 Mipjunулкен 6ereTTepi, карсылыгы кеп тенд!. Алацсыз ттлек, аласыз кецш кол созып ед. Болмады! Буныц аягындатусау, оныц басында нокта. Енд! MiHe, екеуш как айырган ер1кс!зд!к успнде, булардыц журектер! гана 6ip-6ipiHe талпынып умтылады; EipaK шынжырларын ce3in, шерл! муцмен, екс1к ек1Н1шпеи умтылады. К,аркаральщан кайткан сон, Тогжанга 6ip селем жолдап, KepicneKTi ттлеген, Соган Тогжан шыдамапты. Амалсыз решшпен киналып отырып шыдамапты: — Кер!серл1к не бар? Н ет тшеп KepiceMi3? Оз1 соны сезбей ме?—деп, журег1не тускен каяуын сезд!р1пт). Соган Абай ем таба алмады. Рас, Д!лден! Абай суйп кайткан жок. BipaK енд!п eMipre тагдырыццай кенш кайтты. Тогжанньщда Мэмбетейде атастырган куйеу! бар. Жалгыз-ак ол бар екен деп, Тогжан да ынтыгыптурган жок. К,айта Абайды суйгел!, ез!Н!Н кайын журтын ойламауга тырысатын. Журеп ypKin, жатыркап журетчн. Абай 6ipaK кайындап кетп. Енд! кайтып керсетпестей киын белден асып кетп. Тогжан сол кундерде оцашада кеп жылаган, жудеп калган. К,атты журген ж]г!ттер ел жатар кезде Ж этбектщ тусына такадь!. Жалгыз-ак, журт жатып калды, кер1суд!ц орны болмас дес1п eKiHin келе жаткан. Жен!бект4ц кец шалгынды мол елкес1н!ц CKi жагасы бйкше cap кабак болатьш. Соньщ батыс жактагы 6ip белше кеп шыга бергенде, Абайдьщ кулагы алыстан талмаурап келген ецщ шалып калды. Ербол да есггпгп. Дел жотаныц езше шыгьш, ек] Ж1п т аз токтаганда ен айкынырак жетт4. Крсылып салган эн екен. Кузетш1 эйелдердщ эн1 сиякты. Жолаушылар тау басына бегелмей, ойга карай кулады, узак, кец елкетц бойы жыпырлаган ауылдар. К,ораларыныц орталарында, уйр!м-уйр!м кебйсгей боп, калыц-калыц койлар жатыр. Отгар ешкен, елс13, жайын аралда катар-катар тЫлген каз, уйрект!ц уяларында агарып, денгеленш 269

жататын жумырткалардай боп, ай астында мацкиып, тунл!ктер! жабык боз уйлер тур. Алты-жет! уй —6ip уя. Он-он 6ip уй —6ip уя. Терттен-бестен 6ip уя жасап, децгеленш турган ауылдар да бар. Осы елкетн бойында, барлык уйкылы ауылдардыц уст!нен калцып ен келед!. Ж!пттер ¡лгер[ баскан сайын, эн айкындап, шацырып тур. Олкен!ц дэл ортасын как жарып етет1н юшкене езен бар. Соныц ею жагасы селд)р б!ткен аласа тогай. Абайлар сол тогайды кулдап темен тартты. Ербол ewai ангарды, эн Суйндж аулынынтусынан шыгып жатыр екен. Сол ауылдьщ ар жагында Ерболдьщ аулы. Булар эн айткан ауылдын, успнен ететш болды. Журютер! бэсендесе де, ел! де ак жал аттьщ сумандаган жол жоргасымен келе жаткан. Жалгызаяк жолмен кеп, еткедден ет)п, тогайдын ар жагына шыгысты. Кещрек алац бар екен. Суйнд1К аулы керщщ. Эн енд, -rirni, жакын ecrûmi. Шыркап ест1Л1П жаткан «Топайкек» эн1. Абай мен Ербол Бошаннан уйрент келген жана ен бул елкеге жайылып калган екен. He3ÍKсулу дауысты эйелдер «Топайкекпн» кейб1р ыргагын Tepic айтады. Тогайдан ет1С1мен Ербол барлык жайды тез ацгарды: — Берекелде, мына кь!зыкть! кара! Мынау ауыл алтыбакан Teyin жатыр!—деп тоцтай калды да:—Ойбай, жаксы болды! Тура барайык!—деп ед1. Абай аттьщ басын ipKin токтап кап: —Тура тур!—дед]. Оншалык араласы жок ауылга ойьш 1здепкелгендей, Me3iinci3 баруды Абай ыцгайсыз KOpin ед1. — Барсак та атгы тастап жаяу барайык. KeñiHipeK барайык. Эуел! с!здщ ауылга тусейж!—дедi. Муны Ербол макул керген жок —Э дет келген Kici болмаймыз! Ece6iHез1Мтабам, жур!—деп, 1лгер1 тарта берд!. Абай ек: ойлы болса да, Ерболга cernn, epin кетп. Алтыбакан С утндж аулынан кашандау жерде, кец аланда екен. Ойынга жиылган жастар кальщ KepiHui. Кэмшат 6epiK, макпал шапан, Ж1бек шапан киген кыздаркеп. Араларында кынай бел, эсем камзол гана киген кыздар да жур. Шолпылары токтаусыз шылдырлап, кеп унге салады. А к шаршы, кестел1 кимешектер!Н эсем гып салган кулк1ш! кел1ншектер де кеп. Балалар да мол екен. Ж^пт жагы сиректеу xepinni. Мыкгы гып курылган б т к алтыбаканда сунгак бойлы ею кыз элпеншек Teyin турьш, жацагы «Топайкекп» ел! шыркап жатыр. 270

Абайлар тогай ¡Ш1нен шыгып, сумандаган аяцмен дел кастарьша жеткенше, сауыцшы топбайцамапты. Алтыбаканныц касына келе бере ею Ж1пт. —Ойнар кебейсш! — Сауы к молайсын!— дест!. кыздар ipк^лiп калды^ Кел1ншектер ек1 жЫтке карай жакындап келд). Араларында Асылбект1ц эйел] мен Супрд!ц кел1ндер! бар екен. Барлыгы да Ерболды танып: — Ербол! Ербол гой! — К,айдан журс!ндер?— деп, сонымен сейлесе бергенде, Асылбекпн кел1ншеп Абайды танып: —Абай!—деп, жаркын жузбен амандасты. Абай аты аталганда, элпеншек токталып, эн де басылды. Алысырак ауылдьщ сыйлы ж гМ келгенде, бул топ бегелен* деп калган. Алтыбакан Teyin турган Тогжан мен Супрдщ кызы Кер]мбала екен. Екеу1 де такап келд!. Абайдын кез[ Тогжанды елдекашан танып турган. Топ 1Ш1нде уялыскандай шолак кана амандасты. Бул жиында барлык журтган epKiH Кер1мбала екен, Бойы Тогжаннан аласарак К,улагында улкен сыргасы бар, ашык дауысты, кулегеш Кер4мбала Абаймен амандаса сала: — Ал ойынымыздьщ уст!не келшандер. Жатыркамандар! Атгарыннан Tycin, алтыбакан тебщдер!—дедь Эзд)пмен сез бастауга ыгысып турган Асылбекпц кел1ншеп Кер!мбаланы тез костап: — Ал тус!ндер!—деп кулш койды. Абайлар эл1 де ipKÛiin тур. Ербол эуел1 ездер!тн жайларын айтты. Мундайда сез!кш!л келет!н ж ттгер болады. Олар epi кызганшак, epi жорымтал, андыгыш. Соларга ecTÎpTin: — Мына Баканастагы Кекшеге бара жатыр ек: Жолшыбай Kemirin кап, б1здщ ауылга конып атганбак боп келем13,—дедi. — Енд! конатын болсандар, не c e 3i бар? Ойынга да араласындар! — Аттан тус1ндер! — BÍ3 бастацгы iстеп жатырмыз. — Тогжан уйшщ улкендер1 жур1п кеткен сон, курбылары жиылып бастацгы ¡стетш жатыр. Эдшбект{ц токымкагары да осыньщ :ш1нде. К^1зыгымызга ортак болындар!—деп, б:рнеше кыз-кел!ншек шын шакырды. — Тус!цдер, аттарыцды байлап, тез келщдер!— деп, Тогжанныц жецгес! соцгы сезд! айтты. 27]

Ербол осы сезщ костап: — Ал макул!— дей берд1. Кер^мбала 6ip жедгес^не суйен^п турып, ашык унмен калжындап: - Ал енд1, ойынымызды суытпай, тез оралыддар. Найындарынан жада кайткан Ж1пттер рой! Эндер1н уйренем!з! Тамактарынды кенеп кел1ндер!—дед1. Журттыд 6epi муны жаксы костап, Teric кулд1. Кер1мбаланыд ашыктыгын, еркел^пн бар жастар тутас унаткан-ды. Абайдь1 кергел! ундемей, ойланып кдлганТогжан кулген жок. Bipan одан кез алмай тур. Жас ж тттщ уст^нде желбегей киген жецш сургылт шапан бар. 1ш1нде ак кейлект!д сыртынан киген кара желеткес! кер1нед4. Басында кекш^л сургылт Ж1бекпен тыстаган жука кара елт1р1 тымагы байкалады. Айга карсы карап турган акшыл жуз1нде жудеул)к бар. Унамды, ыкшам ки!м к тп , кум1С ер-токымды сулу ат MiHin, ойда жокта келген эсем ж1Г1т каз^рде Торжан кез^не аса ыстык R epipi. Абай мен Ербол тез келмек боп бурыла берд4. Акжал ат буран шейн шыдамсызданып, од аягымен жер тарпып, Т1зпн1н соза тусш, козгалакгап тур eдi. К,аз1р де 6ip рет колбед eiin, булад берд1 де, сумандай женелд1. Уопндеп KyMic турмандары айга карсы жарк eTin барып, сене берд!. Акжал атгыд култе куйрыгы да ай астыдда кум!с агын теплгендей жалт erri. Енд1 ирендей туею, булдырлап, узап барады. Торжан алтыбаканныд 6ip агашына кеп ундемей суйен^п, жым-жырт турып капты. Пайын cinnic!Hin катты e3repiciH елден бурын сезген жецгеа. Ол сырт кезден ез сырларын жасырам деп, Тогжанды кушакгап алды да, конакка ез1рлейпн ас жайын сейлеген болды. Такап келген кел!ншектерге ас жайын акылдасып турмыз деп, токтата жауап 6epin, e3i Тогжаннын кулагына сыбырлап: - Еркем, ен сал!.. Эйтпесе, мьша журтгьщce3i мен кез! саган кадалгалы тур! Уацып бол !—дед1. Осы кезде Кер!мбала жуг1р!п кеп, Тогжанды елпеншекке карай тарта женелш: - Абай осы гой? Аныцтап керген:м осы гана! Келген1 жаксы болды гой! К,айныньщ енш ез1не айткызып, жаксьмап уйрен!п алайык, жарай ма?-дед. Тогжан ундемед. Кер)мбала жалт карап, аксия кул!п: - Сен немене? Уяламысыц? Ол 6ip егде xici ме ед1, елгенше? К,ой, «Уилмаган буйырмаганды алады» деген. Кайда e3i? K,a3ip- ак OHÍHайткызам, тура турсын!—деп, елпеншекке Тогжаннын карсысына MÎHAi де, «ТопайкектЬ> кайта шыркай женелд!. 272

Тогжан ipKÍnin, косылмайкалды. Кер!мбаланьщулкен сургылт кездер1, эдем! кызыл жуз1, ерке кулк!С! emôip дуниеден именген жок Шолпысы сылдырай Tycin, сакылдап, ракаттанып кул!п койып, ен!н жалгыз ез1 айтты. Кеткен беттен кеп бегелмей Абайлар келд1. KeAiciMeH Ербол ойынды мецгер!П, 03i бастап кетт1. Кер1мбаланын. жецгес! К,апа, Тогжанныц жецгем жене Ербол ушеу) алтыбакан тебу конактыц жолы деп кеп, элпеншекке Абайды М1нпзген. Цыз-кел1ншек тербет)п турганда, Ж1г1тпц карызы —эн салу. Абай енд! елпеншеки Teyin турып, ¡ркшместен едем1 шыркау эн бастады. К,арсысына М1нген Кер1мбала болатын. Ол жацагы «Топайкект!^ айтайык деп e3i Т1леген. BipaK косылганда Tepic айтты. Жалгыз кайырмасы емес, ортатусын да бузып айтады екен. Тындап турган кыз-кел1ншектер: —Абайдыц айтуы баскарак! — Кер1мбала Tepic айтады! —Тентепм, сен Tepic айтып жатырсын! —Уйреню, epin айтсацшы!—дес!п, Кер1мбаланы кара берд1. Кер1мбала уялган жок, кул!п Ж1бер)п, токтады да: —Ал, ендеше, баска 6ipiHайта гой! Тогжан! Ал, Тогжан, сен айт!—деп, epiKKe коймай Тогжанды жетектеп экеп, ез орнына м1нпзд1. 0 3 i ж1пт!н 6ip жагын алып, Абайларды аспанга тербете бастады. Тогжаннын келген1н езгелер де костады. Кулаштап сермелген элпеншекке Абай мен Тогжан кезек- кезек би1ктей Tycin, тенсел1П турып эн шыркасты. Тогжан алгашкы 6ip-eKi ауыздыц тусында Абайды тындап айтып кеп, уцпнпн ауызга келгенде, ерюн сермеп косылды. Бурын жацылыс айтып келген жерлерд! Кер!мбаладай емес, оцай тузеп алды. Ербол мен езге тындаушыньщ 6epi де: — Э-э, жаца тузелдИ —Тогжан оцай уйренд1 ! —Эн жаца кел!ст!! Айт, айтындар... пэл1!—деп тепе куптай женедщ. Жаксы ж!пт, сулу кыз —соншалык 6ip ерекше жарастыкпен, жаксы уйлесп. Тогжан жуз! айга карсы келгенде Абай езгеше 6ip нур керд1. Бетше жукалаган кызыл сэуле 6epin, inrreri терен сырдан, дос кецщден белп етп. Сагьюган суйгетнщ жанына жаны умтылып, айрылмаска, кет!спеске серт еткендей. K,a3ipri эсем энмен уйлескецдер! бауырга Kipin, жабысып турып кушканнанда жакынырак, кушпрек сиякты. Ыргагы кеп ce3ÍMHi сулу энге eKeyi Í8-78) 273

де бар шындыгын тапсырып, барсырларын белещ. Эн айткан жок, ею б1рдей ынтык жан кауышып табыскан шаттыц айтты. Бар жиынга, бар дуниеге, барлык жулдызды аспан, жаркын айгада: «Керш! 613Д1, юнелап керппЬ дегендей. MÍHCÍ3сырына шындап бершген Тогжан токтамай айта 6epAi. Абай 6ip шакга, жас сулудыц жуз1Н1н бала цуанышын керд!. Бацыт кулюс)ндей 6ip ракат, ырзалык елее 6epín, Абайга падала карал езу тартты. Келген1не, тапканына cyñcimn, !Ш1нен алгыс айткан тэр)ЗД1. Карлыгаш канатыныц ушындай боп, айдай сызылган ж[п-ж!Ц1Шке кастары кетерМп-жазылып, Абайга езгеше 6ip ун цатцандай болды. Баганадан 6epi соншалык кеп, Т1лс1з селем жолдаган Абай, енд] енн!Н C03 ÍH езгерт1п алып, баскаша айтып кетт!. «...Сагындырган гашыкжар, ынтыгы ¡ште журген шерл! досын юнелаудан тоцтар ма екен?.. Бардуние, бар сырьш, барлыкбакыт *плепн 6ip 03ÍHÍHшугыласына курбан етем деп келсе, не дер екен! Сол кунде де катты болса, кайта cepnice, эд)лд1П, ракымы кем?.. Ол шакта ум1т бермей ертемес пе ед1? Юнэламай, жазаламас па ед[? Сондай каталдыкты керерл!к гашыгы канша гайыпты ед!?» деген 6ip езгеше сыр кетп. Тогжан алгашкы 6ip ауызына тындай гана ерд! де, токтап калды. Сез бул ещрдщ айтып журген белпл! елеni емес. Менш, шынын жалгыз Тогжан ез! укгы. Нурлы кара кездерш темен салып, YHCÍ3 мулпп тындады. Абай жалгыз e3i терт ауыз еленд!, сыры терен «Аккайын» етм ен айтып барды да, баяу гана токтады. Журеп барлык буркеул) шынында, ыстык жалын сырында осы енге, осы арадагы ез сезже салган. Ол акын боп, мунды жар боп шешщщ. Осы еннщ тусындагы Абай Ерболдын кунде Kepin журген жодаасы емес. кез алдына езгеше боп ескелендеп, самгап шыккандай кер!НД1. Эн басылды. Абай елпеншектен туст1 де, ше-прек шыкты. К,асына Асылбекпн кел1ншеп кеп, ешш екенещгойдегецдей мактау айтып тур ед1. К.УР едеппен жымиганы болмаса, Абай оныц сез1н ацгарган жок. Алтыбакан касындагы ен мен ойын тагы б^разга созылып барган сон, Ербол тын ойын бастады. Онысы —«аксуйек», содан кей т «серек кулака ед1. Жастар тепе катты даурыгып, шулап жур]п, улкен жел!кпен ойнады. Серек кулакойынындакаекыр болган Ерболдьщ ез1. Ол «кой> алып кашатын. Абай кеп кыздар мен кел!ншектерд!Ц арасында калжындасып отырып: 274

—Мен кой болам!—деген. Ерболдыц кеп ece6i бар екен. E6i шебер каскыр бодды. Эуел! 6ip-eKi келшшекп, кыздарды алып кашып, далага тастап, содан кейш 6ip кезде Абайды алып кашты. Жупрт1п экет!п бара жатып жолда: —Сен анау шок талдын туб1не барып, м ет анды! Аздан соц Тогжанды алып кашам!—дед1 де, кайта салды. Абай тал арасында турып, Тогжаннын «колды болуьш» тххггы. Кеп куткен жок, Ербол алып кашты. EipaK, бул жолы «кой» алу оцай болган жок. Кеп шпнен, ecipece, Кер[мбала катты айкайлап умтылды. Тогжанды Абай турган жактан баскарак 6ip агашка апарып, оган да б!рдеце айта салып, Ербол кайта шауып кетп. Абай бул кезде Тогжаннынжаньшакалайжеткетн бмген жок CKeyi кальщ агаштьщ арасында, ай сеулес! узш!п тусш турган 6ip алацкайда кездесп. Eip-6ipiHe умтылып келгенде, Тогжан жылап Ж1берш, Абайдыц кушагына Kipe 6epRi. Жаска толган кэздер!н суйген ж!пт!н!нтес1не басып турып капты. Ек1 иыгы шошынып кысылгандай, Д!р-Д1р erri. Абай; — Тогжан, жыламашы!— деп, шашынан гана суйш, катты кушактап кысып турганда, Тогжан басью жогарырак Kerepin: —KepicemKHii 6ip! Сагындым!—дед. Дел осы уакытта: —Тогжа-а-а-н! Кайдасыц? Каскырга берер Тогжаным жок! Жур,—деп айгайлап, кул!п жупр!п келе жаткан Кер!мбаланьщ даусы ест!лд:. Абай Тогжанды асыгып кысып, 6ip-aK суйд1. Кызарып толкыган ыстыкбепнен суйщ. Кер)мбаланынжакындап калган сыбдыры есплгенде, Тогжаннын беркш тузеп кипзд! де: — Ертен тос! Ece6iHтауып керем1з! Келемш!—дед!. Калыц жапырак арасынан тускен ай сэулес1, тецгедей 6ip жарыгын Тогжанньщ он кез!не тус!рд1. Kipnirinae улкен 6ip тамшы жас ipKininтур екен. Кдстарына Кер1мбала жуripin келгенде eKeyi жай гана катартурган. Кер1мбала едем! акTicTepiHаксита кулш, беркш шекес]не салып, бар денес!мен бурандап, ойнай келш: — Е-е, муцда ма ед1ндер? Козымды каскыр жей ме десем, койдьщ ез)тц де жепс1 келе ме, калай?—деп, барынша шаттаньш кулш, Тогжаннын иыгына бет!н басты. Жазыксыз ерке кыздьщ кулк1С1 сиякты. EipaK мынандай ойдагысын 1р1кпейпн Кер1мбала. каз!р айтканьш кепке де айтуга мумюн. Абай соны ойлап: 275

- Жала жаппацыз, Кер1мбала! Басымызга кун туып, колды болган соц б!зге не жазык бар? Амал кане? Муцымыз 6 ip болгандыктан кездес!П турмыз! - дедi. Кер:мбала кулк1с1н тыйган жок: - Эй, бшмейм1н, юмге салсакта, кулкыным таза дей алар ма екеназ, Абай?- деп ce3Ír¡H айта бастады. Мьша ce3i елгщенде жайсыз. Тогжан ашумен тыймакболып: - Цойшы, Кер1мбала! Кулмшц де орны бар гой. Не деп барасыц езщ?— деп унатпай калды. Кер1мбала Тогжанга жалт ет1п, ренжш парады. Абай бул нызды ашумен тыймай, майда мшезбен тыймак. - Кер1мбала, жургаузы женш гой! Ушкары калжын курбына ауыр min, жазыксыз жаманат кел*пру1 мумюн. Ондай сезге журт алдында сак болу керек емес пе?—дед!. .... Кер1мбала бул сезш дурыс TyciHin, кайта кулш Ж1берд1. Паз4р уялып кулгендей. MÍHe3Í жаксы, журеп таза баланьщ уялган кулюс! тэр{зд{. «Тогжанды ренж1тпм бе?»дегендей боп, кушактай алып, ерте 6epin: - Ал енд} ашуланба! Ettairepi айтпай-ак кояйын!—дед!. Ymeyi де топка кайтгы. Осыдан api кептщ ойыны созылса да Абай мен Ербол бегелген жок. Ертец ерте журем13 деп, ауыл иелерше ракмет айтып, аска да карамай кетш калды. Келес1 кун1 айткан сездерш актагандай боп, ек! Ж1Г1Т Баканаска кетт!. К,аратайдыц аулына барып тустенш, кеш батканша сонда болды да, сол куш ымырт жабыльш, ел аягы басылган соц гана Ж этбекке кайтгы. Акырын жур!п, дабырламай келд1. Жеркылац тустес Ж1пттерд1 иттер де байкамай капты. Ауылдыц шетчнде отырган Ербол уй1не жым-жырт кеп туей. Осы тун ел эбден уйыктаган кезде, Абай мен Ербол уй тонайтын урыларша жасырынып бугып, ептеп басып кеп, Асылбек отауыныц ecirme жетг1. EKeyi де ки13 ecúcri жамылып турып, iurreri агаш еснсп ашудыц амалына KÎpicTÎ. Уй шпнде ояу жаткан эйел бар екен. Шолпы сылдыры eciiлд!. Kapi Kici болмау керек. Бул уйде шолпы тагарлык eni-ак Kici болуга лайык- Оныц 6ipi — жецге, 6ipi — Тогжан. Ойлагандай жакын адам, ж!птгерге: - Акырын!— деп сыбыр етп де, eciKTi e3i ашты. Уй imi карацгы. ЖМттер уйге юргенде, жацагы дауыс тагы сол сыбырмен: - Абай...—деп дыбыс берд!. 276

Абай крлынсозды. Кимешеп бар жецге екен. Абайды кольшан устал, торге карай жетектей берд1 де, артына шала бурыльш Ерболга: — Сен кайта бер! 0 3 i барар!— дед^Дурысы сол ед). Ербол акырьш басып, кайтадан шыгып Kerri. Абайдыц ¡лгер! созып келе жаткан оц колы ж!бек шымылдыкка тиген кезде, алдынан карсы козгалып келе жаткан Тогжанныц ыстык саусактары муныц бетчне тиш ед1. Exeyi де шапшацумтылысып кеп, капы кушакгасты да, узак-узак суй кт, YHCÍ3 жабысыптурьш кадды. Д1рщдеген демдер! косыльш, ыстык ер1ндер) ецщ айрылмастайтабыскдн-ды... Тып-тыныш жаздыц тацы cap хабактан баяу атып, Typi- л:п келе жаткан шакта Абай мен Ербол Ж етбектен женеле 6epAi. Аз гана журш, карсы кабакган асты. Ай баткан, жулдыздар да сиреп, б1р-б!рден coHin жатыр. Боз кеденщ арасынан ypKin ушкан торгайлар аспандап ап, калыкгап турып сайрай бастады. Абай журеп де сыр мен жырга толы. Жещл тымактын 6ip кулагын жь1мырайта xnin, сары жорга аттыц жайлы 6ip жур1с4не салып, Ботаканга карай беттеп келе жатып ен бастады. Ауылдан б1рталай узап кеткен соц, Абай барлык ашык сулу даусымен аса 6ip сез)мд! ыргакка салып, кеп жырлады. Журепн толтырган куаныш та, назды муц мен толкынды ыстык ой да — барлык пердес13, кьггыксыз шынын осы энге табыс еткен. Сез де белек... К,айдан шыккан? Кдшан айтылган? К,андай нез!К жан осындай боп, бар шынымен суйе бшген? Мел1м емес. Шыркап келед[. Bip токтамай, муд1рмей, соншалык 6ip шебер жуйрж тш тауып, жыр самгайды. К,андай жолмен, канша жYpгeнiн де бшмейд). Bip шакта Ботакан ошагында отырган ауылдардьщ Te6eci Kepiwi. Абай сонда гана е т н токтатып, Ерболга карады. Жолдасы Абай куй1н уккандай боп, жымиып кана кул!п, суйсше карал келед екен. Абай атынынбасьт ipxin, токгацкырал турып, Ерболды ат уст!нен кушактады да: —Ербол, сынама м ет! Ом1рде атын гана eciTKeHÍMболмаса, бакыт деген не? Шын шаттык деген не? Дел осы тунге шейш соларды таныган да, таткан да емес ем. HeciH айтасыц? Kepin келесщ. Жайым, барым сол емес пе?—дед. Осы куннен соц, аз уакыт ¡ш4нде, Ж етбек жакка Абай тагы барды. Bipaxэз кызьиъмьщ жаксыдэурет бж ен екен... Асылбек, Эдлбектер кайтып кепт!. 277

Кел1С1мен Эдшбек суык сез е с т п , сез1ктенген бе? Жаман бул!Н1п, жецгелер<н де, малшы-кершшер4н де катгы ôypinTi. Аулына елердей саканду цойып, елдеюмге еииккенш айтыпты. — Аягын Ж етбекке пара басып керс1н! Tipi кетпейд1!—деп Kecicimri. Жол киындап, жарык айды булт басты. Онсыз да араздыгы кеп елдердд енд! мынадай ¡спен emiKTipy, аямастык сиякты. Амал курып, тагы да 6ip айыкпас касхрет кедщ. Осы кезде ел жайлаудан кайтып, ауыл-ауылдыц аралары кашыктап кетп. Абай 63ÍH-03Í не куйде, не деген делсалдык дерт уст4нде жургенш ангара алмай жYpдi. Бар дуниеге гул! солган, шырагы сенген тулдырдай карал, жудеп KeTri. Эке-шеше eaaepi уйгарып, буйырдыда, мунытагыда кайньша журпзеттн болды. Жалыны да жок, linen де жок сулык кен'лмен Абай кене берд1. Айдалып кеткен к!сщей К,аркаралыга кетп. Бул жолы ай жарым журш, Д4лдэш алып келд1. Бул уакыт eAAÍH кыстауга конатын шагы. Оз ойыныц eypeciMeH ЖYpiп жене кайындап KeTin, Абай ел imiHÍH жайларынан окшау калган екен. Осы кузге К,унанбай тагы да 6ip топ жанды кырына алыпты. Еншп кезек —Кулыншакаульпню. Анау кездеп «беле басы сол» деп, «кеш!п кетп, жауга кетп» деп, буларга кептен TiciH басады екен. Жер жагдайымен куэ^щгун! ез кысгауларьша карай кешкенде, К,улыншакаулы К,унанбайдьщкасына кепп. Келгенде, бьштыргы тобынан жырылып, жалгыз ауыл боп KenTi. Абай кайтып келгенде, Кунанбай сол Кулыншактыц Садырбай, Наданбай деген eKi баласын Жупсуга жер аударып ж1бер!п, Мунсызбайды кетлде болсын деп, Жакып аульшын шетше кондырыпты. К,улыншак Манаспенен жалгыз уй калган. «Баламды урдын, iHÍMAi маскараладыц» деп, малдарын да Tiain алып, айып-анжыныда баса салыпты. Агайын ес жиярлык мезпл бермей, аратусердщ берже бщщрмей, 6ip-aKкуннщ шщде осыны eTinTi де, баягысынша тук болмагандай, «аксарбасын», «кеккаскасын» айтып, ру басшыларын жиып, конакасысын кетртгп журе 6epinTi... Абай кайтьш келгенде, жулыскан тартыс жок. BipaK ауыл уй, агайын арасы тагы да томсарган наразылыкка, 6iTey жарага толы екен. 278

ЦИЯДА i Абай уйленгел1 б1рнеше жыл болды. Д1лде тускен жылдыц келес! кектем!цде булардьщулкен баласы Акылбай туды. Eni жыл еткенде Кулбадан деген кыз туды. Ол бупнде 6ip^eHасты. Kaßip Абай уыпннп баланын eKeci болгалы жур. Дщце еюкабат уакьгтында б1рнеше айдай ауру адам сиякты болатын. Ас батырмау, басы айнала беру, агарып, жудеп, тесекке жантая беру муньщ салты боп алган. Аз жылдьщ iuiinae б!рнеше баланьщ екес! болса да, Абай ел1 e3ÍHÍn осы халше уйретп болган жок. Оган уйлер1ндеп улкен шешелер де себеп болды. Акылбайды Улжан ез! бауырына салып, ез баласы кып алды. Т)Л1 шыгып калган Акылбай бул кунде Абайды екем екендеп бшмейщ. Жай анда-сандаас басьщааKepiHin кетспн кеп улкенн!н 6ipi, бегде таныстай керед!. Абай да оны ыстык Repin, бой тарткан емес. Э й тк ет, ол бала муныц жастыгына зорлык еткендей боп, Tirni, ерте туды. Ец алгаш !7 жаста Абай оке болды. Уйленуд1н 03i 6ip Teaip куд!репндей амалсыздык кунi ед!. Сонын артынан ес жигызбай, ¡лесе келген екел:к, TinTi, 6ip мазактай, катал зорлыктай кер1нген. Алгаш Акылбай туган кун1 Кдпикадай жецгелер: —Балалы болдьщ! —Ещц, м!не, сен екесщ! —К,айырлы болсын!—дес!п, кул1п камалаган болатын. Сонда Абай 6ip уялып, 6 ip киналып, не кыларын б!лмей, атына MiHin KeTin калган. Аулына уш-терт кун еткенде ôip-ак оралып ед!... Юшкене Кулбаданды да Абай ел! танып болган жок. Ол да кун: бойы шешелер уй:нде, солардын бауырында болады. Д1лдэ бейнелес, ак сары, мазасыз кыз кеш болганда гана отауга келед!. Абайды екелнже epiKci3 кенд)рем дегендей боп, Кулбадан т у т бойы уйкы бермей жылайды. Сонысыньщ ез!мен де, ол жас екемен eni арасын 6iTtMci3 кып койды. «Тьшыш уйкыдан idciHi шаяндай шагьшоятады»деп, Абай оны «Сары шаян»дейт1н. Ka3ip сол Сары шаян тагы да жылап отыр. Кеш батьш, уй inn карацгы болса да, Д]ддэ от жакпапты. 0 3 i шымьшдыкты Tycipin, б т к тесекпц алдына керпе-жастык салып, жантайьт жатыр. Кулбадан шешелер утнен жаца келш, тесекке жатпай, кигылык салып отыр екен. 279

Абай 6ip топ KiciMeHуйге ipni. Тыста боран. Булардьщ yciepi тепе калын, кар, кырау... Уйге шубатыла Kipin, мол аяз альшкедщ. Тыстан юрген суык пенкеп KÍcÍH¡nдабырынантыньпны кеткен Д!лдэ басын кетерд!... Абай тымагы мен iuiiriHiH карын кагып жатып: —Дщцэ, жарык жаксанд1ы! Тыйсаншь: мынау мазасызды!.. Болмаса, апарып тасташы анау уйге !—дед1. Дщдэ жарык жагып, шь[мылдыкты Typin койып, конактарга керпе салды да, Кулбаданды цолына алды. Kyrym i кызыл келжшек отауга Kipin, Д1лдэмен сыбырласып алып, конактардыц камына KipicTi. Бул конактар Абайдын Ka3ipri уакыттагы жолдастары, жас ж)пттер: Ербол, Жиренше, Асылбек жене Базаралы болатын. Орталарындагы улке!п — Базаралы. Сол торге шыгып, шеыннш отыра 6epin: —Жаным-ау, мына кудайдьщ кун! к,айтед4?Тагы боран! &ni боран! Жутатты-ау! Аксуйеккьшжутатгы-ау ел сорлыны!—деп, уайым айтып, узын кара сакалын устап, ойланып калды. Енгезердей мол денел1 болса да, аса сымбатты, нур жузд1 Базаралы Ka3ip отызга жана ¡л]нген. Ак елт!р! ¡инпн желбегей жамылып отырып, тандайын какты. Дщдеденгелек устелд1ц устчне шам екелш койгацда, ж!пттер айналаотырды. Бул кезде Абайдын да денес! 1р!леген. Жауырынды, суйект! боп калган екен. Бойы ортадан би1ктеу. Суйеп ¡ршеумен кабат, булшык enepi де толып, бар Mycim балгын, кесек тартыпты. Бет nimiHt де денесше лайык денгелетп, ip^en калган. Узынша кырлы мурны Korepimd, улкен. Жазык бшк мандайы шекес1не таман келгендедецкщценетуеш, кенкесшгецдей. К,ыс суыгынан бет, мурны тотыкса да келбетп мандайы акшьщданып, айкындап тур. Отты суду кездер!Н!ц ак, карасы эл1 де тап-таза. Кезшщ сырткы шарасы томпактау жене узынша б!ткен. Ж)п Ж1щшке боп кец созылган узьш кастары мен ойшыл, отгы кездер! Абайды езге журггын ¡ш!нен окшауырак eTin турады. Жаксы туыс белпс! сиякты. Элi узармаса да, теп-тепс боп, теб!ндеп шыгып келе жаткан коцыркай мурты бар. Барлыктулгасы сай келген кара сур Ж1пт, сонау суду болмаса да, унамды, суйк!МД!. Оцаша отауга ¡р1ктелген жас ж тттер бул кешт! кещлд1 етюзее керек ejti. BipaK жана орныкпай жатьш, Базаралы айткдн уайым сез 6epiH де ойга салды. 280

Бул жиынньщБазаралыдан баскасы уш кун журген. Базаралы осы кеште FaHaтау жактан келген-д]. Калыц ел, кап кыстаулар сонда. Абай сол журттыц жайын б!лмек боп: —Йемене, жут ез1 кауырт па? Жок, ойдым-ойдым ба? Келем1 кандай?—деп сурады. Асылбек, Жиренше, Ерболдар да Базаралыга кадала карап, хабар кутп. —Анык жут жаппай келмей ме? Бул сонын 03¡ гой!Елдегенде кепп айтамыз да... кеп кысылды гой!.. Мына боран айыкпагалы, м!не, уш кун болды. «Жыл мойны жакын ба»деп дэме кылысып ед!... Кекек аякуап, мамыргадатакадык. Б:рак акпан-кантардай боп эл! какап тур. Emu не калды?- деп, Базаралы туцшш отыр. — К^ырылып жаткан кой гой. Ал мына ipi кара жагы калай? Шынгыста одан ум:т бар ма екен?—деп, Жиренше, тым курыса, езге малдьщ аман калары болар ма екен деп едь —Тобыктьшынмалы жылкы мен кой емес ne? Ipi карадегенде сиыр болса, ол кесел койдан да жаман екен... Туйе де жутка осал неме гой... эйтеу1р, колдагы малдын аманы болмас!..— дед! Базаралы. Шай ycTi мен барлык осы ¡ндрде жМттердщ enriMeci елд!ц бупнп кысталац халi туралы болды. Мал жуты гана емес. КепшМк, кедей KenmLniKTiHашаршылыкка ушырай бастаганы да 6L4ÍHÍmi. Согымы Teyip аукатты ауылдарга Шыцгыс шйнде ас- су Ьдеп шубыра бастаган нашарларды да Базаралы Kepimi. Мундайлардын алды осы Жидебайга, Абайдыц шешелершщ уй1не де кел!п жаткан. Bipep асым ет, бидай, тары болса сурастырып, кемек екет1п жаткан кемтр-шалдар бар-ды. «Жуттан аман калар ел бар ма? К,аз1рде тьщ туяк турган к!мдер?» дескен уакытта, Базаралы: —Аттебел1ндей аз ауылдар аман болар. Ыргызбай, Кетчбак, Ж1птек, Бекении iminae жаксы кыстау алып, жерд1 мол баскан ауылдар e3ip кысылган жок,—дед). —Gcipece, Ыргызбай ¡mi аман. Цыстаулыкжер! сайлы. Кузден калган niuieHi де бар,—деп, Ербол жацада 03i керген жайларын айта бастады. Баганадан 6epi унс)з ойланып отырган Абай: —Жалгыз В1ргызбайдыц амандыгы к:мге медеу, KiMreдер!?— деш. Базаралы Абайдыц бул сез1Нунатып калды. —Эйтеу!р, куш бардьщкуй1 бар болады екен. Кунекц эперген жер Ыргызбайды сактайтын KopiHeAi гой! 281

Абай кабагын туйп, жалт eiin Базаралыга карап: - Тэщр-ай, таргьш алып жепскеннщ Heci сез? Ыргызбайдын иемденш отырганы жер ме? KepiHey кездщ жасы емес пе? Асылбек пен Жиренше Абаидын мынау ашык сынына катты cyñcim n, кул1П ж!берд1. - Япырай, Абайжан-ай, кеппн кен!Л1нде журсе де, аузы бармайтын сез!н езщ айтгьщ-ау !- деп, баганадан 6epi уайыммен отырган Базаралы да жадырап калды. Бул ж1птгер Абайдьщ эр жайдан шындасьт сырласатындосы есбпт!. ^cipece, Ербол бес-алты жылдан 6 epi Абайдан айрылмайтын узенп жолдасы боп алран. Сол аркылы Жиренше, Асылбек те Абаймен ебден жакындасып, кысы-жазы кэп араласа береги. Кунанбай болса, Абайдыц дэл осы Ж1птгермен достьпын суймейт1н. Сырттан б1рнеше рет катты сейлеп: - Ылги кешеп жау ауылдардын бел-пр)ктер1Нжиып апты. Дос тапкан екен!- деп тыжыртьт, жактырмай журе-пн. BipaK Абай 83Í еке мйнездерж сынагыш болганнан 6epi, сол екеден корлык керген ejmiHкай-кайсысынын болса да, сез угар деген адамдарымен сырласа сейлесе, эке MÎHe^epi, елкуй!, кеппц муны сияктыны толык угынып, кен тус4не бастаган. Абайдан eKi-уш жастай улкен болса да Жиренше, Ербол, Асылбектер бул кезде эбден жакын курбы-курдастай боп ап, ез мандарындагы уженнен, керйкуртаннан eci-гкеншер уайымды да ipiKneñ айтып келе бере*пн. Жалгыз-акмундай бел iuetuicin кенескен сездерте Базаралы бурын кеп араласкан жок*ты. Ол 83Í осы жуттын бул enipAiH ел!не аса катты THeTiH6ip ce6e6i Кунанбайдан деп б1лет1н. Жол бойы Kepin кедщ. К,унанбай он караган жуан ауылдар Ыргь!збай 1Ш1не малдарын айдап апарып, сонда жан сактап жатыр. Ал Кунанбай адам деп санамайтын аз ата, сансыз атсыз кепшЫк болса, малы кайда барарын, басы кайда каларын бшмей, сендей согылып жур. 0 з imÍHe талай турл1 ызалы, наразы ойлар жиса да, Базаралы эл! ешк4мге Tic жарып айткан жок-ты. Енд1 Абайдан жацагы сезд1 eci-гкен сон, шeшiлe тусп. Кеп ауыртпалыктын туп тамырларын казбалап кеп: - KenmiAiK сорлы гой. Санда бар да, санатта жок. Егесте сойыл согар, еседе кум кабар. Атаусыз, жоктаусыз кеткем гой. Бупн, MÍHe, аппак суйек боп кырылгалы отыр. Кешеп «жаксы», «баешь!» дегендерд!ц кайсысынын кабыргасы кайысар екен?.. Kepepcinaep ертен! KÍM кынжылар, KÍMболысар екен!- дедь 282

Абай Базаралыныцезгеден белек мьшацдай кдмцоройларына !Ш1нен тацкалды. Жалгыз журсе де, Базаралы ел дауын шешен цып айтып, тукп1рлеп ойлап журген сиякгы. Оз1 батыр бейнел!, ез1 енш1, шешен Базаралы улкендер сынынша б!р тентек, сотцар кер1нуш1 ед). Жалгыз жайылган сыйымсыз. Аузыньщ дуасы жоц. Ащы т4лд1н тыйымсызы боп аталатын. К,аз1рде Абай байпаса, мына Базаралы ол емес. Журт жайын ойлап жабыркау тарткан жастарга Базаралы: — Ж т т болсац, Ж1гер1ц болса, мынау шубырган елге пана болындар. Малыц аманда жанын сацта... Эншейшде есе бермесе^ ен болмаса осыцдай кысылган кунде артыгынан улессш. Жершен жайылыс берс!н. Кыстау корыгынан пана берсш кепке! Улеске салсын жиган корын. Елден ерек аман калган Кунекен, Байсал, Байдалы, Суй1нд!ктер мен тутас Ыргызбай К1мге тулга болады? Бар ел жуген устап калып, аштан шубыратын кун болса, т!пт!, оларды аман да отыргызбайды. Жер мекенше босып кетуден бурын, ен эуел! осылардын ез1нде барды уйпап кетпей тура ма? Муны ап-аман койып, ездер! ауган кояндай кур жосып кетсе, онын, т!пт1, елд!п кайсы? Кыскасы, ел кетпейд)! Кетсе, тек кетпейдП—дедг Бул сездер! барлык жиынды катты ойландырды. Асылбек Базаралы дауыныц кейб!р жер!н тер1с деп бшген. —Жут деген ки!3 туырлыкты цазацтын. атам заманнан берп зеулю емес пе? Жалгыз бугшп кунн1н адамынан боп отыр ма? Сьщар езу кетш, б1р-ак жакка салмак сап отырсын... Осьшьщ огат!—дед!. Базаралыдауласайындеген ойда емес. Кецийндеп ез! угьшган наразылык бетшен кайткан жок. Асылбект!ц сездер1н: «екец Суй!нд1ктен келе жаткан жалтактык кой!» деп, жактырмай тындады. Асылбекке ажырая карап, басын изеп коя салды. Ж!птгердщ осы эцпмес1 аяктала бергенде, аязды тыстан уш к1с! кеп юрдь У стер! кар, сакал-муртгары С!реу болган. Алдьщгы келген сенсец тымак, кене тонды, узын бойлы жолаушынын ю ртпне шей!н кырау турып капты. Бул келген Бекенш! Деркембай мен сонын ею кедей керш!С1 екен. Абай Дэркембайды танып:— Ш еш1тндер,— деп ед!, Деркембайдьщ жур!С1 тыгыз екен, шеиннбед). Бул Деркемба анау жылы Токпамбетге Бежей сабалатында Кунанбайды атам деп мылтык октаган юс: болатын. Сол тебелестен бер1 Тобыкты ¡ий болсын, эс!ресе, Кунанбай айналасы болсын, оньщ сондагы юш ес!ткен. 283

Барлык Ыргызбай Деркембайды содан 6epi кезге туртк! гып, шетке кауып, цырына ала берепн. Абай шаруасын сураган соц, Дэркембай 1ркшген жок —Шырагым, Абай, кдрыцдасца кайырымы бар баладеп ecrymi ем. Сондыцтан кеп отырмын. Болмаса, ана Текежандай десем, келмес ем... Басыма кун туып кеп турмын. Мынау ею керш)ммен ушеум!зд!н уйлер!м!зде жиыны 20-30-дан туяк бар ед1. Сол азын- аулагымызбен 6ipre пана таба алмай ыгып, 6ypicin кеп отырмыз... жер1М1зде цылтанак жок. Койларымыз буралып 6iTri. Цаз1р, осы Мусакулга жеткенше, бес кой ycin елд! !—дедi. —Ой, Шьщгыска неге тартпадын?.. Тым курыса, тау панасы бар гой!—деп, Асылбек сурай бастап едь —Ойбай-ау, боран Шынгыстан согып тур. Q3Íтитыкгаптурган мал карсы баса ала ма? Жене Шыцгыс кайда, 6ipey кайда? Мынау Мусакул, Жндебай api ыкка карай, api жакин жене иелер! бейы берсе, бул Мусакул, Жидебай, Барак сиякты уш корык - талай кора койга пана емес пе? Кдрын аршысам да елтэрем бе! Шид1Ц imi цойга пана гой деп, бар ум!т кып келген!м осы ед1!—дед!. Абай Дэркембайдын жайын танып отыр. —Дурыс Kencin! Ал жая бер!.. Ещц HecîHсез кып кеп турсьщ? —Онын рас-ау, карагым! BipaK жаца кеш бата, сол Мусакулга зорга кеп жет1Пек. Алдымыздан Тэкежан шыгып, кайта куды. Касында алг! Жумагул деитт каныпезер бар екен. Басымызга камшытр ед. Кетдеп жатыр. Барталшыгымды кырам ба осы мен? Кырар болсам, тым курыса, сен биюн, аш-арыкагайыннын опка Tycin жатканын сол керсш деп келдм. Абай Деркембайдыц осьщан аргы сездер!н токтатып, тез байлау жасап, Ерболга карап: — Ербол, жылы КИ1Н де, атка MÍH! Дэркембай, ер1ндер мьшаньщ касына! Осы арадан азык алып кет1ндер! Д1лдэ, тур!- деп, Абай кел4ншепне буйрык eiin:—Мына юсшер ашыкрастай кып, ет, азык ез!рлете бер!—дед. Д!лде лездетурып, шыгып кетп. Абай Ерболдан Тэкежанга селем айтты. «Кумасын!.. Казынасын жемейд! ! Мынанын аз гана малына жайылыс 6epciH жене Жумагулды тыйсын!» дед!. Ербол тез KHÍHin алып, Дэркембайларды epiin журш кетп. Тэкежан бул кунде Мусакудды кыстайтын. Ол Абайпан бурын уйлен1п, сол жылы ений алып, бел1нш шыккан. Ka3ip e3¡ аса малкор да жэне, ecipece, жер корыгьии, кызганшак болатын. «Журт кез!не туспейт1н жер болса, TinTi, осы мына улкен шешелер!Н)н ез аулынан жайылган малды да куып тастап 284

отырады)>деп, барлык керш) малшылар кайран болушы ед1. Абай Тэкежаннын сол мшезш биыл eciiin, катты наразы боп журепн. Kepicce, суык амандасатын. Тунделет!п, борандатып кеткен Ербол аз уакытта кырауланып, ызага толып, кайтып келд!. К^юкалау тыгыз кара сакалыца кар тыгылып, шал беттенд!р!п апты. Улкен, жуан тумсыгы кызарган. Крцыркай етюр кездер! жиретш, рен1ш сызын жасырмай б)дщр!п тур. Тымагынын бауын шешепей 6ip *пзерлеп отырьш, сакэлыньщ карын аршып жатып: — Тэкежаннан куткенше, тэщрден куткен жаксы гой! М усакул, Жидебай, Баракка мен мал ту^ртпеймш деп, Жумагулды кайта жумсады. «Сабап-сабап айдап таста Деркембайды»деп, кез{мше буйрыкберд!. Жумагул кудай урган, сол сезд! аркаланып, жаца метмен ¡лесе шауып кел)п, елri Деркембайдьщ койын сойылдап куып жур!—дед). —Деркембай ше? Ол енд1 кайтед!? —Тун !Ш)нде мына боранда кайда барады? — К,угында елгенше, Жумагулдьщ колында елсеш!!..—деп, уйдеп Ж1пттер жаман ширыкты. Ербол тары6ip кергетн жетюзш: — Жумагулдай ит болмас, каныпезер! Елд1 кан каксатып журспн атшабарлыкка жараткан гой ез:н кэшрщц. «Тым курыса, сен аял берсенш!, танга шей1н токтасацшы!» деп ем, ез1ммен eperecin, аузына келген1н айтты!—деп токырап калды. Ербол бар ecÎTin, бар кергетн айткан жок. Тэкежан Абай туралы катты сейлеген. Жумагул Ерболдыц езш де сабамак боп умтылган. BipaK сол кезде Деркембай каны кайнап, катты ашуланып: «Енд1 тек, колыц тарт! Болмаса, екеу\\мздщ 6ipiMÍ3 канжоса боламыз!» деп, apara Tycin барып, Ерболдан бе*пн кайтарган. Бул жайларды Абайга айтса «Eni туыскан арасына оттастаган» боп саналатыны бар. Оз басы ондай жанжалды суймейт1н Ербол мундайда тартыншак болушы ед1. Абайды ушкары 1стерге арандатпаймындейтш. Оцдайын аргынып 6ínin, «негеайтпадьщ?» деп куйш сейлеген Абайга бул сыр ашпайтын. Эзшше, Абайдай жаксы досын, тату жолдасын «сактаганым^ деп бшспн. BipaK Ka3ip оныц ¡mine ipiKKeH улкен ашуы Абайга ап-айкьш боп бмпнш тур. Жолдасына сырм1нез болгандыктан, Абай Ka3ip айтдеп кыскан жок. Тек жанагыныц ар жагыцда жаткан баска зш бар екетн таныды да, аса катгы долданып кетп. Ею 6eTi 6ip сурланып, 6ip карауьпып, тунерт алды. Азгантай уакыт шугьш 285

ойланып, Ерболга окгай цадалып, KipniK какпай тумл1П отырды да, 6ip сэтте атып турды. Базаралы, Асылбектер Абайдыц байлауын уцпай ацтарыда калды. Абай AeMi д!р!лдеп, Остене сейлеп: —Тур, Ербол!Метмен 6ipre жур!—дед1 де, ез! шапшац ктне бастады. Жещл Kyni кие сап, шарт буынып, колына камшы алды да, ecÎKTi катты ашып, аткып женелд!. Ербол артынан Kerri. Камшы алганы уйдегшерге Абайдыц атца мшбек болганын бщщрд. Тыста ею кек ат ерттеул1 куйде бораннан ыктап, кораны жанасалап тур екен. Абай ец жацын турган ôipeyiH шеш!п жатып, жоддасына: — Сен де мш!—дей салып, e3i лезде каргып М1нд). Кек атка кдмшы басып, ак боранныц ¡ш!не куйыкгыра шауып, Kipin кетп. Бул кезде Жумагул Деркембайлардыц елу-алпыстай аз гана койын шоктай mpin, т!рсекке сабап куып жур. InrrepiHe талай куннен нертуспеген, бурсец койларкршайындеседе жупре алмай, уйлыгып, сыгылыса беред. Койдьщ жьщдам баспаганына зыгыры кайнаган Жумагул иесшен бастап бокгыкастына алады. Артынан epin келе жаткан жаяу шубырган Дэркембайларды 6 ipae-6ip кулакка шмецщ. Кугыннан, бораннан жене бупн KemKi аш жур1стен ебден титыцтаган терт-бес токты омаката жыгылып, тура алмай да калды. Дэркембай каны кайнап, Жумагулды устайын деп умтылып ед1. Аты жарау, e3i сыркынды Жумагул мацайлатпай жосып жур. Койдьщ 6ip шет!нен eKÍHmi шетше карай омыраулап кеп тиюкенде, атыныц Т1зес1мен буаз саулыкгарды домалатьш та кетед. Жазьж,сыз жаулык керген сорлы малтшек тшей бшсе, бул тунде мынандай камалап турган кастык ортасында ел!мнен басканы тшеместей. Жумагул багана келгеннен 6epi боктыктан тыйылган жок Майбасар старшындыкган тускен сон, Жумагул атшабарлыктан да калган болатын. Шшт!ршген сеур!ктей боп, д!цкес] курып жур!п ед1. — Жанжал мен тебелес, кудайдан аксарбас айтып тшесе де колына туспей, Жумагулдыц мысы курып жур!— деп, жорга Жумабай мыскыл етет1н. BipaK осы соцгы ею жылда Жумагул орнын тапты. Оны Текежан жолдас кып алды. Рас, Текежан колында eMÍp, кудфет жок. BipaK кыс пен кузде жер коритын едеттер! бар. Сонда мацайдагы малы аз гана, купи кем, адамы момын ауылдарга 286

Жумагул мен Тэкежан атшабар мен старшыннан кем тимейдИ Малшыларды сабайды, мал куады, ат устал алады. Агайынды кеп, жалындырып, жалпетек eTCTÍHталай icTepi бар-ды. Оздер! онсыз да беле Т1леп журген Жумагулдарга Дэркембайларды катал кудайы езд!Г1нен айдап кеп бергендей болды. Буларга кун! тусш отырган юм десецш1! Ол —эншетнде Тэкежан, Жумагулдьщ TicTepiH басып журетш Деркембайы... Жумагулды аттандырар жерде Тэкежан дауыстап турып: — Дэркембайды колыма беред! екен! Ата душпаным Дэркембайды!—дел юж4т п калган. Соны eciHe тус1рген сайын Жумагул арык койларды бастырмалатып, домалатып кетед1. Осындай боп айыкпас бораннанда бетер каттыкер гып журген кезнще ак бораннын 1Ш1неншапкылап кеп шыккан ею кек атты Kepinai. К,ылан аттар боран ¡ипнде дэл жасырыныл келгендей болты. Жумагул бул уакытта аш койлар мен Дэркембайды боктаганын Mice кылмай, TinTi, Дэркембайды аргы атасы сонау Бекеншщен Tycin, соныц атын атал кулдилатып журген. Боз аттылар келе бергенде, 3ÍAÍH катайтып, тагы 6ip каткан койды кагыл TycipAi. Асыгыс журген аттылар ун шыгармай, дыбыс бермейтуп-тура коян-колтык кедд!. Не жен сурап немесе ашу айтып урыскан да жок. Тек кана алдыцгы атты екп1ндеп кеп, кой мен Жумагулдьщ атыньщею арасынан кие берщде, шылбырдан алды. Жумагул ашу шакырып, теб1не Tycin, камшысын онтайлай 6epin eAi. Осы кезде Абай акырып Ж1бер1п: — Аш K03ÍHA¡, жауыз!—AeAi. Жумагул Абайды тани берд!. EipaKтанысы жаудан бетер боп шыкты. Ун катканша аял болган жок. Абай он колындагы камшысын кулаштап кайырыл алып, Жумагулды как бастан тартыл-тартыл жiбepдi. Жумагул Te6iHin кутылайын деп ей, шылбырын Абай сол колына орал апты, тапжылтпады. Екеу!нде де ун жок. Абай аямастан тагы да батырлатып женелд1. К.олы катгы. Камшысы сойьищайmin барады. Бул корлыкты кергенше, ел)п багайьшдегендей боп, Жумагул Абайдыц езше умтыла берщ. EipaK дэл осы Ke3ÍH баккан Ербол 93ip тур екен. Атын катгы тебнпп жiбepiп, кимелеп кеп, Жумагулды жауырыннан ала тусп. Бул уакытта: — Уа, кудай TÙieyin 6epcÍH¡ Бэсе, 6ip адам баласы да бар шыгар-ау! Жаннын бэр1 каскыр емес шыгар-ау! А, кудай-ай, 6epi экпеш! !— деп, зар кагып жупр4л кеп, Деркембай да жетп. 287

Жумагулды жагадан алып, б1р-ацжулцып, купсек кардыц уст!не доптай Tycipai. Абай сол арада: «К.ойды кей:н кдйыр!» деп, цатты эм1р берд!. Иелер1не айдатып отырьш, корыкка цайта юрпзд!. Жакын жерде туртан улкен мая бар екен. Соган карай айдадеп буйырды. К,ой маяга жакындай бере, шубай жупрд1. Деркембай К,унанбайдын корыгына тусумен коймай, nimeHiHe тагы ауыз салганнан коркып: — К,айыр! К.айтар! niuieHÎH жепзбе!— деп, ез кюшерчне айкайлай бастады. Абай оган да зекш: — Токта былай! Барсын!.. Жесш! Маяга жабьщдар, жарамсаксымай!—деп акырды. Койлар тепе маяга жегг! де, мол тшенге бас койды. Жагалай жабысып, катып турып калды. — Тац атцанша осы маядан тапжылтпа! Боран айыццанша кыбыр етк!збе! Бул жер, бул ш е т 1ц Тэкежан Heci болса, мен де HeciMiH!—деп, Абай 6ip жумысты жайгады да, ещц Дэркембайды касына шакырды. — Дэркембай, ceHin eKi жолдасыц осы койдыц касында болсын, айрылмасьш. Ал езщ дереу мынау атка, мына жер корыгыш Тэкежанныц атына MÎHде, Ka3ip шапкьшап отырьт осы мандаты ез1ндей ауылдарга хабар айт. Мен Ж1берд1де! Шьщтыска жете алмай, осы жакын манда койлары аштан буралып, кырылып жаткан ауылдар Teric журуге жарайтын койларын алып, азаматтарын сайлап, дел осы уш корыкка, К,унанбай корытына айдап келсш! Курек-шоттарын ала келс1н! К,ойларын корыкка салып, кар аршып, жан саугаласын! Осы хабарды мына жакын жердеп Торгай, Жiптeк, К,арабатыр, Бекенш! —барлыгына айт! Enairi жутгы керсек, 6ipre KepeMÍ3¡ Бар! Шап! Ж иьт кел Teric,— дед. Дэркембай сол буйрыкпен атка М1нгенде, Абай Жумагулдьщ кеудесше ез атынын тумсыгын Tipen турып: —Сен антурганньщ будан былай итаршы болганыцныц алды- арты осы болсын! Бщдщ бе? Ал Текежанга айт, шьщамаса —еле калсын! Жуандыты мен Kepi болса, жутап жаткан койга, аш-арык елге керсетпест, дел матан керсетс1н! Женел!.. Жаяу бар!..—деп буйрык eni. Батанадан 6ip ауыз ун кэтпаган Жуматул Текежан аулын жаяу 1здеп кеткенде, Абайдар Деркембайды ез колдарынан женелпп Ж1бер4п, ауылга кайтты. Боран ел! бесендемепт4. Ещц, TinTi ышцына согып, карсы алдарынан катты ыекырып, зэр тепп тур екен. Майда кар уйткьш, жабысып, кез аштырмайды. Желдн 288

согуына кдрап, Жидебайга 6en*epiH тузеп алып, ею ж пт жарысып кетп. Тац атц ан да жел басылып, жауа бораган боран айыгыпты. Алыстагы ак белден жаца кер1нген кун кып-кызыл екен. Кы- сылып, киналып шыккандай. Ек1 жактагы сургылт булттарга кызгылт-сары рен 6 epin, кулактанып тур. Мацайда шаныт бар. Eipncmc кун удайы соккан катты жел енд1 бэсендеп, аяктап келгенде жаяу борасындап кояды. Шытырлаган аяз бш1нед1. Дэркембай Абай тапсырган жумысты дурыс тусшген. Туннен 6epi дэл тан атып, ел турганша тыным таппаган. «Эз1ндейлерге айт!» деген сезд! ол анык унаткан. «Малы бардын Heci курайды. К.олы узыннын epici де кен. Сыйластыкпен, жегжаттыкпен немесе, Timi, азын-аулак акы берумен де Ыргызбайга, К,унанбай, Байсалдарга сыйысьт кегей. Бексе бастыны кергецде, кеп керед) гой. Азын-аулакталшыгынан айрылса, шубырып, кор боп кетепн де сол гой!» деп, Дэркембай 03i кептен айтып келе жаткан осы сездерш Базаралыга да айтканы бар. Кептщ куй1н зщд) кып айткан Базаралыда осындай юсшерщн аузынан аныкжайларгамейлшше канган болатын. Сол Дэркембай Абайдьщ сэлем1н ылги гана К.арабатыр, Торгай, Борсак, Жуантаяк сиякгы осы мацайдагы жерс4з, малсыз елдерге таратты. Солардын iiuinae де 15-20 койлы, 30-40 койлы елс!здерге барды. Мусакул, Жидебай, Барак сиякгы уш улкен корыкгы жагалай оть!рган саны кеп, дэрмет аз гана ауылдарды куншыгыс жакган бастап, кунбатыска nieñiH шарлап шыккан. Аязды, боранды тунде асыгып кеп, терезе каккан журпнш! эдеттепдей суык хабар екелген жок. YMÍT хабарын жетк!зген. Журт уш куннен берп боран туралы: «К.олда барды эп кеттЬ деп койган, ышкынып кеп шуьищай Tycin, терезен4дуб1рлетт, ycKipin соккан жел уйкыны куган. Kopi-куртац жалбарынуда. Шаруа иелер1 курс4нуде. Ер-азамат, катын-калаш бел шешуден калган. Кущцз-тут дамыл алмай, мал коранын imiH шарлайтын. Манындагы тебеш!ктерд1ц боз караганы болса, шауып экелей. Жакын жердеп ши атаулыньщ басын кузеп, колтыкгап келген болады. Tinii, болмай бара жаткацда, онсыз да жаман, жыртык коранын Te6eciHAeri камысын суырып берген болады. EipaK ол талшыктары карлыгаштын канаты экелетчн тамшыдан да элйз ед!. Арамза туган койына бере ме? Суин куткен бipлi- жарым сиырына бере ме? Болмаса, жапа-жалгыз Tyñecine асата ма? Кдйсысына берсе де карык кылмайды. Тек, eñieyip, сонгы

ецбегш, «езге елее де, осы цалса екен» деген шаруа суйен1Ш!не усынган болады. Аукдтты керш! мен )Kepi жацеы сыбайластан yMíT ету бул елдерде жок. Деркембай мына тунде сол сенген yMirri серите келд1. Сонымендел кун шьяа бере, Кунанбайдынуш корыгынакарай жан-жактан мал шубырды. Бул кезде Абай мен Ербол ат успнде болатын. Узын корьщты жагалап, желе шауып отырып, эр ауылдын шогырларын кдрсы алып жур. Азын-аулак койлар мен TepTTi-6ecri ipi караныцайналасында катын-калаш, керькуртан, ер-азамат кеп-кептен келед1. Жарап наткан койлардан ажар кеткен. Жундер! урпиш, уйысып калган. Жамбастары сарала боп батгасьл калгандары бар. Анда-санлда шыдамсыз ешюлер бакырып-бакырып турып, омакасып жыгылып та жатыр. Бфнеше ауьшдьщ ез кыстау- ларынан осы корыкка карай журген жолы кадау-кадау белп калдырыпты. Ол белплер: ушып елген eiind, лак, арыктоктынын ел)мт!П. Ак кардын успнде, кен жазыкта карауытып калып жать!р. К,ой алты кун аштыкка шьщайдыдесуш! ед). Мынау турлерше Караганда, бул малдардынаштыгыебден шьтына жеткен кертед1. Енд! eK Í- у ш кун етсе, тепе жусайтын халде екен. Кррды бузып журет1н муршалары да жок. Сондыкган 6ipeH- саран кетерем жылкы мен арык туйен1 немесе жалгыз-жарым сиырды цойдын алдына салып, соган кар бузгызып келед1. Ашыккан койлар, алдарында ерец ín6in келе жаткан ат пен сиырдыц куйрыгын жалмап кояды. Осындай тепе кем-кетж, Д1мкэс больт, Ln6ireHсорлы маддын айналасындагы адамдар да жудеп, салдырап б!ткен екен. К,артан жандардын беттер!нде эж!м калындапты. Барлык жуздер куан тарткан. Белдер ж!щшкер1п буплген. Ки1мдер! жыртык, жуден. Баетарына ecKi-куекы ораган ейелдер гана емее, сакалды ерлер де бар. Аяктарында, кебшесе, сырган KHÍ3... Корыктын. шет!не ¡лшер-иннбесте, барлык журт курек, шоттарын омбы карга салып, шид1н туб1н, корык уст)н аршуга юр1сед1. Абайлар ер топты 6ip-6ipiHeH алысырак Tyeipin, жер келемш кец1рек 6epin жур. Y ш корыктын 6ip касиет1 калыц шилi болушы ед!. Шенгел, итмурын еиякты буталары да кеп. Омбы кар корыктын шет-шетшде калын болганмен, дел шилердщ ¡ш)не к!ргенде оншалык катты емес, купсек екен. 290

Жене аршыран жерд!ц пай тусынан болса да, калыц шеп шыгьш жатыр. Осындай жерлерге жетуге жараган мал Teric талшык ала бастады. Абай мен Ербол журттьщ кебш орналастырып болган кезде туе болды. К,орыкка келген ауылдардыц жиын саны елуден асты. Тэкежан жалгыз сиырдан коритын корыкка, бупн тускен кой саны мыцнан асып тур. ïpi кара кеп емес. Неше кун- нен 6epi карды канша тепсе де, астынан кур такыр Kepin келген азын-аулак аттар енд! соцгы куштерш елмес камына салып жатыр. Абай бул келген елдщ 6epiH Kepin жай-куйлерш сурастырьт, Teric жайластырып шыкты. BypicKeH мал мен жудеген жандар баганадан 6epi Абайга улкен ауыр ой садцы. Жаз жайлауда, арка- бас кец шакта rana елдщ ipreci 6yriH, 6eAi бекем сиякты KepiHejû. Мынау жуттьщ кундер! калыц кептщ соншалык панасыздыгын, коргансыздыгын керсегп. Жиырма-отыз койы бар, уш-терт карасы бар уй —кальщ ел- AiHKenmiAiri. Жыл он eKi айда iuiepi, MiHepi сол. Сояры, сатары да сол. Киер KHÍMÍ, бас панасы да сол айналдырган аз туяк. Аман турган куннщ езщде бул кандай тапшылык Ал бупнпдей кысыл- ган шагында, мынандай апат, ауыртпалык керген шагында, каншалык элюз, осал. Осы азын-аулагынан айрылса, TipAiK не болмак? Kem eri «¡ргел: ел» деген, «журагаг, журт» деген осы- ак болганы ма? Жут деген жокщылык, кысталан, апатдеген осындай боп как касына келгенде, Абай ел прлтнщ барлыккайтылы сорын керд. Оз ойыныц ауыртпалыгы Абайга барлык TipAiKTi соншалык татымсыз, жалган erin керсетп... Малдарын куресш кардыц арасына тыгып, коянныц кеуепндей оптыц imiH паналаган жандарга жаны ашыды. 9 p6ip ауылдьщ улкендерше соцгы рет кайтадан согып: — Тоцгандарьщ мына тус-тусындагы ауылдарга барып, жылынып кайтындар. Eip-6 ip мезпл ыстык iminaep. Осы корыктарда отырган ауылдардыц 6epi де агайын рой. Кумайды. Жасканбандар!..—дед. Онсыз да малдары уш1н Абайга алгыс айтып жаткан кершер енд! бipжoлaтa жуттан кутылгандай кетерШп калды. Абай осы бетшенатган туспей жортып отырып, уш корьжтагы бар кыстауды аралап шыкты. Эр ауылдыц Ызгутты сиякты Yлкeндepiн жене, ecipece, ас neci кексе катындарын тыска шакыртып алып: 291

—Мынау апатпен алысып жатцан агайынга цайырым ет1ндер! Ауылда неше казан болса, сонын 6ep¡He ыстык ¡степ, кутне 6ip- 6ip рет корек бер!ндер!—деп, кадагалап, тапсырып шыкты. Осымен ер ауылдын кутет!н аш-арыгы белплен1п, тус- тусындагы тупндерд1 меннпктеп алды. Абай мен Ерболдын ен соцгы келген1 Мусакулдагы Текежан аулы. Текежан e3i жок екен. Ол тунде Жумагулдьщ хабарын ест!с!мен Абайга бармай, тура Карашокыга тартыпты: <<Содыр, соткар» Абайдын уст1нен К,унанбайга арыз, шагым экеткен. Енд1 Текежан корасыныц алдына кел!п, ез1 аттан туспей турып, Ерболды уйге Ж!берд1. Кайнысынын шакыруымен тыска шыккан Текежанныц кел!ншеп Каражан TicTeHin, сурланып келед. Узын бойлы, кесек мурынды кара сур келшшек, тепнде, 31ЛД!, зерл! болатын. Оз куйеу:не кыжал мжез керсет1п, кысып- кымтап устаушы ед!. Жас та болса, цытымырлыгы айкындап, ас пендуниеге саран бола бастаган. Ол MiHe3i куйеуше сай келш, осы кезде бул уй тез байып келе жатыр. Улжан yñiHÍHмолколдыгын унатпай, ертерек сез шыгарып, енш!н: тез алрызган да осы Каражан. Ол Абайдын Текежаннан Kimi бола тура, жаксы атгы ж1пт боп бара жатканын жактырмайды. Кызганып жакгырмайтын. Абай да женгесшщ сол iuiin бшед!. Каражан такап келсе де, Абай амандаскан жок. Аз ганатеб!не Tycin, кек атгынтумсыгьш тундеп Жумагулдын кеудесше *прегендей, буган да такап койды. Келген жумысына тура KipiCTi. —Куйеущ менщусттмнен шагым екетигп гой. Мен ез жазамды 03ÍMтартьш жатармьш. Ал каз1р саган мщдеттапсыракедщм, соны булжытпай орындайсын, бщд!н бе? —Не М1ндет? — Мынау мацайдагы ел жутап, кырылып жатыр. Бас аман тш етц щ шабатын, кудыгынды казатын, малынды суаратын, барып-кел!не журетчн сол агайын болатын. К,аз1р кысылып, басына кун туып кеп тур. Малдарына жайылыс берд1к. Оз кыстаулары алыста. Кун болса суык. Осы мандаты барлык ауылга Kîci улест!р!п 6epin кслем13. б!ЗД1ц ауылда 40—50 жан болады! Орын жетпей жатыр. Жаца ездерше атап тапсырдым. Сен1ц аулынныц тусында жиырма Kici бар. Терт ауылдын адамы. Соларга кутне 6ip мезпл ыстык ¡степ 6epin отыр... —Ой, шырак-ау, о не дегенщ?.. б1здщ yñ¡M¡3Ae e3ÍM¡3 ¡шерлж азыктыц ез) жок. 292

—QripiKайтпа! Энеу к ут ак шомшыдан ажызган уш кап уньщ бар. Прел!п турган бес кап бидайьщ бар. Согым er¡n бггпек тупл, орталанган да жок. Барынды тугел санап кеп турмьш... Бул жолы калжьщым жок, бар шыным. Улессс1ц мынау аш-арыкжуртпен! К,арсылассац жаксы болмаймыз. —Е, Q3ÍMÍ3 аш калсын дейс!ц бе?—деп, К,аражан кырыстана берд). Абай катты долданып, акырып Ж1берд1: — Аш калмак туг1л, кырылып кал!.. Бересщ!.. Бермей кырыстанып кер осьщан! Кунде кешке кеп тексер!п турамын. Орындамасац, ез!цнен кер! MeHi тап осы ошрден айдатып Ж1бермесс, сецщк ел)м бар. Маскара кьштурыпкецщремн! Бщщц бе!.. К,олымнан алатын Текежан жок. K e3inai ашып кара! Орындайсыц, сол !—деп, кадалып карап, ундемей турып калды. Оц колы узын камшысын кымтып устай бастаган екен... К,аражан соны байкады да, жауап айткан жок. Тунде Тэкежан аулынын. уст!не кеп орнаган Дэркембайлар. Абай жаца Дэркембайдыц ез1н ере жур деп шакырган-ды. K,a3ip сол да кеп жеткен екен. Анадайдан кулак салып, Абайдьщ ашулы унш eciiin келе жатыр. К,асына деркембай келгенде, Абай Каражанга тагы туйше карап турып: —MiHe, сен1н аулыннан ас ¡шетш ккшерд) мына Деркембай бастап кеп турады. Жалгыз ез уй!ц емес, осы ауылда неше тупи, неше казан бар, соныц 6epiH аскызып отыр. Бар аульщ кызмет етсш!—дед!. К,аражанда OAi де ун жок. Абай атынын басын бура 6epin, Дэркембайга: — Сен бул ауылдьщ куйеу! емессщ! Кум{лж1ме, бщц!н бе? Жумысыцнан келгенде, тура «ас бер!» де... Бермесе, бегесе мен!Ц тап ез1ме колма-кол кеп айтып тур. Осыдан айтпай, жасырып калсад, Деркембай болмай, катын боп кал! Укгьщ ба?—дед1 де, Абай жур1п кегп. Танертецнен тыным алмаган Абайлар Жидебайга еюндще жетп. Келсе шешелерд!н уй1нде Тэкежан мен жорга Жумабай тосып отыр екен. Тэкежан тунделспп шауып отырьш Кунанбайта жет!п, енд1 Кдрашокьщан Абайга арнап буйрык экелген. Абай Улжанныц шакыртуымен уйге келд1. Жолшыбай даланнан, шошаладан, ауыз уйден erin келе жатып, Абай бул ауылдьщ неше алуан камдарын керд). Бар жерге казан асылып, ыстык !стел1пт1. Уш жерге улкен агаш кел1т орнатьт алып, жумысшы катындар кел1 согып, бидай туй)п жатыр. Шскен казандардан астау-астау кеже мен азын-аулак ет Tycipin, уй- 293

уйлерге эке-ncin барады. Аш-арыкты кутуге Абайдын, шешес] xipicKeH кер!нед]. Кектемде, азык азайган кезде, 6ip уйден мол тамак табу оцай емес. Куту де 6ip кун емес, б1рталайга баруга мумк1Н. Соцдыктан бидай туйпзш, кеже ¡стеуд! ежмд1рек керген ТЭр13Д1. Кдрсы уйде 6ip кезек боп келген он бес-жиырмадай еркек ургашы, сол ыстык асты imin жатыр екен. Абай астарын кымсынбай itucÍHдеп, ол уйге бармады. Улкен тамга KipAi. Келген жерде сэлем 6epin, жорга Жумабаймен амандасса да Текежанга цараган жоц. Ею туысцан суыц кездесп. Аз отырган сон Жумабай Абайга экес!Н1ц селемш айтты. Eipax Текежан тундег! булыцтырган ашу устшде кеп жайды адрармапты. Шагымын азранагып апарыпты. Ол Деркембайды гана сез кьшган екен. Мына бупн таднан 6epi мадайдагы тамам елд^д кел^п, ошарылып жаткднын жетюзбеггп. Деркембайдыд ез!н келпргедщ сумдык керген Текежан мынандай беле болар деп, Timri, уйрармаран-ды. Цаз1рде осы ауылга кеп бшгел!, б1ржолата жарыла жаздап отырган. Жумабайдыд айтуынша, Деркембайды паналатцанды Нунанбай Tepic дептч. «Татымсыз еткен жацсылыкгыд цайырымы жоц. Деркембай метд басыма 6ip кезде кдс ойлаган адам болатын. Оныд амандырыда езше олжа. Абай жаксылык icreñiM десе, доскд icTeciH. Мынаган ара туспесш! К^айтарсын!»—депт1. Абай буган кенген жок. Жене узак жауап та айткан жок... — Экем елге енеге айтар мусылманмын дейтш. Мусылманшьшыккдза керген халыккдракымшылык етуд4фарыз eтeдi. Текежанныд дегенше иланбасын. Мен мундагы халыкка уагда 6epin койдым... Асырап жатырмын. Ренж1мей руксат ercÍH¡— деп 6ip койды. Текежан тырсиып к уй т отыр ед1. Ypca женелд!: —Ондай сопы болсад, басыда селде ки!п, Деркембайга арнап кушыр жисадшы ! — Нажет болса, кушыр да жиям. Халык кырылар болса, амандырым садага!.. —Ендеше бар, ене, ел акгап кет!.. —Оранкетуден бурын, еуел! ез4мде бар мен седде барды ортага шыгарып, улеске салып кетем4н. —Онсыз да салыпсыд гой!.. Bip Деркембай емес, кыруар едщ каптатыпсыд! Сен 6ip езщ емес, бер1М1зд1 кара жерге отыртайын депсщ!.. Ол, ол ма? Ед еуел1 мына ш еш елер^! де аштан елт1рерс4д, буйте берсед! 294

—Шешелер1мнщ камын сен жемей-ак ной, б!лдщ бе? М етц аналарым щде жаткан суыр емес, анау сенщ Каражан деген саран натынын сиякты. Барын ортага сала бшей. Халык кергенд! 6ipre керсе де, кабак шытпайды. Мен осы к1смерд1ц ездер! тапсырган соц 1степ отырмын. Эзшщ карынбайлыгын екеп мундагыларга пана кылмаккой... Уйдегенше, осы аналардьщтэрбиесшен садага кетсецш1 К,аражан eneyin!—деп, Абай Тэкежанга катты кадала парады. Сощы сездер1 экен1ц балага урысканындай 6ip турл! ipi, салмакты. Текежаннын будан аргы айтайын деген жауабын Улжан айткызган жок. —Же, жетп ! Болды енд1 eKeyiHHÎHсалысуыц!—деп токтатып койып, ез! Жумабайга бурылды да: — Сен ещц кайта бер! Абай бундагы аш-арыц агайынды шакырып койыпты. BÍ3 болсак, барымызды беле жерм!з. Эз1р кысталац жок. BÍ3 ушш киналмасын ондагылар. Eepin жатканымыз ез сыбагамыз. Баласыныц абыройын текпесш, exi айткызбасын елге!—дей. Текежан урыстан токтаса да, шеше сезше кенген жок. Мойнын сырт кайырып, тымагьм кий де, шыгуга айналды. Муньщ осы ажарына карап койып Улжан катты сейлед!. — Эй, сен ана Каражанга селем айт! Аулына барган аш- арыкты кыцыраткымай, оншыраймен кутс1н, кутырмасын!.. Ол экелген мал жок! Кезш ашып карасын!—дедi. Текежан мен жорга Жумабай кет1п кадцы. Булар уш корыкты тугел аралап шыкгы. Келген ауылдар мен барлык мал санын Kepin, санап алды да, Карашокыга кайта тартты. Enairi шагымдары, Tirni, улкен болать!н. Пыруар мал мендуйм елй булай жосылтып келт4ру Абай мен шешелертщ ici емес. Ондайды iciece, жep-ДYHиeнiн Heci К,унанбай гана icreyre болар ед!. Абайдьщ буган жеткет —экет елемегет. «Жер мул4кпц ией 03ÍM»деген. Кунанбай Жидебайдагы icrep туралы Жумабай мен Текежан сездерш тугел тындап алды да, Абайларга енй ыза болды. Шынында, бул MÍHe3 ырыктан шыгып, курык екету. 3 KecÍHÍH ашуланган пшннш байкап, Текежан ырза бола басгады. Томырылран ашумен катты буйрык айтар деп дэмелешп ей. BipaKКунанбай муньщкезшше шеиллген жок. Тек кана: «Тьпо салу керек» AeAi. Сейтп де бул eneyiH койып, Жакыпты шакыртты. Текежанра: «К,айта бер» деп буйрык erri. Келес! кун танертец Жакып 295

Жидебайга кел!П, тагы да 3epeHin уйнде отырып, Абайга еке сэлем1н айтты. Эке жагынан eKÍHmi рет Kici кел1пт4жене жумыстар тусында, ауыр буйрыкпен журепн Жакып кел!гтп. Осал белri емес. Тепнде, ауыл-аймак болсын, агайын ортасы болсын, Кунанбайдын сэлемдерш эрцашан ж!берген KicijiepiHe карай, салмактап танитын. Мысалы, <!алыпкел, айдап кел!»дегендей буйрык болса, ол К,арабас, Цамысбай сиякты атшабарлар туршде келед!. «Айтып, б!лд!р]п кел!» десе, Ызгутгы, Майбасар боп келед1. «Угындыр да багьшдыр!» десе, жорга Жумабай п!Ш1ндес болады. Кейде ондай селеммен К.удайберд1, Абай да жур!п коятын. «К.орк.ытып, ызгар тастап, yñipin кел!»десе, осы Жакып шыгады. Ол 6ipaKрулар арасындагы келел1 сезге, {ргел1кецеске журе-пн. Ал ic, Tirni, улкен боп, кеп елмен каржасатын кез болса, ондайда Каратай шыгады. Мына жолы Жакып кеп*п. Абай жацагыдай ceAeMmiHÍH. ауысуына карап, Карашокыдан шыгатын буйрыктын саты-саты салмактана бастаганын еске алды. 1штей эз!рленш отыр. Tyci салкын, томсарган, ашулы сиякты. Жакыптыц ЖYзiнe карамай, кырындау отырып, барлыксезд! киястана тындап отыр. Кунанбайдынбуйрыгын айтудан бурын Жакып б!рнешедэлел айтты. Оз ce3i кып айтса да, Абай терюнш танып отыр. Экес1тц ойы мен сез T3 pi3ÍH бул кунде Абай онай танитын болган. Жакыптын айтуынша, еке бастайть!н ic бар да, бала KipiceiiH ic бар. Ею арасын айыру керек. Балага екенщ ici де абырой вперед. Экеден кигаш Kerin, езд1пмен nicùiiK 1здеу балага бедел бтрмейд! екен. Абай муны Mice кылган жок. Баласыньщ KicmiriH ойлап, абыройлы болуын TLneñTÍHэке MiHe3i де болады. «Оз ыктиярын, ез eMipiH баласыныц мойнына, yHeMi кескек кып тагып отырмайтьшы да болады» дед!. Жакыптын eniHmi сезк—«Жер 6ep in паналык етсе, кысылып отырган малды-басты ауылдар бар, соган ету керек. Кундердщ куш керекке жарайды. Мыналар KÍM? Булардыц 6epiH жисан, тым курыса, 6ip атгын сауырын, 6 ip туйенщ комын да бере алмайды» деген ед1. Бул сезд!н шет!н Жумабай да айткан. Оган Абай тагы да кенген жок. Жакыптын айтканын «Куда тамырмен ¡стейпн алык-ôepiK»деп багалады. Онын аты кайырым емес, жаксылык емес. Кепке мэл1м сауда деп таныды. Абай дау айтып болмады. Сонан сон Жакып катайып алып, салмаксалды. 296

—Сен езщ мал ией, жер иес1 ме ед1ц осы? Сен тапкан не бар ед<? Мынау 1С1цмен экеннщ жиган-терген!н шашкалы отырган жокдысьщ? Осы ауьищагы мал менТэкежан колындагы мал ертен коса жутайды. Тым курыса, мына шешелерщнщ талшыгын аясаншы!—дед!. Бул да жана сез емес. EipaK кеше Тэкежанга айткан сезй Жакцпка айтуга болмайды. — Сез1щз дурыс. Мен, теп, шешелердщ ырзырын шашып, киянат erin отырмын юй!—деп кекет!п койды. Зереге карап.,—Ал мьшаотырганжалгыз менщшешем емес. Экемнщдешешес1. Мал- дуниен1н шын иес<осы K ici. Ендеше, 6epÍMÍ3де ежемнщтерелтне токгайык. Не дейщ екен? Каз!р ез аузьшан еспщз!—дед! де, Абай ежейнщ касына таман сыргып келд!. Эжес1н!ц бул кунде oui куарып, катты жудеген. Эж^м атаулысы 6ip турл) молайып кеткен. Абай жакындаганда ол кулагын TYPAÍ. Немерей айкайлап сейлеп, барлык жайды айтып берд!. Кыска айтса да, угымды айтты. Буйрык пен байлауды 6ip езшен KYTeTiHiH б!лд1рд1. Зере KYPciHin отырып, кабагын туйд1 де, Жакыпка карап: — Балама селем айт! Ken OMipiM калган жок! Зарлаган аш- арыктьщ кыргынын керер:м калды ма? Жейм-жейр, Kepin- кесерйн телегей-тещз жасын керер!м калды ма? «Мен! енд1 ал» деп т)леп отырмьш жаратканнан. Жаназага жиылган журтты да ас берш асырайды гой. Тимест, кумасын!—дед}. Жакып буны еспгенде ipKÛiin, ундей алмай калды. Kepi ежесш осындай зар ттлекке жетк!зген мшездерге Абай к у й п KeTin: — Энеки, шешенщ камын жегендер1н шын болса, жылатпасандаршы! Кугызбаймын !—деп ôip-ак байлады. Жакып Зере сезшен сон кайтынкырап калсада, Абайга ызрар тастап кетпек. —Не деп отырсын езщ? EipeyaiH бетщен алайьш AereHôicin? Ce3ÍHHÍHацгарын мен унаткам жок. Илще уакып бол!—дед. Абай бул туста да ашуынан кайткан жок. — Не деп отырганымды туйнш отырсыз. Мундагы журт Кызыл карын жас бала емес. Олмесж бшетщ болган. Эз камын ездерже ойлатсында, тьшыш жатып, анау кызыгын керйн!—деп салды. Бул кунге шейш Кунанбайга карсы мундайлык сез каткан Ыргызбайдь! Жакып керген жок-ты. Абайдыц туспальш укса да, каз!р ол жас Ж1птп аса тентек санады. 297

—Догар!Догар, шырагым, ен д п т! Мына сез1нд! мен айтып бармаспын? Eipax Hei Ыргызбайдыц журепн шайлыкуыратын суык сезд! сенен eciniM деп кетермш!.. Сол да жетер болды!—деп аткып турып Kerri. Абайдыц жана кей1ндеп кеп айткан туспал сез1нде кеп мен болатын. Ол К,унанбайдын осы кыс ¡иинде ¡стеген 6ip ерекше MÍHe3¡Hауызга алган-ды. Жакып кеткеннен кейн Жидебайга кайта оралган Kici болган жок. Баска уакьгг болса, сез аягы булай аякталмас ед. Y низ, жым- жырт калуьшада сол К,унанбайдьщжацагы окщау icimn œi себеп болды. Teri, соцгы eKi айдан 6epi Абай мен Улжандар Цунанбайга екпел!, салнын болатын. Ойткен!, К,унанбай осы кыста жасы алпыстыцншне юргетне карамай, жастокдл алган. Жидебайдагы ею ейел Улжан мен Айгыз болса, Кдрашокыпагы 6eñ6imeci Кунке болса, солардьщуспне терпнш! кдтьш erin Нурганымдеген нызды адды. Нурганымнын жасы Цунанбай тупл, Абайдан да кшн. Сондайльщ баласынан Kimi кызды аларын Цунанбай уй iniiHÍH ешкайсысына б4лд]рген жок. Бул жендег! эцпме, байлау Кдратаймен ею арасындагана болган. Жумыс басталгандада окис басталды. Бас себеб! К,аратай болатын. Откен жазда Царатайдын катыны елд! де, Kepi акылшы натьшсыз журд. Соган К,унанбай 6ip кун кездескенде: — Цатын алуды ойлаймысыц? Неге алмай журсщ?—деген. Царатай бул жайды ез imiHeH ойлап, шешш нойган екен. —Цунанжан-ау, ез!м кэтьшмьш, мен натындыкайтем!н?!—деп ед. Кунанбай ол байлауын манул кермеген. —Олай емес кой, К,аратай. Жас кутнде жолындагьшын 6epi саган катын. Купм керек, керж болатьш шандел осы KepíniK кой. Кдтынныц шьш кереп осы шагыц,—деген. Сейт1п, К,аратайга катын алгызды. Сол Кдратай e3i алган куш К,унанбайгада козгау салып, «енд айтканыншын болса, ез)нде ал!Саган да сол айтцаныц енд керек. Бардын 6epi баламен, ез какымен кетп. Саган енд «езщ» деп отыратьш оцаша 6ip жас Hic керек» деген. Осыныцартьшан eKeyi акыддастыда, Кунанбай алатын кызды тапты. Онысы Нурганым болган. Нурганым — Бердкожа дейпн кожаный кызы. Бердкожа Тобыкты imi емес, Сыбан арасьщда, Арнат деген тауды мекен етет!н. Ол бул Аркага берще келген. Эуелде К,аратауга TypKi- 298

станнан шыгып, кеп туыскан шогырмен келш ед1. Каратаудан Аркага кешкен узак жолында осы Нурганым бес-алты жасар, кебежеге мшген бала болатын. Eepi келе Берд1цожаныц б!рталай туыскандары Турюстанга карай кайта тартып кетп. Арканы жерсшбей жене «ак патшага бодан болган елде турмаймыз» деп кетш ед]. 03Í картайып, балалары жас болган Берджржа азын-аулак уйлермен козгалмай калды. Сыбан мен Тобыкгы 1Ш1не бедел1 бар кожа болды. Кунанбай, Каратайлармен, ecipece, сыйлас ед1. Эз! б1рбеткей кыныр жене ойдагысын ipinneñ сейлейпн каткыл М1незд1 адам. К ергет мен туйгеж кеп. Д1н жайына жеттк, молда Kici. Кунанбай сонысын унатьш, эрдайым ецпмелес, мэжш!стес бола беретш. Сол Берйкожаныц Бурахан деген баласын ез аулына шакырып, б1рталай уакыт конак erin те Ж1берспн. Кдркаралыга барган 6ip сапарьщдакасыцдагы некерлер!нщ üuiHe косьш, epiin те журген. Кунанбай, тепнде, Ж!птпцденел!, бтмдм!пн унататьш. Бурахан аса сулу жене денел1 Ж1пт ед1. Соныц тултасын тамаша erin, 6ip кун!: «Bip уйдщ imiHe жуз Kici кем-кетжп жиып, соныц ортасына Бураханды Kipri3in отыргызып койса, аналардыц кемйп кезге керше ме?»деген. Осыцдайлыкбтм-тулгасын унататьш ж1птшщ 6ipi — Базаралы. Ж1птекпен азгантай татулык шагы болса, Базаралыны да мактай берспн. Сол Бураханныц Kimi карындасы Нурганымньщ басы бос екен. Эз! жас та болса кесек, ipi дeнeлi, нур жYздi болатьш. Ocipece, толкьщщыкою карашашы мен бет6ÍTÍMÍбелек. Жузщдеп эдем! кызылымен катар, бет тулгасы да сулу. Шошакгау 6iTKeH улкен кара кездер!нде аса 6ip кайратты ашудьщ жене естыпктщ оты болатын. Осы Нурганымды Каратайдыц акылымен Кунанбай токалдыкка уйтарды да, Берщкожага Kici салды. Кеп катын алу ез1рше ез тукымына салт болмаган кожа еуедде урюп кетп. Жене Нурганым муньщжаксы керетт баласы ед1. 0 3 Í ерке, тентек кыз болса да, кеп какпайтын. Кунанбай селемж ес1ткен жерде, Бердщожа томырыльш калып: — Е, мен баламдыKepi Кунанбайга юшш!кке 6epytui ме ем?!— AeAi. EipaK екенщ бул арынына Кожаньщ езге балалары ж)бермед1. Бастыгы Бурахан боп салмак салып, ею-уш кунде кецшрш берщ. Кунанбай аулына ж т барып, ат MiHin, ойын-сауык салып кайтып журет1н Бурахан карьщцасьш 6epin, туыскан болудь* катты унаткан-ды. 299