Абай жолы 1 том

жумулы, кецин тыныштыктан, сабыр ойдан айрылган. Куйын успндеп алай-тулейде. Бул тунде тан аппак болып атканша Абай 6ip секунд та кез мген жок. Кун шыгарда гана азгантай мызгыды. EipaK уй itni оянганда 6ipre оянып, ерте турды. Qui сургылт тартып, жудеп турды. Шай алдьшда тыска шыгып, далада бой жазып журген уакытта, Тогжан жаткан уйш ойша ¡здед!. CyMiHaiKTiHулкен ушне жакын турган юшшеу ак уй бар. Асылбектщ отауы болу керек. Содан api алты канат ак уй тур. Kimi уй сол болуга лайык. Абай кайта-кайта сонда карайды. EipaKол уйщцтуншп жабык. Тогжан да, memeci де ani оянбаган, турмаган сиякты. Далага Суюндж те шыккан елi. G K e c i тапсырган алык-бер!к жетндеп сэлемщ Абай сонда айтып, бул ауылга келген жумысын осы танертенп уакытта 6ÍT¡pAÍ. Шай уакытында Тогжан келген жок. Асылбек, Эдшбектерде ез YKnepinae болу керек. Танертенп межы)ске араласпады. Шаруа 6iTKeHсон, Карабас ертецп салкынмен кайтайыкдеп байлаган. Сондыктан дастаркан жиылган сон, ол аттарды ерттегел{ шыгып Kerri. Абайдьщ бул ауылдан KerKici келмедь Конагуар, жылы жуз, жаксы мшезд! улкендерд!н yñi аса 6ip сирек кездесспн, жайлы уя сиякты екен... «Осы ауылдьщ туысы, жакыны болар ма ем? Сураусыз келш, санаусыз конып, тустетп кетш журер ме ем?» дегендей. EipaK кетпей болмайды. Уйде CYЙiндiк пен Абай жене Сумцщктщ бэйбшес! гана калган уакытта Суйцщк Абайдан Зере жайын, Улжан куй!н сурастырьш отырьш: —Аналарыца сэлем айт, балам!—дeдi. Туннен 6epi ундемеген бэйб1ше де Улжанга сэлем айта отырып, Айгызды есше алды. Содан барып Кэмшат eciHe T ycin : Шырагым-ау, осы анада Бежекец аулына ж1берген юшкене Kbt3 не жайда? Айгыз бишара кайпп киды соны? Жылатып айырьш, кайпп кана жiбepдi екен?- деп, 6ip жагынан наразы боп, сурастыра бастады. Абай амалсыздан сейлеп, кыска гана жауаптар кайырды. Бейб{ше бул женде шешшщюрей бастап: —Бежейщн эйел1 катыбас K ici ей. Оз4нен де туган кызы кеп, кутед! дейм!сщ юшкене пакырды?—деп кынжьшьш отыр. —Е-е, Бежей бар емес пе? Катыны ойламаса, Бежей ойлайды гой! Неге кутпесш ! - деп, Суйщцк майдаламак болды. —Эй, бшмеймш! Ауыл-аймагымен Teric-ак: «Айыпка берген кыз гой. Малын кимай, жанын киды гой айыпка!» десш, жаман 150

сездер сейлейд! деп ecirriM гой. Жас баланы жылаткандары бeкepлiк болган гой ез1. Не десе де ндтен шыкпап па ед1. Аигыз бишарада не сулдер жур дейсщ ?- деп, бэйбние ез-езшен босансып барып, жылап ж1берд). Exi кез! жаска тольш, кып- кызыл боп, ундемей, мунайьш калды. Анда-санда курсше тусш, тамсанып кояды. Абайга бул ананын MeMpiMi, TinTi, 6tp кымбат адамшылык, шынракымшылыкбоптанылды. ^^ Жидебайдагы ез уй1нде Кемшат жайы осындаи 6ip аиыклас мун уайым боп алган-ды. Сондагы ежес1 мен Айгыз жене ез шешесшщ осындай-осындай кез1 жасты, кении каяу болган кеп шактарынесшеалды. E ipaK олар Кэмшатгы кур сагьшып, КУРаяганыболмаса, мына Kici айткан суык сездерй eciniereH сиякты. Кеше Кулыншакта, бупн мынау ауыл да Кемшат жаиынылги «жет4м жандай, кунйкке, корлыкка кеткен бишара, елмз сорлыдай* сейлейд!. TeriH емес-ау! Жидебаига каитьк:ымен ежелер!не осы eciTKeHAepiH айтып, Кэмшаттын б1ЛД1ру керек. Эке не десе о десш, буны ютемей болмайды. Абай осыган байлады. Журерде тагы да кымыз imin, жолга карсы тогаиып ап, ею жолаушы атка конды. Суйшд1к утн щ жанынан улкендерге «кош-кош» аиты , ракмет айтып ке-rin бара жатып, Абай Kirni уйд1нтунд1пнетагы карады- Тунл1к ел! ашылмапты. «Тогжан енй 6ip керул оиламаган ба! Туруга да, керуге де асыкраган гой!..». Бала x(iriT кеншге ала кызган толкын альш, амалсыз тебш т ж урт кетп. Ауылдан алыстанкырап бара жатканда ен сонуы рет артына бурылып, Kimi уйй тагы кимай карап ей. Уи жанында ip эйедшнбойы KepiHni- Басына кара шапан жамылкн, аккеилепнщ етеп шубала тускен, Тогжан сиякты. Жана турган гои. EipaK ес!ктен шыкгы да, Абай кеткен жакка карамаи, epi карай, кегал денге карай акырын басып жур^п кетт1. Абайдын кецМне Тогжанныц шолпысы шылдыр-шылдыр eTin, ап-ашык естййп бара жаткан сиякты. Эз журепнщ луп-луп соккан катгы толкын ыргагы. .д Амалсыз узап кетп. Аты жаксы Туйееркеш, жан мекетндеи езгеше ыстыкТуйееркеш, мьшау ceyipAiHмынандаи едешашык, ракатсэскесщде, тымкурыса, «кош»демейде унс1зкалды. мшезй боп, сулу мекен, сулу жан калды. Тау ' Карауыл езешн куалап, ею аггы бектерге карай бурылгаль келей- 151

Ойга ТУС1П б!р турл! баяу келе жаткан Абай б1р кезде арт жагынан дурс!дцеп кеп калган атдуб!рш ecтiдi. Журеп тагы да тундепдей катты тулап, шугыл бурылып кап ед1. Орынсыз ум!т тез суынды. Суй1нд1к уй!Н1ц адамы емес, б!р толыкша кара ж!Г)т екен. Мурты жана гана теб!ндеп келе жаткан бала ж т т жупыны ки)м киген. Астында кунанша кузеген курен биес! бар. Абайларга жакындай бере сэлем бердь Ашык-жаркын ж!пт болу керек. Аппак сулу т!стер!н1ц баршасын керсет!п, аксия кул!п келед!. Жалгыз журген жолды кец1лс!з кер!п, алдыцгы жагыцца кепп бара жаткан ек! атгыны едет ецпмелест отыру уш!н куып жеткен екен. Курец биегнц омырауы терлеп капты. Танаурап, дем{пп келед). Ею езу!нде кеб!к те бар. Карабас пен Абай да жана журпниитц косылганын тер1с керген жок. Жай сурасканда бул Ж1Г!Т—Суйнщктщ ауылдасы, Кемекбай баласы Ербол деген Ж1пт боп шыкты. К.арабас Ерболмен оп-оцай б!л!с!п, эцпмелес!п кетт). Сездерш тындап келе жатып Абай Ерболга шын ыкыласпен карап, елденеден ыстык кере бастады. Ойткен: Ербол Сутцдж аулыньщ аса жакын Ж1пт1 екен. Озшщ шешес4 мен Тогжанныц шешес! Кднтжан немере кдрындас. Ол уйлерге бул унем) араласьт журетгн ез ю с^ боп шыкты. Эцпмеш1л, кулегеш Ербол енд: Абайга бар тулгасымен унай бастады. Аздан соц бул екеу! кеб)рек эцпмелес!п, Карабас шелрек калды. Абай К,арауыл бойында кус кеп екен деп, ацшылык муратын бщц!р1п ед1. Оган Ербол: — Крршыгац бар ма? Каршыган болса, цыдырып келсенш!! Мен касьща ер:п жур!п уйрекке де, казгада кездеспрейн,- дед1. Уйде Тэкежанньщ кек каршыгасы бар ды. Абай кец!Л1не мынау сездер улкен медеу болды. Багана Туйееркештен кеткел!: «Енд1 кайтып, кашан келем?.. Не сылтаумен келе аламын?» деп езд1пнен бабын таба алмай келе жаткан бала ж ттк е мына Ерболдьщ айтканы ете б!р ракаттабыс керйцщ. Абай мен Ербол кус жайына, аншылык жайына ауыскан соц, тату курбы сияктанып кетп. Екеу!н{ц де айтар сездер! б1тер емес. Ырак бектерге шыккан соц Ербодцьщжолы бел!непн боп ед!. Ол оц жактагы Келкайнарга бурылмак екен. Шаруасы соцда. Абайлар болса, Шыцгысты бектерлеп отырып, Карашокыга, К ункетц аулына карай тартпак. Ерболды кигысы келмеген Абай: 152

— Келкайнарда тыгыз жумысыц болмаса, б1збен 6ipre журсецшИ-дед1. —Е, е, не деп ерем? Не шаруан бар дегенде не дейм1н?- деп, Ербол кулш Ж1берд1. — Шаруанда журттыц не акысы бар! Кыдырасыц, конак боласьщ! Кус саламыз... Ербол Абай сез!не цызыга бастап: —Айтканыца кызыгып турмын!—деп аз ойланды да,—Э-эй, б1ракшаруам калады гой, болмайды!—деп, амалсыз байлау айтты. Аздан сон Ербол Абайлардан бел)Н)п, Келкайнарга карай тартып кетп. Келгешнде кул1п келгеш сиякты, кетер4нде де куле коштасып айрьщды. Абай буньщ сол кецщщлтне кызыга карал калды. Ероболдын алдындатук бегет жок. Тмесе, Тогжанды кунде передi. Жакыны, туысы. Тогжанга соцдай жакын болудын ез) де бакыт сияктанып, Абай мына жМттщ сондай xaniH кызганады. Ербол болса, айнымас кызыкты кеHiлмен желе жортып, узап барады. Тогжан турасындагы ен сонгы yMÍT—соншалык ыстык KepiHce де узап барады. 2 Абайлар Карашокыга туе aya жетт!. К у н к етн улкен уй!нде мол жиын бар екен. Кермеде кум1с ер-токымды кеп аттар тур. Карабас Абайга бул жиыннын алые ел емес, осы манныц ез адамдары екенш айтты. Аттарынан таныган. — Жуантаяк, Топай, Ыргызбай itnÍH¡nк!С1лер1. Кундеп жиын гой. BipaK мынау журуге камдалып, жаца ерттелген аттар гой TycTiKti жепкойган екен, кур каппыз!—дед1. Абай селем 6epin уйге юргенде, кец уйшн лыктолган Kici екен. Би1к тесект)н алдында, бар жиыннан иыгы асып, ак кейлепнщ омырауын ашып тастап, тес ж утн KepcerÎHKipen OKeci отыр. Таркауга айналып, KHiHin алган улкендер, дел кетер жерде КЫМЫЗ iuiin, Кунанбайдын соцгы сездер!н тындап отыр. Bip ттзелеп жупнш, тымакгарын к и т отырган юс!лер де бар. Уйдеплер Абайдыц селешн алганмен, амандыцсураскдн жоц. Тесект1ц аяк жагын ала, жорга Жумабайга кымыз сапыртып, куйгызып Кунке отыр. Абай соньщ касына кеп отыра бере екесМц соцгы сездерж ecirri. 153

—... Кыбыр-жыбыр бар, 6íneniH. Hipan «онымыз жок» десед! екен рой. Ал сенетн. CeHeMiHдеп, жаза шексем де сенём1н!—деп сурлана туст, з)лден1п,- К,улакпен eciixeHHiH6apiH бекер дей)н, кезбен кергецщ гана шын дей4н. Ke3ÍM кергенше шыдайын. Мен деген дос!—деп, Кунанбай жалгыз кез)мен падала карап, терден босагага meñiH 6ip шолып шыкты. Содан кайта торге ерлеп, дел касында отырган Жуантаяк Топайдыц картан адамдарына кез капал оть!рып,—Мен деген дос, мен шыдаганша сен де шьща! Тек жалгыз-ак, мен козданган кун! «6ipre козданам» деп шыда! Соны 1стесец, кудай ырза, мен ырза. Эз)рге мен1н колка, тмепм осы- ак!—деп токтап калды. «Журуиилерге руксат» деген сиякты цып тужырып ед!. Бар жиын терден босагага ш ейт куп-куптап: —Деген1ц болсын! —Айтканыц болсын! —Серт уэдемЬ айтылды гой! —Тур дегежце турамыз!—дес!п, жапыр-жупыр костап калды. Абай ез !ш1нен: «Баталасу сиякты-ау! Bip нерсеге ел камдап, серттесу уш!н шакырган-ау !»деп ойлап, жацагы «дос» деген сезд: есше алды. EipaKтерден босагага шейн бу да карап erin, 6ip нерсеге :штей ойланып калды. Мынау «дос» деп еке атаган Kicûiepi, бурын Абай аз бшет1н немесе, тйтп, танымайтьш Kicúiep. Бурьш мундай жиын оргасында «дос»деген атпен Байсал, Каратай, Бежей, Сумнщк, Tycin сиякты Kicúiep отырушы ед1. ...Бупн оныц 6ipi жок. Анада ез) барган К,улыншакта жок. Баскаша 6ip екшеу гой. Олардьщ успне тагы да мол дос жию ма? Болмаса, TinTi, соларды екшеп тастаган ба? Элде, думбшез б!рдецелер бар ма?.. Абай Каркаралыдан кайткалы ел imi кыстыгун! татулыкпен, Кэмшатты жьшатып берумен «6ÍTTÍ, тынды» деп бшепн. Содан кейш улкен сыбыс та шыккан емес. 1нпнара не куцк1л барын сурастырган да емес-Ti. К,онакгьщ Ke6i журш кепп, eKi-уш аксакалды гана Кунанбай коналкэга устап калды. Кепш1Л!к кетсе де eKeci толык босамады. Абай езшщСуйщцкке барган жумысьш кепке шейн айтада алмады. Акыры 6ip эредМн тауып, екес4мен сейлес!п, М1ндет1н ада кылды. Ецщ бупн мунда конбай, Жидебайгакайтсамдеп ойлап е<щ. Экесше сол ниспн айтканда Кунанбай: 154

_Немене бу, куыршак ойнаитын цыз ба ед!н сен, шешецн!н, касынан шыкпайтын? Мешн касымнан сол цатындардыц касы артык болды ма? Мунда болсац ел кересщ, сез угасын, тэл!М - тербие аласьщ. Онда не табасыц?—дедi. Абайга бул сездер оншалыкдаусыз хацикат больш танылган жок. 1шшен: «CÍ3 ата болсацыз, ол — ана. Бала ата-ананын тагылымын б1рдей алып есед!» деп ойлады. Eipan екес!не тура жауап айткан жок. —Уйде царшыга бар ejii, биыл кус мол екен. Жидеба№абарьт, а зы р а к к а р ш ы га сал ай ы н деп ем,—дед1. Кунанбай бул ж ерте дауласкан жок, тус1цщ, Eipan: - Тагы 6ipep кун аял кыл. Ертендер сен! Байдалыга ж!бер!П алгалы отырмын. Содан epi кайтарсьщ,—дед!. Абай амалсыз кенщ де, бел шеш1п жайланып, осы егей íuemeciHÍHуйнде кала туратын болды. Байдалы Абайдыц кеп сейлеспеген Kicici. Кешелер ол да К у н а н б а й м е н ар аз KÍCÍHÍH 6ip i ед1. Енд) с о г а н Ж 1берм ек. Эуел! Кулыншакка Ж!берд1. Ол Кунанбайга екпел!. Суй1нд1к болса, ол да бурыннан peHimTi адам. Кеше т у т бойгы ецг!меде Абай ез eKeci туралы улкен к!С!лердщ ау- зынан ен алгаш сын сездерш ecirri. Ол энг!мелерд1н !ш1нде талай-талай м ендер ж атыр. С у т н д 1к те К улы нш ацтай екп е- Л1 адам. Ал енд1 мше, TinTi, Бежеймен т1зе косып, эрдайым жаулыкты мыкты устап журген Байдалыга Ж1бермек. Оньщ Кунанбайга царсы араздыгы катты 6eKin калган тон сиякты емес пе ед!? Кещл! Ж1бщ1 ме, кабагы жадырады ма? Абай бшмейд!. ^ . ля ^ Енд1 соган бармак. «Осы калай» деп, 6ipa3 ойланатуст, Аоаи ез екеснйн йи1нтусшгендей болды. Теп, eeci е з т е жау аоампдрга Абайды эдей1 ж!берет1н болар, «Жау барын керсш, тусш танысын. Тани келе, кере кле, екес!не достыгы, тш еулестт кушейюн» деген болу керек. Абай осыны укты да, катты толкып, киналып оиландьь Шытырман. Bip сетке Абай 83Í келдененнен карап, шытырман ¡ипне жалгыз, куралсыз, элс1з куйде epiKci3 Kipin бара жаткан 03ÍHкергендей болды. Оз1н-ез1ойша eKire белш, осылайша келденец кезбен кере журетш едет Абайда ер кезде болушы ед1* Eni кун еткен сон, Кунанбай Абай мен карабасты Байдалыга жберд1. Кулыншак пен Суй1нщктей емес, Байдалы буларга жылы шырай бермед]. Сырты уп-улкен акшыл уйге Абайлар юре 155

бергенде-ак Байдалынын 6ip нэрсеге катты ашуланып, айкайлап жаткан yHi естщд!. Yñ imi eóirep екен. Босагада малшы катын улкен Ky6ire ipKÍT nicin тур. Bip жагынан кец казанда курт кайнап жатыр екен. Уй imi ыстык. Дел Абайлар Kipe бергенде Байдалы 6ip к!шкене кара пушык кызды май куйрыктан шапалакден урып: — Кудай с!лепр, кетыи бьмай, кудай с!лепр. Тыныштык бермедщ гой, сен-ак!—деп, жылаткан бойында итер:п тастады. К,ыз отца кулай жаздап, epi шошып, epi ашуланып булыга жылады. Басында шыр erin шьщгырса, енд) imeri катып кекпецбек боп, долдана жылайды. Кез1Н)ц жасы да, С1лекей1 де шубырып жатыр. — Эпкет! Эпкет мынау карап emKipai!— деп, Байдалы катынына буйрык crin, уйден айдап шыкты. Уй imiHÍHосы жанжалыньщ уакьггында Абайлар селем 6epin Kipin, торге шыгып отырысты. Байдалы селемд! ондап алган жок. Амандасуы да солгын болды. Курт кайнатып жаткан уйти казаны бос болмайды. Етаскысы келмеген уйге ол 6ip жаксы сылтау болатын. Абай мынау ыстык уйде, мынадай тырыскак ашушан KiciHiH уйнде ет асым уакыт отыруды ез басына жазадай санап ед!. Сондыктан eTTin сет! болмаса, TinTi, карсы емес. ImiHeH Карабасты мыскылдып: «Ал бэлем, шок! Туспк болмаса, тубщ тусеттндей керуш! еп! KepepMiH осы уйден жегетщ ц!»деп, жымия тусп. Шьшында, Карабастын 6ip киыны —«туспк» пен «конакасы» жайын езге дуниенщ бер!нен бурын ойлап, езгеше кещл белеттн. Кейде Абайдьщ конбайыкдеген аулына: «Конайык, бул уййпсур1 мол» деп, тагы 6ip кезде: «Тустенбемк, жур!п кетейж» деген жер!нде: «Тустеней{к, бул уй конакасыга мырза» деп, кайдагы Абайдьщ iiniH пыстыратын кецшс!3, eyñKÍMCi3 6ip уйлерге epÍKC!3 аялдататыны болушы ед!. EKeyiHiH кеп жургенде кеб!несе угыспайтын жерлер! осы болатын. Бул жолы Абай кецшше Байдальшыц ниет) де сай келген сиякты. Улкен кара сакалды, суык тусп Байдалы конактардын, беттне карамай, мойнын eciK жакка бурьш отыр. Аздан соц куб! пюкен катынга карап: — Кь1мыз экел, ас ауыз типз мыналарга!—дед1. Кдрабас бедщпн шеийп, юшкене орньяъщкырап отыра бастап ей, Абай yñain шырайын одан бурын 6Lnin, бел шешкен жок-ты. 156

Кншрек агаштегенеге куйылган кымыз келген уакытта Байдалы ез! сапырып, ез! куйып, конактарга б1р-б!р шараны берд1 де. - Барыстарьщ кдлай? Не шаруамен журс!ндер?- дед1. Абай ез! келген шаруасын сол арада айтты. Энпме тагы жер жайынан. Кунанбай ел жайлауга шыгардан бурын, былтыр ез! Карашокьщан кеш!рген Бекенин, Борсакка Ж1птек жер1Н!ц жапсарынан жайлау берген болатын. Сол ретге осы Байдалыньщ Каршыгалы, Копа деген коныстарына «Супр мен Суй1нд1к ауылдары коса консын, б1рге жайласын!»- депт!. Абай кммызын 1шпейалдына койып отырып, сол шаруаны айтып шыкгы. Бул сезд! ес1ткенде, Байдалы кдбагын туксипп Ж1бершкатты туйщщ. Абайга жауап бермей, зищене карал, кддалыпкалды. Абай Байдалыныц кезшен жасканган жок. Бала жузшде ашуда, аразпык та жок- Тек: «Мынау юс! калай карайды?» деген тэр1зд1кш еаз тандану гана бар. Байдалы к!ршк какпай, шугыл ойланып, унс13 отырып, акцрында: .. - Куп болсын! Консын Супр мен Суйщцк, не дeyш^ е д м !- дед. ^ чй - Кайратгы, шапшац, ер адамнын байлауы сиякты. Ьзоед. Жактырмасада, куй т отырса да, амалсыз байлауьш б1р-аккес{п, б!р-актуйд1. Сез бшп кап ед. Б1рталай уакыт уй iшi унс4з болды. Абай цымызьш 1Ш1Пболып, ракмет айтып, енд! журпс1 келгендей ажар бщщргенде гана Байдалы ыргала тусш, сейлей женелд1. - Айтканына кенщм. Б1рак сез угушы ма едщ езщ? Экеце айтар селем!м бар. Булжытпай жетк1зуге жараймысьщ, жок па? - Ойдагыцыздыц бэр^н айтыныз, аксакал! Ж етк!3 дегенщ!зд1н б!р ауызын калдырмай апаруга уеде кылайын. Мен тек ек1 арадагы селемш!мш. Деген1н,!зд! жетюзбей кетсем, я бурсам, киянат болмас па ед? Мойнымда карыз калдырмаспын! Байдалымьша сезге ебден кднагат кылды. Балакергеш - бала емес тер13Д1. ^ - Ендеше, жатган айтсам, сырттан айткан болады. Саган айтсам, экенн1н ез кез1не айтканым!— деп, аз бегелд1 де,— «Татуластык, табыстык» деп ек кеше тамам Аргынньщ тобында. Сол татуласкан сикым осы ма? Тетп кунде тагы артыма калжуыр байлайтьш болса, анадагы араздыктан муньщ нес1 озды? Не жаздым! Сешц екеце не жаздым осы мен, Ж1Г1тек? Атац Ыргызбайга атам Кенпрбай он батасын бер1п, би сайлап ед!. Оз баласы, ез туысы жок емес ед1 гой сонда. «Осы болсыншы» деп 157

бермеп пе ед<? Ал бул болса, бупн м4неки, алыска абыройы асса, айналып кеп Ж]птект) жаныштайды. Жакынга жауыкса, жагалап кеп тауы ЖМтекп жентектейд!. Б)р ж!б!мей кеткен! ме уст<п? Шапка турте-турте барып, акыры б!р кун «Элермен бол да, отка туе, сонынды кермей токтамаймын!»деген! гой мунысы. К,оймас болса, сол колкасын алар. Алмай тынбас сенщ экец! Осыны айт! Б1р мен емес, «Ж!Г1тк сэлемЬ деп айт осыны! Ал мына жер!Н алсын, б)р бул емес, тагы тапсын, тагы алсын!—деп, колын б1р- ак С!Л!кт1 де токтап калды. Уй жым-жрт. От эл! маздап жанып жатыр. Улкен кэзанныц астын кызыл жалын дамыл алмай жалап тур. Эуелде толтыра куйылган 1рют каз!р б!рер кайнап калган екен. Кемертен орта туеш, шымыр-шымыр кайнайды. Жацагы Байдалыныц ашулы сездер4н1ц тусында Абай кез! казан бет!не тус4п eдi. К.оюланып бара жаткан ыстык курттыц ортасы кей кезде кетринк атып, сакылдап кайнайды. Сол кершю тап Байдалы ашуындай. Кайнауы жеткен ашу—кызуы жеткен курттай. Б1ржер емес, казан бет! эр тустан бурк-бурк етед!. Ол-дагы осы елдеп эр жерден шац берш жаткан Нулыншак, Суй!ншк, Бежейлерд1ц ашулары сиякты. Шыныцда, жацагы аз гана сез талай терен тукп!рдщ устчн басты. Талай туй!нд! турпп етп. Талайдан теринп журген кел!С! узын дау, себеб! мыкгы к!нэлар жатыр. Абай Байдалысезше орайайтпакшы емес. Б1ракжаксы, жаман деп сыр да берген жок. Сэлемдер!н угып болып, Байдалыга кош айтпак болып ед1. К,амшысын устап, тымагын кид!. Осы кезде Байдалытагы б!р ыргала туеш: «Эл1де тыцдап кет!»дегендей белп етп. Абай тымагын кайта колына алды. К,аз1р Байдалы б!ржолата езгерген сиякты, кец, баяу, байсалды унмен тыц эцпме бастады. Абайга енд1 кул!МС!рей карайды. Бул т и й т жанагы Байдалыга, Т!ПТ1, уксамайды. Улкендерд!н эр алуан кец мшез!, терец сыры болатыны бар гой. Б1рак тап мынадай, ашуы мен сабырын оцай жумсап, оцай тежеп, оп-оцай бурьш сальш отыратын шьш устамдыадамды Абай осы Байдалыдан ец алгаш рет кер!п отыр. Жацагы ашумен Куйген Байдалы ецщ майда коцыр унте туеш: —Осы ездерщкерш журген Каратай бар ма? Тап соныц ¡ипнде кеп койма жатыр, не керек! Цйркш, тек кана азгантай Кекшеден шыкты гой. Егер Олжайдан туса, ер!сш керер ец!— деп, б!раз отырды да... Такауда, енеб!р кундерде Каратай, Бежей, Байсал бар —барлыгымыз Каумен уйнде тустетп отыр ед!К. Жиын б!р 158

сезден б1р сезге тус1П, шалнып отырып, акыр аягы: «Же, ез!М13 кергенде мырза юм?»дегенге кедщ. Журт ойланып кэлды. Байсал куншуакта жаткан тарыдай кез)н б!р ашып, б1р жумып, бук туип сырт карап жаткан. Жанары сезге ол кэтыскан жок-ты. «Мырза к1м?'>дегенге Каратай жауап бер1п, «Мырза—К,унанбай»—деш. Тагы б1раздан сон ол жиын: «Шешен юм?» дед1. Тары Каратай жауап бер1п. «Шешен —Купанбай»—дед!. Ею бел асты. Аздан сон жене б!р оралып кеп: «Жаксы юм?» десп. Элп каратай жене жауап берш: «Жаксы —Кунанбай»—дед). Сол кезде Байсал басын жерден жулып алып, санк епп:- «Уай, Кекше, не оггап отырсын ез1?»- деп, Каратайра кадала тус1п ,- Мырза К,унанбай екен, шешен К,унанбай екен, жаксы Кунанбай екен! Ендеше, не кеюп алысып журм!3 онымен?»— дед!. Соран Каратай 1ле жауап берт: - «Уай,тей!р-ай, мен Кунанбайдынезге жагынан М1нтауып алысып журм!н бе? Жалгыз-ак, «не кылайыны» жок кой, сондыктан кет!п жургем жок па?»— дед1. Сез уратын бала сияктысынРой!—деп, Байдалы осы туста Абайга сыгырая карап огырьш,- дел осы сезш сенщ екен еепмеген болар. Осыныда а й т баршы. Кеш4р1М1, мей!р1м! жок екемн Кекше неше жерде керй, бшмейм1н. Б1рак Ж1птек сонын жорын кунде керед1. «Кепгпм» дегенш б!рде-б1р кермей-ак кетпк кой!- дед1. Жол бойында ешб!р жерде Абайдын аялдагысы келмеш. Онай емес, елдекалай емес, бупн еспген! ерекше. Байдалынынаулынан узанкырап шыгысымен Карабаска^ -Ж ур,ж ары сайы к!-дептеб1неж енелд!. Карабас жарысты оншалык жаксы кермеуш1 ед1. Б1рак Карашокыга кун барда жету ушш катгы журмесе болмайды. Жене бунынастындагы - актабан кара бедеу, кдекыр соккдн жуйрж бие болатын. Аймандай аттан куй1 де темен емес. — Ал журе гой!—деп, о да женещи. Ек1 жолаушы узак шапты. Аймандай ат пен кара бедеу кезек озысып, катты жел)с!п келед!. Оз1 озган кезде, Карабас: «Токтайык!» деп ¡рюле берсе, Абай куып жете берш. —Токтама, женел! Женеле бер!- деп, атынакэмшыбасабереш. Карабас ез шйнен: «Мына балара Байдалы сез! деп тид1-ау! Ширыгып келе жатканы сол-ау!» деп ойлаган. Кун бата берген кезде аттарын кан сорпа кып Карашокыга жетп. .^ Ауыл сыртында юшкене тастак тебе бар ед1. К^панбар) Майбасар екеу! сонда отыр екен. Абай аттантусе бере, шылбырын Карабаска тастады да, аял кылмастан екесше карай тартты. 159

Кунанбай ауылдан цашан отырса да, булардын катгы жур1п келгежн аттарыньщ сонау алыстагы ажарынан байцап ед1. Кдра бие ауыздыгын шайнап, тыныштыкала алмайкермен! сузе тартьт тур. Кунанбай кез!ндей, мал сырын булжытпай бшеттн кереген кезге сол белпнщ e3i де жеткЫкт!. Bipan ол жайга Кунанбай онша ш!м1ркенген жоц-ты. Тепнде, балага «ат кинайсын, шаруа куйзелтесщ» деп усак мазасыздык, жасамайтын. Сондыктан баланыц 6ipeyi аттыц аягын Keiipin немесе зорыктырып елт!р1П койса да урыспаушы ед1. Абайга мундай дуниел!к жайында еш уакытта тарлыц еткен емес-Ti. Цаз1рде де цатты жур)стер!н жай балалык жел!к, жарыс кой деп бшген. Ирак ол ез бетше. Ал мынау Абай уйге юрмей, асыга басып дец басына келед!. Жакындап келген уакытга execi кадагалап карап ед). Баласыныц ек1 кез1 от шашып, 6eri кызгыл панып, танауы да желб!рей тусед1. Барлыкжас ажарында бал-бул жанган 6ip кубьшыс бар. Эншетндеп салмакты, копыр баяу Абай емес. Баласы такап келгенде, Кунанбай: - Немене, балам? Неден ширыктыц, жен1нд! айтшы!- дед. Абай eKecÍHiHтеменп жагына отыра 6epin, ез ¡ш!ндеп кен'Л кушн дел тапканына кайран калды. Отырысымен кеп кутпрген жок. Бупн Байдалыдан ес!ткен сездерд[ булжытпастан, жалгыз туйрш калдырмастан тугел айтып шыкты. Экесшен кез алмай карап отырып сейледь Кунанбай басында муны асасалкынтындэды. Тек «Ж1птекп жаныштаудантокуамады гой!», «Босаспады гой!» деген сиякты Байдалы дауына жеткен жерде гана кабагын лезде катты туй1П ап, Абайга TiKciHe кдрады. Баласынын ез1не барлап: «Осыньщ ез) кандай?» дегендей. Абай эке кез!нен жасканган жок- Байдалынын дауын соншалык 3ijmi, утымды куйде айтумен катар, мына бала ез сурагында осы аратакосып отырган сижты. Эке менбала еналгаш per шындасып бет ашысатын белге келгендей ед}. Б!рак Кунанбай ез баласы туралы еюушты болуын тез жойып, Байдалы сезшщ салмагына кез салып Keni. Ecnri, укты. Жалгыз- ак тук uuiMipiKKeH жок. Ашумен дем!пп, ерн1н шыгарды. Оз байлауы ез 1ш1нде. Жауап айткан жок- Абай экесше осы сэлемш екелгенде, ть!м курыса, 6ip шешшер, 6ip сейлесер деп ед1. Ол болмады. Байдалынын алгашкы сезш ecTipnn 6ip токгаган ед).Одан тын сез тумаган сон, Абай аз отырып, Байдалынын соцгы энпмесж 160

айтгы. Бул Абайдын, емресе, «жауап айтар, не айтар екен?» деп асыгыпкуткенжайыед1. Нунанбай баласыньщ осы кещл}н анык таныды, б1лем. К,аратай мен Байдалы уийн болмаса да, ез баласы мен ез туысы ушж б!р жауап керек. Ол, пп-п, аналардын орайын беру ушш, эс!ресе, керек. - Каратай жуйр!К кой. Жер таниды. Айтканы шын болса керек. Б!рак ез топшылауым бойынша, адамнын кай м:нез1 касиетп болса, сол М1нез1 мiнi де болады. Мен ем1р1мде устаган нерсемд! бер!к у станам. Жаксылык - к4с ! т н айнымас табандылыгында деп бшем1н. Соныц туб!нен мш шыгатын кез де болатын шьмар! - деп, ундемей тунерт отырып калды. Дау аиткэн К1С1 жок. ^_ Абай экесМнжауабын гана бшмек ей. Ойландыратьшжауап естщ1. .- Кунанбай аздан сон гана барып, елпден де жуасынкыраи тусш: -. - Адам пенде гой! Пенден1н жок-ж!-пп толган б а д е д . К^ияласа да ез мойнына юне алып отыр. Бул кезде Абайга экес! жадагай кер1нбед1. Кшега, даум жуйр1К Байдалы сиякты емес. Ол шешенджтен гер1 баскарак тукп!р1бар жан сиякты. Онай жан емес. Кабат-кабат шынсиякты. К,унанбай ез ойымен кетсе, Абай ез кецийндеп туиж1н аяктата алмаран, ез дагдарысымен кет1п ед1. Жидебайт кайтардыцалдында Абай екесшен кеш-конхюиын сурастырган. Кунанбай улкен аулына тез кешсш деп буирык берд!. Б1рак биылгы кеш жолы жылдагыдай емес. Ьурын Кунанбайга караган ауылдар осы Карашокы тусына жиьшып ап жайлауга карай женелгенде, Шынгыс тауынан Бекенип асуын басыпасушы ед1. . — Кдз1р бул туска келмей, Карауыл езетн ерлеп барып, Акбайтал асуынан асындар!- дед. Жене жазгы жайлау сол асудын тусымен баратын Баканас суы болды. Баканас, Байкошкар - бул ещрдеп Тобыктынын ен улкен езет. Шыцгыс сыртындагы мол жайлаудын енаргы шеп сол ею су. Б1рак Кунанбай ауылдары бурын Байкошкарды коныс етепн де, Баканас езент Кекшеге ти1сп ед1. П -781 161

Каратаймен цырбай болгандыктан, Кунанбай Кекшен1н жайлауына ортак болгысы келгендей. Буньщ ар жагында б1рталай есеп бар. Осы жазда Ж1птек, Бекенш!, Кекше боп тары да цайтадан бас курасатын сиякты. Кешеп Байдалыайтцан селем тепн емес. Астыртын шеп 6ipiKiipin жаткан елд!н дацпырты тер!ЗД1. Ендеше, солардын эр алуан шиырын, сыбыр-жыбырын б)Л1п отыру ушш, Кунанбай езше караган елд1н б!разын, дел сол елдщ арасына таман KipicTipin Ж1беру керек. Жайлау аралас болса, кыдырыс-жур!с аралас болады. Сыбага, конакасы аралас болады. Сейпп, мал басы туйюш отырса, ел тарту оцай. Ал мундай есепке Зере отырган улкен уйщц барганы жацсы. Бул кеп Тобыктынын улкен санайтын, кутеттн yñi. Жене Кункедей емес, Улжан конагуар, кец бейш, мырза. Оньщ асы мен к ел т, ен шырайы адамдыдос егед1, тарта бшеш. М н е цан каткан, сонау цатты жаулык болмаса, ет пен TepiHÎH арасында журет!н уак-туйек екпен! жуып-шайып отырады. Осынын 6epi Кунанбайга ел еперед!. «Ацбайталды басып, Бакднаска карай кеш1ндер! Бекенш), Кекшемен конысгас болындар!»дегендеп Кунанбайдын Lundece6i осы болатын. Абай еке ece6ÍH бшген жок. Тек ез аулынын жекелетп кешкен1н лайыксыздау керсе де, ¡штен аса купия турде 6ip куаныш сезд!. Карауьщцы ерлеп кешу, Бакднаска шейн бару жаз бойы Суйщщк аульша жакын журу деген сез. «OMipi косылмас- ау, жуыкгамас-ау!» деген eMip сокпагы енд! муны кутпеген кезде Тогжан уясына жакын апарды. Сонгы кундердеп барлык женш, ауыр сез!мдердщ барша- сынын катарыцда Тогжан бейнес! жас Ж1птпц кез аддынан кеткен емес-Ti. Абай толкыган куанышьш жасыра алмады. Экес!не бел- rici3 себептен кып-кызьш боп езгерш Kerri. Кунанбай бул езгерк- Ti байкасада себебш сурамады. Эрине, Акбайгалга карай кешуге Абай карсы болган жок. Жалгыз-ак ез топтарынан белепрек жайлайтын болган сон, жалгыз ауыл кету тагы колайсыз. Соны гана ескерпп едь Кунанбай бул жагын да топшылап койган екен. — Жалгыз ауыл болмайсындар. Неге жалгыз ауыл боласын? Tinri, сол Жидебай, Мусакулдагы, Келкайнар, Шуйпнсудагы Ыргызбай, Жуантаяк, Карабатырдан кем койса, он ауыл сендерге ере кешедь бэр!не де селем айтам !—дедi. Жуантаяк, Карабатыр дегендер1 Кунанбай ауылдарын жагалап журетш, кысы-жазы 6ipre кешетш момын кершшер 162

ед1. Абай оны да макул керд1. Осымен Жидебайга кайтып КСТТ1. Тогжанды тагы керу у м т Абайдыц Кдрашокыдан алып кайткан зор олжасы сиякты. Жол бойында бар дуниет умытып, 6ip Тогжаннын елес:н кез алдына келт!р!п, нелер ыстык киялга бйТТЬ1 * «Эм!рдеп ец 6ipimiii жалгызым, барым» дегендей неше т^л1 еркелеткен нез:к сездер ез-езшен сан рет айтылып келед. Жас журеп согып кана коймайды, Ka3ipri Аймандай аттьщ асыгыс дусф1ндей ду6ip шьизды. Бул шакгагь! барлыкce3iMi кур танажас Т1рппл1к белг!С1 емес, кеуде тола лаупап жанган жалындаи. Карашокыдан Жидебайга шейн катты жортып ж урт ед1. Ью аулынын арасында дел осы кундей шапшац жеткен к у т жок. Калайша оп-онай келт калганын e3i де байкамады. Жидебайдагы ауьшда ки!3 уйге тепе шыгып алган екен. Биыл Карауыл суы мол бон тасып, Жидебай, Мусакул успцдеп кен корык кек жайкын калыц шалгын боп келе жатыр ед1. Кеп уил! аппакауыл кеш мезгш1нде 61ртурл1 бейщй, коналкага кещлдене шакырып тур. Ауыл айналасы калын кой. Козы жамырап, итгер урш, дантаза боп жатыр екен. . Абай ужен уйгеде, шешелер1мен амандасыпболган сон кепп- кон жайын айтгы. Жылдагы едет бойынша бул ен еуей бауырга карай, кектемд1к коныстарга барушы ей. Улжан солай кешерм13 деп, кыстауда калдыратын жуктер!н, коймаларьт саиламаган Жайлау биыл ерте кектей. Шынуьютагы ел бауырга кешпей, жайлауга асыгып отыр. Сондыкган бул ауыл да дурмектен кала ^ ^ ж а г ы н Улжан укгы. Б1ракбаласы ойлагандай тез кеше алмайтынын б!лд1р й . Уй 1Ш1н жещлейту, тендер бугызу жатакшынын ж азм к утн бейкам ету - баршасы да бул ауылды не кылса да бес-алты кун бегемекке керек. Абай ез ¡цннен: «Суй1нйк аулы сыртка кетш калады, жетк1збей узап кетед1-ау» деп тынышсызданып ед!. Шынында, сыйлас ауылмен немесе достас жандары бар ауылмен катар кешкен кандай кызык. Ертелнкеш б1рге кеш т, б1рге коньт отырса, кущцз-тун кер!се ж урудт сылтауы кеп жене жайлау карай тартканда бул елдщ удере кешем деп жаппалап конып отыратын едет! бар. Кещл косылар кун болса, жарык аилы тундерде ерке жардын оцаша жаппасына юру ертепдеи рака кой. Оз4кермесе де, Абайдын езге ересек жттгерден кеп ест!ген

ракат шагы осы болушы ед1. Bipan memeciHin байлауы жадагыдай шаруа жагына келгенде, бузылмайтын байлау болады. Ондайда Улжан Пунанбайдыц айтканын да орындамай, ез бил1пмен кетет!н. Кец1л каншалык киял кушып, аласурса да, Абай амалсыз кенд!. Кешю астъщалдында Абай Зере мен Улжанга Кемшат жайын айтгы. EcTireHiHin einôipiH калдырмай, катты айтгы. Жыласада, куйзелседе, шешелерщ аяймындеп Кемшат жайын буркеу MyMKiH емес. Зере Kypcimn, кущрен!п кеп, Кунанбайды жерлед1. Улжан унс1з, жым-жырт, киналып отырып-отырып Абайга: — Осы ест1ген1дшц б!рде-б1р1н Айгызга айтпай тура тур. Онсыз да кан журеп как жарылып жур гой. Бупн тацертец: «Туе керщм. Кемшат жер ошакка жыгылып калып, ycTÍ-баеы лаулап жанып барады екен^ дед1. Суй1нд:кт1ц катыны, аналык MempiMi бар Kici. Верхней де соньщ айтканы тек емес кой. Шыцгыска жетейк. Сонан соц ез^ц касыца 6ip ересек KiciHi ерт те, тура Шыракгыц аулына барып, Кемшаггы ез кез^цмен Kepin, бар жайын бмпп кел. Айгызга содан кешн айтьш, екецмен шындап сейлесешк,—дедь Байлау осы болды. Сол кештен он шакты кун еткен шамада Пунанбайдьщ улкен аулы Акбайтал асуынан асып барып, Шьщгыстьщ сыртындагы Ж1птек, Бекенш1 жалауы болган К,опаньщ аузына конды. Кунанбайдыд айтканындай, он шакты ауыл боп кеш!п ед1. Дел бупн осы коныека жеткенше бул ауылдар езге Шыцгыс 6eKTepÍHeH кешкен Бекеннн, Ж4птект! куып жете алмаган. Ец шабан кешкен ауьщдар болган-ды. Алгаш «улкен ауылдьщ ерул1п» деген табак-табак етгер, саба- саба кымыздар, кеп-кеп кыдырушы катындармен ¡лесе келш- кел1п калды. Пунанбайга журттьщ кендл: ер алуан болганмен, ежелп салт-машык бойынша, бул ещрдеп агайын Зере отырган уйд! жатсынган жок. BipaK сыбага мен ерул!к екелуш!лер кеп болса да, бул келгендердщ ¡ылнде Бежей, Байдалыдан немесе Cyrip, Суй1нд{ктен келген белп болмады. Кел1п жатканньщ барлыгы момын агайын. Араз-куразга ынтасы мен 6emni жок, жай шаруаньщ ауылдары ед1. Y й iiiii келуш1н!ц барлыгына ырза болды да, келмегендерд! санаган жок* Жалгыз Абай ганаез 1шшенер мшездщмен^нез^нше жорыды. 164

Шешелерте енеуп берген уеде бойынша, Абай Бежей аулына баруга асыккан. К,опага конган кунн1Н ертеашде касына Габитханды epiin, солай журш кетп. Бежей аулы К р п а н ь щ аузынан алые емес. Батые жакгагы кек кырканыц астында Саркел деген тущы келди басында. Туе шагында eKi жас жМт сонда келд!. Саркел жагасында жагалаи отырган ауыл кеп екен. Бежейшкш сурастырганда, бие каитарып журген асау тайлы бала тап орта тустагы он шакгы уйл; ауьшды керсетп. Бул бай ауыл емес, б!рен-саран рана бозгылт у т бар. КепшМп коныр уйл1орташа ауыл тер!зщ. Ш ы н ы н д а , Бмюи баи болган емес. Орташа, денгелек кана деулет! бар ед. Абаилар Бежей уйнщ сыртына кеп, атган Tycin жатгы. К,аз!рп уакытга бул ауылда б!рде-б1р бегде Kici болмау керек. Кермедеде, беддеуде де ертгеул! ат жок- Жиын болса, келд1Наргы шепндеп ак ауьища болу керек. Саркел айналасындагы топь!ры кеп ауыл сол тернии. Жас ж)пттер Бежейд1Цез!н де уйде жок болар деп топшыласып ей. Сол ойлары шын болды. Бежей анау ак ауылдагы жиында. Сонда тустен!П отыр екен. Атгарын байлап, енд! уйге карай журе бергенде, Абаи осы уйди ¡ийнде елйз унмен жалынып жылаган кшжене баланьщ ушн ecirri. Ауру баланыц жылаганы. Абай журеп жаман б ел п т сезгендей су eTin, катть!аяныш- пен шаншып кетп. Ун - дел Кемшатгын YHÍ сиякгы. Абаилар уйд! айналып eciKKe такай берд!. BipaK дел осы кезде жацагы баланын жылауына ызаланган урыскакдауыс есплд1. Бар сез! баска ургандай ап-анык шыгып жаткан Бежейдщ беибнпеатн ^ ^- Ырылдатпа! Ырылдатпашы, анау Ke3in ойылгыр жеттмектИ- деп, зеюп тастап, долы бейбше еенже карады. К т з eciK ашьшып, ею бала Ж1пт Kipin келген екен. Абаилар терге шыкгы. Улкен уйщн imi сыртынпай жупыны емес, жасаулы, юлемш, алашалы екен. BipaKсалакуййн белпс! - сыпырылмаган, терде олак жиналган керпе-жастыкган кершш тур. Уй iujime, тесек алдында уршык nipin улкен, кара сур кать отыр. Танауы кусырылып, ерю катгы жыбырлаган кара кдтын аса 6ip урыскак, катал жан сиякты. Б т к TeceKTiH бас жагында жер тесек бар ек ен . Соньщ успнде Бежейд1Нек4бойжеткен кызы кесте -ппп отыр. ^ ш а жеткен кыздардыц nimiHAepi - суду да, сыпаиы Д^^мес. Туксиген, eyñKÍMCi3 жене шешелерждеи ашушан, каткыл адамдар сиякгы. 165

Осы тесектердщ бас жагынан Абайлар отырып, уй 1Ш1мен акырьш гана амандасты. Мажырасып кэрсы алган уй iüiiде болган жок. Жылаган Кемшат екен. Ол цонактардыц оц жагында, 6ip жаман жыртык жаялыцтыц успнде бук Tycin жылап жатыр. Басында жастыцта жок. Тек 6ip жаман жыртык шапанньщ жец1н жастаныпты. Кемшат жаца келген к1С1лерд1 танымады. EipaK уй ¡ш!Н!ц кдттылыгын осы жаца келген жандарга шаккдндай боп кемсендеп, иеп д1р1лдеп, 6ip турл! елс!з унмен тагы жылады. Бурын топ-толык, Кызыл шырайлы, каракат кезд1 Кемшат, na3ip сатцак ургандай арыктап, куп-ку шелмектей боп калыпты. К,ол-аягы шидей. Бет1нде газап пен сор келецкес4бар сияцты. KipniKTepi узарган. Ею урты кед:мп цайгы шеккен, аштьщ кер- ген улкен адамдардьщ бет^ндей боп, тозыгы жет!п, жиырылып тур. Улкей1п, алацандай боп кеткен цап-цара кездер1нен кесек- кесек жастар тамшылайды. Купмс13, цор болган бала шын бишаралык калпында жатыр. Осы жайды Kepin, болжай сала, Абай мен Fабитхан екеу! катарынан Кемшатца созылды. Бала танымай, Tepic бурылып, тартына берд1. Fабитхан мынау керген куйше шыдай алмай: —Ей, мазлума! Нилер газап кергенсщ сен БейгунаЪмазлума!— деп жылап Ж1берщ. Абай ыза менен азаптан, жанашыр мен кайгыдан крлтырап кеткеццей. Y йдеп эйелдермыналардыцкезшше сыр бермеймшдеген боп, анау-мынау жай айтып жатты. —Озге бала сап-сау !Жалгыз осы бала бацырга 6ip жаман im ауру тиш, толас таппай койганы!—деп, бейбше жайма-шуактаган болды. — 1шщ ауырса, аузыц тый дейд{! Бала неме бше ме! Оз1 де юшкентай тузеле берсе болды, кешке шей^н бар тамацты малшьшацды! —Суйтш отырып кайтып жазьшсын!.. Содан... езшен... гой!- деп, eKi цыз топас турдеп 6ip кексел1к айтып жатыр. Абай бул ^ ¡ ц imiMeHтчлдескен жок. Жанашыр Meñip жок, суьщ жандар келген жерден-ац Абай кецМне турпщей тиген. Бежейд1ц цатыны шай койгызбац сияк,ты боп цам 1стей бастаганда, Абай: 166

—Ьипейьнз, журеынз!—дед!. Кэмшаттыц мынадай туткында, аямас газапта жатк бишаралыгын xepin отырганда, тамагынан ас отер орын Жупт Kici елгенде «бауырым, бауырым» деп жылаиды. Олген сон «бауыр» деп таныганы не кажет? Абай еши б1раз отырса, Кэмшатты кушакгап, бауырына кысып жатып, «Сорлы бауь!рым, жазыксыз бауырым!» деп, зар шегер болса да, мынадай ! душпандыкпен кдтып калган кеп кеншй ж ан д ар м ад^шда оны icwce, адасканы. Bip есептен жанагы ею кыздыц сежне катгыыза бм ьш , иамыспшыщ талкаи кип, ,рсып-!рсып кетер 6ÍP ойлап, алкымына ашу тыгылып келген куи1соледь BipaK о жней Кемшатушж пайда емес. Кайта о н ьщ ^ а б ы н а^ ы р а тусей. Амал курып отыр. К^тгы сенделу успнде беи&ше ^рген кымызды да 1шпей- Tinri, урттамастан жерге кои ды ^ ш ге кектеней! К4мд! юнелап урсады? Жалгыз осылар ма.Булар емес! Абай осыны ойлап, тез коштасты да, Бежей ушнен ишга женелд!. Ерекше 6ip ыза мен шер ене бойын кернеп алды. Кеш бата ез ауылдарына кдйта жеткен уакцтга Абай кенщнен осы куи 6ip сет арылган жок, 6ip мыскал кем1ген де жок еш. Улкен уй мен конак УЙД1Н арасына тартылган кермеде Кунанбайдын ер-токымы ерттелген узын торы ат тур екен. Касында 6ip-aK бетен ат бар. Экес4 бул аулына жаца келген ^ ^ О к щ а у кел^ш жаксы бодды. Абай Кемшат арызынтугел ж ^ з б е к к е нык бею тп, уйге юрД1. ironía Ойлагандай, Кунанбай бупн оцаша келитп. Касында жорг^ Жумабай гана бар екен. . ЖМтгер уйге юрген кезде, осы уйге Айгыз да келд!. на журеп 6ip жаманатгы сезгендей буны асыкгырып, осыла ж ете^ п келген. Кунйз Абайдыц Бежей аулына кеткетн Аигыз бшепн. Ол vñre KipiciMeH кеп бегелмей, Абайга карап: - не 6!лдщ, Абайжаи? Б М н бе, алп с р к туин бейбак бауырынныц KyñiH?- дей. Жалын атып турган Зере мен Улжан да Абайга осьтдай сураулар берюкен жузбен ^^^А^йТкес^е кез салып ей, ундемей, туйш т, Айгызга аса ^ Эй ^ г е н S аке жуйнен каймыга алмады. - Kepin, б1Л1п келйк. Кемшат ауру. Эл устшде. Б1зщ -тнымады. Бауыры суып, аямас кас кергендеи ба^ьщх^нды^. айтайын?- деп токгап калды. Экесшщ алдында ю а зарын да, ез уайымын да еш уакытга буйт!п айтып кермеген-Д!.

К унанбай оцыс бурылып, Абайга суык парады да, ундемед1. Эйелд1н. 6epi унс)3 жылап, ah урып, KypciHin отыр. TyciHe ашу, кезше жас толган Айгыз д1р[ддеген унменен: —Кдрашыгым, балапаным-ай, сормандай жет)мепм-ай! Не каруыска ушырап туып ец!- дей 6epin ед!, Цунанбай сод колын шугыл KOTepin кап, «догар!» дегендей ишарат кылды. К,аргыс шарпуынан бет)н коргаган сиякты козгалыс. Муныц eMipiHeH жасцанып ескен Айгыз саябырлап калды. Eipan сыбырлап сейлеп, туншыга жылады. Кунанбай ацырып: — Цыскарт енд1, басыца KepiHrip, не KepiHAi, басьщмен Kendp!—дед1. Айгыз жауап кайырган жок. BipaK Абайдын кдсында отырган Улжан жаулыгыньщ ушымен кез)н cypTin: —Ортенсец де, ундемей ертен деген! ме? Кемшатты ойласа, бупн емес, кептен кун)ренед) бул жандар. Юмге айтады? К,айда айтады?- дедi. К,унанбай оган да барын айткызбай тежеп: — Же, 6ipÍH бастап, 6ipin костамай! Басалкы, басу айтады десе, о нес!?— дед!. Улжанга Айгыздай зеюрген жок, юнэлай сейлед1. Уй ¡цлнщ наразы ун!н осылай баспак. BipaK онысына Зере болган жок. — К,оркытпа кел1ндер:мд{!.. О нес)?—деп, катты зекш кап, mrepi жылжып кеп, ек! колымен жер Tipen отырып, баласыньщ жузше аса суык карады. Абай ез ожес!Н]ц мундай кайратты ашуын бурын кермеген сиякты. Зере Кунанбайга елi де кадала карал, TyñLnin отыр. К,унанбай шешесшщ ажарын сезд! де, жуаси l ycii. Ke3i де шеше кез1нен тайкып кетп. —Айында, аптасында 6ip керед). Арыз, муцын саган айтпай KiMre айтады? К,атты болсац касьща бол! Досына, катын-балаца катты боп, кайда барасьщ 03in ? «Жер Tenipici сенс1н» деп КОшеметш!н айтсын! Бул жерде, бул мекенде сен мойнындагы карызы мол экес!ц, бщдщ бе? Айтам гой, «жер TemipiciMÍH»десен де, аягыц аспаннан салбырап тускен жок. Сен де пенденщ улысыц, анадан тугансьщ. Менм1н ceHi тапкан. Мынау аналар аналык зарын айтады. Кэмшаттурасында куйзелттп, кущренпп отырсындар сендер б13Д1. Тап ецд1, емш тап акырганша! К,уткар анау каршадай жеттмепмд!!—деп, катты буйрык erin токгады. Уй inii YHCÍ3 ед. Кунанбай тез жауап айта алмай, буылып калды. Талайдан еспмеген ун!н ecirri; анасыньщ yHi —ардыц у т боп, катты кадалып тур. 168

— Кайтейн?.. Мен кайтетн?.. Кеше ис1 Аргыннын иri жаксысы буйырды!- деп, шешесте арыз шагып 6ip токгады. Абайдын аса Tepic керген1 сол буйрыктын e3i. - Ракым, мей4рбандык жок, не деген жаны ашымас, кдть!бас байлау - сол байлаудын e3i? Тату етер байлау да емес. Кеншге кату бтрет1н байлау гой жене Кемшаттан зорлыкден айырган Ж!птект1 мундагы ана, бауыр кдйпп жакын кере аладь:. Мал алмай, мазасыз, масыл жас баланы алганга олар каичп ырза болады? Олардын ракымсыз, надан, топастарына салсацыз, Кемшатгын барлыгынан да бес байталды артык керсе каитеиз? Ендеше, ортам ыздагы ен элс!3, ец пушайман 6ip гарыпты каида тастап отырмыз? Ит жем4ге тастап отыргамыз жок па?.. Экес1не Абай c e 3i утыкты KopiHAi. 0 3 i , T irni, ойга келмеген соны сез. BipaK бул баласы б!рбеткей кет!п отыр. Казак жолы, ел салты емес, езге 6 ip сурлеуге Tycin кетт!. - Эй, шалагай балам-ай, кен^ н тузу болганмен, жолдантыс жайылып отырсынгой! .. ^ ^ Баганагыдай емес, енд! мынау уйд1НiuuiH куйзелткен жаиды 6ipre ойласкандай. Абайды «шалагай»деседе, акыл кенесше алган сиякты. Жене буган жылы жауап айтканы Улжан, Айгызга да жалына бастаганы тер1зд1. Анык соньщ белпс1. Тагы б1раз ундемей отырып барыги —Агайьм жолы булай ма? Араз едщ жамастырамдеп, кэлынуа кыз де бер!седь Кун ecerrri, катын есепт! берет. Б1з берсек, етбауыр бала кыл деп 6epinni3. Корлыкка бердж пе? Тек сын Бежей басында гой. Б!ле бшсе, мен!н балам онын баласы болмайтын нес! бар ед1? Жат деп, жау урпагы деп, душпанкерш К1рп1дей жиырылса, карыз онын мойнында емес пе. Т т ч , жазыкгы болсам, мен жазыкты шыгармын. Бес!ктен шыгарып, адам улы деп, соньщ бауырына берген балам жазыкгы ма ед!. Катын-калаш, ауыл-аймагына, тым курыса, соны угындыра алмаса, Бежейд!Н аяктагы суга агып елгенi гой!- дещ. Бул сез!нде Бежейю женер далел! бар едь Абаидыц ез1 де eMipiHAe алгаш рет Бежейден тущлгендей боп каиткан. «Ка- тыны антурган болса, ен болмаса, аяктап Бежеи зкенге салса Herri?» деп ойлаган. Бул ойын багана жолшыбаи Габитханга айткан-ды. _^ __ Улжан мен Жумабай жене Айгыз боп Бежеидщ кэтынын ктелады. Ол жактан жалгыз кеп жаткан суык, катал сездердщ б!рилайьш айтысып етп. Айгыз туп-тура аямай: «Душпандыкегпп журген Бежейд1Нкатыны» деп байлады. 169

Осыныц ертещнде К,унанбайдын селем1мен Бежей аулына Жумабай барып кайтты. Керш!лес цартан катынньщ 6ipiH Айгыз да Бежейд1ц бейб!шес!не Ж1берген. Оган: —Балама егейлж цып отыр. Ацылы болса, ары болса, буйтер ме ед1? Купмс1зд!кпен дертт[ кыпты,—деген юнэлар айтцызды. Жумабай Бежей аулынан тунерш цайтты. Ол келгенде Абай барльщ Бежей жауабына тугел цанды. Бежей цасында Байдалы, TycinTep бар ед!. К,атыны да Айгыз жагынан есггкендерш жетк!зген-д1. Уй 1Ш!мен, агайынымен кунк!лдесш адып, Бежей К,унанбайга ашулы жауап айтыпты. — К,унанбай жаккан отца менщ арым ертенд]. «Жарасы жазылды, сыныгы 6ÍTTÍ»дей ме екен? Не жаны жур деп ойлайды екен шыбын кеудемде? Элде, езгелер уйелмеймен ертенсе де, ез!мнен бурау сынбасын дей ме? К,унанбайдан не шыцты? Шашыраган 6ip урыгы ма? Сурау салмай, мазамды алмай тек журсш, куйщрмеин агайын!—дигп. Улкен ызаньщсызы жатыр. Тоны Ж1б1мегенараздыккдйтадан тагы 6ip рет «Мен арылган жокпын!» дегендей жота керсетп. К,унанбай дем1пп тыныс алып, кэп-кара боп кетп. БежейД!Н бул жауабынан Абай да цатты туH¡лген едь —Адамшылыкрацымкайла? Эзге емес, ацылсыз, надан катыны емес, Бежей e3i есте ме екен? Кез алдында соншалык жазыцсыз нэрестет узак ел!мге буйырып, сол упнн жене биттей де miMÍ- piKney недеген катгылык? Эншейнде мтезию, Meñip6aH кер)нет1н сырты екен гой. Эзше сын жетпей, журтты сынап жургенде суйтед) екен гой. Ендеше, жауыгып царсыласып, кшелап журген Кунанбайдан кай касиеимен артгы?—деп аса наразы боп кэлды. К,унанбай бул арада шешшген жоц. Жалгыз-ак Абайга карап: — MeHÍH балам адамзат баласы емес, ештескен каскырдыц куш тндей KepiHreH! гой. Керге 6ipre кететтн жаулыц десенш! мынаны. Аузына осы Tipi журген урпагымньщ цайсысы туссе де, шайнап тастагалы, кезге шуцып жок, еткел1 отырган тур гой мынау!Жалгь!3-ак, тэуекел! Тостым, кутим артын!—деп токырап кдлды. Осыдан кейн аз кун еткен сон, Бежей аулынан Айгыздар куткен жаман хабар окыс кедщ. Кэмшат елinri. Жене танертец елген баланы сол к у т туе aya цойып та 6mpimi. Керек десе, К,унанбай аулына, Айгыздай кез1 Tipi шешесше хабар да айтпапты. Айгыз бен Улжандар ееггкенде, бупн цойшыдан eciTin отыр. 170

Жалгыз Кунанбай емес, бастыгы Зере болып, Абай болып, Бежей мшезше шынымен аса катгы ренжщ1. Энеуп жауап 6ip кецш калдырган болса, мынау ici, Tinri, 6ip кырыс надандыкпен каталдык тер^зш. Бежей eai осыны сезген болу керек. Кемшат елген KYHi ол: «Айгызга хабар кылсак нете^?»- деп, уй !ипмен, Байдалымен акылдаскан ед1. EipaK осы аз куннщ 1Ш1Нде КунанбайдынЖ4пт^к жершен Бекенш1геконыс enepin отыртанын айтып, Байдалы ырык бермед1. К,опа мен Каршыгалы сиякты коныстарды Бекеншгге Ж4птектен алып бергеннен 6epi, K.a3ip мше, кун сайьт кеш1-кон да, жайылыс-epic, бие-бау да даулы болып, тату агайын топырайысып барады. .. Байдалы, Tycinrep кунде керш, кунде сезт: «Бекеншш! екпеле^п алмасак екен, колтыгь!мыздан шыгарьт алмасакекен» деп, дамылсыз куджтент отыратын болган. Сол мазасыздьжтыц e3i де Кунанбайга буларды emiKiipin отырган. Бул жайдьщ берш танып, сезген Бежей Кунанбайга катгы ашулы еш. Кемшат жайы осындай куйш журген кундергедел келген сои, Бeжeйдiн ракымсыз боп ж ургет рас. Абай кещл!нде, Бeжeйдi Кемшат ушш, жазыксыз жас нересте уинн айыптаган ук1мге акгау жок. Улкенмен ара^ык дел бундай адамшылык ар сыналатын жерге арашашы бола алмайды. ^^ Хабар-ошарсыз Кемшаттын койылып койганына Кунаноаи жаман катуландь!. Астыртын хабармен Кунанбайдын улкен аулына Ыргызбай, Топай, Жуантаяктардьщ кеп ip^ Kicmepi жиналып калган. Солардын тобына Кунанбай Бежей м ж езт шагып, кепке кжелатып отырып, тагы Kici ж1берш. Бул жолы Ж!птекке барган Жумабай емес, Ызгугты мен Жакып. Кунанбайдын жанкуйер жакындары. Бежейге кеп: .- — Бу не кылганын? Шабындыдан келген кун бе ед1. Кунанбайдын бел баласы, он кез! емес пе ед? Тым к у^ са, 1штен шыккан анасынахабар айтып, топыракбуйыртсанетп!Буне деген бшмеспк, не деген ешттк?- деп сейлед! Ызгугты. Бежей мен Байдалы, Tycin ôipirin отырьт жауап берд!: — Сыныкка сылтау таба алмай отырган Кунанбай гои. Каршадай кыз е д т деп сауын айтып, ас 6epymi ме ем? Тнтп, берсем де, басым ырыктан арылар ма ед]? Юнеласа, кун п л е ст енд1 менен. EipaK тек, ел1 жетсе алып керсж ! - деп, Бежей 6ip- актомырылды. 171

Жер ашуы кдйнар кез!не жеткен сиякты. Бул сездер биылгы жазды не кылса да улкен ыланнын, зор беленщ жазы етуге айналган сездер ед. Ызгутты мен Жацыпты женелтмнмен, Бежейлер ездер:не караган бар агайынды баталасуга шацырыпты. Сол кун! кешке К,унанбай да ез тараптарымен баталасып, жаулыкка 6eKÍHin жатканда, Байсал, Кдратай, Суй1нд1ктер боп, Бежей аулында, Саркел успнде серт байлау жасасты. Ел-елдщ жайлаудагы epiciHe жеткен кез! емес. Элi жаздыц басы. Шьщгыстан жана гана асып конысканы осы ед!. Енд1 ек1 жагыда тез-тез кеипп, Баканас, Байкошкар, Кдзбала, Ж этбек сиякты кец коныстарга, алые epicrepre Ж1*пжеип алмак. Enniri жаз кундер1, барлык жайлау кундер!, майдандаскан шептер мен жулыскан топтардын куш, тун: болатын сиякты Typi бар. Жалпы Тобыкты кауырт, асыга кеипп келед1. Жiгiт атаулы сойыл, шокпарын сайлап, жаз MiHeTiH аттарын ж т -ж т тан асырып, асыга жаратып жур. KjM3y ecin, кун санап epôin келед1. Кершшес ауьищарда кун сайын тыньшпъиы кеткен мазасыз айкай-дырду кебейп, Kepi-жас та, катын-калаш та «кеп калды!», «ти)п кетп», «алды-жулды!» деген суыкхабарларды кут1П, елендеп уйыктайтын болып ед1. 3epeHÍH аулы осы дегб!рмзд1к, мазасыздык успнде удере Kemin отырып, Баканаска жетп. К,онганы кеше гана ед. Манында он ауыл емес, каз!рде отыз-кырык ауыл оралып капты. Ертенд!- кеш калын жиын, карулы азамат Улжан, Айгыз уйлерш кунд13- т у т басып жататын болды. К,унанбай Баканаска жеткенше осы аулынан кеткен жок Топырдын бэр!н осында жиып, улыктык eMip-буйрыкгарын да осы арадан аткарады. Барлык атшабар, старшын, билер де де бупндер Баканас бойында. Бул атыраптагы отыз-кырык ауылтепе, ецщп 6ip езгеше жиынньщордасы сиякты боп алды. Сияз емес, сайлау емес, ас 6epin, ат шаптырган емес не кудалык береке де жок. Сьштаусыз болса да жиын айыкпайтын 6ip шокы боп алды. Абай экесшщ енщп сырын б!лмейд1. Улкен юс!лер кеп, эке касын коршаганнан 6epi жене Кэмшат ел!п, уй iuitH, аналар кенийн уайым басканнан 6epi Абай эке карекетшен, енд!п максутынан шеирек калган-ды. Баканаска бул ауылдар жеткен куннщ ертещнде кершшес Жен)бекке, Тезекпц Кдрашокысына, К,азбалага Ж 1птек, Бекенш!, Кепбак та жетсе керек едь BipaK элденеден олар келмепт!. Сурастырганда, кей!ндеп Актомар, К,аршыгалы, 172

Шакпактустарында наглыдеген хабар кедщ. Егескенде и т -пресе, талаеа кешетш едет болушы ед!. Бастапкы екпж сонддй-акед. Не бодды екен? Йемене есеппен бугып калды екен?.. Осьшы улкенд!- К1Ш1Н1Ц еркайсысы: «Бул налай? Нелжтен?* дес1п, сурасып жургенде, туе кез!нде Баканас бойына б1р езгеше хабар шугьш кеп КЭДДЫ. .. Ызгутгьшын аулына тумп, суеын 1Ш1Паттанган Бекеншжщ уш жолаушысы айтыпты: «Бес куннен бер1 Бежей наукас ед1. Сонгы кунде сол наукастын. бет! бузылган тер13Д1. Бежей eзi шоши ма? Болмаса, сангыкга корлынжондей ме? Эйтеу1р, кеше кешке бар жанкуйер агайынын шакырып, арыздасып жатыр дегенд1 ес1тпк» дегт. Бул журпншшерД1Н сез! ушкары сез емес, шын ед1. Баканастыц суык бетке ез1рлен!п журген ел1Н1Нбупн куш бойгы аузындагы сез1 осы болды. «Арыздасып жатыр дейд!!», Байсал, Байдалы, Тусштер жыласып арыздасыпты дейд!!, «Наукасынын бспнен агайын шошиды дейдИ», «Жазым боп кете мекдйтед1»десеш. Далада малшы атаулы б!р*б1р1некездессе, косак басында катындар кездессе, ат успнде азамат кездессе, ас успнде уй 1штер1 - абысын-ажын кунк!лдессе, тепе сейлейпн сез! осы болды. ^^ Осы куннщ ертещнде суык сыбыс анык боп, Бежей каитыс болды деген хабар да жетп. Эткен т у т ел жатар кезде жантесМм кыпты. Бул хабарды Жумабай ат успнде естп, Улжан уйше келгенде, ол уй танертенп шайын ¡шш отыр екен. Уйде Кунанбай, Зере, Улжан бар. Балалардан Абай, Оспан, Текежан отыр ед1. Бежейд1Нел!мш ес!ткенде уй ¡ш! тепе антарылып, селт етп. Б!рталай уакыт жым-жырт отырып, ун ката алмай калган улкендер мынау тосын хабарлы ещц-ещц ерюм ер турле сезше бастап ед1. . Кунанбай катты сурланып алып, турул1 турган еиктен алыстагы кек адырга кддальш отырып, ернш жыбырлаттыда, баяу гана бата кылды. ^ Зере жалын атып, зор куй:н1шпен курешш нойьш, кесек-кесек жас ыршытты. Абайдын ею екпес! аузына тыгылгандай боп, тынысы б т п , журег! катгы согып кетт!. . Баканастагы Ыргызбайдын бул ауылдары Бежейдщ ел!М1 туралы айрыкша хабаршы келер деп кутг!. Агайын арасынын ежелп айнымае заны бойынша, жаназага шакырар деп ед1. 173

Эншейщде кэншалыккиян-кесю араз боп журседе, «торкэлы той, топыракты ел1м»дегенге келгенде, араздык умытылатуратын. Эс<ресе, Бежейдей юс!н1ц ел!М1нде жыласпаган, койыспаган аийын болу мумюн емес. Кунанбайдд, Зере, Улжандаосы сескеге дейш хабаршы келмегетн тусше алмай, аса дагдарган ед{. Жаназага деп саба, сойыс, уй цамдап, ез жолымен барудьщ жайын да шолац-шолац сейлескен болатын. Б:рак кешке шей:н тосса да хабаршы келмещ. Сум№Шкершсе де, кенбестер[не шара жок. Бежейдщ ел1М1не Цунанбайды шакырмапты. Эдей! алалап тастапты. Бул не Бежейд!н елердеп есиепнен немесе артына ие боп отырган Байдалы, Байсал, Тус!птерд1н мшез4нен. Кдйсысы болса да осал сокды емес. Кеудеине араздыктын каны наткан агайын, енщ М1не, ел1мекеш атм!мен де оцатьш кеткендей! Аталас жакын Олжай ¡ш) былай турсын, *п1гп, цальщ Тобыкты ¡Ш1нде, алые аталардын арасындада дел мьшадай алалау, кеудеге турту болган емес. К,унанбай капы киналып, акыр аягы ызага кетп. Кешпес катал ызага кетп. & тге шара жок. Эс1ресе, ис! Тобыктыдан бер: ¡стелмеген цатыбас, жат сумдыкты шыгарып отырган Байдалы, Байсалдарга К1нес1 кеп. Бфак сонымен катар енщ бупнге шей!н келген eзipлiк, жаулыкка, жулысуга бетгеген Э31рл1к езгерепн, ¡ркшеттн болды. Оны Цунанбай аныцтуйщ. Сондыкгган Баканастагы ауьшдардыц басшы юешерще жене Улжан уй1не: —Жай, шаруаларынды багьш, тектыныштура берщдер!—дещ де, ез1 Жумабайды ерпп, Байцошкар суыныц басына кеп конган Кункенщ аулына кетг1. Майдан болгалы турган ауылдардьщ усинде енд! майдан болмайдыдеген сез. «Аласапыран болар, элек-алкын жазы болар» деген бул жаз, ещи, Т1ПТ1, баскаша болатын тер1зденщ. Крндай болар? Онысы аныц мэл:м емес. Б1рак калайда мынандай ел1м успнде ат М1Н!П, аспап асыньш жулкысу жок болатын шыгар. Жаназага, Бежейдщ жаназасына шакырылмаган Зере, Улжандар елердей куйш, езгеше шерл! боп калган ед1. Б1рак ¡стер шара жок. Юнес!3 ею мейрбан, жазыксыз ею жан Бежейге деген кез жастарын уйлершде отырып теки. Бежейге арналган курандарын, «тие берс1н!н» ез уйлер1нде, ез балаларына, Абай мен Габитхандарга окытты. Шелпектер1н тс1рт!п, дастар- кандарын жайгызып, б!р жет! бойында ез уйлер1нде аза кылып отырысты. 174

Бул кундерде Кдршыгалыдай кен, коныскд жайыла конган Шптек, Бекенш!, Ке-пбак атаулыныц сансыз кеп ауылдарыныц уст) кэлыц неп!р, кара нор ед1. Ол елкеге Бeжeйдi жоктап ертенД1-кеш, кунд!3-тун1 «бауырымдап» аныраган, андыздап ат пойып, агыльш кеп, тегинп тус!п, жыласып жаткдн эйел-еркек, жас-кэр!нщ ушы-киыры жок ^ Алыс-жакындагы Бежейд1н бастас, т)леулес агайындары белек-белек, улкен-улкен уйлер1 мен сойыстарын, сабаларын, кутуш! еркек, ейелдерш тугел алып келккен. Эл1мд1 кутудщ ерекше б4р кептен бер! болмаган салтанаты туьш Алые жайлауга, Цунанбай ауылдары жеткен ер1ске бул елкен!н ел! жете алмай калды. Бц болмаса, Бежейдщ жепс1не шейпннемесе, титл, кыркына шейш «жыласатын агаиьшды», ^бата окырды» осы кен коные - шалкарда тоспак болды. Бежей елген кунн!н ертетнде Байсал, Байдалы, Тусш, Суй1НД1к боп, ертемен байласкан байлау осы ед). Сол жацагы адамдарга бей!м ауьш-аймактар тепе, б!р-ак кун 1Ш1нде осы Царшыгалыга кеп, Бежейд1н ауылдарын айнала коршап, ортага алып коныекдн-ды. Бежей узак ауырган жок. Жиыны б!р-ак жума ауырды. Б1рак патты жыгылган бспнен бер1 карай алмады. Алгаш тесек тартып жатысымен-акденес)н жертартабергендейболдыда, бетж суыкка салды. Наукасьшьщ ушшш! кун1нде тыныштык, такдттаба алмай, тынысы б т п , жанталасып, ене бойы оттай куйш жатгы. Ол1мд1 кеп керген Байсал Бежейдщ тамырын устал, унс1з, ауыр куд^тщ уст!нде отыр ед1. Кдстарында Байдалы, Тусш, Суй1НД)ктер бар болатын. Аз ранадостарынан баска бетен жан жок- Бежейге осы сетге айтып калгысы келд! ме? Эйтеу1р, б1р орайда Байсал отырып: - Наукасы сокпа гой! Сокпаныц осындай каткыл келепж болушы ед1, со гой! Б1р тер шыкса, калын тер шыкса, айыгар сд]! Буып тургантер гой!—дегенде, Бежей кабагьм тушп, *пстен1п, бар кайратын жинап алгандай болды. Цаны кашкдн, саргылт, жудеу жузше кекшш тацбадай ашу келд!. Эр сезш бел1п, бipдe катты, б1рде сыбырмен айтып, кцлгынып, дем!пп отырып: - Сокпа! Сыртгын сокпасы ма? 1шп жеген жегшщсокпасы ма?Эйтеу1р... кедщгой толайым. К,унанбайдьщжер1кещр!.. Мен... менкешерм!н бул дуниеден!.. Кетерм!н! Бегет болмай кетерм!н!.. Б1рак... кундер1Н не болар?—дед1. 173

Мынау отырган терт досынын ¡Ш1нде сыр 6epin жьшаган жалгыз Суй1нд1к. Анау yuieyi ун каткан жок. Тастай туйлш сазарыстыда, жым-жырткалды. Бежейдн арыздасканы да, *плкатьш сейлегет де сол. Осыдан кей!Н 6ip жанга 6ip ауыз сез айткан жок. Арада тагы терт кун еткен соц кайтыс болган. Кунанбайга хабар берпзбеген Байдалы мен Байсал. Ел жатар кезде Бежейд!Н тынысы öin i де, тун ортасына дей1н естершей айрылгандай боп, барлык катын-калаш, бала-шагамен 6tpre жанагы улкендер де exipin, excin жыласып отырды. Байсал 6tp рет калын жиын жылап кеп, жагалай кер!скен кезде, турегеп турган калпынан тэл*пректеп, жыгылып та кетп. Суйенш турган таякта Ttpey болмады. Талып кеткен уакты ед. Осыны керген сон Байдалы Т уст пен Сутндкт! eprin, Байсалды жиыннан, жылаган шудан оцаша алып шыгып, окшау барып отырып. — Жылаганмен жаксы Бежей кайта ма? Т1р!лер болса, кущренген дуние, теплген жас аз ба? Энеки,- дед. Тун аспанын как жара шулап, боздап, зарлап жаткан кыз-катын, ер-азамат жакка кол нускады. Жалын атып, ah ур ь ш , KypciH in алып: - Ecri жи, Байсал!Бедш бекем бу,туге!- деп езгелергеде eMtp, буйрык сиякгы сез тастап.— Акыл косындар одан да! Хабаршы женелтей!к. Цамга Kipicemx!- дед1. Калган жай берше де мел^м ед1. Бул улкендер осы тунде кырык-елудей ж)пт-желенд жене 6ipep акылшы KepiHÎ кастарына алып, елжтщ артын кутет1н камга KipicTi. . Хабарды юмге 6epin, юмге бермеуд Байдалы ез1 атаган. Сол репе Кунанбай ауылдарьш катардан эдей шыгартьштасгаган-ды. Огыз-кырык юсщей шапкыншытун ортасы aya бергенде, кос- кос атпен e 3ip болды. Жарау ат айгырды MÎHin, калын Тобыктымен керийлес КерейД1Н, Матайдын, сонау, TinTi, К д р к а р а л ы жагындагы Шор мен Бошаннын басты-басты жерлершеде жат, суыкхабарлы алып, шашырай шауьш женелген- Д. Тун бойы уйыктамаган Байдальиар кун шыга бергенде, Бежейдщ оз уй!Н!Н жанына, осы елкедеп ец улкен уй - Суй!нд1кпц сепз канат аппак уйш экел1П икюзген. Уй нгичп болысымен, 1шше бетен жасау-жабдык юрпзбей, тек ес1ктен торге детн кшем гана жайгызды. Он жакка улкен суйек тесек Kipri3Ai. YcTiH кемкерумен кара юлеммен тепстеп болып, сол 176

тесекке Бежейдщ суйепн екеп салгызды. Жаназасын шыгарганша ел1к осында болмак. Бежейдщ ел1пн ез уйнен шыгарып, мынау уйге екеп кою каралы катындар мен Бежей кыздарыньщ зарлауын катты удеттп ед1. Байдалы суйектт орналастырып болысымен, сол ел1Кусттне тжкен ак уйдщ оц жак белдеуше ез колымен екеп каратжтт. Бул жумыс ел!кч!н артын кутуд1Н улкен б1р еертт ед1. Кара дегет - узын найзаньщ басына ттлген ту. Егер Бежей жай кара казак емес, тереден шыккан болса, сол терелердщ езд1-ез тукымынын туларын ттгер ед1. Актулы, кек тулы, алатулы деген терелерд{ц тукым-тукымы, Ж1к-Ж1п осындайда кер1нет!н. Ал карадан к)С! елее, тудыц тус1 елжтщ жасына кдрзй болады. Ол жендерге келгенде Байдалы еск1ге жуйр!к Сутнджпен гана акылдасты. Суй1нд{к жас юс! елее туы кызыл болатынын, кер1елее ак болатынын айтып кедш де, «Бежейдей орта жаеты юеннц каралы туы —б!р жагы ак, б1р жагы кызыл болу керек» дегецщ айткан. Жанагы Байдалы екеп тжкен ту - кара дегет осы ед1. Бежей елген кунжн ертещнде ттплген осы кара Бежейдщ ел!М! езге ел1мнен ерекше кутшетшш жариялады. Соныц шарты - Бежейге ас бершед, жыл бойы арть! кдтгы куплед! деген болатын. Кара тжкен Байдалы халык атынан Бежейдей арысына ас беремдеген ырымын жасады. Бул едетпц еюнпп 61р белпс1 тагы бар. Байдалы караны -ппп, барлык жиылып турган жанкуйер жакындармен бата кылган кезде, сол уйдщ ею жак босагасына ею ат жетектел!п келд1. Б1р1 —дога жал сем1з курен ат. Еюнш1с1 дом боп жарап калган, сартап болган сулу кара кек ат. Курен ат - Бежейдщ кыс мшетш аты. Кара кект! - осы жаз басынан байлап жур ед1. _ Бежейдей азаматтарыньщ ыетык кез!ндей болган ею сержаты келгенде барлык улкендерд1н ездер: де ещреп-ещреп Ж1бер!сп. б1рсулер таягына суйенш, б!рнеше кер^лер жер ттреп жылаеып. —Арысым-ай, арыстаным, бауырым-ай!—десш, кущренш ед1. Эзгеден бурын бойын жиып алган тагы Байдалы болды. Ол еуел1 он жак босагада турган курен атка кеп: - Жануар-ай, иен кетт, тул калдын гой, сен бейбак!- деп, жакындап келд! де курен аттьщ кеюлш шорт кестт. Содан куйрыгынан алып, уыстап турьт, дел ирсепнен жогары келггре, калын куйрыгын да борт-борт кесш алды. Кара кек атка да соны 1степ, тулдаган ею атты барлык осы ещрдщ езге жылкысынан белек туеке юрпз!п коя берд!. Кара :2- 78] 177

тйжен жерде ас беруд!н серт! айтылды. Мынау тулданган ею ат целей жылга шей1н м!ншмейд[. К,ол тимей сем)р!П барып, жыл аскан соц иесшщ асына сойылады. Байдалы ею атгьщ артынан карап турып: - К,ара кектщ жал-куйрыгы кара гой. Царалы ат осы бол- сын* Кешкенде ер!мнщкаралы ер-турманы осыган ерттелсш, тулдаган ки1мдер1 осы жануарга жабылсын!— дед{. Бул сез! байлау ед1. Осыдан соц Байдалы бастаган улкендер кастарына Кдршыгалыдагы барлык басты ру, бай ауылдарыньщ мал иелер!Н алып отырып, Бежейд1Ц жаназасына, пщиясына байлайтын мал- мул!кт1Цэцпмес1не К1р1ст4. «Эл1м - бардын малый шашар, жокгын артын ашар», Бежей бай болмасын, б1рак жок емес. Эс1ресе, агайын турганда, мынандай шеб1 бупн тукымы турганда, неге жок болады? Прще Т!леу1 б!р туыскан eлiciндe неге умытады? Бет топырагы жасырынбай турып кайт1п умытады? Осыны айтыспаса да, ойламаган агайын жок. Сондыцтан олар Бежейдщ ез уй^не салмак тус^рген жок. Керек десе б1р лакты да ез!нен шыгартпаска бек1СТ1. Ертец бата оцыры, конацасысы аз болмайды. Пара т^ккен уй, ес1- ресе, еткен-кеткеннщ бер!Н шакырып туратын уй болмац. Шаршаган мен шалдыккан болсын, аш-арык болсын, алыс- жакынныц бегде жургшыпс! болсын — баршасы да бул б1р жылдыц бойында, ылги гана Бежейд1ц уй1не тусет^н болады. Солардыц тие берс1Н1, тшек батасы Бежейге сауап. «Элген- дерд1Цартын куту, аруагын куту сол сауабын ойлауда» деп молда, кожа кеп есиеттеген сездерд! де Байдалылар еске алды. Сонымен Бежейд1Ц ез ушнщ шыгыны ел1 алда жатыр. Ол санаусыз кеп. Ендеше, мынадай кдуырт шыгасыны ол уйщц езше салмай, бел!п екету шарт. Жиылган арайын ынтымагы сарандыкка бой урмады. Бул елкеде талайдан болмаган бай тди я жене де осы Бежейд1К1 болатын болды. Бастыры Суй1НД1К, Байсалдар болып: «Азага салганым^, «косканым^, «аруагьта арнаганымх>деп шетгершен кос ат, шген, жамбы, тайтуяк, койтуяк сиякты буйымдар атасты. Сейпп, кедес аягында тдиясыныц ез1талай тогыз болып саналды. Бас тогызы туйе, еюнш! тогызы жылкы, аягы кой, ешк1 тогыздары жене Ш1к- кьмем сиякты тогыздар ед1. 178

Осы тацертенде, дел осы кецесте, мынау кара ттккен ак уйге будан былай мол жасау, каралы сещц жасау жиюдыц жайы да байланды. CyñiHAtK, Байсал, Байдалы бер-бер!Н1ц уйлер!нде, тец, сандыктарында жаткан каралы калы юлем, кымбат imiK, езгеше тон, тускимз сиякты асыл буйымдар Teric осы уйге екел!п жиылмак. Туске жакын ак уйд!ц imíHe æipuie жасау к ь т шмесе де, ертен ел!к шьгккан соц üieTÍHбоп барлык сеггпц жасауларын да екел!С)п койысты. Бул кезде Бежейд!н, ез уй!нщ 1Ш1Нде кара сур бейб^ше шаршысын шорт байлаган. Кара шашын таркатып, ек! иж!не жайьшсалган. Кан-селден айрыльш, сурланьшталган жуз1нде кек тамырлары б!Л!нед{. Ек1 бетшщ уштары жылап жырткан тырнактьщ табын сактап, жарадар боп тур. Бежейдщ ек: кызы да бастарындагы берюн тастап, кара сальшы шорт байласып алыпты. Булар екелер! ел!с:мен, кдйгылы, шерл1, 6 ip узак жоктаудыц сарынын тапкан екен. Бупн танертецнен 6epi жаназашыларга кер1скенде сол жоктауларын айтумен отыр. Барлык Шынгыс сыртындагы ушы-киры жок, ен елке, кец сала, мол жайлау, куйкалы адыр, калыцтаулардан журт агьщды Аныраган ел жер кайыскан кальщ топыр боп кеп, б!рнеше кун жыласып, аза салып болды да, акыры Бежейд{ц жаназасын шыгарды. Суйепн бул жайлауга коймай, Шыцгысты кайта асырып, кыстауынын устше апарып, Токпамбетке койды. Бежейдей журт жокгаган жанга топырак салмай калган жалгыз Кунанбай айналасы болды. 179

БЕЛ-БЕЛЕСТЕ i Кун туске жетпей-ак Бацанас бойы цайнап, шыжып кетг1. Аспанда тецгедей булт жок- Бул атырапта булт кер1нбегел! жене 6ip тамшы жауын жаумагалы талай кун болды. Шыцгыс сырты- нын езге жайлауы коныр салкын, жауынды келсе, дел осы Баканас суынан оцтусикке караган жак езгеше 6ip бук, ыстык болушы ед1. Суы молдыгына жене кек шалгынымен катар Кара­ ганды, кекпекп, ак от, кара отына карал коныс етещ. Эйтпесе, мы- наутер!скейдеп калыцкара бинспнартысыртьшан артыкжер жок. Абай уй ituiHeHкатгы пысынап тыска шыкканда, бул мандаты жан иссини 6epi де ыстыктан мез! боп куйзел!п жур екен. Улкен ак уйд1Н жанында жундес сары ала тебет Т1Л1Н салакгатып, аузын арандай ашып, катты солыктайды. Бойдак жылкыньщ 6epi жайылысты тастап, сонау б т к адырдын басына шыгып ап уйездеп тур. QpicTeHкдйткан коралы кой да су манына шубырып, бауырын сызга тесеп, 6yñipÍH согып жатыр. Жайылысты ойлар емес. Кумаса су касынан турар емес. Сиыр атаулы Баканас суынан бел1нген кара су, шалшык суларга Kipin, колбей-келбей жатып апты. Б1рен*саран окшау шыцкан тайынша, кунажын болса, сэйгелдщ кугынына ушырап, кутыргандай жосьш жур. Цуйрытын шаншып алып, кос танауы делдшп, ею кез! дел 6ip сойгалы жаткандай аларып, еж1рейш ап, жындантандайжуйткщц. Барлыкжурт тунл!ктер1н жауып, ¡ргенщ кеб1н белдеуге шейн шалкита кетерш, Typin тастапты. Абай кайда барарын бшмей, 6ip турл! мен-зен боп, eciHen, irni пысып турды да, езенге карай тартты. Мурныныц ушы Tepm in, басынан кун е*пп, Баканастыц ыстыгына наразы боп, асыгып келещ. Озен жагасына келсе Оспан, Смагул бастаган кеп юшшеу балалар салкын, медщр суда асыр салып, шулап, ойнап, мере-сэре боп жатыр екен. Абай булардын касынан окщауырак KeTin, жалгыз шомыла бастады. Осы жазда малтып уйренген. Баканастыц кен кара суын ерл!-берл1 ею жYзiп етп. Бойы катгы c e p rin , KeH.ijmeHÍn ап енд1 сунги бастады. Озге балалардыц шуында Абайдын жумысы жок-ты. EipaK анадайдан Абайдьщсунпгешне кызыгыптурган Оспан бар баланы 180

epTin келд!. 0 3 in-e3i жаланаш санына шапалактап, Абайга айкэйлап: —Суцп, суцп! Тагы суцп! Солай!—деп буйырып келе жатып, 6ip сэтге жолындагы Смагулдыц аркасына ceKipin MiHin алды. Смагул муны лактырып, Tycipin тастаймын деп булкынып ед1. —Не, жыгарсыц! Сен тупл кысырдыц асау тайы —актай да жыга алмаган Оспанды. Кднша мецк1сец де туспеймш!— деп, Смагулдыц мойнын кушактап кысып ап, ею аягымен тепендеп тебшшкояды. Смагул Оспанньщ зорлыгына epÍKCÍ3 кетп , ж упрт жортып, Абай касына кедщ де, сура Оспанмен 6ipre шолп ечп кулай кетп. Абай Оспанньщтентекппнен мез. болатын. Осыдан 6ipep жыд бурын бул iHiciMeH03¡де ойнап, асыр сап кететщ болса, биьшдар беймаза Kepin, шеттей 6eperiH. Tinm, ыза кьша берсе, зеюп урсып, куып ж1берспн. К,аз4рде де Оспандар шулап келгенде, Абай жактырмай, тайкып шыкты. К тн е бастады. Оспан Абайдьщ тунжырлыгын елеген жок. —Абайша сунгимш ,- деп, саяз жерге етпеттнен жата кэлады да, артын тонкитьш, мецюген тайдай, ею аярьщ шаншьпа бередь Абайасыкпайкшншбоп,енд!уйгекайтпаккаартъшабурьшып ед1. Жар жагасына Текежан кеп тур екен. Сулу кишген эдеьп бозбала Текежан ат ус-пнде, кольщдакаршытасы бар. Астыцоагы жирен жал кула денен1 катты терлеггп. KyMic жугенн!Ц ауыз- дырын т1степ, эрл!*берл! келбектеп, ет кызуын баса алмай тур. Тэкежаннын канжыгасында 6ip сары ала каз, ею уйрек бар екен. барлык бала соны кере сала: —Ей, ага!.. —Эй, аратай, маган! —Маган!.. Маган берни!—деп, судан ырши-ырши xyripicn. Тэкежан кус салып кайтканда, осындай алдынан шыгып жупрген балаларга кейде ан олжасын берепн. EipaK балаларды шетшен зар кактырып, жалындырып, кеп-кеп суратып барып кана берет1Н. Тез бермейтшш бшш, балалар да талмай сураушы ед1. Тэкежан Абайга карап макгана кулд1. Эз1шц Ж1г4т болып, каршыгага цус шщрепнш Абайга еркашан булдаушь! ед1. Оны ел! e3ÍHinuiepirÍHe де татымайтьщ бос, болбыр бала керетш. Оиткеш, Текежан осы жазда кайнына да барьт келд!. Озшщ ж!пт-желен жолдастары да бар. Цаз)рде тун сайын кыз андып, ауыл-ауылды шулатып та журед1. Абай ондайдыц 6ipiHe жараган жок. 181

Оспан мен Сматул Текежан касына катар жалынып, жупрш барып ед). Текежан ол екеуше улкен Kicime зш тастап, еуел4 боктап алды. Абайдан белек, 6ip улкенд<к белпс1 тагы осындайында. Ол аса бокгампаз. Цунанбайдыналдында мысыкгаи ундемей отырып, былай шыга бере, бала-шага, малшы-жалшыны сыкпыртып боктап журу оньщ дагдысы болтан. Оспан мен Смагулды жалындырып алды да, ек1 уйрект: канжыгасынан шешш 6epin жатып: —Жаман ененд! .. кос кара! Ертенщ-кеш суды ылайлаганша, тым курыса, булд!рген терсендерш1!- дед!. — Будщрген? — К,ай булд1рген? —Булд1рген кайда? —Ей, ататай, айтшы!- деп, Оспан мен Смагул тагы жалынды. Бала атаулынын жаз болады десе ерекше сагынатыны — будщрген. BipaKБаканастынез enipínaeол еспейщ Озге кэй жерде бар? nicri ме, жок па? Онысьшан да ел) хабар алыскдн жоц-ты. Будщрген дегенде Абай да елен етш, сурастыра бастады. Текежан жана ат устшде журю eciTimi. Баканаспен катар агатын Жэн1бек суы бар. Сонын анау кара адырынын ар жагында, Шынтыска караган бас жагында будщрген тунып тур деп eciiirm. Бупн-ерген ол арата Ж1птек, Бекенцп кеыпп келед. Ел келсе, мыналартереалмайкдлады. Ендешеасыгысбарып,тершкэйтукерек. Текежан осыны айтканда, жанагы кеп бала алагызып: —Жур, ендеше, барайык! —Барып Tepin кайтайыц! —Жур1ндер! — Ал ат устандар! —Ие, сет, будщрген, будщрген!—десш, бар бала ойнац салды. Будщргенге баруга Текежанньщ e3i де 03ip екен. Ол Абайта да: «Жур!»дещ. Абай ойланып, баяулап турды да, ацырында, тым курыса, атка Minin, ceprin келмек боп коса кенд!. Сонымен, 6ip шай кдйнатым арасында Абай, Текежан бастатан барлык усак бала тай-кунандарына MÍHin-MÍHin ап, желе шауып шыта кел!СТ!. Араларындаты улкендер1 Абай мен Текежан. Усак балалардын кепш1Л)п жеке-жеке тайга мййп, 6ipeH- сарандары ек!-екщен M iH recin алып, Абайларта шесе шыкканда журттын 6epiHÍH артында калтан Оспан болды. Ол биепдлерщц «Жуас тай MÍH»дегенме кенбестен, бупн тана уйреплген кысырдыц асау тайы —ак тайды тандатан. 182

An тай — сонгы уш-терт куннен 6epi Оспаннын cc¡nen кетпейттн кумары. Дередей улкен, ез1 жуп-жумыр актай - кысырдьщ тайы. EHeci — асау кек бие. Ак тай енесшщ асаулыгынан былтыр байланбаган. Биыл ардаемед!. Шу асаудыцез1.Соган жакындакез1 тускен Оспан жас биепн Масакбайга жабысьш жур!п, бупн танертен биенщ бас сауымынын, тусында бугалыктатып, шыцгыртып устатып алган. Масакбай — осы жылцыдагы асау атаулынын, албастысы. Оспаннын жалынганы epiKci3 кенд!рш, Масакбай тацертецнен 6epí сол тайды уйреткен-д!. Тайдын асаулык киянкылыгы сондай екен, ôipece шапшып мен,К1П, ôipece шынгыра тулап кет!п, Масацбайды да ею рет жыккан. Б1ракезге асаудан кермеген ызаны Kepin, ею жыгылып алган Масакбай, актайга катгы ызаланып алган. Кулакган басып, бугалыкден буындырып, ею езу1н шурайлап, тайды елердей жазалаган. Уст1не улкен жабу салып, оны баскурмен шандып- шандып, каргып MiHinалган. Баска-кезге тепелеп, шапкилатып, кан еорпа кып кеп, багана жел1 баеына байлап таетамак болтан. BipaK Масакбайдьщ енер1не кызыгып, æ i де кызып алган Оспан, тай элс!реп келген кезде, журттын «Токта!» деген1не болмаетан каргып MÍHin алган-ды. Ею езу1 кан боп жыртылып калган тай ал! де елердей киянкы екен. Оспан М1нген жерде тагы да кайтадан шапшып eeKipin, кеп киянкылык етг1. Оз1 жещл балага онай кенпй келмей, канша кырсыкжасасада, Оспанжьпылмайкожан. ОньщбаганаСмагулгамактанганыдасол. Kß3ip жел! басында калганда, Оспандыбегеген сол актай болатын. Тай ежелп асаулыкка салып, тагы менкцц. BipaK Оспан жыгылып, коркудын орнына, кушырланып сабай бepeдi де, езу тартып кулш кояды. Баланы жыга алмаган тай акыр аягы ала кашып, шаба женелген. Оспаннын тш егет сол. Ол e3i агызып келе жаткан тайды онан сайын борбайлап, баска-кезге тепеп. - Аруак! А р уак!- деп уран салып, жосытып отырып Абайларды куып жетг{. Ак тай Оспаннын ыркына ел4кенш болган жок екен. Агызган куйнде сьщар езулеп, мойньш бурьш, кырындай шауып кеп, бар денес1мен Текежаннын кула 6ecTiciH койып кетп. Журттын 6api де ыгысып, бегелендеп калды. Оспан тайын бурып, кептен сытыла бергенде, ак тай тура калып, мойнын1шше алып, шьщгырып жiбepiп жаман менкцц. 183

Абай Оспанды аяп «Мерт бола ма?»деп цорыкты. Жалгыз-ак, Оспаннын niujiume кез! тускенде цайран болды. Баланыц улкен кездер] от шашып, ерттей жанып алыпты. Асаумен алыскан арпалысты жаны суйгендей. Цоркыныштан битгей елее жоц. Кдйта «Тулайтуе»деп кызыккан сиякды. Тай будан кутылмак боп, нелер циясггыцжасаса, соныц 6epiHeде сол секундга Оспан колма- цол тесм жасайды. Бул кезде Оспаннын балалыц жындылыры, урдажыктыгы б!ржолата жогалгандай. Ол Абай кез1нде —алыс-жулыстыц 6ip балуаны сиякуанды. Журттыц 6 api амалсыз и4р!л1п тура калып, ак таймен Оспаннын арпалыс майданына карады. Текежан да тандайын кагып, Оспанды бокгай Tycin, cyñciH in тур. Тайдын менк!ген:нен сескен1п, Оспанга болыеайык деген ересек балалар болып ед1. Оспан асыгып айкайлап, шолац буйрыц eTin: —Тиме ! аулац!—дедi. Осы кезде ац тай мойнын imiHe алып, басынан асырмак боп ортцып мецкщ!. Оспан ею аягын тайдьщ кос крлть!гына тыгып ап, шалкалап жатып алды. Tycipe алмаган тай лезде eKi арткы аягын аспанга сермеп тепк!ленд!. Онда Оспан тагы да тацымын жазбастан енкей)п ап, тайдын мойнын кушактап жатып алды. Тагы 6ip сэтте ак тай окыс шапшып кап, таласкан иттей кос аякдап шаншылып ед). Оспан мынау цимылга, Tírrri, суйсМп кетп, бшем. Ею беи кып-кызьш боп, кайратты шаштары ушрейп, жалт crin Абайларга карап, сак-сак кулш Ж1берд!. Жагалай унс13турган журт та тепе суйсше кулд!.Тэкежан ез басы ем!р1нде мундай кимыл жасап керген емес ед!. Оспанньщ ерл!пне кайран кап: —Туу, сарамас. Мынау неткен коз жокбетбак ед!?—деп, кула 6ecrÍHÍ камшымен 6ip салды да, желш кетп. Барлык балалар коса козгалган. Актай да кайтадан кеншпп, шаба женедщ. Оспан тагы да камшылап борбайлап: — Аруак! Аруак! Масакбай!— деп, асаудыц албастысы Масакбай биешид аруактай сылйайтыньш керсетп. Баганадан бер! Оспаннын шын сыйынганы сол Масакбайдыц айла-тес)лдер1 болатын. Булд!рген Hici анкыган, кек майса шалгыны бар, жасыл беткейде балалар жем)С Tepin жаткалы кеп боп ед!. Кун еющцге 184

карай жакындап, адыр-адырдыцкелецкес! молайьш, сай-сайларда коцыр салкын самал сога бастаган. Аттарын тусап-тусап тастаган балалар булд1ргенн!Ц кы- зыгына ел) канган жок. Алгаш кеп тускен 6ip бетген жылжымаса да, сол алацныц езшщ жем!С!н де мойыта алган жок. Жегеннен аскэнды такия, тымак, дорба, калталарга да сыкап жатыр. Bip мезплде бар баланьщ кулагына ап-айкын боп дурщдеген калыц ун кедш. К,аулаган ерт, каптаган колдьщ шабысы сиякгы. Балалар елец-елец ericii. Араларындагы улкет Текежан мен Абай карасты. Абай бул дуб4рд)ц м етн уккандай, саспай рана Шьщгыс жакгагы 6ip белеске карап отыр екен. Сол белестщ ар жак децгешн жалбылап келе жаткдн калыц жылкыныц жоны KepimQ. Кен сайга карай Tycin келе жатыр. К.ылацы кеп, шубарткан жылкы жи!-жи! пысцыра Tycin, ж т басып келед1. Араларындатай, кулыццар юстейш. Озге жылкьщанозгынпап шыгып, ойнак салып шапкылаган кунан-денендер де Kepinni. Балалардыц тайлары бул дуб1рд1байкап, Teric алагыза бастаган екен. Тусауларымен каргып, сол жылкыга карай тарткысы келгендер бар. Тай-кунандар бастарын тепе кетерт, кос кулакгарын калыц жылкы келе жаткан жакка карай кайшыландыра шаншып ап, yñipceK унмен шуркь!рай KiciHeAi. Бала атаулы тепе аттарына жупрд!. Enci3 ещрде кершген калыц жылкы — кешкен елдщ жылкысы екен. Балалар аттарына MiHicin, бетгерж ауыл жакка бурганда, жацагы жылкы аскан белден асып, ойга таман Tycin келе жаткан калыц кеш Kepimij. Он бес туйею ттзген 6ip кеш езге нешрдщ алдын ала окшау шыкты. Соган TipKec он туйел!, тагы он бес туйел^ ceri3-TOfbi3 туйел1салкар-салкар кештер 6ipi артынан 6ipi шыгып, шубарыта, шубатылып келед1. Алгаш еткен жылкыныц артын ала кеп аттылар келеш екен. К,олдарына сойыл, шокпар, баулы курык устаган еркектер бар. Эред1кте томагалы 6ypKÍTrepiH балдагына кондырьш алган ыкшам ж)пттер де кершед^ Бул топ Абайлар жакындаганша киыс ете 6epAi. Соныц артынан келе жаткан ец алдыцгы улкен кеш Абаидыц да, барлык балалардыц да кездерш epiKci3 тартгы. ^ Бул кештщайналасынкоршаган аттыларкеп, барлыгыдаэйел- дер. Оншец сецщ кмнген кыз-кел!ншек пен егде тартк&нбейб!ше- лер. MÍHreH атгары ылги сем)3 жоргалар мен KenicTi бедеулер. 185

Эйелдердщ ер-турманы, токым, куйыскан, ем!дщр!к, жу- гендер1тепе жалпаккум1ске малынган. Жарык кунге шагьшысып, жарк-журк ет!сед1. Улкен кеш-пн алдында ес1к пен тердей жерде аттарын катар бастырып б!р топ кыз келед!. Тап оргаларында ертгеул! куйде бос жетектелген, кеюл! кузелген кара кек ат бар. Сол топтан энтек кейн улкен кешин алдын бастап келе жаткан суп-сур жудеу бейбше екен. Басына жука кара желек жамылыпты. Бул бастаган он бес туйел! кешин сэн1 езгеше кер1нд1. Бар туйен1н усине артылган жуктерд! жапкан еншен кара килем, цоныр алаша, кара ала текемет кер:нед1. Жуки туйелердщ ек! жагы сол улкен кара ала жамылшылармен баяу гана желп1не тус1п, езгеше б1р ауыр тыные алып келе жаткан тэр1зд1. Кешин тур!не танданып, унс13токтап калган балалар тобы мынадай салтанатты керМстщ алдын кесш ете алмады. Енд! амалсыз кеш еткенше карал туратын болды. Басында буларга кеш адамдарынан кез салган юс1 жок ед!. Б1рак алдыцгы кыздар тобы енд1 жакындап, кастарына кеп калган екен. Солар гана езшше, б1р турл) туйс1нгендей болды, бшем. Аралары азырак ауысып, аз гана бегел!си де, б1р кезде б:р топ цыздар ортасынан ею кызды шгер1рек белш шыгарды. Баганагы кек!Л1 кес1лген кара кек ат сол ек! кыздьщ орталыгында жетекте екен. Оспан анырып танданып, Абайдьщ касына кеп: - Булар юм? Бул кандай кеш ?- деп такат таба алмай, агасын камшымен турткшеп, мазасызданып тур едь Каз!р ек! кыз бeлiнiп алга шыкканда, олардын кер4н1С1ндеп елден ерекше б1р жайды байкап, Оспан катты кул1п ж)берд). - Ойбай, Абай, анац кара! Тымакгы кара!- Абай буган ашулы турмен жалт карап, катты турт!п кап: - Токга, кутырма!—дед1. Оспан Абайдан сескент кап, аузын басып, тайынын жалын кушактап, унс<з кул1п жатты. Буган ера кер!нген сурет—Абайдьщ езжщде ем1рде еналгаш керген кер1Н1С1. Бул кеш каралы кеш екен!н —Бежей кеш4екешн Абай мен Текежан багана-ак таныган болатын. Озге кештен белек болатыны мел1м. Б]рак ка3!р мьта ею кыз 1стеген ¡с сол белектщ ¡Ш1нде де б1р езгеше болды. Олары езге кыздан бел!нгенде байкэлды. Бастарьша еркекин бас ки!М!Н киши. Кара макпалмен тыстаган жука кара елпр[ тымакгары бар. Кыз кимейин бас к^^iмн^нартьш алдына келирш, 186

Tepic KHirni. Енд! гана анык KepiHni, орталарына жетекке алган тулдаган кара кек аттын. усттне Бежейд!Н ер-тоцымы ерттел1пт4. Ер YCTÍHCсол Бежейшн осы еткен кыста Кдркаралыга киш барган кызыл курен iuiin жабылыпты. Ердщкасьша камшысьшшашыып, соган да Tepic каратып Вежейщн кыскы тулк! тымагын кипзйгп. Ею кыз белше салысымен мына келденен каралтурган атты- ларды Kopin, шыркай созып, кдралы мундь! дауыс айта женелген. Кеш бойында ауыл ycTiHeH етсе немесе бегде журпншшер жанынан етсе, каралы кепглн кара жамылган осындай кыздары дауыс айтатын салты. Кыздар соны бастаган екен. Bip кул!п, жыны козып алган Оспан бундай жайдыц бэрш кайдан уксын. Эз1 ес би!гел), дел ез уйлершен ел:к шыкпаган. ел!мд! булайша кутуй кермеген бала, бул жерде уктырамдесе де уклас еш. Оран жанагы кез алдынан еткен керМспн 6epi epci кер1нд! де соган кулд4. Абайдан корыкканынан басын кетере алмады. BipaK тайынын шокгыгына жабысып жатып кезшщ циыгымен сыгалап карал кояды да, ею Himд1р!лдеп, imeK-cùieci катады. Алгашкы ею кыз киыс етш, дауыс бастасымен, кей!ндел келе жаткан бес кыз да атгарынын басын катарластырьш ап, баяу бастырып отырып, анау eKeyiHin даусына каралы дауыс косты. Абай буларга кез сала 6epin, окыстан елен erin, аласурыг кэлды. Кдмшысыньщбудщргесм саусагына шген куйде, он кольж шугыл кетерш кап: «Токтасан нетп?» дегендей, ertHÛnайткандаи BipaKун каш алмады. Журеп луп!лдел согып, ещ сурланып, елск колын шарасыз халде, кула бестшщ жалына сылк,тус!рд1. &rin бара жаткан бес цыздын тап ортасында, ж!бек жал ак жорга атка м!нген Тогжан екен. Кектемнен сон кергет осы. Судыраган кара ж!бек бикасаптан едем! жещл шалан киген. Басында жал-жана кара кемшат 6 ep iK . Мойнында эсемдеп, кен ораган кубылматусп торгьш шел1. Кулагында улкеналтынсырга- сы ыргалып келе жаткан Тогжан, мынау ат успнде, мынадаи топ цыздынтап ортасында, дел кеп жулдыз арасындагы Шолпандаи. Ат уел журю, шыркап айткан дауыс жене курбы кыздары - Бежей кыздарына жаны ашуы бар - баршасы Тогжаннын каз1рп жуз1н 6ip турл! магыналы нурга малгандай. Акмандай, аппак жумыр мойнына, колан Ж1бек шашына бет1нщ улб!реген Кызылы соншалык жарасып тур. Кара шалан сыртынан бел!н шымкай буган саргыш Ж1бек белбеуге он колын суйеп, мыкынын таянган. Манайга бурылып карамастан, шыркап жылап, жокгау айтып келед). Абай юрлж каклай кадальш, тыныстары датыйылып, Тогжан у тн тындаумен 1S7

тур. Топ етш кете бергенде, езге терт кыз уи!Н!Н 1Ш1нен Тог- жаннын езгеше ж)бек талды, белекше ун!н анык ес!Т1п ангаргандай болды. Шын Тогжан ун1 ме? Жок, баска кызд4к4ме? бшу киын болса да, Абайга мьшандай топтан жырылган белекше сулу ыргак Тогжан кемейнен гана шыгатындай. Сыртгап бара жаткан Тогжаннын арттан кер4нген мусш1 де езгеше екен. Атка отырысыныц ез!нде де б:р нез1к еркел1к пен соншалык биязылыК) мыктылык та бар сиякты. Жылтырап ер1лген жуан бурымдарыныц ушында улкен шолпы ыргала тус!п, шылдырап барады. Сонау сагынышты кектемде кещл ертеген, одан бер! де кез!н жумса ердайым кулагына шьщдыр- лай туйп, сылдыр етш: «Ес1нде бармын ба!» деп кетет]н осы шолпыныц осы уш. Озгеше кер)н!слезде булт сепл1п, сулу айды жарк етюзгендей болды. Абайды естен тандыра билед! де, езгеше б1р нур шугыласына бас цщргендей боп кетп. Б1рак бул сез1м б)р гана сет ед]. Осымен кабат, жас ж!пт кешл1не, тагы талай алай-тулей уйткып кеп, б1р езгеше журек куйынын сокгыргандай болды. Жылаган Тогжан, жылаган Бежей кыздары, барлык каралы кеш, иес)з, тул кет1п бара жаткан анау каралы кшм, тул ат — баршасы осы барлыккауымнын кайгысында Абайга езгеше терен тус!нд!рд!. Жаназага шакырмай, К,унанбай кылмысын кешпей, жылау зарынаараластырмай келе жаткан осыншалыкмол кауым. Ортасында Тогжандай гауЬары бар кауым Абайларга: «Былайтур! Керме! Саган руксат жок!» дегендей, суык, катал. Б)рак едл уюм айтып бара жаткан сиякгы. Абай журепне бул серпу езгеше ек!Н!ш, екс!к екелгендей. Жылаган гашыгы, жылаган жакын бауыр, кауым ел, ел1п кеткен кешеп Бежей —баршасы да Абайдын ез басын да жаза- лагандай. «Мен жазыкгы ма ед!м!» дегендей болса да, налытып турып юнелагандай. Бул, эс1ресе, ауыр толкцн. Абай унсгз мулпп, зарлы жоктауды бар жанымен тындап турып, езш-ез} де, бар дуниен) де умытып кеттпт!. Б:р сетте касындатурган б!реу турпп кап, «журейк» дегендей болды. Абай жана оянгандай, алан етш жалт карады. Текежан екен. Ол Абайдын тусш керд) де, тыжырынып кекете кул1п: — Эй, неменеге сорацды агызып турсын,— деп, тшт!, зеюгендей. Абай кабагын катты туйп, селт еттп, бепн сипады. Жыладым деп ойлаган жок-ты. Кезшен унс13ауыр, ыстыктамшылар агып кеткенш байкамаган екен. 188

Улкен кеш oTin KeiinTi. Арткы кештермен ею арасында узакгау алан, пайда болтан екен. Текежанмен 6ipre барлык топ цозгала берд!. Баганадан 6epi тайынын жалынкушып турган Оспан ыржактап кулуден ел1 басылмаган. Енш басын KOiepin ала сала, касындагы 6ip баланын тымагын жулып алып, -repic к т п Ж1берш, сакылдап кул1П, актайды Teôinin кеп калды. ^ К,алжак пен тентектткке eci-Aepri Kerin калган Оспан актаи- дын асау екетн умьггып кетсе керек. Жайбаракдт ерюн отырьш, тжымын да кыспасган тейнш калганда, актай ceKipin мещып кеп Kerri. О с п а н -пзпнщдекымтиалмайкальшед). Бай(дусызпатулаган тай -кнтек баланы оп-онэй ыткьпып, топ ere TycipAi. BipaKОспан жыгылса да, eciHeHжанылган жок. Тайынын шылбыр-*пзпн1нен айрылмай, жабысатурегедщ. Тук кермегендей ыржактап кулш, ею бел нарпай жаныптур. Ак тайгаес жигызбасгганкдйтакаргып ммш алды да, борбайлай кдмшылап, куйгыта женелд1. Озге балалар да шаба женел!ст1. Тэкежан мен Абаи жаи аяндап козгалды. Текежан imciHe жанагыныц усттне тагы да 6ip улкенмк керсетпек болды. - Баламысын, жок, катынбысьщ? Сен ненщ акысы деп ж ы лады н осы ?-дет. . ^^ Абай Тэкежанга енщызабодды. Юнелай сеидеп, карсыурысть1. - С е т и улкен боп, ес бшгенщ со ма? Бауыр емес пе е,щ? Бежекене езщ неге жыламайсын? _ - Е, жыласатын не калып eAi? Жаназасына да шакырмаи цойган жок па? Соны да укпаймысын? - Уккан eKeHciH, карык кыпсьщ! Шакырмаган пршер. Сс ymiH ел1 Вежей жазыкты ма? - Бежей екецмен араз болгандыкган шакыртпады. - Бесе, араздык... сол араздыкка юм юнел!? KÍM жаулыкгы кеп етп? Соныц 6epiHÍHак-карасын сен айырып, танып болган шыгарсьщ? - Болайын, болмайын, мен ек ем тн жагындамын ! - Бесе, одан да сонынды айтсаншы! «Yлкенмш, акылым бар, Kicire де акыл айтам» дейс!н! «BepiHtH артынан белмрж акылды болгандыкган еред1» дейс!Н гой. - Ой, сен не сандалып келесщ осы? Уйдеп алжыган ежещин акылынан баскд акыл жок деп алгансын гой езщ, титл. - А л сен болсан, сол езщ костаган екеден де тук угып, тук акыл алмайсьщ! .. - Е, м е т 6ip жайын ескен жабайы деп пе ен езщ. ЕненД1... ' 189

—Бар «еспм» дегенде тапцаныц осы боктыгыц гой! Малшы- жалшыны жазыксыз боцтап, мардамсыганнан басца тук улкенд!пнд1 керсемш! ! — Белем, тура тур, осыныцньщ 6epiH де екеме айтам! — Айтсац айта рой! Мен де сен1н жанагы «алжыган» деген œ 3imû эжеме айтайьш!—деп, Абай Текежанга кайсарлана карады. Текежан бул жерге келгенде ерепстен амалсыз тайкып кегп. Тепнде, улкен жанжалга тауань! жок, будырсыз болатын. Экеге шагым жетк1зу алые та циын. Айтканын макул кере коя ма, жок па? Онысы тагы еюталай. Ал мынау Абай суйенген «еже» деген —элдекайда катер жер. Тепнде, Зере кеп ашуланбайды. Ал б:рак оцта-текте катуланып туйшее, ani кунге аса зэрл!. Осы биылгы кектемн4н e3inae Текежан керш1 уйлердщ 6ip кексе катынын байцаусыз боктап алып, жаман бэлеге калган. Жазыксыз цатын цатты ренж1п, жылап отырып, Зере мен Улжанга барганда, Kepi еже ашу шацырып, куйп кеп, Текежанды алдьша дереу шакыртып алып тергеуге салган. Текежан эжес!Н]н аяздай суык ашуынан, катты туй{лген кез1нен корцып, oTipiK айтпак, танбак боп жалтарып керген. Акыры, TÎmi, ант imyre де барып кап ед1. Сол арада Улжан мен Зере езгеше ашуланып Kerin, Kepi еже колындагы ацтаякпен муны баска салып-салып кеткен болатын. Сол уакцга осы жанада ганаТекежан «Ж1пт болдым, кайныма барам» деп eзipлeнiп журген куннщ ез!нде болган. Осыныц 6epi жацагы eperic аягында Текежаннын eciHe тусп де, енд! осы бeлeнiн 6epÍH жуьш-шаймакд1ы болды. —Ой, кетин epi ененд1...—деп mipeHin турьт 6ip боктады да, пула 6ecTÍHÍ борбайлап шаба женелд{. Абай будан кутылганына ырза боп, кей1н калды. Акырын аяндап келе жатыр. Жацагы ce3ÍMaep¡H, жацагы Текежанмен дау успндеп ойларын кайта eciHe келт1р)п, соган терендед1. Дау успнде, ойда жоктан *пл1не оралса да, «BepiHin артынан белт1р!к ацылды болгандыктан epMenai» деген сез муныц ез1не Ka3ip 6ip езгеше мен! бар, ep icii ойдай K epim i. Жынысыныц шиырымен шубыру, жымын басу ю м тц цолынан кeлмeйдi? Жырткыш хайуан екеш, о да бшедь Бола алсац —ол болма, адам бол! Жалгыз келе жаткан Абайды emtiri багындырган ойы осы. Дел осы бетте бупн Абай ез туцымыныц 6ip жанымен дауга тусп. Осынысы e3ÍHe 6ip ажарлы, баскаша бетпц басы Tepi3Ai боп сезицц. Сондайлык салцын сыншы ойлар арасына осы жолда 190

кайта-кайта Тогжан келбет! келед). Сет сайын оралып, гул ж1бектей буралып кеп, муны жаксы болуга ундейд!. MÍHCÍ3 таза махаббатца шакыргандай, жанашыр ракымга шакыргандай болады. Бар дуние, бар адамзатгы коса суйпз!п, коса кымбат санататын аса 6ip кад!рл! иг1л!кке ымдап жетектегендей. Бул киялга мулпгенде Абай Баканаска калай жеткенш байкдмай да кадды. . Бежей ауылдары Жен1бекке Kemin келгенж Абаидан ecTiciMeH, сол кун! тунде Зере мен Улжан Байкошкардагы Кунанбайга Kici шаптырды. —Дел касымыра келш конып отыр. Енщ аялдасак агайыннын бепн кай-rin керем!3? Бата окырын калай жасасын дейд1? Жэне Байкошкар, Баканастагы ею ауыл косыла бара ма? Соны тез шеш1п, женайтсын!—депт1. К,унанбайдыц езшщ куткен1де осы кез сиякгы екен. Ол дел осы туннщ ез!нде касына Кункен! алып, тагы он шакты кдрт- кария, ж тт-ж елец алып Баканаскд кедщ. Сонымен Баканастагы барлык жиырма шакгы ауыл ерте камданып саба жиьш^ сойыс Э31рледь Эр ауылдын апаратын шамасына лайык —кой, козы сойыстары сол танертенде сойылып, асылып та калган. Кунанбайдын улкен yñi уш саба, 6ip ту бие, 6ip тай сойыс апарады жэне азауа салганым деп Зере мен Улжан туйе апаратын Осындай камнын 6epi биетн бас сауымына шйш тугел бпть Кдлын топ - бата окыршы, шацкай туе кез)цде сансыз кеп сал! aTibt боп кунбатыотгы Ж етбекке карай тарггы. Барлыкжиьш - елу каралы еркек, отыз-кырыктай катын. Араларында Абай, Текежан сиякгы жасгар, Оспан сиякгы балаларданда 6ipтоп бар. Журттын 6epi ат успнде. Тек Зере мен Улжан жэне сол екеушщ касынамшген Сары аландеген ейел мен ею жас келшшек кдна арбада. К,унанбай бул арбаны езге журттан ерте камдатып бурын жург!3!п Ж1берген. Сол арба жарым жолга барды-ау деген кезде ездер! атганган- ды. Баканас езен! мен Ж эн4бек езенШ н ею арасы тай шаптырымдай-акжер. Цунанбай касындагы кеп кошеметш!нщ ишнде Ыррызоаи- дан - Майбасар, Жакып, Ызрутгы сиякгы туыскандары. Жене К,унанбай жагында журген елденеше рулардын аксакал, карасакалыбар. . Ат успндеп ейелдер белек топ боп кейндрек келе жатыр. Олардыц ортасында Кунанбайдын улкен ейел1 Куцке, сонан сон 191

Айгыз жене Калика сиякты абысын-ажьш. Кэрщен—Тацшолпан сиякты шешелер де бар едь Аттылардыц калыц тобы осындай лек-лек боп, Кунанбай шогырын алдына салып келе жаткан. Bip сетге осы журт ею коныстыц арасындагы cap жазыкты айгай-шуга батырып, оц жакгагы би!к кара адырды бектерлеп Жэшбекке карай ат койды. Бул елд1Цежелп ырымы бойынша, атмге бата оки барудыц ен улкен шарты осылай алыстан айкайлап: «Ойбай, бауырым!» деп, жылай шабу болатын. Сол шабысты ен эуел1 улкендер бастамак керек. Баганадан цалын топтар Кунанбай шогырына карап келе жатыр ещ. K,a3ip сол Кунанбайлар ездер! де ун салып, аттарын борбайлап, ецкейе шауып женел)п берд). Арттагы еркек, эйел, бала-шага топтары да сол сетте дурк женел!ст!. Абай орта 6ip топтын iminne келе жаткан. Крсында Кункеден туган атасы Кудайберд!, атшабар Жумагул, жорга Жумабай жене Тэкежан, Оспан сиякты ara-iHuiepi болатын. —Ойбай бауыре-е-ем! —Агаекем! — Аскар бел4м! — Кут, берекем!- деп, Абай касындагы кекселеу Kicuiep шыркап жылап, ун салып келед!. Атшабар Жумагул мен Тэкежан болса, аттарыньщ ею жагына кезек цисайып, кулап кетепн Kici тэр!здешп, ауытцып жосьпады. Сырт ажарлары шынымен еплген, eciHeH танып, бауыры сзшген юсшер тэр1зд!. Абай жай гана, тура шауып келе жатып, ана екеу1Н1ц соншалык сырт кубылысына сенген жок. Тартымды, 6 ip калыпты шапкан, 6 ipaK шынымен «ой бауырымдап» шапкан Абай касындагы К,удайберд1 сиякты. Абай, тепнде, аз айласып журсе де, осы агасыньщ м<незшунатушы ед). Каз!рде е з т соньщ шамасьщда устап, «сол 4стегенд1 ¡стесе, макул болародеп 6iдц1.Дурюрей агылып, шулап шапкан топ Жэшбектщ кек маиса кен саласында жыпырлай конып отырган сансыз кеп ауылдардьщ устшен шыга келд1. ЗерелерД1Нарбасы да дел осы кезде калыц ауылдардьщ тап ортасындагы улкен ак кумбез уйл1—Вежей аулына жеткен екен. Жапыр-жупыр Kepicin жаткан сиякты. Ак уйдщ ез! езге уйлерден окщауырак, белдеущце караТ1гул1тур. Царалы ауылды мьша кейн шыккан аттылардыц тануы оцай болган. Кеп ауылдыц сыртындагы cap жотага шыгып, барар бетп тез ацгарып алган шапкыншылар, енд! ыра темен жосылды. Кою 192

шубар селдей боп шулап, ацырап акты. Абай орта туста келе жатып, ак уйд1ц сыртында оцшауырак жерде, узын-узын ак таякггарга тестер) мен кос колдарын Tipen, бугЫп турган отыз шамалы еркекп керд!. Бата окыршыларды тосып, жылап турган жанкуйер жакындар. Шауып кеп тусе бере таныды. Тап ортада Байдалы, Байсал, Кдраша, Tycin бар екен. Шетгеу туста Балагаз, Базаралы сиякты жас ж тттер де ак таякгарга таянып, erínin тур. Шауып келген улкецдердщ атгарын анадайдан жупре-жупре шыгып, устап-устап алып, иелер!н колтыктап Tycipin, еркектерге кер1спргел! жетектеп екеттп жаткан кеп-кеп ыкшам Ж1йттер бар. Барлык бата окыршыга сондай 6ip-6ip кутуш! тап келгендей, молжеткендейболдь!. -- Жылаган Байдалы, Байсалдарды кергенде, Абаидын саи- суйеп босап кетп. Аттан тусе бере, шын аяныш жас тегш, еюреп Ж1берд1. .. Тыстагы еркектермен 6ip-6ip кушактасып, кер!сш оолган улкендерд! сол арада колма-кол ак уйге карай айкайлатып, жылатып экет!П жатыр. Жылаудыц улкен! сол уймн ¡Ш)нде, катындар ортасында. Кеп еркект!н арасына Абай да Шрд1. Улкен кумбез ак уйд1Н inii, он жак босагадан дел терД!Ц ортасына дей!Н катар T¡3Úiin, мыкындарын кос колдарымен таянып, анырап жылап отырган катындарга толы екен. Тап орта туста басына кара желек жамылган Бежейдщ бейб!шес1 анырап отыр. Кезшен шын жас, зар жасы 6ipciH-6ipcÍH агып жатыр. Одан жогары, терт-бес кыз дауыс айтыпотыр. Уйщц ¡mi бул кезде тутас анырап зарлаган мол жылау ед1. Отырган ейелдерщналдьша жылап келген еркектер *пзебупп отыракетт, кушактасып кер1С1пжылайды. Абай К,удайберд)Н1Нартында. Баганадан 6epi соныц 131мен кезек алып келе жаткан. . Жагалай отырган бар катынды адактау тым узак болар ед1. Жене босагадан терге шейш бос отырган 6ip катьш жок. Соны ануарган К,удайберд1 тура Бежейдщ ез бейб!шесже карай жылап барды. Сол Kici алдьщгы кер1сушщен босаган сон, кушактап анырап: —Агаекем, бауырым!—деп бас салды. Абай да сол жерден бастап K e p ic in , жогары отырган кыздар жакка карай ауысты. Уй imi осындай жаппай Kepic усттнде б1ркатар жыласып ап, енщ Teric ажырасып, жагалай отырысты. Еркектер бул кезде акырын жыласып отыр да, ейелд1н де кеб! басылып калды. Тек

Бежейдщ катыны мен бес кыз fanа зарлап отыр. Арманын, жес!р калганын, ерте айрылганын айтып бэйб1ше жылап, журтты еплд{ре туст1 де, ацыры саябырлай барып токуалы. Сонан сон улкен узак жоктаудын сарынына тускен кыздар. Олардыц езгеше 6ip суык зарлы жоктау ыргагы бар. Дауыс- тары куйып койгандай дел б1рдей шыгады. Жалгыз-ак бес цыз тутас узак айтцан жок. Бейб]ше т о ц т а г а н сон, езге кыздар да басылып, ек1-ак кыз адактап шыкты. Ол - Бежейдщ ею бойжеткен кызы. Булар бар сез1н анык кып, анда-санда «ah» деп, жалын атып койып, сункылдап зарлап отыр. «Экекем... жетк1збей кетпн... арманда кетпц... зармен кетпн, жет)м бейбак 6i3 болдык... пана юм?.. Неге аныратгын?» деген сиякгы жерлерге келгенде, барлык уйдщ imi канта епл!п, тыйыла алмай, туншыта жыласады. Абайга да шын жылаудынен ауыр кез! осы бодцы. Ол кез жасын, Timi, ipue алмай койды. Буьша жаздап, булыга жылап отыр. Осымен 6ipa3 бардыда, ею кыз екелерМн oMipine, ем1р1ндеп ерлж, жаксылык iCTepiHeTycin кеп, 6ip сетте дауыстьщ мешн аса 6ip тосын жайга салды. БежейД1Цезш койып, тустастарын айтып келш, epKiMai атай огырып, уйд!ц imi тепе жь^м-жыpттына калган уакытга, 6ip кезде Цунанбай атын сап етюздь Терде темен карап, тымагын кезще кшп, тунжырап orbipfан Кунанбайды мынау ею кыздьщ катал даусы баска соккандай болды. BipaK бул - дауыс. Намаз сиякгы бузылмайтын жол-жора. Айтар сез, тыяр тыйым, 1стер шара жок. Ею кыз сездерщ барган сайын катайтып, кадалып кеп: Жау боп шыкты Ыргызбай Айыпка берд[н, 6ip кызды-ай,— деп б1ркетш жене 6ip сетте: Оныц аты К,унанбай, Жуйр4кч1п куландай. Шубарлыгы жыландай...— деп жарып етп. Жалгыз кезге делдеп турып камшы ургандай катал жаза. 194

К у н а н б а й кдсындагы улкендер беле шыгып кете ме дегендей кобалжи бастады. Ж етюрт, какырынып, козгалаккакты. Б!рак Кунанбай тютенш ап, сыр бермей шьщап берщ. Абай дел бул кезде уялып кысылтннан елердей боп отыр. Ол уй ¡ш!мен кер!С!п кен отырган соц байкдды. Анау б1ртоп кыздьщ1Ш!ндеТогжанда отыр екен. Б)рак ол бет!не салы жамылып, сырт берщюреп, кырын отыр. Абайдын, ары, ес!ресе, сол Тогжаннан уялгандай, енд! !Ш!нен: «ойпырмай, мынаны кергенше жер жарылып, жутып кетсеш! б!ЗдН» деген б1р ой ойлады. Сейткенше, терде отырган б!реуд1н катгы тамсанган ун!н ес!ТГ1. Цараса - Сара апан екен. Ол ашулы туспен тутл!п, кара шапанды басына жамыла бер!п, журелей отырып ап, айкайлай женедщ. . Сез1Н)н басы БежейД! мактау мен сол жаксыны жоктау ед1. Сонын аягын шубыртып кеп: Мына да карлар не дейцю? Жаксыдан жаман кебейд). Еск1Н1Н асыл кез! ед!, Урлап та кемщн Бежейд),— деп, катгы айкайлап, калт токгады. Ек1 жакта: «Айтамыз, жетюзем!3»деген орайлы сездерт осы ейелдерд!Н ауыздарымен айтысты. Осьщан ер! кайталаган да, ерш!ген де сез болган жок. К,ос кыздындаусы тарыб1раз созылып барьштокгап ед!. Сол кезде Зеремндэл кдсындаотырган Рабитхан молда жупнш, жетюрш алдыда, бухар макдмымен теберект! соза женелд]. Уй ¡ни тепе жым-жырт. Сшейш, катып, мулпп калды. Цунанбайдын Бежейге жасаган бата окырынын тур! осы боп ед!. ^ Эйелдерд! осы уйге калдырып, еркектерд1 белек онаша уйге апарып, каралы ауыл конак егп. Ауыл иес1, кутуш! болган Байдалы, Тусштер. Б1ракшай, кымыз успндеде, ет успндеде, бата окыршылар мен ауыл нелершщ арасында шуЙ1ркелескен сездер болган жок- Анда-санда Байдалы мен Цунанбай жауаптаскан уакытта, б!р!не-б!р! сыпайыгана сейлейд). БайдалыКунанбаидыц шынысын ез! епер!п, шайына сары майды ез1 салып, бейш керсеттп отыр. Б!ракбарлары сол гана. Сейлесейш десе, сырттары сыпайы болысканы болмаса, айтысар жай жок сиякты. Тек б!рер кез, мал тойыны туралы, шепт!Ц бул ещрдеп биылгы шыгымы туралы гана сездер! болды. Тагы б!р рет 195

кернплес Керей мен Найманньщ осы жаздагы атганыстарын, 6ip- 6ipiMeH барымта алысып, шабысып калганын айтысты. Кунанбайлар еюнш мен актам арасында атганар кезге шешн денекер болган осы енпме гана. Бата окыршылар сол кеште унс!3, коцыр тартып, жайлау-жайлауына кайтысты. Bip карыздан кугылганына «yh»дегеццей боп, Кункен1 eprin, Байкошкарга кайггы. Жол бойында 6eñ6imeciHe оньщ айткан жалгыз сез1: —Кугсен, Сары апанды кутсендершИ—деген гана байлау ед4. 2 Куз кедщ. Уш куннен бер! смбшеген ак жауын айыкпай тур. Жайлаудан кайтьш, Шынгыс асып, кыстау-кыстау успнде аз гана аял eTin, шшен шапкызып болган ел енд: кузекке бетгеп келе жаткан. Жидебай, Мусакул, К,арауыл, Шуйпнсу сияцты п!шет шабылып алынган корыктарда жи! коньт отырган ауьщщар кеп. Шьщгыстын улан-узак, мол кыстаулы бектер1мен К,ыдыр, Кызылшокы, Борлы сиякты балактаулары да, адыр-катпарлары да ауыл-ауылга толы ед1. Журт жазгы улкен уйлерд коймаларга тастап, enai к!Ш!леу- тиилеу коныркай уйлер кетер1скен. Жазгы кундей емес, каз1р жылы ки!мдер киюмен 6ipre, баспананы да от жагып, ¡ппне KHÍ3 тутып, ыкшамды кып отыратын болу керек. Соган ыстан корыкпайтын KHÍ3Íбупн, 6ipaK коныркай Kiuiùiey уйлер кажет. Эл! келгеннщ 6ep¡HiH ¡стеген шаралары осы. Кдз!рде куздеуге карай ауыскан ауылдардыц жаздан белек тагы 6ip езгешел1п, ещц кой сауылмайды. Ересектарткан козылар коралы коймен 6ipre жайылады. Ат уст1 мал карайтын, сез багатын еркектер де 6ip жацалык табысты. Суык тун, лайсан кунге арнап саптама, калын шекпен, еллр! imiKTep киюмен 6ipre, менш1кт) мшпш аттарын да ауыстырып келе жаткан. Жаз жайлайтын аттардын бул кезде eTiepi ояздап болган. Emi кыс суыгына шейш кон жиып алсын деп, оларды б1ржола коя 6epin, осы Шыцгыс асысымен куз М1непн, кыс мшетш кур аттарды устаскан ед!. Шаруаныц шагын yñiHeH бастап, нелер малды, элд! дегендерд!Ц 6epi-6epi осы кундерде калын майлы кур атгарын салкын-салкын кездерде мше бастады. Аянмен журт, кызыл май кылмай, жиi-жиi суытып, окта-текте тац асырып журген. 1%

Бул уакытта б1реуден 6ipey кызыккан аттарыньщ майын сурап М1ну, сатып алу, айырбас жасау сиякты ¡стер де кеп болатын. «Куз алды-салдысы кеп мазасыз болар-ау !»десе, не «тосын жур!С, жолаушылык куз! болар» десе, сен1мд! аттарга кызыгу, колка салу, ecipece, кеп болатын. Кдз!р еюцщ —акшам арасында, Цызылшокыдагы Кулыншак аулына карай жауыннан ыктай Tycin, жедел бастырып келе жаткан Майбасар мен Кудайберд! осьщдай 6ip ат жайынан туган сырт шаруамен келедь Кдстарында жорга Жумабай мен атшабар Жумагул бар. Кузд1Н булыцгыр кундеп Kemi мезплд! анык болжатпайды. Сондыктан жарыкта барайыкдеп катты журюкен ед1. Цулыншак аулы он шакты уй. Бупн осында К,унанбай жагыиан келетш 6ip кел1ст1 ерекше андып куткендей. Ауыл желкес!ндеп такыр кызыл кезенге терт атты катты жел1п шыкканда, Цулыншак тебе басында, «бес каска» деген балаларыныц ортасында отыр ед4. Елец етш керд) де: — Эне, келе жатыр! К,унанбай KiciciHin алды осы!—дедi. — Жур1С! суык екен ! - деп, бес касканыц улкет Турсынбай да кез TÍKTÍ. — Же, ецщ не отырыс бар? EipeyiH тез бар да, Пушарбайга хабар айт! Алыска хабар етер жайым жок. Пушарбай барлык Ке-пбакка б1лд)рс1н!-деп, К.улыншак бастаганда: — Е, ЖМтек, Бекенш1ге де солар жетазед!. — Keuiipin алуга жарайтын болса, жетсж тепе! — Уэделер! шын болса, осы 1Ц1рде табылсын!— десш, Цулыншакгьщайналасьш коршап отырган Турсынбай, Садырбай, Муцсызбай, Наданбай сиякты терт уды костай коя берж. Бес касканыц 6ipiH e Манас косылатын. Ол бершен жас. Тепнде, К,улыншакгыц ез баласы емес, ерте ер жеткен немере, анау Турсынбайдыц баласы ед]. Манас улкендерд1Ц eMipiH куткет болмаса, ез! ун каткан жок. Жацагы 6epÍHÍH айткан буйрыгы соган карай айтыльш ед1. Пушарбай аулына хабаршыга тез кететтн болып, Манас тек крна мына келе жаткан терт атгыныц кел1с:н кутт1. Майбасарлар Кулыншак уйМц сыртынакеп токтаганда, тебе басындагылар да жеттп ед1. Ею топ акырын гана салкын амандасты. BipaK келгендерд! тыста бегемей, Турсынбай бастап: —Уйге жур!ндер!—дед!. Teric ерпп, улкен уйге KÍprÍ3AÍ. 197

Сол кезде Манас тыста жалгыз кап, шетк! отаудын та- сасында турган борте атка MiHin алып, Царауыл жакка карай дус1рлете женелд1. «Келе жаткан KÍM екен?» деп тосып ед1, 1Ш!Нде Майбасардын ез! барын керген сон,, енд1 аялдайтын дэнене жок- Майбасар бул уйге ашулы nimiHMeHюрд1. Бел1н шешпей, кек amipi тьмакгьщ 6ip кулагын жымырайта KHin ап, камшысын кос буктеп, мыкьтына таянып отырып, Кулыншактарга ызгарлана карады. Tyci сурланып, ею танауы желб!рей Tycin, тентек кездер! жиретш отын шашып отыр. Отыра бере Цулыншакка кадалып: - Же, агайын, бу кайткенщ, атшабарымды неге сабайсьщ? Tepic болса, арыз айтар жер таппадыц ба? Тым курыса, мырзанын алдынан 6ip етсен нетп? Оган да сенбей, оган да жонынды керсетейн дед!н бе? Жуацдырынды керсетейн дегенщ бе? Кеше гана катарда колтыкга журген туыскан емес пе ец? Жен1нд1 айт, бепме айтшь!, кене! «Сонысын ез аузьшан ecrin кел>деп ж1берМ мырза. Мына баласы Кудайбердш1 едей! косып отыр касыма,— дед!. Уй ортасында быкси жанып турган сары кидыц отына щырт тук1рд1 де, Майбасар Кулыншакка бурылып алды. Бес касканыц Tepreyi темен карал томсарып, тук есттмегендей жым-жырт отыр. Мунсызбай мен Наданбай, Tiirri, басылып отырган да жок Анадай жерде, аркаларын керегеге суйеп, журесшен отыр. Жондарын сырткары каратып, тумсыктарын шекпен кутн)н жагасына тыгып апты. Кулыншак 03ÍHÍHжер тесепжн устмнде отыр ед!. Соныц дел касында, темен1рек отырган Садырбай рана Майбасардан кез алмай, суыккарайды. Кулыншак азыраккезш жумып отырды да: - Атшабарыцньщ сабалганын айтасын. Жарыктыгым майбасар, басыма сырык, малыма курык ситгеген ез кьшыгынды, осы Майбасар кылырын сен неге айтпайсын? Мырза керсе, эуел1 соны неге кермейд1. С е т неге тергемейй?—дед]. - Tepic жайылма! Tepic кешпе, онга кеш, аксакал! Мен юнэласкалы, арылгалы кедщм!.. - Tepic кешпе деймМн? Жок, мен кешкел! отырмын. Сенен ажырап, ана жаны ашитын агайынныц ортасына кешкел! отырмьш! - Оныца ырзалыуым, рукснтым жок! Кешпес!Н, KemeciH, угысамын Торгаймен деп, селем айтть! мырза. - Селемет болсын! EipaK ещц бакыл болсын, мен кешем! 198

—Неге, не керицц, аксакрл?!—деп, осы арада Цудайберд! сезге Kipin.- «Бул кешу, nci Торгайды маган жат кьшам деген кешу гой. Юнэлассын, айтысатынын айтсын, TinTi, алмагын алсын, олкысын атасын. Б1раккешуден тыйылсын, бармасын жауыма!» дед} MeHiHэкем,—деп ед!. Майбасар Кулыншакты тоспай киш кетп: —Юненды айтшы осы! Атшабарымды сабап отырган езщ eMecniciH? . —Мына бес баламнын ортасында аягыныц жел1 бар жалгыз- ак ат—берге ат ед1. Сурадын, бере алмайтынымды айггым. YKcan не етуш1 eAi? «Устап епкел!» деп, атшабарынды, ит!нщ борщей кып, ак адал малыма шаптыратын не ж етн бар, Майбасар? _Атгы сураткан мен емес! Мырза болатын. Мына бала, К.удайберд1, кызыгып кещл кылган сон? «Ат жалын тартып MiHreHi осы еш К.удайберд1Н1Н, Кулыншакб1р еркел1ккеренж1мес, кетерер» деп, мен ж4бергемм рас. — Еркелж! Не еткен еркел1к?! —Юрмеге, кул-кутанга ¡стейпн зорлыктын атын, алдарманга келгенде «еркел1к» койыпты!—деп, Турсынбай, Садырбай exeyi кекспп койды. .. Берте ат жетндеп дауда ею жак угыспады. Тартыс сез узинп, 6ipa3 токырасып калып ед1. Аздан сон Майбасар К,улыншактын, барТоргай руын бастап, Ж1птек жагына кешем1ндегешн мше;ц. Соган шабуыл жасай бастады. Кудайберл екеуш Кунанбай бупн Ж1бергенде,тапсыргананык caneMi осы болатын. Осыдан бес кун бурын туган берте ат жайын, атшабар сабалуын Майбасар едей! жолдан косып отыр. Сол кылмыстарын ол еске салып, ыктырып алам деген! ед1. К улы н ш акгар ол турада ездер)н юнел1 деп санар емес. Tinri, сол женде ызалы болгандыктан атшабарды сабап алып, «Emi б13Д1 Komipin алсын»деген селемщ Ж}птекке шындап салып отыр. Осы екпенщ сыбысы бупн ертемен К,унанбайга жеткен сон, ол ез колтыгьтан Тортйдай жакын руды ж1беруш корлыкдеп бш т ед. Бежей елген сон, жаздан 6epi ею жак сыртпен кэкгыгыспаса да ¡штен барды салып, ел тартысып, cmKicin келе жаткан. Ею жагын б1рдей кабындырып, кернеп алган араздык, енш болымсыз 6ip ¡Л1кке жете бере, астац-кестен жарылатын сиякты. Бежей барда Токпамбеттеп тебелестен ipi жанжал болган емес. BipaKсодан 6epi мыкгап ез^рленш, Кунанбайга карсы майодн беруд! Ж1птек, Кеттбак, Бекенш! боп катгы ойлаушы еш. Бежей едт де, таргыс сыргган Караганда азырак¡рюлгендей болды. Б1рак 199