Абай жолы 1 том

Берд1К0жанын кенген хабарын алысымен, Кунанбай калын мадды, жыртысть! ôip-ак ж}бертп. Сейпп, осы 6ip кыстыц imiHAe Нурганымды алып та койды. Улжан мен Айгыз жаца токал хабарын Кунке Ж1берген сэлемшщен есттген. Улжанныц ез басы бай кызганайын деген ойда болмайтын. Ер жеткен терт улы бар. Жене немере суйе бастаган токтамды ана. Кунанбайды бул кунде бай деп те санамайтын. Ол - балаларыныц экес1. Ken OMipi, кеп азабы, кеп машык муны табыстырган жай гана туысы сиякты. Содан баска сез4мдер суалгандай ед!. EipaKсоцдада ол К,унанбайдынкатын алганына карсы болды. Жорга Жумабайды шакыртып ап: «Б!ЗД1Н Т1ЛД1 ем!рде 6 ip ескерет1н болса —алмасын, ретш туады. Балаларынан уялсын, олар ренжщц)>деген. Улжан e3i еспген хабарды Абайга айткан ед1. Сонда Абай 6ip турл] катты Typniinn, жиренш кеткен. Экес! туралы аса катал сейлеп, сьтап кеп: «Эке деп сый керуден калсын. Бipжoлaтa жат болсын деген м!нез гой. Осыншалык кыруар жанды адам курым санамаганы гой. Шешемен неге акылдаспайды? QMip бойгы жолдасы — сендермен неге санаспайды? Б!зден Kiuii кыз алып отырып, солар уялар-аудеп, 6Í3A¡ неге ойламайды? Куптамаймьш! Кбайта кiнeлaймын! Сен де макулдама!.. Эйтсу!р, б!зд! адам санамаган жан гой. Отка туссе де, жалгыз 03i барып туссш. Ренж[Т!П кеткернн бш)п кетс!н! Айтып ж4бер!» деп, шешес1не Жумабайдь! ез1 жетк!31п берген. Кунанбай Улжан сездерш естчген сон, Кункемен сейлест!. Ofаи б1раз жылы ушырап: «Эзгелер акылсыз болды деп, сен жел!кпе! Сен акыл тап та, мендж бол!» деген. Кунке еркашан букпа есепке бей)м туратын. Улжанныц балалары кеп. Оларга болысып отыратьш Зере де бар. Сол себеп-п Жидебайдагы ауылга Кунанбайдьщ кырын карап журген1н ердайым ез4не пайдалы керет1н. O cipece, Улжаннын айналасындагы y6ipAÍ-my6ipAi молдыкгы, кенд!кт1 суймейтш. «Туб!нде солар кептейд1-ау !.. Артык улес, улкен сыбага екетед1- ау!» деп, унем: кызганумен болатьш. Мынау улкен ic байыньщ eMipi ушш, Timi, Q3i уш т де езгеше болатынын Кунке бшед!. Басында кенбейпн боп, наразылыкка беттеген. EipaK сол наразылыгынын успнде де Улжанды бакты. Егер бул тулап, байды ур к тп жургенде, Улжан кен1п койса, жаман болады. Байдыц cyñeHimiHeH бipжoлaтa айрылып калады. Сол себеп*п, ез!нше кулык ойлап, Улжан жагына туртю салган. Ол 300

жакгган ойдагыдай карсылыц келд!. К,унанбайды куйд1ргендей наразылык айтыпты. Енд1 бул туста Улжан аркылы келет!н Кункеге деген nayin жок. Соны ойлады да, К,унанбаймен шындасып келгенде, Улжанды жамандап шыга берд1. Оз1кец акыл болган боп рунсат eni. Жене «Нурганымды ез колыма экеп Tycip! Мен1мен 6ip болсьш!Улжан кун керсетпсс» деп, Timi, кдмкор боп та шыцты. Сол Кункенщ деген! болдыда, К,унанбай Нурганымды Кдрашокыга келпрд). EipaK осыныц орайына, ею айдан 6epi Жидебайга катынаскан жок. Сейпп, Жидебайга Жакып пен Жумабайларды келттрт жат- кан icTÎHкез!нде, Цунанбаймен улкен аулы apaздыкxaлiндe ед1. Жакыппен сейлескен сезд!ц аягында Абайдьщ туспалдап, туйреп е ж е т осындай ecKi жара болатын. Куйзелш жаткдн керпв елдщауыр куй соган кеп косылган. 1шп тысть! eni жараньщ уьпы 6ipirin кеп, Абайды осылай еткен. Элденеше айга 6 eprici3 боп созылган он бес кун erri. Шаруаларды куйзелте 6ypicTipreH ауыр кыстыц аягы осы болатын. Бнылгы жупы халык соцгы кардан, узак бораннан кер,щ. Qcipece, осы кекек пен мамыр арасында керд. Кектем айы деп санайтын мамыр соншалыксурапылдай тигещцктен, жутгыцатын «мамырдь;н жуты» деп, бурынгы жутгардан белек санады. Кейде «ак кардын* жуты дейттн. Онысы да мамыр !Ш1нде жауган соцгы карларды атаганы. Кедей кершшер Жидебайга кеп тыгылганга он бс кун еткен сон, кун жылынды. Оцтуспктщ жылы жел1, ескеп сокгы. Осыдан 6ip ай бурын сокса, журт оны «жыл екелд!», «ипл:к екелд1» деп, куанышпен карсы алар ед1. Биыл куанта алган жок. EipaK соцда да калганды куткара кедщ. Абай мен Улжан Кунанбай буйрыгынан кутылган сон, бар ынтасын кептт кутуге жумсаган. Солардьщ малы мен ез бастары бул eKeyÍH¡Hерте-кештедамыл алмай ойлайтьш мшдетт боп алган. Абай кунузын ат успнде жYpiп, катты жудед!. Цап-кара боп, тотыгып кетп. EipaK Деркембайларга арналган ецбеп мен бейМ текке кеткен жок. Елу ауылдьщ мын жарымдай койы мен барлык ip^ карасы шет!нен жан сактап, аман калды. 2 Кектемнщ ескеп сота бастасымен, мацайдынкары агыл-тегтл тез кетп. Bip гана корык емес, адырлар, далалар да ер жер1нен 301

ойылып, карауыта бастады. Мезпл1нен асып, узак жатып калган кар енд1, Tirni, асыга женелгендей болды. «Жер аягы кещген» дегендей уакьгг кедд). Кун кез) де эбден жьшынып, аспанда жазгьггурдын ак мамык бултгары женкЫп кепгп. Жидебайга жиылган ел осы уакытга ез кыстауларына жетуге асыкгы. 1ш! аман калган саулыктардыц алды коздай бастаган. Озгеге пана тапсада, ез телдер! бар мынау ауылдар жас козыларга панатаба алмас ей. Кдуырт шубап келген агайын, енд1 6ip-aK кун 1шшде сез байласты да, тез1нен кайта cepnùmi. Кетер кезде барлык Kepi-жастын Зере мен Улжанга айткан алгысы ушан-тещз болды. Конакуар сейипп болтан кую Улжан кыскы согьгм мен сурйн така бпженш айтгы. Kepi койшы Сатай да осы KyHi бул ауылдыц ез шь!гынын есептеп кепп. Кеп койдыцкурек аршуыойдагьщай болмаган. Сондыктандел осы он бес кун eKi жуз койды эксппл. Абай атка М!нген сайын, кыстау манында елген койлардын саны молайып келе жатканьт байкаса да, ауылга айтып KeAMeynii ей. Yш корыкгыц иелер4боп отырган бес-алты ауылдын ¡шшде мундай шыгындыкерген жалгызосы Жидебайдагыауыл. Текежан болса, колдагы малынан жалгыз токгы бермей, аман шыкгы. Жут келемшхалыкатаулытек кыстаудагы мадданайырмайды. Кар ебден Kerin, жер дегдпен кезде отардагы жылкы кайггы. Анык сор керген жануарлардын ажары осы жылкыда болатын. Талай кун бойында шбумен гана ЖYpiп, Жидебай тусына жеткен Кунанбай косы сан жагынан б!рталай кемш капты. Bcipece, шошытатьт жылкыньщтуе!.Нелер атпал айгырлар мен сака бие- лерйн 03Íде алтыайлыкаурудантургандай, келенкес1 гана калган. Жундер4узарыл, урпиген. Аякгары жуандап, суйек-суйеп адыра- йып KeTinTi. Тарамыс, шандыр атаулысынын 6epi 6ÍAÍHÍn тур. Жылкы ¡шшщтагы 6ip жат KepiHici - арасында кулын жок. Аман калды деген Кунанбай жылкысы мен барлык Ыргызбай костары жене 6 ipeH-capaH cyñiHAiK, Байсал, Байдалы ауылдарыныцкостары. Eipi артьшан 6ipi ùiecin, жылжьш, сыргып KeAin жатыр. Берйпц xani де мусылман ютаптары суреттейтш макшар кутндей. Адамзат елшеус!з узак заман кер азабьш шепп жатып, акырет KyHi Ke6iHAepÍHжамылып, келенкедей калт-култ eiin бой керсетед! деупй ей гой. Мына жылкы тепе сондай екен. Кунанбай мен Байсалдар осы костардын аман калуына бар кунггершсалган. Атыраптагы жер1Teyip, аз гана руларга кыс бойы 302

шапк&ппыыайдап шыккдн. Костарын кдльщкдрдан кдшырып, 6ip кузектен eKiHmi кузеке салып отырып, eirreyip, ipi жагын аман сакгап калыпты. Арык та болса, колга жегг1. К,ыс Kerri. Енд1 кайтадан катарра К1ред1. Муныцаты «амандык^. Эйткет, езгеге карау керек. Баска рулардыц костары ез халдерш осылай деуге жараса, Tirni, жут кергем1з жок дер ед1. Шынында, кеп-кеп костар кез уялтарлык боп, журдай боп кедщ. К,осдеген Тобыкгы ¡шщце мьщ жылкыдай мелшерд! бщщретт болса, Торгай, Жуантаяк, Топай, Ж1птек, Бекенш! сиякты елдерд1ц 6ip косынан кырык-елу, жетп1с-сексен рана MiHrimкалганы бар... Кеп едщ шошьггып, жарасын устаткан, тандайын какгырран сумдык апат содан биннетш. Эрк1м ез аулы, ез жайыньщ куЙ1пне Kerri. Eipeyre бipeyдiц катынас хабары да азайды. Кеп ауылды жайратып, уй жыгып кеткен дауылдьщ артындагы хал сиякты. Арык-турарын купп, кектемн1ц пара суыгынан аман алып калу шарасы жалпак елд жаппай басты. Жылкь! камынан аман болтан Жидебайдагы ауыл тана. Костар келкнмен Кунанбай шьщгыска айдатып алып, барлык eHmiri кут!мдер1н e3i баскарган. Кун ебден жылынды. Кек те шыга бастады. Ецщ Жидебайдапл кыстаудьщ айналасындагы жемик т с т е т п барады. Кун аскан сайын соныц ез! 6ip дерт экелет)н сиякты. Улжан осыны ойлап, к т з уйге шыгып, кыстау басьшан жылжып конайык деген. Бртен тац атысымен жук шыгартуга буйырып ед{. EipaKдел осы кун! кешке Зере сыркаттанды. Kepi еженщ сыркаты бипне салысымен кысьш кетп. Басында ыцкьшы куши боп, тынысы ауырлап кел!п eai. Келес! куш дермен азайып, езщпмен козгалаалмайтын болды. Абай мен Улжан катты сескенд] де, Зережн касын кузетп. Сусыны, Teceri, бар KyriMi eKeyimn рана мойнында. Эзге жанды кеп трпзген де жок. Журт аягын ауырлайды деп, уй iшiн онаша устауга тырысты. Зере наукасыньщ келес{ кун1 тун)нде Улжан eHeciHeH кудер узе бастаган болатын. Абайга айтпастан, Улжан Карашокыга Kici журпзд4. Сейип, тун бойы уйыкгамай кузетчп отыртан келйп мен HeMepeciHe зере тан алдында ен сонгы рет кез салды. Эжес1 кез1н ашкацда Абай ум!ттетп калып, кадальщкырай тусп. Наукас ана б1рдеме айтайын деген Tepi3ju. Ол ажарын Абай e3i таныган жок. Улжан байкады. Екеу! де катар сыргып, жакындай Tycin, TOHin келгенде, Зере 6ip HepceHi сыбырлай бастады. 303

Дене купи блгсе де, ойы сап-сау. Тек ун1 элс4з. - бнегем... болса... ^рл^пмде керсете алдым ба, жок па? Осие^м болса... нулагым, ^Л1м барында айтып болдым ба, жок па? Кайтешн!.. Енд! кдйтешн!.. Бупн мынау ел!м б1ткен шагымда, не деме eieciH. екеущ!.. Не кутш маган телм1рес1ц?..\" дед1. Осы сездерш кеп киналып, узак айтып ед1. Сейлету зорлык сияцты. Б1рдемет айту да орынсыз. Абай ею цолын тес!не койып, эжес!не тагзым етт! де, басын ид4. Озшше: «Бар журепмн^ц курмет!, еулиедей ана, саган арналган» деген!. Сейт1п, аз отырды да, ежес1Н1ц ек1 колы н устап, юшкентай алакдндарына 6eriHбасты. Шскеп cyñin отырганда б^рнеше ыстык тамшылар да сол элс^з жудеу алакандарга тамып ед!. Эжес{ тагы да сыбырлап: - К,арагым... жалгыз царашгым!- деп, Улжан жакка парады да,—ананды кут!—дед1. Осыдан кейш тагы 6ip толастан соц: - 1ыпмнен шыкхан жалгыз ед1 гой... Жалгызга топырагым буйырсын!— дед1. Бул сезд1, TinTi, ап-анык, айтты да, кайтып ундеген жок. Ke3i тагы да жумылып Kerri. Жаиагы айтцаны Кунанбай екен1н Абай лезде тус!нд1. Сол сезд! бастай бергенде, Улжан басын изеп: «Тыныш больщыз, орындаймыз^ дегендей белг! еткен. К,ад1рл1 ана осы тацга жетпей цайтыс болды. Абай мен Улжан тац аппак атканша ун наткан жок. Зеренщ дана жуз^не мулпп, жудеп, цадалып отырды. EKeyi де жаца гана цастарынан гайып болган ана туралы ез шер1мен, ез ойларымен болып, бар дуниен1 умыткан сиякты. Абайдьщ ез1 ес быгел1 шын жакын жанныц ел4м1н керген! осы. Kepi анасыньщ каз^рп ЖYзi кекшш сургылт тартса да, 6ip турл16ip зор тыныштыккд жеткен тер1зд1.6л1м емес, кцналу емес. Кдйта кептен кексеген арманына жеткендй. Соншалыкырза жене мей!р шафкдт нурын тапкрндай. Кун шыга бергенде, барлык ауыл хабарланып, бала атаулыга шейш тепе жиылып келген ед1.Немерелер! мен келш-кепынк унс!3 жыласты. Kepmi-колац, малшы атаулы да шын куй1Н1п, ауыр- ауыр курс1нд1. Осы тацертенде Кдрашокцдагы, Шыщыстагы кеп туыскдн да кеп жетп. Алдымен келген Нунанбай, Кункелер болатын. Кдлган Ыргызбай да осы куш туске шешн тугел кедщ. Бул ел1мд1 барлык, журт тепе ауыр алганмен, жылаекдн жок. Ундемей кутт1. Келес! кун жаназасы болганда енеуп елу кедей 304

керинлер де Teric келген екен. Кеп кдуым боп, тугел ардактап койды. Нунанбай мен Кункелер Зеренщ жепсше шешн Жидебайда кадды. Эжесш1н артын кутеттн кезде муншалыккеп кара курыктыц болганын Абай e3i унатпаган. Бу кунде ешк1ммен ceAnecxici де келген жок. Зерен) койып кдйткан куш кешке, ежесшщ тесепне отырып алып, куран аударуга KipicTi. Анасыныц аруагына арнай- тын дагдылы куран хатымды молдага оцытпай, ез! окитын бодцы. Bip жума бойы сол куранды ею аударып шыкгы. Осы кундерде ас усиндеп 6ip еред!кте К,унанбай Абайга: —Жай аударады екенсщ!—деп ед{. Абай жауап айткан жок. Кунанбай мундайда уш-терт аударып тастайтын, сыдырткыш молдаларды eciHe алып айткан. Абай болса, пню себебж айткан жок. Ол да жылдам они б[луш1 ед1. Абай анасына сауап болсын деп, куранды езгеше ыкыласпен, асыкпай, соншалыкмулпп, мшажатцып окиды. К,уранныцкейб1р парасыныц уст1нде узак отырып кап, жалгыз, жасырын ойлар да ойлайды. Онысы —эжес!Н1ц адамшылык, аналык касиеттерш жокгау ед1. Оз imiHAeri адал алгысын багыштау да дугалык, тшек есеггп KepiHeriH. Осы жет1 кун ¡иинде, уй онаша калган 6ip такта, Абай Улжаннын 6ip сезш улкен ыкыласпен тындады. Шешес! кез1не жас алып отырып, ез-ез1нен: —Анац, ана-ак ей-ау, жарыкгык! Осы юсипц есиеп, TepÔHeci болмаса, мен де 6ip туй1Л1п калган ку тутндей ундемес катыбас болар ем. Сен екеум1зде карызы бар е,щ. Тым курыса, аруагы ырза болсын. Артын жаксы кутетк!—дед!. Абай ез шешесщщде картайып калганын байкады. Муньщда мей]р1мд1 жуз1нде ой ауырлап, уайым калындапты. Айткан сезж куп алды да, ундеместен бас ид1. 3epeHÍHжет!С1тольт, куран хатым болган сон, Нунанбайлар кайтып кетп. Аз уакьпта, жьщдагы дагды бойынша, журт жайлауга кеш*п. Абай ежесшщ кыркына шейн, тыска шыкса, ергел1-кеш анасьш жоктап, зар елендер айтады. Тау басына шыгьш, даланы кез1П журсе де, анасына багышталган мунды ойлардын KacipeT жырлары орала беред1. Gcipece, Шьщгыс асып, кеп елдщ к утн кергенде, 6ip турл1 жат, жанадерттапты. Байкаса, бурьшгы кыруар елдер Kimipeñin, 20-781 305

6ip-anуыс больш калган. Олкеге сыймайтьш маддыцорнына окга- текте кертепн, шашылып жатнан бесгп-онды ранапарабар. Малы аз болган соц, талай ауылдар 6ipirín кет1пт1. Шыцгыс сыртыныц ен коныстары, мол адырлары, иен жайлаулары кеб)н!не кднырап тур. Сонымен кдтар ел 1Ш!ндекущрену кеп. Жоц-ж1Т1к, кэйыршы кебей!пт!. Абайдыц ез анасы елгенде, ел ана да тесек тартьт, дертке шалдыкддн сиякты. Осыны Kepin, ойланган сайын Абай езгеше 6ip айыкрас зарга батты. Каралы кецш ашылмастай боп ею иыгынан басып алды. Устше киген ки!мге, MiHep атка, imeiiH аска да 6eñíni жок. Кеп адамментшде катпай, унс13боп бараны. BipaKецщ ез анасы Зерен] ойлаумен б!рге, халыкдеген ананыкатар ойлап кетед!. Эрнберщен соц eKi шер 6ip косылып, 6ip жырга, 6ip зарга айналды. Абай ежесшщ кыркына жетп. Жайлаудагы кеп ел жиылып, Зерен1 соцгы рет естер)не алды. Улжан Абайдьщ осы уакытка шей1н аса 6ip катты ойга Tycin, азып кеткен:н байкам журген. Э ж етц кыркын 6epin, журтты тараткан соц, баласын оцаша алып отырды да: — Сен осы 6ip калыц шыцга батып кеттщ-ау! Жудеп кеткен1цш байкаймысьщ? Жас адам уайым соцына ейпп сарылса, пайдатаппайды. Енд! токгал. Бойынды жи. Ерболдь! шакыртыл ал да атка MÍH, ел кыдыр. Ceprin кайтшы!—дед!. Ербол Абайга келгенде, Асылбектщ 6ip сэлемш ала келд). В!рталайдан берп сыйластык бойынша Суй!нд1кт1ц Асылбеп Абайды конаккэ шакырыпты. —Шешес) кдйтыс болгалы уйден шыкдады гой. В1зд!ц ауылга кел1П, конак болып кайтсьш!—депт!. Сонымен ею ж т т Суй1НД1к аулына сый конак боп келд:. Баягы Жетбекте, сол белпл! едем! кек езекте отырган ауылга Абайлар жакындап келгенде, уй сыртына буларды карсы алып Асылбек, Эд1лбек шыкты. Кастарында Деркембай да бар екен. Конак ж ттгер eyeAi Суй1нд1кт1Ц улкен уйше Kipin, сондагы кэр!лерге сэлем берД1. Бейб1шес! мен Суйндж осьщан он шакты кун бурын Зереге бата окьт кдйткан. Каз1рде Уджанньщденсаулыгьш сурастырып, аз сейлес!п, амандыкöijticTi. Содан кеМн: «Жастар кец отырсын, ерюн сауык eTCÍH» деп, Асьшбекгпц отауын ез1рлетуге буйрык 6epicTi. Отау онсыз да e3ip ей. Абайлар сонда кедщ. Тыста да, отауда да Абайды керген улкен-imi жылы сейдейд!. Сыйлагысы келгендей. Соныц 6ipi —Асылбект!ц келшшеп Карашаш. Улкен 306

жагынан, acipece, сондай жарнын жузбен кррайтын Деркембай. Ол Зерен!ц аруагынан айналып, Улжанды мактап, Абайдыц юшкене балаларыныцаттарын атап, амандыктарьш сурап, оралып жур. Жазгытургы жутган 6epi Абайды аса жаксы бшген Борсак, Бакеныи бул ауылда б1рталай адам екен. Bepi де Жидебай, Мусакулдынконагы боп еткендер. BepiHiHде na3ipri ажарында ырзалык пен алгыс, курмет бар. Борсактыц 6ip шалы: — Шырагым, журт керген жутган аманмын деп отырмын Кдрыздарым - 6ip кудай, содан сонгы — ез1нс1ц!—дедi. — Цудайга шушр! Сауын мен акка ешк{мнен олкы еместз. Timi, сол он бес кун !Ш1нде корыкка тыгылган елу ауылдьщ 6epiH байкддым... Озд1-ез ортасында аныккуйл1дел солар бопть!!—деп, Деркембай да шаттанып сейлед:. Уй imíme Абайга сыпайы амандаскдн Кдрашашаса6ip жакын жанньщ штифатын сезд!ред!. Бурынырак6ip кезде Абайга сырттан томырыльш, ызалы боп журген Эдшбек те каз!р ол MÍHe3ÍHумыткан сиякты. Оз1 ж урт, eciK ашып, Абайдын камшысы мен тымагын кереге басына ез колынан ûmi. Бул ауылдагы осындай барлык бейш, бар ажар Абайга дел 6ip ез туысыныц, жакын жаныныц уйшекелгендей жылылык, досгык белпс1н б1лд1рд!. Тепнде, Ж1птек, Кет!бак сиякты езге жакын елдерменсалыстырганда, Абай БекеншМ аркашан артыккеруш1 ед{. Бул ауылдардыц адамында езгеше 6ip М1нездш1к пен адал момындык бар. Жене жаксы керген адамынан колда барын аямайтын шыншыл бейип бар. К,онакщыл жастардыцжаксы отауында уш кун бойыен сальш, сауык жасап жаткан кез1нде Абай жанагы м!незд1, ecipece, Асылбек пен Царашаштан керд. Асылбекп Абай кептен 6epi «Асыл ага»дейпн. Сол Асылбек бул кундерде Абайга аса 6ip cyñiKTi, жакын afa боп кетп. EipaK осы кундер бойында Абай эн салып, калжьщ айтып, келел) кецес те сейлеп жургенмен, ез ¡ипнде жабыркау.Ол жайын езге жанга сездрген жок. Соншалыккад!рл1, ыстыккер!нген Суйцщк аулы, Жетбекке келе берген кештщ ез1нде-акАбайга 6ip толкьш салган. «Арман!» деген аты бар, орны толмас 6ip жара. Кеудеден ок епп кеткен жер сиякты ешпес, бггпес уайым. Bepi де 6ip Тогжаннын ардакты атымен, нур жуз^мен, шыншыл таза журепмен байланыскан муц болатын. 307

Абай ец алгаш келген куш Суйтдйспц уй!не KipreH жердей сол <окарын&жокгады. Бар дуние орнында. Бар адам сол хал!нде. Бул жерде, бул манда Тогжан жогьш бшсе де, Абайга мынау ата- ананын yñi Ka3ip экеп Тогжанын да керсетет!н сияктанган. EciK ашылса, сол Kipin келетш сиякганып, уйде отырган шагында кулагына алыстан шьшдырлаган шолпы YHÍ келгендей болатын. Асылбек отауына карай басып, ец алгаштабаддырыкган аттап Kipin келгенде, Абай осы отаудыц оц жагы тагы да 6ip бакыт шыммллмрьтнкетерердей кершген. Сол ак ж1бек шымыддык, сол б т к суйек тесек, сол жасау Teric орнында. Сондагы достар колымен, мынау Кдрашаш, Ербол колдарымен, тыкырсыз ашылган 6ereTCÍ3 достык eciri де мшекей. Аса сырлас, H03ÍK жакын болып, Абайды кеп барлайтын Кдрашаш та мше. BipaKбул кунде достыкгыц осындайлык ыстык уясыньщ 6epi де дерменйз. Абай e3i кандай шарасыз болса, олар да сондай. Тогжан жок. Ом1рде есте умытылмас, Kajupi KeMiMec жаксы Тогжан Абай журепн осы кундерде тагы да 6ip езте тарпы. Еншп —сагыныш пен ек1?нш. Элдекайдан кабысканы белпйз, 6ipaK жакында Абайды сондайлык жудеткен ана уайымы мынау жердеп, мынау шакгагы сагыныш уайымымен жалгасып, б1рлескендей болды. EKeyi де жазыксыз тазалыгымен, адал шындыгымен табысса керек. Сыртымен ен салып, калжьщ айтып койса да, Абай анык байкаган кезге ж т -ж т жабыркай беред!. Ундмей KypciHin калады... Бул уйде жас ж тттщ дел осы куйн inrreñтанып журген Кдрашаш кана. Ол Абайдьщ курсшупще езгешелеу терец куй!к бар екешн байкайды. Жас ж1пт кершерге «ah-yh»демейщ. BipaK акырын KYpciHreHiMeH, дем1 д1рщдеп барып, кеудес1нен лыксып шыккандай болады. OKciK сиякты жалындылеп бар. Кеп жылап киналганныц артынан келет!н дерменс!3 KypciH Tepi3Ai. Кдрашашкейде Абайга кабакшытыпкарайдыда, жаныапгиды. V tniHfui кум уйдщ 6ip оцаша ксз11ще Кдрашаш ез тесепнщ жанында турып, Абайга: — Абай, калкам! Осы сен менщ Еркемд! умытпагансыц-ау! Жайлауьшан ел кеткендей, neci кеткен журткд келгендей болдыц ба? Байкадым-ау, мен соны!—деп, аз гана кызарды да, сыпайы жузбен куле карады. —Жецеше, рас! Таньщыц, HeciHжасырам! Кещпщ сол кунде де жуйрж ей. Дос журепц ел! орнында екен. Соцдыктан таныдыц гой. Bip сетш умытсамшы! Барлык KepreHÍM кез алдымда. 308

Кеципмнен арылмайтын 6ip ой бар... Тогжан Kipin кел)п, маган деген екпе-назын айта женелет1н сияктанады да турады!—дед4. —EKeyiHHÍHжольщда, женщ де белек ед, кимаймьш! Еркем сорлы н ет айтпапejti маган? Шын гашык ед гой езще!.. Кетерщде он сапар тплеген жок. Ол4м тшеп кетп. Оз!ме сонысьш да ашып айтты гой,—деп, Карашаш 6ip cbtp сейлед!. EKeyi де шарасыз ауыр муцга батып, ундемей жудеп калды. Абайдьщ кез алдына Тогжанмен ец соцгы айрылысар шагы соншалык ап-ашык, айдай айкын боп келдь Как касында тургандай, жана гана болып еткен хал сиякггы. Тогжан сол 6ip желс{з, тыныш кеште, жым-жыртсайда ь!мырт жабылар шакта Абайды e3i 1здеп кедщ. «Жетсш!» деп шакырткан да e3i болатын. Kyñeyi сонгы рет кел4п, алып кетершщ алды. Бупн-ертец куда, куйеу жетед деп отырган кез болатын. Бул кунге шей!н соншалык арлы, уялшак. болган, незж корганшак болган Тогжан, дел сол кеште 6ip турл1 ecin, 6eKin келд{. Жалынды, арманды сездер{н шешен кып айтты. Кез1нде жас, денес{ д!рщдей Tycin айткан-ды. Эр кездеп уйрениткп ерке эдеп бойьпдна, Абайдыц ToeiHeбегпнбасып турган-ды. Бауырына Kipin, кушактай турып, нелер айтпады?.. EKeyiHiH сушскен жьщдары узак. EipaK керюкен кь1зыгы, кездескен ракат шактары, Tinii, аз екен. Тогжан сол уппн ек)нгетн, катты куйш назаланганьш айткан, oMipre, тагдырга, зорлык куд^ретке peHimiH айткан. Жылап, ексш, назаланып келген кезщде, арман аскан шагында, сол кештелагьшатта айткан. Абай Тогжанды жубата алмай, ет журеп елж1реп кайткан. Кез алдында жылап Kerin бара жаткан Тогжан тур. Басына жамылган кара ж!бек шапаны мен ак кейлепн!н етеп де ecim e. Шапан астынан туншыга сылдыраган шолпысыньщда мелдр yHi кулакта тур. Ani ешкен жок... Абай тагы да 6ip курс1нд) де: —Ecin Тогжан, умытпаспын... умытпаспын!—дед{. Карашаш Абайды осы ауылдьщдосы гана емес, аса 6ip ыстык куйеущдей Kepin кимады. Сондыкган Асылбеккеезмше 6ip окщау акыл салды. Муньщ TepKÍHi Сыбан ¡ш!нде Кадырбай акыннын аулы болатын. Солар жакында Асылбек пен Карашашты шакырткан екен. Абайларды атгандырган сон, бул отаудыц иелер{ сонда журмек ед. Абайдьщ басына Асылбектщ достыгы шын екетн таныган Карашаш, сол e3ÍHÍHтеркшше Абайды ала барайык деген. 309

Асылбек бул сезд! ecTiciMeH макул керд! де, ар жагын ез1 молайтып, жаксы TycÎHin Kerri. Абайга: «Цыдырып кайтайык. Онда да б1рталай жатамыз. К,адырбай нандай Kici екен!н езщ де б!лес1ц. Осы сапар жаман болмайды. Тура 6ipre барайык!» деген. Абай суй1ншк аульш e3ÍHeезгеше 6ip жакьш Kepin, Асылбек, Кррашашгардан айрылгысы келмеп ед. Онай кенд). Тек сол сездн байлауы болып калган соц, 6ip онашада Ербол Абайга: —Осынымыз лайык па екен 03i?.. Терк1ндеп барган катынга epin журу налай болады? Екеумчзд) ел кулю етпес пе екен осы?— деп ед. Ербол муны ез басы ушж емес, Абайдын абыройы уш1н айтнан. Абайдай ел аузына íniHin, жаксы аты шыгып келе жаткан Ж1птке «Мунысы Heci?» деп, 6ipey-Mipey куле ме? Epci кере ме деген! ед!. Абай оны елеген жоц Ерболдыц иыгына 6ip нолын салып кулд де: — Ой, тешр, К,адырбайдыц меж1Л!С1Нде боп, устаздыгын керед1 екем!з. Онын 03i кайда жатыр? Ал насына ерд! десе, eperiHÍMÍ3 юм? Сондай жаксы, сондай умьпылмас Карашаш екен. Ол татымайды деп KÍMайтты? KÍMHÍHаузы барады екен?—дед. Асылбектермен айрылыспай, 6ipre сапар шегетшше Абай кещлден!п калды. Ерболды осыдан соц сейлеткен жоц. Cemin, арада терт кун еткен соц, 6ip топ ажарлы жастар ортасына Карашашты алып, Кадырбай аульша кеп тусп. Тобыкггыдан келген жас конактарды бул ауыл жаксы карсы адды. Кддырбайдыцуйже конактармен 6ipre ¡лесе юрген улкендер де, бала-шагада кеп. Бегде юсшерщ тамашалап, елдершщ жайын бму, хабар-ошарын eciTy улкен-юпйнщ бер!не де нарыз сиякты. Карашашты норшаган жецгелер мен кыздар да аз емес. Кадырбай 03Í уйде екен. Оны Бежей асынан соц, Абайдын еюнпн Kepin отырганы осы. Акын кдртайып капты. Бурынгыдай толын, кернекп емес. Сакал-шашыныц агы кебейген. Эж1мдер1 терецдеп, барлык, ажары куац тартнан жудеу. Тек кана улкен жазыцмацдайымен келбетп мурнында гана бурьшгы кесек 6ÍTÍM белпс! бар. Кдцырбай еуел1 Асылбек, Карашашпен амандасып алып, соныц артынан Абай мен Ербол жайын сурады. Абайды танымайкапты. Оныц Кунанбай баласы екетн бмген соц гана ана жылгы кергендерш еске алды. Астагы б1рталай жайларды кеше гана кергендей сез кылып кеп: 310

—Бежей асы бул ещрйн улыдуб)р асьшьщ 6ipi боп ед1. КонаК атаулы ырза боп, алгыс айтып аттанып ед1,—дед!. Кдцырбайдын кеб1нше ез! сейлеп, конактардан окта-текте гана жут жайын, кершер жайын сурастырды. Абай езд!пмен жазылып сейлеген жок. К.адырбайдыц сураган сездер1не орныкты, кыска гана жауаптар 6epin, сыпайылык сактап отырды. EipaK уй иеймен эцпмелесу, межш!с куру М1ндет) Ka3ipri халде Абай мойнында. Ойткен1, Асылбек бул ауылдыц Kyñeyi болгандыктан, оншалык шешшш кете алмайды. Кадырбай да 93ÍHÍHсездерш, сурауларын Абайга карал айтады. Кершшес exi елдщ адамдары бас косса, биылгы жыл ец улкен эцпмес! жут жайы болатын. Бугшп кеш бойында Абайцан Кдцырбайдын.сураганы да сол. «Мамырдын жуты» Тобыктыны каншалык куйзелтп? Катты жутаган кай рулар? Жещл кутылган юм? Ашаршылык жок па? Ак жагы калай? Сауыны Teyip ел бар ма? Осынын берщ кдцагалап сурайды. Бар Тобыктыныц imiH бурьш жаксы бшгенйктен, каз1р де сол елдщ шетте журген 6ip азаматы сиякты оцай танып, тез болжап отыр. Сураулары — суде наукастыц тамырын устап отырып, соньщ уйкысы, iuiep асы, ауырган жайы туралы сурак салып отырган емш)Н!ц сураулары сиякты. Абай Тобыкты 1Ш]ндеп алыс-жакын елдщ бершщ жайын толык айтып берш. Кудйинз, 6ererci3 айтады. Асылбек пен Ербол да жаца байкады. Жас жолдастары Ka3ipri кунде Тобыкты ¡Ш1нде канша мал калды? К 1мде калды? Кай ру каншалык шыгын шыгарды, бурын Heci бар ед1? Баршасын тура, хатка Tycipin алгандай б!лед1 екен. Салыстырып айткан сандары мен елд!н. куйзеу халдер! Тобыкты жайын Кадырбайгатугел танытгы. Кершшес, туыскан едщн ауыр жайларын Кадырбай KypciHe Tycin, киналып тындады. Жудеп, мунайып отыр. Басын шайкап, тандайьш кагады. Эз ел)де солай. Мамырдьщ кесек кары Сыбандыда туралатъш кеткен. Осы Кадырбайдьщ ез айналасы да каз:р «так-туктьщо успнде. Акынньщ дел ез уй1 бурын да бай болган емес-Ti. BipaK биылдан бурын кымызы, сойысы жеткш1кт1 болушы ед!. Кдз1р аман калган агайыннан сурастырып, азгантай ганабие сауып отыр екен. Бул жактьщ куйзеул1к халш Кадырбай да толык айтты. Эз куй)н де жасырган жок. Елдщ ауыртпалыгын жете 6ÍAÍn, толык таныган жас Ж1птп каз1рде Кдцырбай ез!нщ 6ip тургылас замандасьщдай таньш ед!. 311

Кулак еиткен жердщ аманы жок екен. Мал баккдн барлыксахара тепе аш-арык, кетерем сиякгы. Сол кеп уайымын кен. шолып, шерлент кеп Кдцырбай: —Булан кердей булыксыган ел ед1ц. Eip-ак боран 6ypicT¡pAi де Kerri. Енд1, М1не, капы дауыл астында калт-култ еткен бутадай болдык та каддык кой !—дедi. Эцпме жалпакедщнжайына кешкен кезде Абай шенплетусп. Бул уакыттарда кешк1 шай ioiûiin болып, тыста мал сойыльт жаткан. Алгашкы кезде конакгармен 6ipre юрген кершшер K¡a3ip тарап кеткен болатын. Кдрашаш касында отырган кыздар да кеп eAi. Кдз:р шайдан сон олар да тарады. Енд1 сол кеп кыздардьщ ¡ш!нен бел!тп калган 6ip гана узын бойлы, аксары кыз бар. Сулу денел!, ашык нур жузд! эсем бойжеткен. Ж!ц!шке кэп-кара касы Абайга алдымен байкалды. Keñ6ip юшкентай козгалыстарымен Тогжанньщ касын еске туирген. Узынша боп б!ткен, улкендеу келген коцыркай кездер! саналы сиякгы. Анда-санда куле карап, жалт етш калганда, елдекандай кеп шугылалы, мол сеуле теккендей болады. Сопакша бпжен сулу жуз1нде жукалац, эсем кызылы бар. Мурны мен мандайы бул кыздьщ Кадырбай кызы екенш дел танытады. «Кадырбай акын кызы» деп аталатын Куандык осы екен. Ауыл уйд!н конагы тараганша, Куандык уй im¡mn узак шаруасына алданып журдь Шай жасап, конактарды куткен де ез! болатын. Шешесше болысып, тыста сойылып жаткан мал жакка да барып кайтады. Конакгар мен екеснпц эцпмес) y3Ú!ÍHKipereHкезде Куандык Кдрашашпен сейлесей. Шай успнде барлык журтка ашык унмен *пл катып: —1нпщздер! 1ш1щздер... Аз 1пгпщз! Жеп шиндер!—деп, анык уй иес1ндей бейл керсеткен. Эке алдында именш, жасканып, уян сейлейпн кыз емес. Шайдыц дастарканы жиылып болган кезде, мал да сойылып болып, ет асылган-ды. Уй iniiHÍHкарбалас журю саябырлады да, барлык улкен-юш) конактардын. айналасына жиылды. Каз1рде кеб)рек сейлеп отырган — Абай. Куандык Абайдын атын бурын да ест!ген болатын. Эз1не жакынырак отырган Карашаштан енд1 аныктап тагы сурап алды. ЖМт конакер ce3ÍH байьшты кып, шешен сейлейпн сиякгы. Абай биылгы жуттыц ауыртпалыгын бурынгы жуттармен байланыстырып, жел)леп сейлейд). Ки1з туырлыкты казактын баягыдан 6epri айыкпас касы, арылмас соры сол. Осыны еюн!ц 312

6ipi 6uiMi. Жутартынан ел атаулыедщпнен айрылып, ¡ндеткерген маддай болып калатынын кез Kepin жур. Bipan атадан бала, баладан нес¡л сол кергеннен енеге алары бар ма? Бул беледен кутыларлык жол бар ма? Ойлары бар ма? Сондайлык баянсыз т)рл{к уст1нде отрып iprejii елмш деп кайпп айтады, жел пуган кдцбацболмай, ел болудыцшаруасын ойлаган барма? Осы туралы аргы-бергще «ел кдмцорыж> деп аталган жандардьщ, елге жаны ашып, жол айтканы, жен сиггегет болды ма? Цадырбай соны бше ме екен? Осыны сурады. К,адырбайга бул сурактар тосын Kepi^i. Ойланыццырап отырып, такпактап, метелдеп кетп. «Баянсыз бац, турлаусыз TipmijiiK... Бар дуниедс тозбак бар. Hici ацкыган бэйшешепц де KY3Í жетсе куарады... Эл-куатьщ кеткенде, алма бет те суалады» деп, дуниен1ц кезепн, баянсызын айтты. Абай бул сездерщн шешецшпн багаласада, innd нерш канагат цылган жок. Казак дегсн цальщ ел, ¡ргел! ел, оныцт!рл:пн1ц де айнымас 6epiK турагы болу керек. Бейшешектщ Tipjiiri адам Tipjiirine Mice, мысал болмайды деп ед4. Кдцырбай ел дегеннщ 6epÍH¡n т!рл!пнде де турацсыздык бар екешн айтьш, казак Т1рл:п езгеден артыц Т1рл!к деп багалады. Абай буран да тоцтамады. Эзге елде енер барын, енер деген таусылмас азык, жутамас байлык екенш айтып кеп: — Ойлап, байкап карасацыз, осы дуниедеп бар журтты ЯНтн казак шала бшед). Bip едщ 6ip ел жаксы бшсе, жаксы енегесш де алар ед. Сонау Адам-ата заманынан 6epi карай 6ip едщц енегесже 6ip ел ортак боп келген. Соньщ тапканын бойына жапсырьш, улп eiin, ep6in ecin келген. Bi3 болсак, сол кеп улпден кенде, кеп енерден кенже кэлгамыз. Баягы заманнан 6epi айыкпаган жут, аумаран киазтуырльщ, айнымаган терттул1к—баршасыда соцдай артта калгандык салдарынан. Ендеше, осы дуниедеп бар журтты езшен кем санайтын казак, дел сол дуниедеп ен панасыз журт екен,—дед!. Цадырбай мен Куандык мына сезд!ц тусында 6ip-6ipiHe карасты да, ¡штен угыскандай болды. К.адырбай езге екелердей емес. Баласына акыл сала сейлейлн жене кыз бала демей Куандыкка да суйенет!н тэр1здь Бул кештеп узакенпме мен кейб!р жарыссездерьшгитанасоя жанзгызел*, «едщк^дегенжайоанболдь!. СондаKepiакцн жас жпт- тен неше алуан соны сез eciTin кеп, ¡иггей катпл толранып кадим. Эншейнде кандай улкендермен кездессе де оцай угысатын жайлар бар ед[. Сол баягыда шешиш койган, «айдан айкын^деген 313

сездщ барльнына мына ж1пт баскаша кзрайды . Дау айтады. Айтканда, тауып айтып, Т1зе керсетт тоцыратып кетед1. Келеа к у т кымыз ycTimeri меж1л1стер!нде осы ецпмелер жене де сейленд1. К,уандыкдауга араласкдн жок. Eipan бупн ол Абай сездерж кеб!рек цостайтын болды. Экесж щ кейб1р дауларын кабыл алмай кулзщ де: —Эке, конактын ce3i утымды гой,—деп кояды. Тагы 6ip кезде «осы сезге т о ц т а у керек-ау!» деп те койды. Бул туе Абайдыц кешеден 6 epri е ц п м е т екшеп кеп токыратцан жер1 болатын. Бупнп едщцт1рл1пн, Keci6ÍHкеп сынаган Абайга К,адырбай жацагы 6ip кезде: — Ендеше, езщ не дсйсщ? Елд! будан былай немен ел бол дейс!н? Сынадыц, м)нед1Н гой! Ал ещц шыгар жолын бар ма? Сонынды атап Kopmi !—деген. Абай осыган орай: - Елге енер, 6iniMкерек. Оку, тербие керек. Ецщп заман кен жайылыс, узак epicKe сен!п. кальщ уйкыны куат бш1п жататын заман емес. Озге енерл) едден окып, улп алудын заманы,—деген. Бул байлау Абайдыц осы дау ус-пнде тапканы емес, кептен 6epri оцаша ойларынын саркып келген жер). «Ел уыйн сол керек жене, ecipece, 83i yuiiH де жалгыз жол, дацгыл жол сол!» деп бшген болатын. Кадырбай «оку, тербие - ата мен бабаныц тербиес!. Балага соны бшмек —бер1нен де асыл» деп, дауласа бастап ед!, Куандык сол туста жацагы ез байлауын айткан. Осыдан кей!н Цадырбай e3i тоцырап калып, кайта ойланды. Ойланып кеп, ундемей отырып барып, акырында: - Шынта бакса, сети сезщ едш екен, балам. Бет1цде, арманыц да кекей!ме конады. Ецщп заман солай болса, болганы-ак! Сенщ айтып (угырганыцосы ез буыныц мен келер урпактыц лл! болар. Тек, 6 ipaK K ÎM re барасыц? Ж урттан улп алмай, езгеге бермеген —сол б!здщхалык. Ce6e6i не? Ce6e6i, жалгыз, оцшау жасап, улп-енегесж крйпп аласьщ? Сол жолда заман адастырмаса болганы да!—деп сез1н аяктады. К,арт ойшы кеп карсыласты. EipaK байыптап барып, шын макуддады. ^ Осыдан кейшп ею кун, ею тун бойындагы ецпмеде Абай К,адырбаймен дауласкан жок- Eipan аса 6ip ыкыласты, угымтал тындаушы боп отырып, ылги гана К,адырбай керген акцндар жайын сурастырган. 314

Кдцырбай бул мэж)л:стер тусында дацгыл жолга тускендей больш, жазылып кетп. Кейде соцтырып, елец айтьш кетед!. Эз1 жацылып умытыццырап калган жерлер болса, жалт eTin Куандыкка карайды. Opi сулу, epi майда М1незд! Куандык екес1Н1ц муд!рген жерлер!н тез айтып, eciHe Tycipin жiбepeдi. Бурын талай еспген ceздepiн ел! да кумарланып, cyñciHin тындаган ажар керсетед. Жалгыз айтыс-талас сездер емес, елд)ц муцын-шерш айткан ойшыл ацындардыц сездерш де Куандык жаксы уккан екен. Кдрт акын ер сезйпц тусында елдеб!р ертегщей алые акын Садакка cora беред1. Бала кез!нде ез1не езге акындардан езгеше кершген сол Садекец екен. «KepreHi мен б4лгет ушан-тещз. Ол KiciHiHайтканы мен жетк!зген!н1ц мыц да 6ipiH бшмейм{з. TeriH емес, кеудес)нен нур саулаган акын сол ещ, жарыктыц!» деп сейлецщ. Садак К,адырбайдьщ айтуында жай акын емес. Озшше 6ip кереген жан сияцты. Абай осы орайда Кддырбайдыц сол Садакпен айтысканын сурап ей. «Садакпен баланьщайтысы»дейпн Аркдгамел1майтыс. Сондагы бала осы Цадырбай болатынын Абай жаксы ôùiyuii ед1. Б)рак Кадырбай ол сезге кеп токтаган жок. — Б^здщ Садекецмен айтысар шамамыз кене? Эншейж 6ip жалгыз ауыз сездщ тусында болымсыз тоскауыл айтканым гой. «Айтысты, жецщ» дейлн сез емес. Тек кана Сыбанныц Шумек бастаткан он алты акынын жещп отырган соц, мундагы елдщ намыс din, кетерш епкеткет...—дед де, баска ецпмелерге кешш кетп. К,адырбайда улкен м!незд!Л!к, кенд!к бар. Эз1мшш емес. Мактан гейлеген «шыга шаппа» емес. Сонысы жене жалгыз Кддырбайдьщ ез!нде емес. Осы Kepi акын eciHe алып отырган Садакта, Ш умекте, Барласта да бар сияцты. К,адырбай есиеттерйпц Ty6iHe бойласац, акындык — дарыган куш, улкен касиетп жаксы акыннан калган айшыкты сез, тепнде, заманныц KacipeTiH айтады екен. KepreHi мен ecTireHiHe кез салып, кеп ойлап кеп топшылаганда, К,адырба осыны туйшть — Сол сарынныц берте кейде ацырын жатып, кулак салып байыптасам, 6ip шерге 6ip шер уласьш, косылып жатады екен e3i. Кекейкесп KyñiHтыцда, кущренген жырын тындашы. Абай, сен кешелер 6ip орынды сез айттьщ, балам. Осы елдщ еткеншщ 6epi де, тепнде, e3i кешкен eMipiHe суйс)не алмай кеткен екен. Кеп 31S

сарынныц 1Ш1нде басымдап, ектеп кел1Пжататын 6ip сарын бар. Сонысы куаньпп пен шат-шадыман, мэре-сере емес-ау ! Кептен кеб1нше заман уайымы, заман дертнау. Арьщагы арманын айт, кешеп осы елде болып еткен мамырдыцжутын айт. Бул туралы да осы кую кеп акын зар тогед1... 6ep-6epi де шат болмн едщ аз керед!. Шацырагы куйреп жаткан куйзеулжт! айтады гой. Сол текке айтылып жаткан жок. Сен айтцандай панасыз, айласыз болгандыктан туып жать!р. Жалын аткдн кеппц дерт! айткызып жатыр гой!—деп, К,адырбай 6ip улкен туМн туйд!. Содан кейшп ецпмелерде Абаймен exeyi жас-Kepi демей, аса жакс угысып кетп. Аргы-бергщен тары да кеп сэздерд1 сурастырып кеп, Абай Кддырбайды еншаныктаньщы. Сонау 6ip жаскундерщде Абайдьщ аса жаксы керген акыны Барлас едь Берще Шежен) б1лд4. Балтаны керд1. K,a3ip 6ipHenie куннен 6epri енпмелер тусында Абай Кэдырбайды солармен кеп салыстыратын. Ойыдана, мшез) майда, жолыдануыл каргакьш Абайдынбурын керген ак^шдарынакейде уксап, кейде уксамай кетет1н сиякты. Енд) кеп екшегенде, солардын бэршен Кдщырбайдьщшындап барып, терендептуысып жатканын укгы. Осыны уккан сайын, барлык осы кершерщ жанындай жаксы кере бастады. Эз халкынын iniinne езгеше 6ip разиз, жаксы жандар осылар сиякгы. Жана Кдцырбай айтканда, аргыдан 6epi карай терсе, елдщ улкен аркалыры осылар сиякты. Bip сэтте мынау сулу картгы Абай 03ÍHÍHэкемндей Tycimn, 1штей тарзым ет1п, шындап турьш бас идi. Жай эке емес. «Мальгнды бак! Дэулетэнд! асыр! Урпагынды ecip! Эзгеге ектем бол!» дейпн эке емес. Ой-сананьщ eKeci. Тагылым мен таза жолга бастайтын эке сиякты. Абай Кддырбайга алгыс айтты. Устаз алдынан алмаган азык алганын айтты. Б1рнеше кун осындай келел1 кенеспен еткен ед1. Абай бул уакытта К,адырбай касынан ею ел! айрылган жок- EipaK енд! дэл Абайдыц ез! болмаса, Асылбек пен Ерболдар жене, ecipece, Куандык, Карашаштар да баска ермек ¡здей бастаган. Олар: «Отауга барайык. Азырак сауык курып, кещл серптейж» дескен. Кдцырбай ез1 де жастарды ез межипсшен «азат^етуд ойлаган екен. 316

Терпнин кун кешке жакын кольша домбыра алып отырып: —Шырактарым, сендермен ceitnecin 031мде ceprin цалдым. BipaK 6Í3 от орнына шепп калган карт бурадай болдык. К,анша айнальш, кармансакта, Kepi еженщ бала уаткэн гей-гешндей куй басады. Сендер оган кашангы мулги берес1ндер? Тшепц, талабыц алдыцда. Б^зщцту болса, жиырылып ойнатускен. Ецщдец басьша да шыуа алмайды. Сендерге ол жол емес. Орлейин ер, киялайтын кияларьщ алдында. Соган бас, содан кайтпа!.. YHeMi уайым ойлама!.. Сауыкта кур! Шалкып кал!KepMereHiHHiH6epiH кер!.. Тек 6eTrepiH кайтпасын!—деп, 6ipa3 отырды да...— Ецщ, сауык курындар! Мен сендерд! аз сезбен шыгарып салайын!— деп, домбырасын кущренте тартып жeнeлдi. Жастар тепе телм!ре карал, ун тындап кап ед1. Аздан сон К,адырбай ендет!п кетп. Даусында аса 6 ip кец тыныс бар екен. Боздаган нардай улкен толкын шыгады. Жас шагында бул акынныц ipi enŒi болганы ce3ÍJiin тур. Бупнп сазында кешеден 6epi 03Íайткан «кекейкесп» толгау бар. Арман салкыны келед!. Жастарга Ka3ipri айткан сездер! «ез аганьщ» т!лек батасы сиякты. «Жаксы балам, асыл ÍHÍM, адамбол! Артыца енеге кэдцыр! К^сылган халцыц, каумалаган карындасыц, бауырыцнан пана табар бейтерек болындар!» деп сейледь К,оць!р кеште, осындай саналы 6ip саз тарткдн карт акынныц е т де езгеше болатын. Bcipece, кайырмасы баска. Ол К,адырбайдыц кеп жылдан 6epri тауып алган, аумас, айнымас кайырмасы. Кущрене толкып, накыстап кеп, анда-санда: «Ел!м! Ел1м!.. EniM-ay, ел!м!»—деп кайырады. Абай осы кайырмаданкапы эсер алды. Барлыкулкентулгалы Кддырбай сол 6ip кайырмадан танылгандай. Эз1тц асыл журепн анык ашкандай. Цасиетп ата, халык атасы боп бтктеп шыгып, шарыктай тусп... Абайдьщ журеп алгыска толы. Кдрт аганьщ еш токтаганда, жас ж!пт суп-сур боп, катты толкынып калды. Осы хал1нен айыга алмай, К,адырбайдьщ жуз!не кадалып капты. Тамагына лыцсып кеп турган шер толкыны бар. Абайдьщ цатты езгерген жайын К,уандыцбайкап отыр екен. Экесшщ домбырасын ептеп сусьггып алды да: —Шыгарып салар эн1щз «Сауык кур !»деп турган жок. Тагы да: «Сарыла туе!» дед1 гой, еке! Дел бул жолы сол т!л1нд! алмаспыз. BÍ3 ецщ ойын ойнаймыз. Б!лдщ бе?—деп кулш Ж1берд{. Осы MÍHe3Í уй imiH тепе кецйщецщр!п, cepnTin екетп. Абай да К,уандьжтыц соншалык сергек, ерке кулк!С!не тацкалды. 317

Шатгык пен сауыкгьщ жаны да, сенбес шырагыда дел осы ерюн сулу, жас кыз сиякты. Дел осы сэтге, осы куцпрт кеште Куандык Абайга улкен 6ip куат, eKniH cype-riH керсеткендей болды. Мынандай жанныц манында куцпрт кеш те, жабык кецш де болмау керек. Оныц аты - улкен умгг. Opi сулу, ер) сешмт, мыкты ум1т. Онын. бас иер куш! жок. Отауга баруан соц, конактар касына кеп кыз, кел1ншек пен жас ж)птгер жиылды. Ойынсауык аса кызу боп басталып, тац аппак атканша солгындаган жок. Бул тунде узак есем ен де шыркалды. «Орамал тастау», «Хан жаксы ма&, «Мыршым», «Белбеу сок», «Лэппай тутелэ» сиякты кулд1рп ойындар да тепе ойналды. Эр ойынньщарасында кыздарменЖ1птгердцкезек шыркдган айтыстары, ен жарыстары да кеп. Сыбан ойыншы, сауыкшы ел болатын. Ocipece, осы ауыл - Цадырбайдын eKeci Акгайлак заманынан 6epi карай айтыс пен эннщ кан базары. К1шкентай кун!нен 6epi сол кальщдуман ортасында ескен Куандык мынадаи ойын-кызыкгыц жаны ecerni. Эз!не cepiK, дос кыздары да кеп. Сыбан мен Найманнын ескщен келе жаткан эде-п кыздарын жастай узатпайтын. «Сыбан кызындай уйде картайтамысыц?» деген сез, езге керинлес еддерге метел сиякгы болган. Кдцырбай ауылында, мынау отауда сондай жетш отырган, жасы отызга такап калган кыздар б1реу-екеу емес, елденешеу. Соныц 6epi шетэнен кдлжынкой, ашьк. Ойын-сауыкка жаны кумар, шечнен енш), елецил боп шыкты. Бар жиынды бастап отырган Куандыктын ез1. Оньщ тамаша кулюс1 ердайым сынуырлап шыгып, куйдей созылып, журттыц 6epÍH ej¡ÍKTÍpin отыр. Куаидик ойын уст4нде Ж1пттерд1 аямайды. Мез болып кул1п отырып, кызара тус!п, катгы жазалайды. Оз1не жаза тартатьм жер келсе де саспаиды. Кулк1С1нен жазбай, MÎ3 бакпай отырып бар жазаны оп-оцай кетер^п кетед!. Осы кеште Абай мен Куандык катар отырып, эзшмен, енмен, айтыспен де кеп жарысты. Ен алгашкы айтысты Куандык e3i бастаган. Арнап сейлеген Kicici —Абай. Бурын аитыска кеп сальжбаган Абай еуел) эн жагына салмак сальш, сездер1н ойланынкырап, бегел!цюреп айтып отырды. Сыбан ¡ыпне Арканын кеп сулу ендер! жайылмаган екен. Абай соларды айтумен жене ыргак, накысын жаксы жетк!зумен Куандык е т н баса берд!. Алгашкь1 6ip кагысулары осымен OTin, ойын арасында айтыекдтагы оралып келгенде куандык эн айтпай, термеге тусп. 318

Айтыстыц эн! емес, сезш сарапкд салайык.деген]. Абайдьщ кулак куш сиякты 6ip жещп, жортпатермес1 болатын. Олда соган тусш, енд! куандыктыц ез1ндей жылдам шыгармага ауысты. Барган сайьш Абай бойын кец салып, шешен айтуга, шапшанайтугаондй теселш барады. Ецщп айтысты e3i де тмегендей. Бойына екп1цщ сергек 6ip жалын б1ткеццей болды. EipiHinсез16ipiHжанып сальш, ею жасты анык шабытца шацырып отырды. Куандыктыц ею кез! кул1мс1реп, акша 6eri бал-бул жанады. Жас Ж1птпен ез жарысын ракат деп б1лген тер1зд!. Бул жастардыц айтыс сездер! сыпайы калжыцмен 6ip-6ipiH мактау. Ж1пт сол эз!л курмет арасына «махаббат», «гашыц от» деген сиякты жайларды араластырып, туспалдай береди K^i3 болса: «Сыпайы куда, сый азамат, келген сапарынды курмет етем. Затъщ жаксы, ез[ц жаксы. Эншейш 6ip елдек!м емесс!ц. Екеум1зге де жарастыгы сыпайы сыйластык» деп бейнелейщ. Кеп кез!нше ашык айтыскан эзй1 курметтер! осы. EipaK жай отырып, акырын сейлескенде, сулу кыз бен мецш ж1пт осы кеште Ke6ipeK угысып ед[. Оган басшы болган Куандык.. Журттьщ дырду-думаны молайьш, 6ip жерде ен шыркап, 6ip жерде кулю-тартыс басымдап, Kepic боп жатканда Куандык Абайга мойын бурып:—Элец байгус кеп орамга келе бермейдь Журт кез1нше не дeйiн, Абай? Кен.1Л!мн)ц айтпагын ен!м ipKin кап ед1. Шьш сейлессем, саган айтар сырым кеп!—деген. Осы сез!нщ езш де кул!п отырып, журт кезшше ce3iKTi етпей айтты. Ашык сейлеп, батым кел1п, Абайга езгеше кецш белептн б!дщрген. Екеу1Н1ц ¡штей угысулары бул кеш емес, алдыцгы кундерде-ак мел4м сиякты ед1. Абай Куандыктыц ак саусактарын катты кмсып отырып, ею б:рдей журек*пц жан тамырлары 6ip сокканын сезд1. — Екеум[здщ журепмЬ 6ip согады-ау! KepeMiciH? Айтканына куандым. Мен! де ез!ндей кер!—деп калды. Осыдан соц булардьщ ep6ip кулк1с1, езш сездер1, кабак кимыддары—барлыгыда соццайлык 6ip тетгипк, куаныш белпсж керсет!п отырды. Ойынды сылтау eTin 6ip рет суй!скенде, булардьщ жуздер1 де шын леззаттан белп 6epin, 6ip-6ipiHe ып- ЫСТЫКбОПTHlCTi. Осы тунн)н кьшацдап аткан тацында, конакгар тарай бастаган шакта, Куандык Абайды шетю уйге карай женелтп. Журттьщ берш таратып, жайгастырып болган соц, сол уйге ез1 де келген ед1. Шетк! уй оцаша екен. !нпнде 6ip гана тесек бар. Heci картац ейел ерте турып кеткен сиякты. Ею жас ыстык 319

кумарлыцпен, жалындап табысты. Тыгыз жерде, тар уацытта кездескенд!ктен exeyi де yHCÍ3 ед1. Калткысыз кел^п, ¡рюлмей косылган кушактары буларды сол унс13, жым-жырт толкьш imiHe лезде тартып екетп. Осыдан соц тагыда б^рнешекун ойын-сауык болды. Абай мен Куандык арасы тен жастардыц жацсы достырына айналды. Bipan бары сол рана. Exeyi ¡ркшмей табыскднмен, жалындаган махаббат тумады. Абайга Куандьщ оцаша кездескеннен repi, журт кез^нше кеп унайды. Ощыау жерде Цуандыктьщ ашыцтыры елдекандай кексел^к сияктанып, Ж1пт журепне катан. тиед1. Куандыкдъщ Керей ¡ийнде кдйын журты бар. Kyñeyi б1рнеше реткелш кеткен екен. ез1Н1Цбурын алган цатыны бар. Цуандык сотан топал боп бармац. Кдйындап келген кездер1нде калындык оны суйе алмады. Эркдшан салкын кдлатын. Сол мундарын Абайга сейлеп кеп, сулу кыз езгеше 6ip ттлек ойлаганын айтып ед1. Абай жауап айтпай ойгатусп. Б^рнешебаланьщ анасы болган Дщце бар. Рас, Цуандык Абайдын, тещ. Тербиес1мен, енер1мен, ацыл парасатымен де езгеше жан. Сез жок. Эл1кунге ез ем1р!нде кездескен ейелдерд1ц 1Ш1нде Абаидьщ енерл1, сулу, кайратты кыз керген! осы. Eipan Цадырбайдьщ режшжен аттап ету, Дишенщ бала- ларын умыту оцай ¡стер емес. Осыныц 6epÍHÍn уст1не, Куан- дыкты акылы суйсе де, журег! оншалык бой тартпайды. Осы кундердщ ез^нде де Абайдыц кец1Л1нен Тогжан умытылран жок. К,айта мынандай шешен, ашык, атакты К^уандыкпен тайта- ласкандай боп, кез алдына шын суйгет елестей бepeд^. Абайра ол екелген гашыктык, ол усынран журек, ол берген нэзж лэззат бул дуниеде кдйта оралып келместей. Онымен тен, жан тумастай, табылмастай ед1. Тогжан eciHe туссе, Абай тар тесекте де Куандьщтан тартынып, кушарын ipKe беред1. Цуандыкдъщ Абайды сую1 де Ж1пт М1нез1не орай сиякты. Ыстык оттан да, курметтеген сыйластык кеп. Bipan сонда да Куандьщ тшепнен кэйткан жок. Абай ез ацылымендел байлауын айта алмады да, Куандыктьщ ез1не акылдасты. Егер К уанды ц руксат етсе, осы жайды Кдрашаш пен Асьшбекке айтып, солар н е т уйрарса, соган байласайыкдеп ед1. Куандык. карсы болран жок. Царашаш пен Асылбекке Абай белек-белек сейлес1п ед1. Баярьщан Абай басына тшеулест1п куы т Кдрашаш мына сезд1 куанып тындады да, тез костады. 320

Bipanбул канша макул керсе, Асылбек соншалык,жатыркап, парсы шыкгы. — Бул ic болмайды. Поддан келмейщ. Жазыгы жок Алшьшбай цызын К,унекец ренж!те алмайды. Алшынбайдан кепсем демесе, саган руксат етпейд1. К,уандык кайын журтына жаманатты болады. Соньщ 6epi жиьшып кеп Kepi Кддекеце дерт болады. Менен баска Kici еспмесш. Осы арадакалсын!—деп, Абайга катгы салмаксалды. Сондай сезю Куаццыккада e3i айтты. Сейпп, ею жас ажашкы ойларынан басылып калды. BipaK айрылысар кунп соцгы кездескен сагатында Абай мен Куандык келер кунге умп*артып калатындарын, ел4де ойланып керет1ндер!н айтысты. Exeyi аса жаксы сыйластыкпен езгеше тату дос болысып, 6ip-6ipiH кимай айрылысты. Сертпен KeTicTi. Кадырбай аулынан кайтып, Тобыкты жайлауына жеткенше арада ею кун eiin ед4. Карт акынныц конакшыл досжар уясын Абай онай кия алмады. Жаксы мекеннен узаган сайын Куандыцтын да бар мшез1 кащрл! KepiHin, кымбаттартты. BipaK сонда да журекте жалын жок, ойында байлау да жок. 3 Биьшгы жайлау —жылдагы жайлау емес. Жаздыц e3i куздей жабыркау, жудеу болды. Кун райынан емес, халыкгыц кещл шырайынан солай болган. Кунанбай сиякгы аткамшерлер ез ауылдарына жылдагьщайтоп жия бермейщ. Бурын ЫргызбаЙшпн кернеп журет1н кау-KepÍK сездер, уркеппе жел1ктер де саябыр. Коныс, epic резней таласатын жен жок. Ыргызбай ортасы сиякгы Байдалы, Байсал, Суйщщк, Каратай сиякгы аз гана журт болмаса, кепшМкте мал аз. Сырттьщ калыц кепн аясын ба! Тутып турган актыгын аясын ба? Соктыккыш жуандар, содырлы сайкалдар юмге KOKipeK керсгн? Кайта кеппн 6epi аш-арык боп мойып калгандыктан, жанагы аман калганныц барлыгы биыл тыныш, жым-жырт жургенд! тесш eTirrri. Кеп уыин кынжылган Kici бол. Кеп алдында курсше Tycin, халыктыц аман кунш айткыш бол. Сорпа-суьщ мен быршыган ipKÍTiHHeH, саумал-шалабьщнан да карайласкан боп жур. «Аш- арыгымды асырап журмш» дей бер... Биылгьщайкеш! куйзелттп, топты томсарткан жьщдарда сондайлык майыскак, маймаккелсе 21-78Í 321

жарайды. Кедей мен момын аман кунде аунатып жеп, ауыр кунде осылайша алдаусырату керек. MiHe, кеп успнен жеген кебегендерд?ц, «сут уст1нде каймаку атангандардьщ енд1П e6i сол. Айланьщ ки13 ютабынан алган сабактары осы болатын. Онысына орай, осы жьш кеп те белек. Цальщ ел аса суык тусте. Сез аз. BipaK кабактан кейс, кияс айыкрайды. Сондыктан Тобыкты жайлауларында бул жазда 6ip де 6ip той болмады. Эдетге, бул кезде талай рет атшабыс болушы ед1. Биыл, TinTi, кунан да жарыспады. Кел1н туссе, кыз узатылса, бала сундеттелсе —6epi де болымсыз гана жаяу желжпен, 6ipep табак етпен таркайды. Дел осындай ерекше сарылтан тыныштыкортасында, соцгы уакьгггарда 6ip улкен дакпырт шыкты. Ол —жау 6ùiiHyi, жылкы урлануы. Жайлау кундер!н аяктап, журт кузекке карай бет ала бастаган болатын. Bipep коныс кетндеп те кешкен. Сол уакытта айналасы бес кун 1Ш1нде Майбасар жылкысынан, Жакып пен Ырсай жылкысынан жене Кунанбайдыц e3i отырган аулынан жиырма шакгы сем1з ат жок боп шыкгы. Bip ауылдан 6ip ауыл хабарланып, осы жогалтан мал жайы ен жайлауга тез тарап жатты. Азын-аулак талшыгы бар ауылдьщ 6epi де кузетпн сакайтты. BipaK урылардан Í3-T03 жок. Бул сиякты кеп ел кулак* танган кауырт урлык узак жатпаушы ед1. BipeyAÍH уйнде жас тер! KepiHÍnTi. Бipeyдeн мезплс1Э сойылган ipi караньщ кан соктасы KepÍHimi, боршасы байкалыпты десет1Н сыбыстар оп- оцай шыга калушы ед1. K,a3ip олай емес. Суга баткандай жым- жылас. Эуелде Цунанбай мен Жакыптар езара ойласкднда: «Бул жау кершшес Керейден шыкты немесе Найман, Сыбаннан келд!^деп топшылаган. Bcipece, коныс аралары узарып, жайлау-жайлаудан кайтысатын кез келген сон.: «Эдет осы уакытта icTen отыр. Мойынды кашыкка салып кетем!3 деп осылай етп^ дескен. Кунанбай Kemi-конды бегеп отырьш, жацагы уш-терт рудьщ баршасына да жокшылар женелтп. Ызгутгы, Майбасар, Ырсай бастаган топ-топ Kicùiep ypmc жYpiп, ат сабылтып, талай жерлерд аралады. BipaK кернл eлдiц ешкайсысынан дерек бiлiнбeдi. Елс^з жерлердеп карауыл бтктерге, киын-киын шаткалдарга барып жер шалган Телепберд!, Вурахан, Цамысбай, Жуматул сиякты пысык, сергек жМттер де Í3-T03 б^лген жок. 322

Кунанбайдыц кеп ауыл, кеп ж1Г1ттер4 осылайша ере турегелген кездерщцe3ime, дел сол Ыргызбай М нен тагыда бес жылкы жок болды. Tiirri, жалгыз Ыргызбай емес, енд1 Байсал, Суй1нд1ктен де терт бие алынды. Аздан соц Кеттбак, Бекенш1 де жоц карауга KipicTi. Шебер урлыксондада бипнген жок Тек кдна, тун асса: «Альш кетт1», «тагы екетп» десед1 де, кала бередь Кунанбай ыза болып, e3i атка MÍHceде, жауы юм екенш бше алган жок. Жокшыньщ 6epi кайтып келд!. Кдрауыл бтктердн басында кун сайын сарылып кэдалган шолгьшшылар да кдйтты. Бос кайтты. Тек кана ew iri шара: тун кузетше сак болу ед!. Кунанбай барлык ауылдарын катар кондырып, 6ipre кеынрш, шоктай кьш, жиын устады. Сейтп де удере кеш т тарта берщ. Эрттен кашкдндай боп асыгып женедщ. «Тымкурыса, жаудьщ бет1 баскдга бурылар, 613Д1куа бермес. Сонымен толас керермпз!» деп ойлаган. Каша кешу азын-аулак ем болганы рас. Соцгы кундер Ж1птек, Кет1бак 1Ш1нен урланган малдардьщ хабарын Ke6ipeK жетк1зед!. BipaK сонда да Ыргызбай тугел аман калган жок. Ею тай мен 6ip ceM¡3 байталтагы жок боп шыкгы. Осы кезге жеткенде Кунанбай: «Енд! б!лд1м, таныдым» дед. BipaK «6úmÍM»деген!мен, айыпкер1нщ атын атаган жок. Тек кана жауды: «Алыстын жауы емес, 1штщ жауы» деп байлаган. Байсал, Суйцщктерге мунддйой келген жок. EKeyi деел! кунге кур дярдарып, кур санын согьш жур. Кунанбай оларга: «1здес1н, 1здей 6ipciH»деп селем айтты. BipaK ез топшылауын бйццрмед. Осы кезде Kopmi руларга б]рнеше KiciHi жай гана жансыз eiin аттандырган. Ол юсшерге тапсыратын сездер!н де 6ip e3i гана бмцц. Осындай буйрыктармен ж4берген адамдары да окшау Kicínep. Ойда жок жандар. Мысалы, Ж{птек ¡Ш1не, Кдрашаныц аулына ж!бергет Kepi кемтр. Сол ауьшдагы 6ip жалгыз уй юрмемен суйек шатысы бар KeMnip екен. Кеттбак iшiнe де сондайлык елеуаз кедей шалды жiбepдi. Торгайга ж1бергет де 6ip шал Tyñemi болатын. Бул кершер есте сурау салмайды. Timi, мал жогалганын да бшмещц. Жай эншешн кудайдеген жандар гана болады. Жалгыз-акбарган ауылдарьшьщуйщ-уйлерже ергенщ-кеш Kipin, !шкен жегецдерш байкайды. Барлык тапсырьмган м1ндетосы гана. Сол шебер айланьщ аркасында, аз уакыт ¡иннде К,унанбай жауын тапты. Кеп жылкыны алатын алгыштардыц уясын б)лд4. 323

Сейпп, е н д т зм салмагы тусет!н жер —тагы Ж птек. Оныц ¡шише Цараша, Каумен айналасы болды. Кунанбай бул жолы туспалмен, ой жотамен соктыккэн жоц. Бурынтыдай емес, дел мынау туста KiHoci орынды болатын. Ж1птект!ц б1рнеше Ж!пттер1 шын айыпкер ед1. Эцпме Балагаз бен Абылгазыдан басталган. Балагаз - Базаралыньщ атасы. Ж 1птек 1Ш1ндеп намыскер, отгы, пысык Ж1птпд 6ipi. Абылгазы — Карашаныц баласы. Карашаныц ез< сиякты, кеп балалары да шеттер1нен соткар, кияс болатын. Ертерек кезде Пунанбай мен Бежей арасын ушцындырып Ж1берген 6ip уакига осы Карашадан басталып ед1. Оган Кауменн!ц де катынасы болтан. Кепке м атм Токпамбет тебелес) еуел! осы Караша, Каумендерд1цею атшабарды сабауынан басталтан-ды. Содан 6epi Мусакул тебелей сиякты, Бежейщц асы сиякты улкен жиындардын, бэр1нде Караша мен Кауменнщ ер жеткен азамат балалары кеп аузына 1Л1тп, кезге тусе беретш. Шет1нен намыскер, еркеюрек жене мыкты, отты. Осылар арасынан шыккан Базаралы болса, ол epi сымбатгы сулу, epi шешен жуйр4к. Ж1г)тек ортасы мацтан еткендей атпал азамат, атан бтмд1 Ж1пт ед!. Ерл!к пен мылтылыгы да сай. Eipan биылгы мамырдыц жутынан кейн осы 6ip топ ж!пт елден ерекше жарым кещл боп журд!. Кальщ елмен 6ipre Ж1птек кепшМп де катты жутаган. Жер аз болтантапшылыкган жутады. Сол кептщ imimte «аксИрак» боп калганньщ 6ipi — осы Караша, Каумен ауылдары. Базаралы, Балагаз, Абылгазы, Эдшхан сиякты ж тттерде тек цана 6ip-6ip аткалды. Жаз бойы булар уйден шыккан жок. Аштыкты да, кемтарлыкты да кеп керш. Kicire барып, кез су з т сауьш сурауга, жалпетек болуга намыстары ж!бермед!. Керек десе, Байдалыдай туысканта да барган жок. Kecin етей1н десе, мынандай жутап калган елдщ шннде тук нерсенщ орайы жоц. Жалгыз айла—жалга журу. EipaK ол 6ip гана ез бастарын асырау болмаса, катын-балага талшык емес. QMip бойы жалшылыкга журсе де, Kecereci кегерген койшы, жылкышы, туйеш1 жок. Алатын акысы кур гана «imin- жем» болгаццыктан, талай жандар атадан бала, баладан немереге шейш унем! Kici босагасын тоздырумен етш келед!. Ж1птгер жаз бойы кергецде, не керш? Ашыккдн баланы керщ. Каншырдай каткан шеше мен ж ецгет, катын-калашты керд1. Айнала курс!ну де кущрену. Осы жайларга сол ж!Г1Тгер айла 324

таппай, каргыс айтатын. Жалгыз-ак теменш!ктеп, жасып айтпайды. Inrreri ызамен, кыжылмен айтатын. Барлыгыныц сондай куйн Базаралы жаксы айтьш 6epin eni. Bip кун кешке ден басында 6ip топ ж тттщ ортасында отырып, ызалы мысцылмен сейлеш. — Ел еру болса, шацырагына жощпылыц кеп шеру тартады. Кеш1-кон болса, эке-шешен, катын-балац акгабан шубырындыга ушырайды. Жалгыз сиырга артцан ашамайдьщ уст1 де арман бопты. К,удайдыц б!зден аяган Heci цалды?..—деген. Осыжаздадел осы Ж1пттерге Базаралы кеп-кеп куйк айткдн. Аман налганный тет!Г! неде? Жутаганныц жайы неден? Эдшетс1зщк кдйсы? Ол кдндайтон ктп, калайшатш катыпкелед? Солар туралы тукп1рлеп, ойлаган ойларын айтатын. Сондай ецпмелер тусында Балагаз бен Абылгазы тыным таппай, e6irep боп калушы ед;. Базаралыга кадалып кеп: «Акыл- айла тапшы, бет нускап, жол керсетш1 ! 1стерл!к ic бар ма? Соны айтшы?* дей 6eperiH. BipaK Базаралы ол суракгарьша жауап айта алмаган. Ацыры енд!п oMip езгеше боп кетт). Балагаз бен Абылгазы eKeyiHin тунделспп атца мшетнпн Базаралы кепке шейн бмген жок. Ец алгашцы кезекте Майбасар жылкысы жогалды. Одан кетн Жакыптан алынды. Осыньщ жаманат сиякгы хабарьш алып жатканмен, Базаралы елец цылмаган. YuiiHmi кезекте Ырсай жылкысы алынды. Дел осы орайда Базаралы 6ip тунде уйыктай алмай, аунакщып жатып, танга жакын тыска шыгып кетп. Кепке шей!н уйге юрмей, далада болган. Уй сыртындагы кегалга барып, тан салкынына iacin тесеп, жапа-жалгыз ойланып отырып кап ед. Жап-жакьш жерде керип ауыл бар-ды. К^рашага карагантерт-бес уй болатын. Сол ауыддьщ акгес дейпн 6ip сак каншыгы болушы ед!. Тац жана гана сызып атып келе жатканда Базаралы Актестщ ургетн eciiin, елц етш кадды. Шабаланып турып, окыс урд1. Анык Kici кергенде урепн ypici. «Бул не кылган бегде Kici екен? Быейшин» деп ойлап, Базаралы тосып калган. Аздан сон Карашаныц аулындагы шетта уйд1ц тусына ею атты Kici келд4. Ол уй Абылгазыныц отауы болатын. Аттылардын 6ipeyi сонда калды да, eKÙcnici 6epi журд. Базаралы ец еуел{ Аккуйрык атты таныды. Балагаздыц жалгыз аты. Белпл! жуйр{к Аккуйрык ат, бупн 6ip суыт журю керген сиякгы. Ширыга Tycin, сумандап келед екен. Эуелде Базаралы: «Булар бозбалалык кылып жур екен-ay!»—дедi. 325

EipaKез1 орнынан козгалмай, бой керсетпей отырьш байкаса, олай емес. Балагаз сойыл суйрет!п келед1. Базаралынын. журеп TYpuïirin кетг1. Oui суп-сур боп, кадала цзлды. Ецщ кэгалта жантайып жатып, бм1нбей бакыламак болды. Дел ауызга такай бергенде, Балагаз Аккуйрыкгыц басын тартып, акцрын тана ыбш кедщ, lim i, жакындаган кезде атынан Tycin, жаяу жетектеп ап, ен эуел1 колындагы сойылын ез отауыньщ белдеу1не шанышты. Кундеп туратын орны сол болатын. Осыдан кешн аккуйрыкты жетектеп алып, ауыл касындагы 6ip жыкпыл жартастын арасьша карай тартгы. Базаралы байкдп (угыр. Аккуйрыккан сорпа боп келген сиякгы. Мезплс1э журген жМт, ез жур1с1Н ез аулынан да жасырмак кер!нед). Аздан сон атын тас арасьша 6eKÍTÍn тастап, жалгыз каитып кеп, yñiHe Kipm. Базаралы ел турганша уйыктатан жок. Кдраша аулынынсыртыцдада киынтастар бар болатьш. Соган апарып бек1ткен Абылгазыньщ атын да Kepin кайтты. Енд1 Базаральща такат жок. Imi толган ызалы, долы ашу. YR ншне ун катпай, сурлана беред1. Анда-санда д1р!лдей Tycin, киналып калады. Туе ауганша б1рдецет тоскандай болатын. Ойлагандай, туе кия берген кезде, керпп ауылдан кайткан Кдумен тагы 6ip хабар екедщ. Откен тунде Ырсай жлкысы алыныпты. Осы хабарды Базаралы ееггкен кезде, Балагаз да ауыр уй- кьщан турьш, тыска шыгып жур екен. Базаралы бeлiнe бедщгж буынып, 6ip жакка баратын Kici сиякты эз1рлен!п алды да, экес1не кедщ. — Сейлесет1н жай бар ед1. тыска шыгайыкшы!—деп, экесш eprin шытып, дец басына карай бастады. Жолшыбай ез1дауыстап Балагазды да шакырды. Узын бойлы, капсагай дeнeлi, кара сур жiгiт Балагаз да кедщ. Аздан соц Базаралы кдбагын туй)п ап, экес1не суь!К карадь!. еркдшан нурланьш туратын кызгылтЖYзi аппак сур болып, кдньш iüiiHeтартып апты. Улкен етюр кездер1 кэнталап, кызарып кетитп. Деьп д!р{лдеп, даусы катты шыкты. — Эке, жыртык лашыктьщ да myKipi бар. Кдракаска кедей болсамда, кэра ниет болмаспындеуип ен. Жамандыксёнщ жатьщ. Цасиет1ц сол ед1. Сен картайган шагында б1зд4кара басайын дед1 ме?..—деп, YHÍ бузылып, токырап калды. — Не дейрц? Мына uiipKiH не деп отыр?!—деп, Каумен уркш кальш, Балатазта карады. Балагазда ун жок. Базаралы ine женелш: 326

—Оран кдрама, маран кдра! Менен сура!.. Энеугунп Майбасар жылкысы мен еткен тунде алынган Ырсай жылкысыныц урысы табылды. Урысы—тал мынау отырган сенщ ульщ, Балараз,—дед. Кдумен шошып кетп. —Не дейд1?.. Не дейс1Н? —Солай... суйдеймт. Кене, таньл керии?—деп, Базаралы ецщ агасына цадалды. Балагаз да ашулы ед. К,оркак емес-Ti. Мынау жерде кысылса да, есшен айрылган жок. — Айт! Не кердщ, не бщщ!ц? Не деп ширыгып отырсыц? Ж е т н д айтшы! — Танертец Абылгазы exeyin урланып келгенде, мен тыста отыргам. Аттарьщ анау тастарда кдз!р осы шакка шейн суып тур. Олсец де, шынынмен елин, тым курымаса... Урладьщ гой. Танба! Еркек болсац, шынынды айтшы!— дегенде, Балагаз жалтарган жок. —Рас... Айткрньщ рас!—дей берд. Крумен ем!рде еспмеген сумдыгын кергецдей, сескенш кепп: —Балагаз, кудай тебецнен урсын! Уа, кудай тебеннен урсыщ Балагаз!..—деп, зарлайберд!. Карсысында отырган агасына Базаралы катгы жирене карап кап, 6ip сет калшылдап кайнап кетп де, ун катпастан тап берд!. Кдуменнщ ею улы да арыстай улкен, кабыландай кайратты болатьш. Екеу1нщкол-аякгары, емен шокпарлармен кагыскэндай сатыр-сутыр THÍCTÍ. Балагаз асыгыста орнынан тура алмай калып ед). EipaK лезде ашу шакырып, айла тауып, Базаралыны аяктан кагып кадды. iHici cypiHe бергенде, сол беймдеген жагына карай койып Ж1берш, кулатардай боп ед1. EipaK будан repi айлага басымырак келген Базаралы майыса 6epin, жалт бурылдьп Шапшандыры шалкыган жалындай боп, лап 6epin кеп, Балагазды бас салды. Жыга сала, сол колымен кещрдектен буыцдырып жа- тып, он кольш кынына сермеп, eix ip сары пьппакгы жаркетюзт жулып алды... Т1зерлеп жатып, даусы шыкпай, кырылдап турьш: — Бауыздаймын! Агам болмак тупл, екем бол!.. Ж ок кыламын!— деп, сары пышакты Балагаздыц кещрдепне такап калды. Жалгыз-ак Балараздын тыпыры мен сермелген колдары рана бегеп жатыр. Агасынан Базаралыныцкупи басыщщп кетп. Сьиымдап турып жещп ап, enai бауыздарманга келш ед). Сол уакытта муньщ оц колына eKeciHÍHкос колы кеп жабысып капты. —Токтат! Ой, кет, ит! Не бодды, ею ит?! Тур былай!—деп кеп, Крумен Базаралыны суйреп алды. 327

Балатаз шкднщшецгелшен босап, басын кетере берщ. Bipan emú алысудь! ойлатан Kici емес. Ес жиьш, басцаша куш тапкдндаи. Базаралыга юнэлай карады да: — Ой, цнркш! Ит те болсац, уяласымсыц. K№i басыцмен кеудеме шыкканынды не дей1н! Киналсам да сол уяластытынды киям ба? Бшген акьыыи со ма?—деп, соцгы сез!н зеюп, акырып айтты. Базаралыда ун жок. ТуйМп отырып капты. Балагаз енд! тузел1п ап, сатырлатып сейлеп, суырыла женелд!. — Сен сурадыц, ipiKKeHiM жок! Сырымды аштым! Тансам, кайтш мойныма салар едщ? Урыга мал аз ба! Мына турган Керейщ торып келд1м десем, не дер едщ. Кунанбай тупл, кудай болсын, ¡з-тозьш тауып керсшпй, кене! Таньппайтын, таптырмайтын кып 1стед!м. EipaK осы !стеген:м урлык па? Сурасацшы, 6^cenmi! Басым ушш ¡степ отырмын ба? Аукымым уш!Н ¡степ отырмын. Арамга жер!К боп icren отыртам жок. Жиренш ¡стей1м. EipaK icrereHtM icrereH. М ен—жокрын, ол —бар. Менщ жокгыгым оган барлыкбоп жабыскан. Жер!м кайда? Кепм, есем кдйда?Оньщ Heci куриды? Асып-тепл!п жаткан артыгы гана шашырайды. Мен1н. аш-арытым ел!мнен калады. Бойыма жимаймын. Айналамды ажалдан альш калам... Басым кетс1н, маган десе. Бул жолымнан токгатпайсьщ... Бардан алам, жокка берем. Жаман, сасык урынды тапкан екенс1ц? Мен урысы емеспш, еивмш. Ж ок-жткке, елс1зге тисем, айтсанщы !..—дед!. Кдумен Балагазбен салгыласкан жок. Айткдн сезше бойлаган да жок. Оныц шошынтаны жалгыз-ак жай. Баласы не десе де, Каумен казанына Kici асын салмайды. Сондыктан 6ip-an туйш байлаганы — Балатазды ез касынан куу болды. —Кеш! Кеш! Крсымнанкет!.. Кермеймш! Каз1ркеш !-деп буйрьщ берш. Базаралы ундеместен туйищ! де, катып кадды. Экел1-балалы туыскандар осы орнынан айрылыскан шагында, ymeyí уш белек ойда. Bip-6ipÍHeH шалгай болатын. Балагаз Кауменнщбуйрьнъш орьшдап, дел осы кун кеш*п де, Карашаньщ аулына косылды. Сонда барысымен терт-бес кун еткен соц, Кунанбайдыц дел ез аулынан бес жылкы алдь:. Балагазга cepiK болтан ж тттер аз тана болатьш. Эз!рше булар Абылтазы мен Эдшхан тана. Осы ymeyi ез жур1Стер1н улкен есеппен, еппен ¡стеген. Булар ец эуел1 алыстаты Найман imiHeHдел ездер!ндей уш- терт Ж1г{т cepiK тапты. Олар да жут пен жокщылык салдарынан атка м)нгендер. Шетшен шешен, ер, ежет Ж1пттер болатьш. Жаз 328

ортасында Аягездн ар жагьша жолаушы журш барып, Абылгазы сол ж!пттермен сез байласып кайткан. Eni жагыныц да анык кесюкен байлауы езд1-ез ортасьшьщ мыктыларын, кальщшогырларьщ торымак. елйзге тимешш емес^ Сонымен, Сем13-Найман, Садыр, Матай iminneri Кудайсупр, Кдптагай, Жумацан сиякуылардан аналар алады. Тобыкты ¡шщде К,унанбай, Ыргызбай, Кдратай, Сутнд1к сиякгылардан мьтналар алады. Булар ешуакьгпа калыц шогыр боп журмейщ. Жалгыз аяк журпнш! сиякты гана болады. Тары 6ip тэс)лдер1: Тобыкты Ж1пттер1 Найман шпне барганда, ез колдарымен мал алмайды. Ондагы жолдастары К1мнен алуды, канша алуды ездер! memin, ездер1 шыгарып беред!. Тобыкты !ш4нде Балагаздар да сейтед!.. Ею жаты да жол мен жерге аса жуйрж. Жолшыбай кай сулар елс!з, кандай даламен журпнш! аз журед!? Кдндайлык елеусЬ адырлар, сай-салалар бар—баршасын жаттап алыскан. Ею топтыц да ен улкен айласы кугыншы мен жокшыны адастыруга жумсалады. Бул орайда бэр1нен шебер Балагаз. 631 тапкан айла- TecúiiH бар жолдастарына ол унем! уйрет!п отырады. Сейпп, айналдырган алты-жет! ж1пт, тура ею дуан елдн жуан-жуан жерлерше куйындай сокгыкгы. Эцшец ежет жанщар^ уялас борщей тиш. Кунанбай мен Байсалдардьщ акьшын тауыскан 6ip нерсе: мал алушы жаулардын 6¡pAe-6ip уакыт кезге туспейт!н тырылрыштыры болатын. Эрдайым тац ата жылкы алынганы б!л1н!С1мен, ж ок караушылар жабыла атка м)нед1. Еюден-уштен бел1нш ап, шапцылап отырып, айналаньщ 6epiH сузед1. Керей, Найман^ Каракесек жакгарга кетепн жау болса, соларды epiKci3 керсетепн тургы-тургыныц 6epiH алады. Кун1 бойы тас-тастан карауыл карал отырады. BipaK эркашан: «Ушкан шыбын, жорралаган коныз жок^деп кайтып келед!. «1ште калады! Шьщрыс ¡пине тартады!» деп, ол жакты да арылтады. Сонда да дерек болмайды. Балагаз болса, ез айласын катерге суйеп, улкен ерлжпен ¡стейки. Ол кадалган аулынан калаган малын алысымен каша женелмейд!. Найманга да тез женелтпейщ. Найта бес-алты кун еткенше, журт аяры басылранша, Тобыктыньщ ез ¡Ш1нен тапжылтпайды. Алыска да экетпейд). Tim i, сол мал жогалткдн ауылдыц дел e3ÍHÍHкдсында, кой ер1С1ндей гана жерде журед. Ce3iKTÍ болатын киындарга, карауыл би!ктерге есте жоламайды. Бул жазда ол жерлерд[ шалгыншылар гана кезепн. Bip алранда, 329

жылкыны бес-алтыдан артык алмайды. Сол топты жылкы ¡Ш1нен шыгарып алысымен, Балагаз ез Ж1пттер1нетепс MÍHri3in кояды. Жылцы алардыи алдында бул жолдастарын жаяу устайды. Оларда жуген мен 1шпектен баска тук болмайды. Тун 1Ш1нде елеус!з 6ip адырларга соларды екеп тастайдыда, Балагаз, Эдьмхан, Абылгазылар жылкы екелед1. Алынган жылкыны ж ттгер MÎHin алган соц, Балагаз e3i эркдшан царауылда отырады. Аналар ойда жатып, муньщ белпс1Н тосып отырады. Ауыл жакган шыккан кугьмшы мен жаи журпнпл KepíHce, Балагаз саспастан отырып, бет!н багады. Ж1пттер1не буйрык е т т атгарына MÍHrÍ3Ín кояды да, анау юсшерд^ц бет^нен гана тайдырып отырады. Олар осте кашпайды, тек кана 6ip бел асып Tycín, 6ip колаттан еюннп колаткд гана ауысады. Сейпп, кей уацытта жокщылар мен бул жМттердщ арасында 6ipaK кана далда, 6ip гана бел калып отырады. Малы алынып, сабылып журген ауылдьщ иепнщ астында болады. Тыныгу керек болганда, кугыншылардыд жада гана арылтып келген жерлер!не барып бек1нед1. Осындаймен б1рнеше кун отк{зед1 де, жалгыз-ак тунн1н. 1Ш1нде, жолдастарыныц бет1Н Найманга карай б1р-актузейд1. Царашаныц аулына Кунанбай Ж1берген KeMnip бул айланьщ 6ipiH де бшген жок. Ол тук бшмей-ак кайтушы ед1. Ойткет, Балагаздар ез уйлер1не мал соймайтын. Алган жылкьшарын есте мацайлатпаушы ед1. Жалгыз-ак, 6ip-aK жол гана Абылгазы ашкарацтык icrerrn. Найман Ж1птгер1н алыскд узатып, кугыннан куткарып болтан соц, елс1з судьщ басында 6ip сем13тай сойылып ед1. Соньщ 6ip гана телшес!н Абылгазы ез уйне екепп. Осы ет ел жатар кезде, тунде асылып ед1. Bipan кемп!рд{д мурны жылцы ет1Н1ЦMÍciH6üiin капты. Ол ет шскенше, сырттан андып, дел табаккд салып, Абылгазыньщ алдына келген уакьггга окыс KÍpinкел^п, телшеш керген. Таидьщ телшес! екен1н де танып алган. . Кунанбай Байдалыга Kici салды. «Цараша туысканын ез1 кдксын, сыбысы шыкты. Айгагым бар. Тек арылып 6epciH. Егер Царашатанатын болса, Крумещц кетлге етк1зс1н. Кдумен сезепн болу керек. Жалганга жанын бермейд1. Сенсем, токгасам, соньщ ар-иманына сенш кана токтаймын^ депт1. Байдалы Царашага салмак салган жок* Тупа-тура Кдуменге жабысты. Каумен e3ÍHin Царашадан да, TÍmi, Балагаздан да безгемн айтты. Байдалы болмады. «Не кдрадеп шык!Немесе акгап кет. Ц у н а н б а й сенен жан алса гана токтайды. Кез1Ц жетсе, адал 330

болса, жан бергеннщ кунес! жок. Найта агайыньщ мен туысынды нацак жаладан куткарасыц^ деген ед. Осы apara жеткенде Кдумен сыр берд: «Тастай алмай журген жаным жоц, ац екен дел кепш болар жайым жок^ дед. «К,аумен тайцып шыкты. Кеп!л болмаймын. А к дел ара туспеймш дел, аягын тартылты. Кдрашаныц аулы айыпкер бол шыкты !>>дел, Ыргызбай !Ш) ерекли женелд. «Агайынмын дел отырьш, жаттан бетер кастык етп. Жазыгымыз не? Кешпейм13, аямаймыз, шауып аламыз, уйелметмен epreñMÍ3»дел, Майбасар, Жакыптар лаулап кетп. «Азуынды бас, аяма!^ деп, К,унанбайга да салмак салды. Кунанбай дел булардай емес. Биылгы жьщдьщауыртпальпын ойлап, ¡штей сескенш кап ед1. Оныц уст!не каз)р Байдалымен шырайы Teyip болатын. Урылар да жалгыз Ыргызбай емес^ Кепбак, Бекенш!н! коса шыгындатып отыр. Байдалыныц езю де аман койган жок. Олай болса, енд сол Байдалыныц ез1мен ттзе косып, ic icTey керек. Поддан келсе, соныц ез!не жаулату кажет. Tim i, болмаса, Ж1птекп KïHora жыклак. Сонымен Майбасарлардыц алкынын басып: — Эрекп1мей тура тур! Кдраша кайда барып кутылушы ед! Ец еуел1 сабыр тал!— дед де, Ж т т е к ¡Ш1не кайта !ске ж1берд^ Ж енелткет —Жумабай. Ол еуел! Байдалыга барды. Алдыцгы селемд1 орындап, Кдуменд кагып бергет ушш К,унанбай Байдалыга ырзалык айтыпты. Соны жетюзд. Осыдан кейш Кдраша мен Абылгазыны Нунанбай ез алдына шацырткан екен, осыны бщщрд. Байдалыда Кунанбайдыц бул мшез1н юнелаган жок. —Агайыньш ез! керсш! Оз аузымен арылсын! Мунысы макул. Карашага жолдаган хабарын мен жетюзетн,—дед. EipaK шацырту жетсе де, Параша мен Абылгазы Пунанбай алдына бармады. Байдалы зм саль!п та Kepin е д . Пецщре алмады. Сейпп, Кдрашалар: «Opi мал алады, epi жауап бермейдЬ> дегец ек1нш1 турл! айыпка тагы кез1кт1. К,унанбайдыц упайы кебей т кележатты. Ыргызбай :ш! енд кудщз-тун Карашаныц аулын баккан. Абылгазы, Эдлхан, Балагаз бар — 6epi де ел ортасында жок. «Сусыл, тайцып кетйтп)>дескен хабар шыкты. Сез!К пен жорамалдыц келем1 улгайды. Параша, Кдумен ауылдарыньщ уйде жок Ж1пт!тц 6epi де уры атанды. Абылгазы жалгыз емес. Биылгы кнмыл аз юсндц де кцмылы емес. Булар кеп. Ещц солардыцсоцьша кеп ел болыптусу керекдескендакпырт бар. 331

Бул сездер, кебшесе, Ыргызбай imiHeH шьнып, кепке жайылып жатады. Сондай лакаптар Абылгазы катарына Балагаз бен Эд1лханды да елдекашан коскан-ды. Алгашкы шакыртуына Абылгазы келмеген соц, Кунанба тагы да Kici Ж1бер1п, Балагаз бен Эдшханды шацыртты. К,араша мен К,аумен Балагазга селем айтып, барып кайтсын деп ед1. Балагаз бармаймын депт. Жолдастарына бул жерде айткэн делелi: — Кунанбай м ет аяйындеп отырган жоц. Кдндай айламен крн кустырсамдеп, сонь! ойлап отыр. Ендеше, мен несше момак&нбоп, алдына барам? Неден аянам? Одан да эуел! цолына Tycipin KepciH. Кулактан басып, жыгып алсын да, пул н о к т а с ы н сонан сон KHrÍ3CÍH. Эйтеу1р, сум атанган екем. Оган жеткен сон «момын сум^, «акылдысум», «кенпш сум» деген жаксы аткд куштар болар жайым жоц. Олсем де, ол жагына ектемей елем!—деген. Балагаз бен Абылгазынын енд)п кияс Mine3¡ К,унанбайды дагдарта бастады. Баягы дагдыга салып шауып алайын десе, мынадай аш-арык боп, суык тартып журген елд1Н !Ш1нен ерт шыгарып алам ба деп корыцты. Ойга келген 6ip шара - улыкка шагу ед1. Ец оцайы — отряд шыгартып, урядниктерге устатып, к!сендеп тыю. Eipan осы туста зан езгер!п кетт1. Бурынгы ага султандк калып, «болыс» деген жацалык юргел! жатыр. Тобыктыныц дуаны да езгердь Жаздан 6epi бул ел Семейге царайтын бопты. Жене тугел Тобыкггы бурын 6ip гана старшын ед1. Тобыкты emi уш болыс ел боп бел!нспн кер1нед<. Жаца дуан жана улыктыц колында. Олармен жуз Kepicin, сырм1нез болган Кунанбай да жок. Ертен сайлауы келещ. Сондай кездц карсацына ез елйнц imiMeH кагаздасып жату лайык емес. Ец болмаса сайлау еткенше коя туру кажет. EipaK аял кылайын десе, Балагаздар асып барады. Ею буй- рыгын орындамады. Ендм «Бфжолата цурыкекеткен боп, Timi дандайсып кете ме?» деп тагы кобалжцды. Осындай шарасыздык уст{нде К.унанбай 6ip топ мыкты Ж!птт4 аттандырып: «Тау ¡ипнде жургенде уст!нен Tyin, Teric устап екел1цдер!» деп буйырып ед!. Оган кенетш Балагаз емес екен. Мойынды кашыкка салып барды да, б1рден-ек!ден бытырап кетт1. Титыгы цурыган кугыншылар ел !шше кдйта айнальл келгецде, Балагаздарда ¡лесе оралды. Келе бере, К,унанбай жылкысынан тагы алды. EipaK кауырт алмай, б^рпндеп тай, байталдан алды. Бул уакыт ел-елдщ 332

цыстауга конып, актан ажырап, нагыз куйзеулжке тусетчн шагы е^. Енд1п 6ipeH-capaH усац кдраны аш-арыктьщ сойысына алып, жатцан сиякты. Аз кунде Тобыкды imiHe келет!н болыстьщ сайлауын тосьш отырып, Цунанбай енд1 Базаралыны шацыртты. Ж1птект1ц езге ж!пттер1ндей емес, Базаралы ¡ркшген жоц, тез келд;. Кунанбай жас токдлыньщ утнде екен. Тамга жаца Kipinri. Yñ жылы. Жасау-жабдьщ жас ж1птпц отауындай. Тольщ денел:, децгелек ж у ^ Нурганым сулу да, сецщ екен. Ocipece, коцыркдй келген, улкен eTxip кездер! ерекше ажарлы. Жуз)нде жастыц пен саулык, ТОЦТЫК - баршасы да нурлана туип шырай беред1. Акаусыз бет!нде медщреген тутас кызылы бар. Ерге бггкен кернекп мурныньщ оц жагында юшкене, томпакща мещ бар екен. Нурлы кцзыл жуз1не б^ткен цап-цара мец, езшше кдтты жарасып тур. Ол-дагы Нурганымньщ ерекшел!П. Озге ейелге бггпеген нысанасы тер!зд1. Кунанбайдьщ сез бастауын кут1п отырып, Базаралы Нурганымды эбден болжады. 1ш1нен: «Япыр-ай, мына токдлды калай тандап, кайдан тауып алган?» деп тамашалай кызганды. Нурганым 6ip турл: байыпты жене еркш, батым Kopi^i. Цунанбай мен Базаралыга шай жасатып, соны кцзметш1 катьгнга куйгызып 6epin отырып, куйеу^не де, к о н а ц к р д а кцмсынбай кдрайды. Bipep усац шаруаньщ жайын да Цунанбайта ерюн айтгы. Kyñeyi муны «цалмак^ дещц екен. Шай аяктап келгенде: —Калмак, шайынды жигыз! Мына Базаралымен сез!м бар,— дед1. Нурганым асыкдай отырып буйрыгын орындады да, малшы кдтынга: - Сен енд! журе бер!-дед1. Эз1 К,унанбайдан темен^рек жерде малдас курып, отырып кдлды. Цунанбай эцпме бастатанда, Базаралыга кдтты сейлеген жок. Балагаз бен Абылгазыны муньщ ез1не шагып; «Сен1ц де бетще Ш1ркеу гой. Адамшылыгыц да, арьщда бар ед1. Сол арьща салмак салганы гой олардыц. Актамассын, актамайсын, деп бшем, не дейс1ц?»депед1. Базаралы бегелген жок. Кунанбайдыц жуз^не тура кдрап отырып, цысца жауап айтты. Бу да баяу бастап, сабырмен, салмакден айтты. Шешен сейлейт^н Tepi3i бар. Айткан жайы: «Актаймын деп келгем жоц, юнелаймын. К1нелагандыцтан аразбын. Атым туыскан, ал жайылысымыз белек. Kepicneñ 333

кет!скешм1зге кеп болды. BipaK колымда 3MÍp куД1рет1м жок- Сондыктан ютей алар шарам да жок-.»деген едь Жылы уйге Ksjiin, шай iiuin алганнан 6epi Базаралынынжузше жаксы кундердегщей нур юрген. Батыр тулгалы, ерсулудын ойшыл сергек кез! де, ак сур жуз1де epiKci3 елеткендеи. Бспнщ цызылдь!да балкыгандай боп, нурланып тур. Кец иык, зор кеудеа теменш1ктеп, ишмейш. Салалы келген аппак сулу саусактарына шейш езгеше. Бгпмцц, жаксы туысты б4лд1ред1. Пунанбай бул шакка шейн Тобыкты 1ипнщ жасында ез1мен буйпп ерюн, тец сейлескен жанды кермеген. !птнен Базаралынын. тулгасына да, жауабына да шын суйс!НД1. BipaK сейте отырып, аз ен п м етн тусьщда Базаралымен ыргасып кетп. Цонак ж!Г1Т1не К,унанбай салмак сала бастап. «Айыптайтын болсац, тыю салуга кемек ет!» деп ед1. Осыган келгенде Базаралы: - Айыптайтыным шын, жалган емес. Оны айттым. BipaK соларды осындай кып ж!берген себеп не? Туп беле неден? Ол кеш еп жуттан, б уп н п жокшылыктан. Осы белелерге 1лесе журет1н агайынга ейпл1 eдiлeтc^зд^к бар, содан. B ip ey ага болды. Барды алды. 6 ip ey болса, кейш отырып, кенде калды. KipMe болып, ececi3 калган тагы кеп. Аягында, м)не, не болды? Бурынгы ага болган аман калды. Бурын му&зделш журген кеп кер бала кущрецщ де, ол калды. Осыны ойлар жан бар ма? Жаны ашитын, киналып ойлайтын ел агасы бар ма? MeHÎH ci3 re келгендег! ез аузымнан сурамагым, бшмепм осы eдi?— дедi. ^ Жацагы айтылган чтлекке жауап бермей, сезш баскдга оурып кеткен Базаралыны уй иес! жактырмай калды. Цыжь[рта карап, дау айтып Kerri. Сезшщ салмагы - «кудай буйрыгы, тагдырдын жазуыо дегендер. «Жутгы адам екелген жок. Юмнен кермек керек? Бардын6epi кэрайласпай отыр ма? BipaKкэншага жетпек. Ер азыгы — канагат. Тэщр буйрыгына кенбек керек» деген болатын Базаралы сол «Буйрыктьщ» e3ÍHe де токтамады. «Кудай буйрыгы калыц eлдi кан каксатып койды. Ел камкорымын дегендер кемек ойласа, нетуш! ед1? Мынау ацылдары керген!не кене бер деген гой. Олай болса, кудай буйрыгы деп керге барып Т1рйей Kipe 6epciH бе?» деген. Кунанбай Базаралымен кеп салгыласуды енд1 ез бойына мж кере бастап, тусж суыкка салды. Дауды тужыртып, токыратып кеп: 334

—Сенен де арылганым осы. Ецщ аяспайтынга кеткен екем13. Жалгыз-ак Балакз, Абылгазы арандайды. Жаман арандайды... Кршан айтть! демест?—дед!. Ce3Ain осымен 6iTKeHÍHБазаралы Tyciniri, журуге крмданып отырып, дел кетер жерде: — Балагазда жумысым жоц. Не болса, о болсын! Bipan кеш! айтсам коркытамын деп ci3 еуре, уктырам деп, ел еуре. Кел!се алмас кун екен. Керегармен кеткетм!з де баягы,—деп тымагын кцщ. Сонуы сез1 жауапсыз калды. Базаралы асьжпайтурегелш, кош айтты да, eciKKe беттед1. Нурганым мен К,унанбай будан кездерш алмай, карап калды. Ер ж)пттщ сырт сымбаты да соншалык езгеше. Эр кецщщ: батыр бейнес!ндей. 9 p i байсал, epi мацуаз. Tin-TÍK бойы цымсынбай, цысылмай Kerri. Пунанбай ес!ктен кез алмай ойланып кап ед!. Аздан соц Нурганымга карап: —HlipKÍH, Базаралы! Бул ещрд<н Ж1г т н е б1тпеген сыртъщ мен нурьщ бар. 1иинде жаткан тунык мелд1р сырьщ да бар. Тек, сорлы жазган, карымы шолак Кдуменнен неан тудьщ екен?— n^nî Кызыгып та, кызганып та сейлеген сиякты. Нурганым Базаралы дауларын улкен ынтамен тындаган. KyñeyiHÍH жан,агы ce3i, мынау сулу ж1Г!тке муны едей! кызыкгырьш сейлегендей эсер erri. Кызганышын алган жок. Кь!зыкканын алды. Жас ейедщц журеп элденеден ерекпш, тулап калды. 4 Ел iuiÍHe сайлау келд! деген хабар шыгып ед{. Жидебайда жаткан Абайга К,унанбадан шакырту кeлдi. Абай куз бойы ез!нше 6ip окшау, жалгыз болган. Кеб1нше, домбыра тартып, куй Kyniренте беред1. Шешен коцыр домбыра биыл, Tirni, дшмер болып алгандай. Кеп-кеп сырлар айтады. зСаймакгыц сары 03eHÍ№>тартса да, «К,ос кыздьщ жылаганын)>, «Бозторгайдыц шырлаганын» тындаса да баягы сарын кеп жяйпм баян ereriHболды. Нелер айтады? Жедщ аяк желмаясын жосытцан Асан Кдйгы да, ащы куйн бебеулеткен Алшагыр да —барлыгы да тыным таппай безек кагады. Ылги 6ip кергетне кене алмай, ацсаганын ала алмай, зар-зар шеккен куйндшер. BepiHin де касиет1 — ¡здене талпынады, толгана ширыгады. 335

F.nniri Абай ойыньщ кеб], осы жазда Кдцырбайдан еспген, соган 03Í айткан улкен толгаулардын, жайы. К,адырбай сонда: «Откен заман талай шерш тастап кеткен» дейпн. «Ацынчыц ацсауынан, еншмпц ыргагынан, куйш1н!ц кер толгауынан соны кер» дегендей болатын. Абай ез ойына, сол еткен кундер Tûnuici болган Kepi домбыраныц сырын жалгайды. Бурьшгы кызык, сауыкдегентц, жастыкжурю дегеннщ берш де e3tpme умыткан тер:зд1. Осы жакын шакга Ербол келш, Абайды eprin екетпек болган. EniKTipin, кызыкка салмак болатын. Keñ6ip журктерд! еске салып, сулу кыздардыц аттарын атап ед1. Абай буган да салкын карады. Сол Ербол конып жаткан кундерде, «Сап-сап, кецш!м, сап, кендйм» деген узак 6ip жыр жазды. Мунысы Ербол усьшган жел1ктерге ез!нше жатырак карай бастаган бет сиякты. Ерболга айткан жауап та осы. Домбырага косылып, узак енмен айтып бергенде, Ербол дауласа женелд:. —Тещр, 63ÍH,жас деуренге кош айтайындегеннен аманбысьщ? Жиырма беске жасьщ келмей жатып, бу неменец? Ондайьща кенет1н Kici жок! —деген. Абай Ерболдыц наразылыгьш rycimti де, кулш койды. Оцаша кездер!нде бурынгыша домбырага косылып, кеп ойларын термелеп айта 6epeTÍH. Енд! б!рнеше кун бойынша, жалгыз куй1 осы «Сап-сап, кеципм» гана болды. Ербол бул елецнщ туб:н жактырмаса да сезш унатты. Соцщыкган кейде Абай ен те косылып та кетед4. Осымен дел 6ip он кун бойьша ею жас Ж1птездер! кевлп еткен ец алгашкы албырт жастыкка узак-узак «кош-кошын» айткандай болды. CeñTin жур1п 6ip кун1 Ербол кайтатын мезплге жеткенде, Абай тагы да сырласкандай боп: —Кершысп шакырып жургешм жок, Ербол. Жасгыгымды неге кияйын? Дуниен!ц оны айырбас етерл1К кай тетпс! бар. Мел!м гой. Тек енд1, бала жастык пен албырт жастык орнына нерл! жастык ¡здеймш. Бул жолда да ку^т^рым кеп. Енд1п кексегендер1мд1 айтсам да, кею репм каре айрылады. Bip бмерс!ц... айтармын!—деген. Мунысы аныксыры. К,унанбайдыц шакыртуы осы онпмелер уетше келген. Сол куш Ербол кайтып кетп де, Абай Кдрашокыга тартты. Ел орынра отырар кезде Абай Кррашокыдагы кыстауга такал ед1. Тогайлы езекте, карсы алдынан келе жаткан жалгыз салт атгыны керд1. Бойы узын, ею Him ес1ктей 6ipey екен. Жакындап келгенде ез iHici Оспан боп шыкты. К,аран,гы кеште енд! гана 336

ацгарып, Абай танданып кадды. Эншей!нде кунде Kepin журген ÍHÍCÍHдел мундай улкен денел! деп бшмейпн. Кдз1рде он сепз, он тогызга кеп налган Оспан, Tirrri, алпамсадай боп кспггп. Абайдан epi би1к, epi суйекч!, ipi. Оспан катты журш кеп, Абайды таныды да, шугыл токтады. Токтай сала, куле сейлеп: — Бупн екемн!ц алдына бара кап ем. «Аузыц ораза ма? Бес уакыт намаз окимысьщ? Мусылмандык парызын аткарамысьщ?» деп, дел 6ip Муцк!р-Нэнк1рдей тергеуге алганы. Шынымды айтып, сол атаганьщыздын бэр1нен осы жайын кулан кандай таза болса, мен де сондай тазамын дегел16ip турдымда, бата алмадым. Шатак шыгатын. Сонан сон кайтей1н? Е, 6epi де солай деген!м. Осыган ырза болып, ез1мд! мактап, к у т бойы касында саргайтасын ба кеп?!Амал жок, дэретс!3 намаздаокыдым. OripiK ораза да болдым. Буйте берсе, шындыгына б1ржолата кезш жетк1зей!Н деп, ез!мен 6ipre ауыз да аштым. Жаца ауыз ашарга !Стеген барлык ыстык тамагын сыпырып-сиырып жеп, уйге кайтып келемш. Мше, суййп, экец!ЗД1 алдап согып келе жаткан Оспан 6Í3 боламыз,—деп каркылдап, узак кулд1. IHÍCÍHÍHракат кулюс1не epiKCÍ3 ел1пп, Абай да кулдь BipaK ойында мыскыл да бар ед]. —Ой, 03ÍH,екеце шынынды айтсан, мундай куанбас ец. OripiK деген ракат екен-ау e3i, е!.. Мезс1Н гой!— деп, Абай кулген бойында TeôiHin журе бердь Оспан оньщ мыскылына жауап таба алмай анырьш кдп, курен атты бар тартты да, жорта женелд!. К.арашокыдагы кыстауга келген соц, Абай ен eyeni екесше бармай, Кункен1ц yñiHe xipAi. Мунда Абайдын ец жаксы керет!н туысканы — К.удайберд1 кептен 6epi наукас болатын. Алдымен соган амандасып, жайын бммек. К,удайберд1 б т к тесек уст!цце жетел!п жатыр екен. Абайдын келгетне суйсшш калган сиякгы. Аппак шелмектей боп жудеген жуз!не жукалан кызгылт шыкты. К,ап-кара сакалы каз^рде 6 ip турл1 узарып, e c in кеткен екен. Суйек-суйеп адырайьш, кек тамырлары KepiH in, салдырап капты. Агасынын пакыр болган турмю Абайдьщ жаны качтыашьщы. Алыста турып, тез meuiiH^ де касына кеп, тесекке отырды. Жещп алган наукдс eHcepin екет1п барады. Он бес кун бурын 6ip келш кет1п ед!. K,a3ip кеп темендеп капты. К,удайберд! Абайдын колын устап, кысып, сипап жатып: —Жаксы келдщ гой !—дед!. 22-781 337

Аурудьщ жудеу колын 1Н1С! кос колымен устап, ез^не таман тартып кеп, журепне басты. Екеу^нде де ун жок. Б1рак адал туыскандардьщ арманды мундарын жYpeктepi айтысты. Б^рталайдан соц Цудайберд! елс!з рана ун катты: — Экеце юрд^н, бе?—деп ед1. — Эл{ баргам жок* Эуел! с^зге келд1м! Осы уакытга Абай келд! дегенд1 ест1п, карсы уйден уш бала кел!П, селем берд1. Ушеу! де К,удайберд1Н1Цбалалары. Улкен! — он б1р-он екщеп Шеке, ек!нш1С1 - сепз жасар Шубар, уш1нш1 - бул екеушен де к1Ш!рек, токалдьщ баласы — Нуртаза. Балалардьщ берш де Абай к&сына шакырьш алып, беттер1нен суйд1. Шеке мен Шубар оку они бастаган. Абай келген сайын олардьщ сабактарын сурастырып журет^н. Балалар буран катты у т р ед1. Каз^рде де бауырына К1р1п кетт1. Цудайберд! Абайра утршген ез балаларын кepiп, кобалжып кетш, бет!н 1рге жакка бурды. Абай осы крзралысты байкап, балаларды аз алдандырды да, уйден кайта узатып салды. Наукастыц касына тары кеп отырды. Кудайберд1 ес!кке кез!мен нускап: —Адам бола ма?.. Болар ма? 1н1лерщмше. Юм боларын... не керерш кайдан... бшешн?—дед!. Цоштасып жаткдн сиякуы. 1н1С1тц кезтен ек1-уш тамшы жас акты, Даусы да д1р1лдеп, жыларандай шыкгы. —Царыздары менболармьш, Беке! Эл-шамамныцжеткенпнше койным менен мойнымда ес1рермш! Кудайберщ буран ез1 токтау айтты: —Жылама... Жыламашы!.. Екеу! тары да унс13 рана б1р-б1р1не кадалып, карасып калды. Аздан сон,Цудайберщ бойын жиып, оцалдыда Абайга бепн бер1п, кырынан жатты. Б1раккозрала бергендетарыжетелген. Абай онын. керпес1Ниырына кетер^п, кымтап койды. Кудайберд! eндi баска сезге ауысты да, екеу1 жай рана эцпмелесш кетт1. — Экецн1ц сен! неге шакырранын б1лем1С1Ц, Абай? — Жок, Беке, ез1р бшгем жок. — Ендеше, бупн сайлаушы тере кепт4. Экем Жакып аулына тус1р1ггп. Мь:на жана орын —«болыс» деген бар дейдь Соган с е т сайламак. Укгыц ба? Не дейс1Ц буран? — ез1щз не дейС13? Маран не акыл айтар ед^щз? — Менщ Т1Л1МД1 алсан.,— К,удайберд1 б!раз ойланды да,— болма! Улыкгык кдсиет емес екен. Кез1М1з жетп гой. Бект1к 338

бузады екен жене тубшен кдйыр шыкпайды, кдргыс шыгады екен. Жас е&мр1цщ зая кылма! Абай ез жауабын ойлаган да жок. — Айтканыныздын. бэр! шын, Беке! —Тшенш журген кершеш гой экеанен. Анау Текежан-акбоп, карык босын!—деп, К.удайберд! токтап кадды. Бул кеште, ел жатканша, Абай агасынын касынан кеткен жок Наукастыц *плеп бойынша домбыра алгызып, кеп-кеп куйлер тартып отырды. Ецщ баганагы балалар да келген. Абай ауруды уйыктату уш1н сол балаларга айткан боп, «Мыц б!р тун хикаясыныцо б1ртарауын да айтып берд. Балалар бунын касьшан шыкпай, ертег!С!н телм1ре тындасты. Эр1 домбырашы, эр1 ецпмеып аганы ушеу1 б!рдей жаксы керш, тесекке де б!ргежатты. Нургаза мен Шубар: — Абай агам касына мен жатам! —Жок, 031Мжатам!—десш, таласьш кеп, ею жагынан койнына ард1. Кездер1 уйкыга барганша, Абайды кезектартъш кушакгап жатысты. К.удайбердшщ сез] рас. К,унанбай Абайды болыс сайламак болатын. Сайлаушы тере келш, кешелер К,унанбаймен кеп сейлескен болатын. Жаца болыс туралы муньщ айткэнынан шыгатын емес. «Жана закон, жаца сайлау болады^дегеннен бер1 Пунанбай ез! ецщ улык болудан токталмак. Б!ркезде Аргынныцб1рдуан елшбаскаратынагасултацдыкбар­ ды. Оран Кунанбай кызыгьш барып, бастык бодан. Содан келе юнпрейе тусш, Тобыкгьшьщ старшьшы болды. Б1рак не десе де, тугел Тобыкгы «ашса алаканыцда, жумса жумырыгында^ болтан. Ецщ, М1не, улык колы узарыл келе.щ. Тутас Тобькты да жок, Уш бел4не-пн бопть!. Муньщ б!р бел1пне улык болу оншалык мурат емес. Найта болыс болмай сыртырак отырса, бар Тобыктыга ез эм!р1 молырак журмек. Ол — 61р. Еюнпдден, ел арасы бупн киыцдап барады. Мынау Балатазпар сиякты тынышсыздык шыкгы. Онымен алысу керек. Б1рак алые пен тартыстыц басы тагы ез1 болса, баягы араздык каитадан у<-<-^пяняпм Эзшщтустасы Бежейлермен алысканы б1р сэр!. Ецщ болыс болдым деп ЖМтектщ жас-желещмен, бала-шагасымен алысатын болса, ол бойта лайык емес. К,айта оларга колы батыл тиет!н жасты салу керек. Оз тустасымен ездер1 алыссын. Балалар болса, ер жетп. Билнсп соларга артып, акылы мен эм1рш 031 тыныш отырып журпзедь 339

YiHiHuii, К,унанбайдыц жасы болса да ж еттске тацап калды. Ецщ ер жеткен баланьщ 1Ш!нен ез орнына nici камдайгьш мезпл жетп. Осыныц 6epiH 1штей ойлап, таразыга салып келш, жаца болыстыкка Абайды лайыцтаган. Оныц да 6ip ece6i бар. Абай эке тербиеинен сырткары кетг!. К,айта бар м!нез, бар журю1 оны Цунанбайдыц касында отырган катал сыншысы eiin барады. Соцгы жылдар, ecipece, солай боп келед!. Экес1 Нурганымды токалдыкка алгалы, Абай, Tirni, кашыкгап жур. Ол женде К,унанбай ¡ипнен Улжанды айыптайтын. «Баланды суык еюрдщ» деп, биылгы жазда Улжанга кеп юне тацкан. Bipax, алые журсе де, сол Абайда ак.ыл мен кайрат, тш мен тэл!мн1ц мол екенш экес1 танитын. Ендеше, мына туста осындай шалгай Kerin бара жаткан баланы улыктыкпен кайта гарту керек. Ел билудщ салмагы жас басына туссе, Абай екенщ шыргасына epiKci3 келед. Егер экетц ойындай боп, 6eri тузелсе, езге жастьщ колынан шала келет1Нжумыс, Абайдын,колынан молынан келещ. Ол кайратына да К,унанбай сенет1н. Енд1п байлаудьщ 6epi кат- кабат ойлардан туган. Экеи турып, шай imin болган кезде Абай келд1. Дастаркан жиылган, уй !Ш! жаца сыпырылган, таза екен. Текежан Абайдан бурын келйтп. Укцпты шеартгей боп анадай жерде жупнш отыр. К,унанбай eKi баласынан баска KiciHi уйден шыгарды да, сезге Kipicri... Айткан ce3ÍHin 6epi де Абайга арналган сиякты. 0 3 ÍHÍH картайганын айтты. Жаксы-жаман oMipAi алыс-жулыспен етюзгенш ескертп. Юм ушш алыскан. Осы несш, осы балалардьщ алдьщгы TÎneyi ymiH алыскан. Енд, MiHe, булар ер жетп. Оз icTepiH ез колына алатын мезпл жетп. Дос тапса да, жау тапса да булар ецщ e^epiHin тустасынан табады. Оз заманыныц Т1Л1Н де булар сырт буын керщен оцай угынады. Алыстьщ Tec^iH де тез табады. Сондайга кезектеп KipiceiiH осы eKeyi. BipaK бупн 6ipi болса, ертец eKiHmici болар. Жол, жулдеге таласпасын. Экен1н, уйгарганы — Абай. Соныц болуын макул керед!. К.унанбайдыц кептен 6epi Абайга узак сез катканы осы. Абай ойланган Kici сияктанып, аз ундемей отырып барып, акырыцда тамагын кырнап алды да: — Эке, сенгетщзге ракмет! Енд1п мщцетп 6i3re арткдньщыз орьщды. Арка-басыцызды будан былайгы ауыртпалыкган босату керек. Тыныштык OMip т4лей*пн Ke3ini3 болды. Жалгыз-ак, жацагы ce3ini3 маган айтылса, мен e3ÍMболыстык, улыктыкган 340

бас тартам. Me3ipeTÍM емес. Opi агалык жолы бар, e6i де бар, усынган орнынызга мына Тэкежан лайык. Ос болсын!—дед1. Абай осы соцгы сездерт айта 6epin, Тэкежанга кез тастады. Молда nimiH, мулэтм боп отырса да, Тэкежан кып-кызьм боп куанып кетп. Жаназада, пщияны мол атаган жерде жымындап Kerin, цыбылжып калатын, мысьщ сопы цаз1реттей кер1нд!. К,унанбай Абайю кдйта-кайтакададщы. Болмайтьш себебш ею цайтара сурады. Абай 6ip per кыска кайырып, «болаалмаймьш*>деген ед. Eipax 9Keci екшш1 per салмац салганда, молырацдэлел айтгы. Халыкть! билеу уймиадам 03i кэмелетке жету керек. Oran Абай 03ÍH93ipMÍH дей алмайды. ГНспеген адамныц цолындагы бшнк, жас баланьщ цолындагы устара пышак eceirri. Не e3i арандайды. Не езгем арандатады. Абай ез!Н аямаса да, буган epÍKCÍ3 куш тусетш халыщы аяйды. Болмагацда, сондыкган болмайды. Халыккерепне жарайтын боп жете калса жене елге пайдасы тиер!не K03i жетсе, ол кунде eKeci уйгармай-ак 63i сурануга уагда беред. Эз1рше, эке зорламасьш... деген сездер. Кунанбай бул туска келгенде шугыл езгерш, тез тайцып шыкты. Сол арада Текежанга буйрьщ erri. Ол баласы оп-оцай «куп»дед4. Осыдан KeñiH он бес кундей уакыт еткенде, Тэкежан болыстыкка ньщ беюп, 6 eriHтузеп алды. Ацылшысы аз емес. Bip жагынан К,унанбай болса, екший жактан Майбасар, Жацыптар да ез сабактарын Тэкежанньщ кулагына цуйып журд1. Жаца болыс кдлага да барып цайткан. Ол жерде К,унанбай селем! бойынша TiHi6eK бай жетекшю! болды. Семей уезнпц улыгы TiHÍ6eKneH ашына, сыйлас екен. Соцаэй Мктер аркылыТэкежан алгаш барган жолыныцезщде де б1рталай icTÍH, басын кайырып келд]. Сайлаушы тереге Пунанбай угындырып ж1берген жайлар бар ды. Соныц ул кет Балагаз, Абылгазылар ici болатын. Улык болысымен, ец алдымен eMipiH елге танытпак болган Тэкежан бар KymiH Балагаздарга салыпты. К,аладан Тэкежан кайткдн орайда Семей ye3ÍHÍHжаца пайда болтан оязы Шыцгыс 1Ш1не бес KictniK карулы топ шыгарыпты. Тэкежан 03i болыс болысымен 6ip атшабарга Жумагулды алган. EKÍHmici жас ж{пт — К,арпыц. Солдаттарды бастап келген Жумагул ел кулактанбасьш деп, болыс кецсесше тун шшде экел1пп. Тэкежан мен Майбасар осы тунде он шакть! Ж1птп отрядка косып, Ж1птек шпне атгандырдьп 341

Бурын окга-текте болмаса, Тобыкггы imi карулы жасауылды кеп керген жок*ты. Ауылдарыныц уст^нен кек тем1рЛ1, кеп аттылар еткенде, бала-шага, Kepi-жас катты турипкт1. Кугыншы отряд Балагаз бен Абылгазыныц тобына Шьщгыс тауыньщ 1Ш1ндеоцай кездесп. Окне айкдсьт калган. Y зак кугын болды. BipaKкдладан кеп шыкпаган, елжайын, жер жайын жаксы б1лмейт1н солдаттар бул кугында шоркактык 1стед1. Tay iuiitme шаба алмай, ерлер1н1Ц касынан устап, бос ебектеп, кейндей берген. Оздер1жене оба атаулыньщ барлыгын кубыжык санаиды. Узын дурб1лер1н кайта-кайта суырып ап, тесше карап, кунузын турып алады. Цашкындардьщкарасын таныган Телепберд1, мына бегел1стерге жаман куйет!н. «Осыньщ, дел осы 6ip кещрдектей немес1н куртар ма ед1? Сойылмен перей1н бе осы кеп!» деп TiciH кайрайды. BipaK амалы жок. Сейт1п, отряд шабан болды. Соны байкаган Балагаз, б1раздан соц атын тежеп, артын болжаган. Кугыннын алдында ектеп журген В1ргызбай Ж1птгер1 екен. Телепберд! мен соныц iHici Eneyci3 жене Жумагул xepiHju. К,ашкын Ж1пттер колга туспей*пндерш уккан болатын. Абылгазы мен Балагаз екеу1 ез жолдастарьш Шьщгыстыд 6 ip тарлау езегше салып, женелт1П жiбepiп, кастарына жалгыз Эд1лханды альш, 6 ip тумсыктан тосып калды. Жау алыста деп epKiH шауып келе жаткан Телепбердшер узд^к-создык келе жаткан. Балагаз кугыншыньщ алдындагы Жумагул мен Елеус13Д11лгер1 етк^зе 6 epin, THin кеп кетп. Ек1 ж^птке карсы булар ушеу боп араласкан. Цайьщ сойыл, кара шокпарлар ею-уш-ак рет айкыш-уйкыш micTi. Opi мыкгы, epi айлакер Балагаздар Жумагул мен Елеус1зд1 менделп кетп. Ес жиып, айкай салуга да мурша бермед1. Балагаздьщ e 3i мен Абьшгазы ана екеу1Н1ц сойылдарын ушырып-ушырып Ж1бер1п^ 6 ip-6 ip-aK салып урып жыкты. Екеу1Н1Ц астындагы аттарын да ийп алып, тартып кетт1. Цугыншыньщ алдын оп-оцай уйпап алып кеткен жауларга отряд енд1беттей алмайкдлды. Барлыктоп уйлыгьт турып-турып, сол арадан кейн кайтты. BipaK тек кайтпады. Кдшкындар атшабардыц басын жарып, атын алып кеткенд1ктен, кайта журген сапарда бул отряд момын елд1 шапты. Жiгiтeк imiHe кел4п, бейбп- отырган Цараша, Каумен ауьщцарыньщ ipi караларын куып Kerri. Жалгыз бул ауылдар емес, кершшес Ypкiмбaй, Каракандардан да мал алды. ер уйд1д 6ip-6ip бут артарьш, жапа-жалгыз сауындарын куьт кетп. Бундай 342

¡стер де бул кунге шей)н болып керген емес-т1. Не керсе, айыпкерщц ез! керсгпн. «К,олы еткешнц мойны кетеред!» десеттн. Текежан жаца сумдык бастап, кемтр-шал мен кызыл кэрын жас баланын,талшыгына да шецгел салды. Кешке шейн осы хабарды тепе ест!ген Ж1птек ауьщцары урпшеш кдлды. «Заман не боп барады? Кун райы кэлай бузьщды? Ит ашуын тырнадан алганы ма?» деп тнссщщ. Сыбайлас Кепбак, Бекенш1 де мынау кимылдарды унатпады. Эс4ресе, батканы — жазыксыз Кдуменн!ц жаза ш еккет. Буныц Балагаздан б езт шыкканын журттыц бер! ес!ткен. Ал Урюмбай, Крракандар болса, Т1Ш1, жазыксыз. Юмнен керерш, не деп керер1н б!лмесе де, калыц ел: «Там б1р беле туйлдЬ деп, куцкщдеп калысты. Болыстыц кецсес]н Текежан Мусакулга екеп, ез цыстауына цурган-ды. Айналасында чтлмаш, старшын, атшабарлармен б1рге, Майбасар, Жакып сиякты акылшылары кеп. Топыры мол. Бул жиын Балагаздыц кылыгына ю ж те туеш, Ж1птек 1шше 1степ отыргандарын орынды сыбага деп 61ЛД1. Осыдан уш кун еткен сон, отряд кайтып кетп. Булар кешелер тагы шыгып, ¡здеп керсе де Балагаздарды кездеспре алмаган. Тепнде, журтты сескенд!р!п, кашкындардыц журегш шайлыктыру уш1н шыгарылган отряд ед!. Жаца улыктын. кокан-локысы 1стедщ. Ецш кайтканьша боле та карсы болмаган. Оларды женелтт Ж1бер4п, кдз!рде «тргауар^ жиып, кэгаздарын мыгымдап, калага шагым жолдагалы жатыр. Текежаннын, ескер екелген!нен Абай жиренген болатьш. Калыи eлдi ерекгнткен соткар кылыкгарын Жидебайга келуцп журттан есМп, Абай атка мжген-д!. Мусакулга келсе, Базаралы да ебнда екен. Ол Абай кeзiншe Текежангасалмак салды. —Алыссац, тентек деп б!збен алые. Онсыз да титыгына жепп отырган момында нец бар? Катын-баламызды аштан кырам демесец, алганьшды кайтар!Жалгыз-жарым сауьш менТ1рл1посы сен екеткен аз гана парадатур. Жайымызды УК, агайын...—деп ещ. Текежан он сейлеспей, ашуга басты: «&м тук керген жоксыц. Балагаз, Абылгазыны устамай басылмаймын. Елге ерекет салып отырган мен емес. Солар!*— деген. Базаралы ыза болды. — Ендеше, Балагаз усталганша тамам елд кегендеп, лзем десещш. Текежан буган карсы дурсе коя берд1. 343

— Эл1 сен кайдан ара агайын боп шыцтын,? Оз1НД1 би ететш KtMосы? Балагаз уш^н айыпкер етпей, кепш етпей оть!рганымды неге агайындык деп б!лмейсщ? Шынга келсен, мен айтайын, Балагаз тыйылмайтын болса, енд1Г1 отца сен куйес!ц. Кутылмайсыц! Бул 3!Л1нен Базаралы корыккан жок. —Ой, жаратк&н тещр, акыл neci болган естиярмен сейлесш отыр екем десем, жанылыппьш гой. Сен де 6ip атарман екес!Нгой. Буйткенше, атшабарьщ Жумагулдан жауап алып, кайта 6epyiM екен гой!—дед! де, турып Kerri. Абай Тэкежаннын TepicTiriH айтып, сейлес1п кермек ед1. Агасы: «Араласпа, кил!кпе» деп катты cepinii. Осы кецседе отырып, Абай бупн Э31рлен1п жаткан кагаздарды байкады. Барлык мер, niprayap, кол мен тацбалар Ж:птек Ж!пттер1нщ сорына ез!рленш жатыр екен. Сол кеште Семей каласына yKÍni почта женелд!. Оны да бшд]. Осы б1лген1н Базаралыга айтьш кеп: —Бул дулейлер тагы 6ip мол белен! шакырып отыр гой. Тагы да 6ip Токпамбет, Мусакул шатагын кермей тынбас! Тек ел жасымасьш да, корыкпасын, Базеке! Ушыкушык, ел! дауыл емес!..—дед!. Базаралы езМ н амалсыз келгетн айтты. Малынан айрылган аш-арык осыган кеп салмак салып, ен болмаса, барып арыльш кел деген екен. Абай Базаралыны токтатып койып, Майбасар, Жакып, Текежан ушеу!н онаша шыгарып алды да, катты ашу айтты: — Еркекпен еркекше алысудан жещлес1Н де, катын-балага батырсисын. Кеше 03Í жутап кап, ез! аштыкка ушырагалы отырган елд1Н аузындагы сусынын алып, не беттерщмен отырсын?! Осымен ец еуел! сот алдында басьщ кетпей ме? Тамам елд! дур cinKiHTin отырсыц. Осыньщнан кайтпай, аман отырып Kepiui, кене?—деп, Текежанды коркытып сейлед!.—Сендердщ берген акылыц осы ма? Тым курыса, сендер уялсац нетт)! Кайтартындар каз1р eлд^н малын!— деп, Майбасарга буйыра сейлеш. Текежан Абайдыц бул буйрыгына ¡ш!нен ыза болды. EipaK карсыласуга бата алмады. Экес!Н1н ен еугут Абайга болыс бол деп, кеп жабысканы eciHe тусп. Егер мына жолда Текежан repic боп, Абайд1ю он боп шыкса — катер кеп. Кунанбай улыктыкты будан алып, Абайга 6epin коя ма, кайтед1? Тым курыса, екенщ бет! анык болса екен. Ал ез1рше, ол жактан хабар жок. Ж1птекке 344

¡стегещц мацулдай ма, жоц па, мэл1м емес. Сол себепт! Абайга жауап цатпады. Ойланган Kici болды. К&лайца, Абай салмагыосал тиген жоц. Майбасар мен Тэкежан болмасада, Жакып ойга тусгп. Бул езгелерге оцаша ацьш салганда: — Балагаз, Абылгазыны улыкка кугызгалы отырмыз. Солардын цагазын мыцтап бол да, Семейге тез женелт! Тентек деген азды цуайык! Шыгара куайык! Мына малды цайтарайыц!— деген. Осымен Базаралы бул жолга келген жумысын тындырып, жазыцсыз елд!н малдарын алып цайтты. BipaK Ж п тек 1Ш1не Тэкежаннан еспген корлык сездер:н айта келд!. Балагаздардын устшен патты кагаз кеткенш де айткрн. Базаралыньщ ез1мен *плдеспсйт1н Балагаздар осы кундерде Карашаныц аулына куцц!з-тун! Kici жiбepiп, хабар-ошар алып туратын. Арада уш кун еткенде, Шынгыс ¡ш:не 6ip тосьш хабар тарады. «Семейге текежан болыс женелткен утл1 почта таланыпты. Тобыцты жер!нде емес. Уак жер!нде, Мукыр деген жардыц тусьщща ушь!рапты. Ещц беле молайды»деген лакдптардунк-дунк шыкщы. Тэкежанныц Балагаздарды керсеткен кдльщ цагаздары аныц ук!Л1 почтамен женелт!лген. Ол почтасы уш салт атты. EKÍ коржындары мен мойындары былгары семкелер! цагазга толы. Тымактарыньщ мандайларьша укш1ц 6ip тал канатьш жапсырган Жумагул, Кррпык жене 6ip атшы Ж1Г1ТМусакулдан шыга сала, шапкылай женелген. Жол бойынан лау м!нгенде Aer6ipci3AeHin: «УкшЬ>, «YKÍni почтам деп колды-аякка турмай, дМр салып MÍHeriH. Дел осы шапцыншы 6ip кун, 6ip тун жур1п, ецщ соцгы тун :ш!нде Семей тусем[з деп келе жатканда, Мукыр жырасына жеткен. Сол уацьпта карсы алдарынан кара жолмен келе жаткан уш салт атты кер)щц. Шауып келе жаткдн атшабарларга аналар тупа- тура келд1 де, 6ip-6ipneH араларына сугылды. Сейтп де 6ip сэтге Жумагулдарды жагадан сарт-сурт устай алып, аттан жулып- жулып TycipAi. Алысады деген ойда жоц. Шапкынщылар бегде жолаушы деп селкос келе жаткан. Ж ене катты талып шаршагандыцтары да бар ды. Enai аттарынан калай ушып тускендерш байкамай да калган. Y ш ж т т п уш-ак ж!пт адды. Беттерш кара шуберекпен таньш алган жаулар 6ip ауыз ун кдткдн жок Почтаныц бар коржьшын, бар семкесш тартьш алды да, женеп бердь 345

Бул цимылды ¡стеген Эд1лхан болатын. Оз1 тертбак келген айлакер, мыкты Эдшхан осы почтаны едей! андыган-ды. Жумагулдардыц артгарынан куып отырып, жана кешке аналар Куцпкбайгатусш, шайга аялдагандд ¡лгер! етш кеткен. Кдсынддгы жодщастары Найманнан келген ею ер Ж1пт. Ушеу1 ез жумыстарын оп-оцай жайлады да, Шыцгыска карай кайта тартты. Закон жагынан Караганда, бул !спн арты жаман болатынын жене кашкындар халше пайдасы аз 1с болатыньш Эдмхандар есептемеген. .. Текежан шагым айдапты, почтасы бупн кеткел1 жатырдегещц ез аулына кеп ести сала, Эд1лхан ызаменен кайнап кетш, куа женелген. Т1нп, арттагы Балагаз, Абьшгазыра да акыл салмаган. Б1рак!стелер 1с !стел1п калды. Шыцгыс сыртында Сыбан мен Тобыкты жайлауыныц жапсарында жатакта жататын уш кедей аулы бар-ды. Балагаз бен Найман ж ттгерш щ бip мекен1 сол. Бул ауылдар осы кузде тепе ашаршылыкка ушырап, кэкпан курып, тышкан аулап, сорлап турган кез1нде Балагаздар айкасты. Келд1 де токтык екелд1. Сауын сиырлар мен мiнep аттар да берген. ^^ Осы ауылдын шетк) б!р у т н д е Балагаз, Абылгазылар жаткандаЭдшханжетп. ^ -с Ж]пттер Эдшханга мактау айтьш, еюнбеске беюнд!. «Ьнд! болыс калага тары шабады. Малтыгып жур!п, енеугщей отряд шыгарады. Оган шей]н ит1М жатсын ба? У ш т е р т ат тыныктырып, азык камдап, сайланып алайык та^ Найманга таргайык,- Аз кунде кар да бекид[. Жаз шыкканша Найман ¡штен кайтпаймыз. оран шекп жумыс та есюред!» дест, байлау жасасть1. Б^рак К,унанбай eceбi булардан такысырак екен. Ол Текежанмен коса Ыргызбайдын улкендерм жиган. Булар гана емес, Байсал, Сутнд1ктерд1 де шакыртып алды. - Аскан екен Балагаз! Жерге кэкпай, тынбаспын! Енд) ара тусер юм бар екен? К,олымнан альш керс!нш1! Сол кашкыннын берш де айдауда ипрггем! Осыны ¡стемесем, К,унанбай болмаи кетейш!—деп жаман кдлшылдады. Жиган журткд ацыл салран жок. Байлауын айтуга, баталасуга шакырыпты. Осы к у т дел сол жиынга кез кылып, Текежанга «калага шал» дед!. «Отряд екел, кыргын кереж бул тентек ел»деп буйырган-ды. ^ Жург тарап кетп. Барлык улкендер Балагаз ойлаганды оилап, кдладаулык пен отрядкелетйнн кутп. Б1рак сырткаосындай лакрп 346

шашып жберш, К,унанбайдел осы тунде отыз юсМк кол камдадь!. Бул тун Эд1лханнын Балагаздарга жаца жеткен т у т . Отыз Ж1птт!н кастарына бес-алты тазы косып 6epin, царуларын ¡штер1не тыккызьш, К,унанбай ôip-ак сагат ¡ипнде Шьщгыстыц сыртьша карай суыт журпз^п Ж1берд1. Балагаздыц жатагын Текежандар бшмесе де, К,унанбай уйде жатып бМп алган-ды. Тек бул уакытка шейш тук сезбеген Kici боп жата беретш. К,унанбайдьщ сол женелткен ж)Г1ттер) тац аппак атьш келе жатканда, жан-жакган саулап барып, уш кыстауды коршап алды. Балагаздыц кузетке койган ж !г т иек артпадан тазы epiin шыгып жаткан атгылардьщ барлыгын андтмар екендеп ойлаган. Шьщгью сыртында кдр беюгенше тулю куьш журетш ацшылар бола беруцн ед!. Солар деп селкос калды. Сейпп, бул кунге шейн ерлж пен жырындьшыккэ ешк!мнен осал сокпайтын Балагаз, капыда оп-оцайдан тузакда Мнд1. Кугьшшь! колдьщ басы — Ызгутты. Улкен endp сапыны жалацаиггап ап, Балагаздар жаткан уйге бар ж!п*пмен б)р-ак, каптады. Келсе Балагаздьщ кез1 уйкыда жатыр екен. Бар жЫт1 тепе бейкам. Жиьшы он адам. Ызгутгы сапынын. сыртымен боксеге урып ояткднда, Балатз басын тесектен жулып алып: — К,ап, сорлы кьшган тещр-ай, не кара басып еш?!— дед1. Барлык C03Í осымен 6ÍTTÍ. Teric туткын болды. Тыска шыгарып, он Ж1птт1 ею-еюден MiHrecripin жатгы. Эр туткынга уш-терт ж тттен кепт1. Балагаздьщ желкесше Ызгуттьшьщ ез сапысы унем! тенумен болды. Кунанбай колы ypAic журш, Шьщгыска тартты. Он ж1птпц ¡шшен осы кун кешке жол бойынща жалдыз Абылгазы ранакдшып кутылды. Ол ез)нщ артындагы Ж1птпен куб!рлес4п, акылдасып ап, кей1ндей берген. Кдсында кдтарда келе жаткан К,унанбай Ж1Г)Т1 кешеден берп жур!стен талып, калгып келеш екен. Шокпарында колына устамай, такымьша кыстырьш койыпты. Жол 6ip буран сайга, тастак жерге жеткенде, Абылгазы жацагы ж!пч*пц шокдарын öip-ак тартып альш, атынан жулкып ж^берш, тенкере тастап, ез атыньщ уетшен анау босаган аткд жалгыз-ак к&ргыган. К,улап тускен Ж1пт, енд] eciH жиып, еюним туткьшныц астынпдгыжаман шабдардын*пзпншен устай алдыда, айнайсалды. 347

Бул кезде Абылгазы аттын басын кейн бурып ап, агыза женелген. Алдыцгылар хабарланып, шуласьш жур1п, ацыл тапцанша, Абылгазы узап кетп. Кеш карануылыгы да цоюлап келе жатцан. Ызгутгы б!реут куамыз деп, кебшен айрьшармыздеп, шгер! тарга берд!... Жалгыз-ак енд! колдын артына ез1 тусп. Барлык топты шоцтай цьш И1р[п айдап отырып, Бекенш1 асуынан асырдь!. Кдрашокыдагы Кунанбай цыстауыныцтусымен етпеюш. Сол манта жакындап келгенде, Телепбержш Кунанбайга женелтп. Устап екеле жаткдн хабарды айтумен б1рге, Кунанбай кашкындарды керем дей ме екен? Алатын жауабы бар ма екен? Соны сураткэн. Кунанбай Телепберд! хабарьш ес1тп де, кьюка гана буйрык берд!. —Мусакулш апаргындар. Тэкежан мен тшмашка айт, дел осы бупнп туннен калдырмай, Семейге женелтсш. Тепе арбага М1нпз1п, кузепн мык^п отырып, абактыга апарып, б1р-ац табыс етс!н. Айналсоктап, жалтактамасын! Сыбага сол! - дедь Текежан Семейге кетпеген-д. Кешеп жиында Кунанбай журт кез1нше оган буйрык бергенмен, артынан: «Оз[ц барма, к1С1 шаптыр» деген. Кецсесте кэшкцндар келюмен Текежан асыгыс кнмылпады. К,унанбайдыц а й т ц а н ы н дел орындап, осы тун 1Ш1нде барлык Ж!пттерд1 Семейд1набактысына женелтп. Сейпп, ел-журт Балагаздардын усталганы туралы анык, толык хабар алып болганша, туткындар узап кетт1. Бул кундерде Кунанбай мен жана болыстын М1нез1 — 1с!рнагына тышкэн ¡лшген мысыктай. Гуршдеп айбар шепп, жота ж у т урпюп, тустершен от шашып турган. Сейлесе, шеттершен цалшылдап сейлсйд!. Жазыксыз тепю керген, ыза шеккен кю) болады. Ек!-уш куннен бер1 айналаньщ барлыгына: — Почта талапты Эд!лхан! — Не деген сумдыц! Неткен кастык? — Аяпспайтын жаулык кой! К,азынаныц кагазын жойып, Текежан басы белеге иннеш д егет гой! — Шатаккд ушырап, жоц болсын деген:! Мундай сумдыкты керген бар ма?—дес!п, дабыл кагып жатты. Б1рац !ШК1 сырта, шынга келгенде, сол ерекпулер каншалык банырауыц дацгаза болса, солгурлым жалган болатын. Куйындатып, кара борандатып келгендеп анык максат баскада жатыр. Бул кунге шешн каншалыкдауласып жургенмен, бул едщн 348

ортасында б!реуге-б1реу абактыга салгызу, жер аударту. каторгага айдату сиякты ¡стерд! ¡степ кермеген. Ертец ес жиганда, барлык агайынга сумдык боп кер)нет!н ¡с осы екенш Кунанбайлар танцдь!. Сол жат цылыкгьщ беттн буркеу умпн жацагы жалган шуды басымдатьт отыр. Бурьш ез тусьшда муццайлык ¡сп ¡стемеген Кунанбай, Бала гаддаркарсысына келгенде, баска кырга М1цщ. Эйтхен себеб!, Ж п - тект1цмына жастары бастаган ¡стщ тубшен ол аса капы сескенген. Балагаздар ¡С1нКунанбай ез ¡ш!цде урлыкдеп багалаган жок, тамырлы, туб:рл1 наразылык, карсылыц деп бщщ. Анада Базаралы айтып кеткен сез бен Балагаздардьщ цылыктары астыртып астасып жатыр. Кепке тимей жеке жерлерге тиетт1 жене, ес!ресе, Ыргызбайдай оцшау топтарга соцтыгатыны соны керсетп. Элс13 бен кепке тимегенд1ктен, калыц ел арасында суйс1нушшер кебей{п барады. Ашаршылык, жокшылык камауында отырган журт енд; осыган ден койып кетсе, не болмац? Мундай ойларга байланган сайын, Кунанбай урке берет)н. Балагаздарга барды сальш, кер теккен себептер! сондайдан туган. Ел журепн шайлыщырам, тущлтем дейд]. Б:р жагын жаза, б!р жагын юнега суйеп отырып, у р к т п тыям дейщ. Б]рак осы сырды Кунанбай ез ойында купия сактаганмен, ел ¡ш!цде сезгендер де болды. Кепш1Л!к Балагаздарга ¡стелген каттылыкты костаган да, актаган да жоц. айдатып, байлату сумдык деп бшген. Арада дел- салда калган Байсал, Суй!нд!к сияктылар бар. Булар ез малдары алынып, цаза кергецдер. Сондыктан Балагаздардьщ тентекппн сол ез нысанасынан багалады. Кепке де бой урмады. Болыстар ¡сш ¡штершен актаугада бата алмады. Белге соккандай болатын. Кунанбайдьщ бул кундерде астыртын кулак салып катты бакканы — Ж1птек ¡Ш1, ес!ресе, Байдалы. Кальщ Ж 1птек айкын наразылыкка бeттeдi. Болыс туткындарды калага женелтп деген сон, Байдалы да б етт аилы. Э а н т , капы циналып отырып, ашу айтты. — У ялар, ойланар шагы жок екен гой Кунанбайдьщ! Эз колымен, агайын аукымымен жазаласа, ара тусер !dci бар ма ей. Елге, журтка не дейд1? Касцырша ез куиппн ез! жеген: гой. Ж1птект1ц ещцп жасына да жендет боп шыкгы гой тагы!—деген Ес1тсе ес1тс]н деп айтты. Б;р емес, б4рнеше рет айткан. Кунанбай осы куйщ бме сала, баспак болды. Ецщ алдышыдан да улкен зер жумсап, сонымен баспак. 349