Жамбыл Жабаев шығармалары 1 том

Жамбыл ЖАБАЕВ 7 1 Шыгармалары

Э О Ж 8 21.512.122-1 КБЖ 84 (5 Каз)-5 Ж 13 РесяублмкасыА/эЭенме?изкэне с^ер?ял^мммс?ярл;^ «А/эденме?иж'эне анер схмасындаж бзсекеле<^т;\\*т/жо<?ары.и7/иу, ^а?о/уста/;^ы^.\\<зс)е;шнураны сдунои зер<)а^еул<еннасмжати/яоуж'эне журо^аш /скеаемрьыу шмм«)ми;'нор/и?лы/у^$аддарлаи<асы «Э<3ебмея!?ян? элеул!емтя;'^л(а^мз<)м ^урлер;'н басыи мыйару^ к?млба^Э^лашасы бомынм/а.жыры^кбр^; Редакция алкасы: С./У/рмм^е, (Г.Д'мра^асе, Ь.А/^м/)йми.м, Д.Омяное, Д.6)б<)мазиулм, Жалпы редакциясын баскарган: филология гылымдарыньщ докторы, профессор А. &/ймрймм^м Жауапты шыгарушы: Л ЭбЭмулсе Томды цурастырып, тус)н]ктемелер<н жазган: Я ЖАБАЕВ Жамбыл ' ^ Ш Ы ГАРМ АЛАРЫ :4 томдыц/ЖамбылЖабаев. 1917жылга дей:нг1 елецдер] мен айтыстары. - Алматы, «Айганым» баспа уЙ1. - 2016. I8ВN 978-601-03-04)4-7 Т .1: О лендер мен айты стар. - 2 0 1 6 . - 286 б. 18В1Ч 978-601-03-0413-0 ! 'ТАРАСА/АУДАНЫЭК)М)НЩ э о ж 8 21.512.122-1 - АУОАИДЫ)^ КЧАПХАИАСЫ КММ\" квж 84 (5 каз)-з I8ВN 978-601-03-0414-7 О Жамбылтану жэне халык акындары ГЗИ, 2014 I8ВN 978-601-03-0413-0 О «Айганым\" баспа уй], 2016

ЦУРАСТЫРУШЫДАН Жамбыл Жабаевтыц терт томдык толы к шыгармалар жинагына жыр алыбынын бурынгы басылымдарында жарьщ керген туындылары тугел енпзщдг Сонымен катар бурын жарияланбаган, Казакстан Республикасыньщ Мемлекетт1к архивгнен, ЦР Г А Ортальщ гылыми к)тапханасынан, Президенгпк архивтен, Жамбыл Жабаевтыц мемориалдык муражайыньщ колжазба корынан, Кыргыз Г А Эдебиет институтыныц колжазба корынан, т.б. табылган акын шыгармалары алгаш рет осы басылымга бершгп отыр. Жамбылдьщ бутан дейшп жинактарына К1рмеген, мсрз)мд; баспасез бетшде шыккан мате-риалдар да алгаш берыдг Сапаргали Бегалин, Гали Орманов, Есмагамбет Ысмайылов, Тайыр Жароков, Эбдшдэ Тэжгбаев, т.б. Жамбылдьщ шыгармаларын жазып алуга катыскан, естел1ктер жазган эдебиетпнлердщ, галымдардьщ мурасынан табылган шыгармалар да осы басылым уш!н эз]рлендг Жамбылдьщ Кулмамбетпен айтысын 1931 жылы Сэкен Сейфуллин «Цазактыц еск) эдебиет нускалары» жинагына К!рг)зд1. Акынньщ алгашкы К1табы 1937 жылы «Жамбылдьщ елецдерг» деген атпен «Казакстан керкем эдебиет» баепасынан шьщты. Жамбыл шыгармаларыныц басылымдары туралы айтканда, ен алдымен 1940 жэне 1946 жылдары шыккан жинактарына токталу керек. Латын эл1ппес1мен 1940 жылы СССР Г А Казакстан филиалыныц Жамбыл атындагы Эдебиет жэне хальщ творчествосы секторы шыгарган жинакты дайындауга Жамбыл шыгармаларын жазып алуга т)келей катыскан Т. Жароков, Г. Орманов, К- Сагындьщов, Е. Ысмайылов, Э.Тэж1баев атсалысты. Сол кез упнн жогары децгейде жазылган алгысез бен тус1Н1ктерд1 акын шыгармашылыгыньщ, хальщ ауыз эдебиет1Н1н б)лг]р1 Е.Ысмайылов дайындады. Бул жинакка кез1нде « 1-том» деген аньщтама бер1лген!не Караганда, ек1 том етш шыгару жоспарланган болу керек. Жыр алыбынын 100 жылдьщ мерейтойына орай шыккан 3

б1р томдьщ тольщ басылымы академиялык жинак шыгару талаптарымен дайындалган. Г.Орманов, Б.Жакыпбаев, М.Хак1мжанова, Е.Ысмайылов, К Турганбаевтар эл1 кунге д е й т басылымдьщ децгей! ете жогары жинак шыгарган. Жалпы редакциясын Э.Тэж1баев баскарган, К]р1спесгн С.Муканов жазган. Осы жинактардыц нег131нде 1955 жылы уш томдык, 1957 жылы б1р томдык жинак шьщты. Жамбыл Жабаев шыгармаларыньщ бутан деЙ1нг1 ен келемд1 басылымы -1 9 8 2 жылы шыккан ею томдыгы. Жинакка к1рген шыгармаларга тольщ академияльщ жинактар талаптарымен тус1Н1ктсмслср бср!лгсн (тусшжтсмслсрд) Султангали Садырбаев, Кебей Сейдехановтар жазган). Жалпы колем! - 45 б.т. 1996 жылы акынньщ !50 жылдьщ мерейтойына карсы 2 томдьщ тацдамалы шыгармалар жинагы жарьщ керд1. Колем! 37 б.т. жинакты дайындауга М.Караев, Ж.Плепов, Н.Айтов катысты, жалпы редакциясын С.Садырбаев баскарды. Жамбыл Жабаевтыц терт томдьщ тольщ жинагына аталган басылымдарга к1рген шыгармалар тугел алынды. Мэт1ндерд1 дайындауга, тус1Н1ктемелер жазуга 1946 жэне 1982 жылгы жинактар непзге алынды. Жаца басылымда Жамбыл шыгармаларыньщ турл1 нускалары да бер)лд1. Олардьщ катарында Жамбылдьщ Кулмамбетпен айтысыныц уш нускасы, Сарбаспен айтысыньщ ек) нускасы, «Отеген батыр» жырыньщ КР Мемлекеттгк архившен табылган ушшш1 нускасы, кыргыздар арасында Жамбылдьщ айтуымен таралган «Кыз Ж1бек» жырыныц кыргыз тш1ндепс1 жэне осы нусканыц казакша аудармасы бертд1. Жамбылдьщ кыргыз акындары - Бальщпен жэне Молда Багышпен кагыскан шагын ею айтысы да кыргызшадан аударылды. Сонымен катар жыр алыбыныц кара сезбен айтылган б1ркатар шыгармалары да жаца басылымга к]р]п отыр. Жинактагы кунды дуниелерд1ц б)р1- Жамбыл жырлаган «Саурьщ батыр» жыры... Бул басылымда да Жамбыл мурасы тольщ камтылды деп айту киын. Ол1 де жаца шыгармалары табылып жатуы мумюн. Бул жинак б)раз жылдан бер1 саябырлап калган жамбылтану саласын алга жылжытуга септгг: тиу! аньщ. 4

//.д. //язарбасе Дяза^с/нан Реснубликасыны^ 77резмбен/п/ АДАЛДЬЩ ПЕН АДАМГЕРШ1Л1КТЩ, ЭД1ЛЕТТ1ЛЖ ПЕН !ЗГ1Л1КТЩ АЛЫП ЖЫРШЫСЫ 730 жгмлбьмынй орнол^ян сби/ий/<а/??/?7ь/ жмымбя ж'осал^о// баянбажо) Буг1н 613 ез дэу1р1Н1ц улы жыршысы, казак халкыньщ б1ртуар перзенп Жамбыл Жабаевтыц дуниеге келген]не )50 жыл толу мерекес!не жиналып отырмыз. Жэкец сынды алыпты терен угыну уш1н еткен жылы тана 150 жылдыгы тойланып еткен халкымыздьщ кемецгер ойшылы Абай дэу1р1не тагы да кез салып, ппп одан аргы замандарды да зерделеу кажет. Э й ткет, Абай жаца калып пен соны ти пи, жаца мазмун мен гздетмпаз, ерш;л рухы аркылы казак жазба эдебиетйпц нег131н каласа, Жамбыл Жабайулы сан гасырлык акпа-текпе суырыпсалма акындьщ енерд]ц, жыраульщ дэсгурд]ц кешш [лгср! апарып, осы заманга жеттзген жэне небгр тарихи улы езгерютерд] сол урд!стен алшак кетпей-ак жырлай бшген зангар кубылыс екен! МЭЛ1М. Олай болса, Жамбыл туралы айтылар сезд)ц мэдени-рухани ем1р1м1зд1ц, саяси-элеуметт1к тарихымыздыц ен бгр кекейкест1 арналарымен уласып жатуы зацды. Жамбыл гумыр кешкен аттай б;р гасырлык уакыт казак халкыньщ тарихындагы ец курдел; кезецдердщ б)р1 ед1. Мьщдаган жылдарга созылган кешпел: ом;р салтыньщ ;шк[ курылымы дэл осы кезенде ыдырай бастады. Улы жыраудьщ кез алдында гасырлар бойы устемд1к еткен жуйелер алмасты, ек1 б1рдей дуниежуз1Л1к сурапыл согыстар етт1, ел ем)р1нде саяси-элеумет'к тубгрлг езгер1стер болды. Ал туб1рл1 езгерютерге алып келет1н, тутас жуйелер 5

алмасу кезещнде гумыр кешкен урпактыц емгр1 кашанда курдел). Эс!ресс, Жамбыл секшд; улы тулгалардыц тагдыры айырьщша шиелен1ске толы болган. Соган карамастан, Жамбыл езшщ болмыс-тагдырымен, дарын-тегеур1н:мен, б1ртуар табигатымен, ез заманыныц айнымас айнасы бола бгпдг Ол ез!Н!ц елмес енер1мен тутас дэугрдгц шыншыл шеж1рес1н жасай бшдг, ем[ршсц ойларымен сол дэугрдг саралап берд1. Сондьщтан да, 613 оны казак халкыныц улы тулгаларыныц б]рсгеЙ1 ретгнде улагат тутамыз. Тарихка ден койсак, ел-хальщ тагдырындагы саяси- элеуметт1к ахуал мен мэдени-рухани ом!рдщ арасында удайы сэйкест1к бола бермейт1Н1и ацгаруга болады. Кулдык когамда байыргы гректерд1ц классикалык мэдениет1 калыптасса, Еуропада элденеше гасырдьщ Д)нн мистика шецгелшен ренессанс жацгыру заманы гулдеп ест1. Наполеон ектемдгпн бастан кешкен кезде Германиянын классикалык философиясы мен енер1 шарьщтаса, крепостникт1к Ресейде XIX гасыр эдебиет пен енерд!н «алтын гасырына» айналды. Муны кезгнде Гегель «тарихтьщ тэлкегг» деп атаган. Осынау «тарихтыц тэлкеп» XIX гасырда да Казак елш айналып еткен жок. Бграк, бояуын жогалтпастан оз;н]ц мэдени-рухани келбетш сактай б)лд). Казак даласы Шокан, Ыбырай, Абай, Махамбет, Мурат, Дулат, Шортанбай, Сушнбай, Жамбыл, Бгржан, Акан, Мухит, Курмангазы, Тэтттмбст, Казангап, Ыкылас сиякты бгртуар перзенттер1н тудырды. Булар казак халкыньщ тарихи тагдырында шын мэшнде ренессанстык роль аткарды. Осы тургыдан келгенде, Еуропа ренессансыньщ бастау булагында Дантен)ц турганы сиякты, X IX гасырда казак когамыныц мэдени-рухани дэугрлеу кезец1Н!ц жуан ортасынан Жамбылдьщ кайталанбас тулгасы аскактай кергнед:. Мен1цше, бул - жай гана эс1ре тецеу емес, жан- журеггм1збен сез1не алатын тарихи акикат. Бгз бундай тарихи акикатты негурлым терец таныган сайын согурлым тарихи тулгаларымыздыц болм ы с-бтм 1 жан-жакты ашыла тусед1. Ец бастысы, улт мэдениетшгц тарихи жетглу, шыцдалу 6

жолдарыныц диалектикасы айцындала тусед1. Демек, 613 буг1н рухына тагзым ет1п отырган Жамбыл кездейсок кубылыс емес, хальщ тагдырымен тамырлас, тарихтын толгагы дуниеге келт1рген лайьщты перзенттерд1ц б1р1 деп ньщ сен1ммен айта аламыз. Эзект! жан болып жаратылган сон, юмнщ де болсын басына булт утрш м ей , найзагай ойнамай турмайды. Ондай жай Жамбылдьщ да басында болган. Эйтсе де, кабыргалы журтыньщ ары мен намысы уш1н Жамбыл мьщтымеынган неб!р бай, шонжарлардыц уш уйьщтаса, тусш е К1рмеген аламан тасыр дауга да, алыстан келер, 1ргеден шыгар «жасагы жойкын жауга да» унем1 ту кетерш, жырымен цылыш сермеп еткен. Оган ел1 куэ, тарих куэ. Небгр жан бер1п, жан алыскан айтыстар устгнде ол халкыньщ сезш сейлеген ер м1нездм:г1нен айнымаган. Тайсацтауды, жагыну дегенд1 бтм еген. Бул оньщ жалпы акыядык болмыеыныц тым би1к, жалын мен оттан жаралгандай аса цызулыгын, айрьщша айбындылыгын айгактай туседг Бул тек, дангайыр таланттардьщ гана жаратылысына тэн касиеттер жэне оньщ бойындагы хальщ деген алыптьщ асцаралы м)нез1н]ц сэулес1. Элсгзге болысу, элд1Н1 эдтеттм1кке шацыру Жамбыл поэзиясыньщ емгрлж кызыгы, айнымас багдаршамы болды. Елд1 титьщтатцан, б1рл1г:н ыдыратцан берекес1 жок гске куйзелген акын жыр семсерш сермеуден жальщкан жок... Жамбыл езшщ эр елец1нде халцын б1рл1кке, ынтымакка шакырып отырган. Улы акынньщ мына б]р шумагына тагы да бгр зер салайьщшы: келген жас, б/рлм-г бузса, халы ^ а ^ас. Яфл/АУИМ! бсру'к 7пуы - 7ИСК ЫМУЯЬШО^, (9 сме/и/'.м.' /иск сол умин ^уша^ы^бм ам/ 0 СМС7ИШ.' обалбы сум/ Х ол м сы , абамбм сум/ /М7ККСН /р^СС/ММ2ММ<А*С. 7

7 а я буа;'на;' зом анбы сум, С о А зн ам/и з^ ам / ж ы р , с у м к ш д ; кум / Жамбылдьщ ацындыц енер1нгц би1к шьщы, айтыс енер1ндег1 1ргел1 табысы - Кулмамбетпен айтысы. Эрине, Жамбылдьщ еайысца шьщкан акыны бгр гана Кулмамбет емес екен1 эмбеге аян. Б1рац, Кулмамбет елец елкесшде сол кездерг букы Жет1су, оцтустгк аймагында Суйшбайдан езген] мойындамайтын жыр дулдулдер1нгц бгрегет болатын. Жецгендер1 кеп, жецыш, опык жеген жер1 жок айтцыштардьщ санасында журген едг. Оньщ аса жуйр1к енер иес! екен1н кезшде Жэкецнщ ез1 де мойындаган. Рет1 келген соц айта кету керек: атакты тарихи тулгаларды Жамбыл тек айтыс устшде, карсыласыныц мысын басу ушш гана дэр)чтеп, насихаттаумен шектелмеген. Жай гана бас коскан алкалы жиындарда ежелг) тарихтан, езшщ ем1р сурген дэу1р1не дейгнг1 тустыц елеул1-елеул1 жайларынан сыр козгап, сол жайларды айтылар жырдыц нег1зг1 езег1не айналдырып отырган. Мэселен, Отеген мен Сураншы батырлардыц ерлЙ1н жеке-жеке дастан ет1п жариялаган. - Адамдьщты айт, ерл1кт: айт, батырлыкты айт, ел б]рл)[гн, сактаган татульщты айт, - деген Жамбыл сез1 айтыста жецгске жетуд1ц т е т т гана болган жок, бул акын дуниетанымыныц тутас кредосы ед1. Бул сез - уакыт етгп, заман езгерсе де мэнш жоймай, кайта аскактап би!ктей берет1н жыр абызыныц сзулел; соз). Б]зге жеткен есистг Бул есиет сез буг1н де мацызын жогалткан жок... Егемен ел!М13дщ би)к мураттарыныц б]р) болып отыр. Уакыт сынынан ете бглген казак халкыныц бай да курдел1 тарихы бар. Каз1р ол Казакстанда туратын барлык хальщтарга бгзд1ц б]рл1Г1М1зд)н туп тамырын жаксырак тус1нуге кемектесгп, кез келген тарихи кшэ, айыптауларга жол бермеуге т т с . Ойткенг, еткенге кез сала отырып, болашакгы кере бшген жен дер сд)м. Б13Д1Ц урпагымызга жауапты М1ндеттер жуктел1п отыр, балаларымыздыц иг1Л1ггн сактау, кайта калпына келген мемлекеттшЫм1зд1 ныгайту 8

жэне еркениеттт дуниежузшш когамдастыктын талаптарына сай келетш сап алык жагынан жаца децгейге кешу мшдстл тур. Осы тургыдан кел1п айтарым, б13Д1ц эркайсысымыз жэне баршамыз туган сл1М)зд)ц болашагына деген жауапкершгтппмпд] сез1не б1лу1мгз кажет. Улы Жамбыл атамыздыц да арманы осы болатын. Жамбыл - казактыц акындык енер!н1ц казанында кайнап, ежелг] ауыз эдебиет!Н1ц кэусарымен сусындап, акындык, жыраулык дэстурд1ц X X гасырдагы туын бишке кетерген дана карт, улы жырау. Ол ез халкыньщ сез енершщ устаханасында шыцдалган, туган топырагыныц тел перзентг /?/р/.м - Сушнбам, Сез сомламе/; сьтмнбам. Сы/мм суду сезбер/, уиаруи^йн сммынбам. Сум/нбям беп семлесеж, Саз келебу бурт^ырян, Дора бауыл - деп Жэкецнщ езг жырлагандай, оныц Суйшбай сынды улг] алган устазыныц ар жагында: Суйекемен тустас Майкет, Кабан, Бактыбай, Кулмамбет, еймсн тургылас Сарбас, Куандык, Кожантай, Эм1рлер, сонау Сыпыра, Асан кайгы, Казтуган, Доспамбет, Шалки13, Букар, Базар, Актамберд1, Умбетейден басталып, Шал, Махамбет, Дулат, Мурат, Шортанбай, Нысанбайларга кел1п уласкан акын, жыраулар мен жыршылар мектеб1Н1ц иг1 дэстур: жатыр. Жамбыл - гасырлык гумырымызда арыны басылмаган алып жыршы, шурайлы жырдан ешпес мура калдырган дулдул акын. Ол езшен кеЙ1нг1 эр урпактыц ат басын арнайы бурып, шел1ркегенде, тунык жырларынан су- сындар тума булагы. Сондьщтан да бугшг1 урпактыц Жамбылдьщ рухани мураларына терец таным-туснпкнен карап, оныц шыгармаларыныц казак халкыньщ улттьщ еана-сез!М1н калыптастырудагы орнына зерек кещлмен 9

багалаганымыздьщ б1р кер1Н1С1 - буг1нг1 етю зш т отырган жыр алыбыньщ мерейтойы. Жамбылдьщ туган ел1 мен жергне деген ыстык ыкыласын тег1ле жырлаган арнау- толгауларынан, хикаялары мен даетандарынан 1здесек, онда акынньщ шыгармалары хальщ рухыньщ кырмызы гулгндей екен1не К031М13 жетедг Жамбыл журег1 кашанда халцым деп сокты. Ол ец алдымен хальщтар достыгын, терезес1 тен елдерд1ц б]рл)пп, ынтымагын жырлап, шындьщ шуагын шарболаттай шьщдады. Улы жыршы Жамбыл - казактыц дэстурл1 эдебиет!Н1н аса дарынды, ас как жаратылган алып ек!л[ болатын. Оньщ алыптыгы сонша, ез басы халыкка берер игшжтерше имандай сенген Кдзан тоцкер]С]Н1ц, Кенес ук1метгн1н жетгстштерш сол ежслг) ацындьщ, жыраульщ дэстурдеН ауыз эдебиет1Н1н мумк1ншш1Г1 аясында-ак жырлап, езш, ез1 аркылы кулл1 казак эдебиетш дуние жуз1не танытты. Соныц аркасында ол ез1нен кейгнп Кенен Э з1рбаев, Нартай Бекежанов, Доскей Элгмбаев, Саяды Кергмбеков, Орынбай Тайманов, Умбетэл1 Кэргбаев секшд1 шашасына шац жукпайтын хальщ акындарына иг; ьщпалын тшлзген, енегес1н бойларына С]Н!рген устаз да бола бщщ. Цаз1р, Кенес дэу1рг артта калган шакта, Жамбыл атамыздыц Кецес ек1мет1н, оньщ гш1нде сол кездег1 ел басшыларын жырлады, «сонда бул калай?» деген сурактар соцгы кездер1 жи1 келденецдейт1н болды. Мэселенщ осы жагына арнайы токтала кеткен жен сиякты. Улы жырау жстп1скс жеткен шагында патшальщ Ресейд1ц 1916 жылы б)р]нш] дуниежуз1Л1к согыска алатын тусындагы елдсг) дурбелецд1 ез коз!мен кердг, колдарына кару алып, патшальщ зорлык-зомбыльщтын курбаны болуга карсыльщ керсеткен ереушнн топтьщ 1стер1не тглектес болды. Биыл 80 жылдыгы аталып еткел1 отырган улт-азаттьщ козгалыстыц бел ортасында болмаса да, соныц кешбасындагы ерлердщ ерл1ктер1не тэнт! болды, жырларымен тшектестйш б1лд]рд1, б1р сезбен айтканда, рухани жагынан демеуин бола 61ЛД1: ойткс[п, ол оз1Н!и туган халкыныц генсгцнктс кешкен 10

ем1р1не 1штей назалы сд{. Кеп узамай дуниен1 дуршдетчп, «Халыктарга тсцд!к, бостандык эперем13, кулдык езг1ден куткарамыз, ем:рд1 жацгыртамыз, бурынгы бил!к ислср]н орнынан алып, ЭД1ЛД1К орнатамыз, жарылкаймыз», - деген уранмен емгрге келген Кенсс ек1мет1н:ц еарбаздары мен сардарларын да кердг Булар, эрине, бурынгы «шынжыр балац, шубар тестерд!» жайпай келдг Тэуслд) дэрежеде болса да, Казак ел1 республика атанды. Казактьщ зиялы кауымы бар, карапайым ецбеккер1 бар, бул оюмегп колын тецд1кке, басын бостандыкка жетк1зед! деп бшд1. Жамбыл да солай тусшдг Патша уюметшщ буратана хальщты басып-жаншуы келмеске кетш, оньщ орнына гасырлар бойы армандаган тэуелс1зд1к келд1 деп укты. Олай болса, сол тэуелс1зд1кт1 колга устаткан жаца когамдьщ курылыска, оныц эдшетп аталып журген басшыларына кол сокпаганда, к]мге кол согады? Мундай б1ржакты кезкарастан букш ел1 сек]лд; Жамбыл да алые кеткен жок.. сол когамныц жет1ст1Г1не желп!Н1п, жыр толгады. Б;зд)ц эркайсысымыз - ез уакытымыздыц, ез дэу:р1м1зд1ц перзенттер!М13. Б)зд]ц Жэкецнщ тар заманда, отаршылдык дэу]рде немесе кецест1к дэугрде дуниеге келген шыгармалары арасындагы алшактьщтан айып 1здеу, жазгыру орынеыз деп ойлаймын. Заман эл1 талай езгерер, бграк улы акын мурасы ез1Н1ц кундылыгын ешкашан жоймак емес. Жамбыл ез заманын, оныц агы мен карасын, бгр сезбен айтканда, ез дэу1р!н аскан шабытпен жырлаган улы сез зергер1 деп бшемп. Ал зергерге шашасына шан жукпас асыл дуниен) кай дэугрде, к;мдсрге арнады деп емес, калай жасады деп бага берген орынды болар, С1рэ. Эйткен!, Жэкецнгц эрб1р дуниес1 ез бойынан, журепн1ц терещнен шымырлап шыккан. Бук1л элемд) мойындаткан шыгармалар, Жэкец шыгармашылыгы халкымыздыц дуниетанымдьщ, рухани кезкарасыныц калыптасып, ушталуына ыкпал жасаганын да ешк!м жокка шыгара алмае деп ойлаймын. Буггнде б[зд)ц бетке устар акын, жазушыларымыз, И

галымдарымыз ез шыгармаларыныц кепшш1Г1н кецеет1к дэу1рде, кешег! кайта курудан бурын дуниеге келтйрдг емес пе? Ол шыгармалардьщ бэр1нде де сол заманныц сарыны мен талабы жок емес. Солай болды деп барша ага зиялыларга М1н такпауымыз керек. Жамбылдьщ тусында, Т1ПТ1 одан кеЙ1нг1 жылдарда сол кезд1ц саясатын колдап, шыгарма жазбаган К1МД1 бшем13? Француздьщ улы жазушысы Ромен Роллан Жамбылга жолдаган куттыктау жеделхатында «Жаца адамзаттыц улы жыршысы» деп бага берд1. Демек, бул Жэкец жэне осында отырган кептеген белгйп акын-жазушылар гана емес, корнек'п деген знялылар сенген идеология болды. Ал Кецес Одагыньщ саясаты Жамбыл упнн саясат емес, жай гана такырып болды. Жэкец кез келген такырыпты жырлауда алдына жан салмаган жырдыц «Кызыл жолбарысы». Мына жайды ееке устайьщ, агайын! Казак акындарыньщ )Ш1нде Жамбыл бгр!нш1 болып буюл Кецес Одагы окырмандарына Коркыт, Асан кайгы, Абылай рухын т)р]лт)п берш, рухани айналымга тус1рген1н умытпальщ... Б1р созбен айтканда, Жамбыл Жамбыл болып кала бередг Жамбыл Жабайулына да осы тургыдан бага берген жен. Жамбылдьщ тугыры би1к зацгар халы к жыршысы екенд1Г1нде ешкгмн1ц де к ум э т болмауга тигс. Ол ХУШ гасырдыц тарихи каЬарманы Отеген батырды, XIX гасырда ел)н Кокан хандыгыныц езпсше карсы кетер!п, кол бастаган Саурьщ, Сураншы батырлардыц ес!М1н дэр1птеп жырлаушы гана емес, Кецес кезец1Н1ц улы окига-ларыныц да жалынды жыршысы, алдына жан салмаган акиьщ акыны. Ол к)мд] жырламасын, папанинш1лерд1 ме, элде Хасан, Халхингол согысында ерл1к керсеткен ел сарбаздарын ба, коршауда калган ленинградтьщтарды ма, кай-кайсысын да селкос кабылдаган жан болган жок. Оньщ жалынды жырларын елг кут1п отырды. Сондьщтан да акын елецдер1 элеуметтж мэнг, когамдьщ салмагы, бойындагы кудырет1 аркылы уакыт талабымен, дэу]р тынысымен, миллиондардыц армач-[1лег1мен табиги табысып жатканын атап ету парыз. 12

Орыстыц белгЫ акыны Александр Прокофьев былай деп жазды: «Жамбылдьщ: «Ленинградтьщ ерендер1м» жыры жарияланган кез - Ленинград халшщ аса б1р ауыр шагы ед1. Бул туста нем1стщ коршауында калган Ленинградта азык оте аз болды. Кунше жумыс 1стейт1н адам 250 грамм, жэй К1С1 150 грамм нан алды. Ет, май дегещц хальщ оте аз жэне сирек керд). Баска азьщты керген жок. Уйлерге кгретш су токтатылды, канализация 1стемед1, отын атымен болмады. Жау аткан снаряд пен бомбалардыц салдарынан шынысы кирап, терезе б1ткен ацырайып ашьщ турды... Жаудыц огы узд1кс13 жауып турды. Осындай кезде Жамбылдьщ «Ленинградтьщ ерендергм» жыры газеттерде жарияланды. Хальщтыц рухын кетеруде ерекше кушт1 кергнген бул жырды Ленинград радиосы кун1не элденеше рет окып отырды. Жыр улкен эр1птермен басылып, кешелерде плакат болып ш1нд1. Сол плакатты уймелес1п окысып, кездер!нен жастары соргалаган талай адамдарды керд)м. Немютердщ самолеттер1 кулдилай ушып, бомба тастап жургенде, бомбадан жасырынатын жерге тыгылудыц орнына Жамбылдьщ жыры басылган газетп сатып алу уш1н кезекте турган адамдарды талай керд1м». Бул сол кездщ нагыз шындыгы болатын. Иэ, поэзия кущрет1 деген осы болар. Б1рнеше шумакка тутас б1р кезецнщ жуг1н арта б1лу - тек Жамбыл секшдг алыптардыц гана колынан келепн куд1рет. Акын ез1не мэцгшгк ескертк1шт1ц нег131н осылай калады. Цазак эдебиетгнгц алыбы Жэкснд) кез1Н1ц Т1р1сшде кай елге барса, хальщ зор ыстьщ ьщыласымен карсы алып, кабылдап отырды. Акынныц 1936 жылы казак эдебиет1 мен енерш1ц Мэскеуде еткен онкундйтнде, 1937 жылдыц аягында Шота Руставелидщ «Жолбарыс тер1С1н жамылган батыр» дастаныныц 750 жылдыгына байланысты Грузияга барган сапары, 1938 жылы май айында ез1!пц шыгармашыльщ емгрбаяныныц 75 жылдыгына орай Цазакстанда етк1з1лген мерекелер тусындагы кулл! Кецестер ел! атынан керсетглген риясыз кызмет, куанышты карсы 13

алулар тарих парагына жазылды. Акынды кай жерде де кездеспрген хальщ - «Жамбыл! Жамбыл! Жэке!» - деген ерекше шаттанган дауыспен урандата кошеметтеген. Акынньщ сол шыгармашыльщ мерекес1не Алексей Толстой, Микола Бажан, Павло Тычина, Тогалак Молда, Гафур, Булям, Кдлык Акиев, тагы баска сол кездег1 кернект1 сез ек1лдергн1н келу1, ез1м1здщ Мухтар Эуезов, Сэбит Муканов, Габит Мус)репов, Эбдшда Тэжгбаев, Тайыр Жароков, Касым Аманжолов, Тали Орманов, Дина Н упетсова, Кулэш БайсеЙ1това, Кенен Эзгрбаев, Мариям Хак1мжанова, Калибек Куанышбаев секшд] эдебиет, онер сацлактарыньщ сол тойды уйымдастыруы, дуниежуз1н1ц барша ел1нен, сол елдердщ калам кайраткерлер1нен куттыктау жеделхаттардьщ карша борауы да Жамбыл ес1мннц терткул элемге мэшЬур болгандыгыньщ айгагы. Жамбыл шыгармашылыгы, оньщ ем1р жолы б1р адамныц емес, букш казактьщ ауыз эдебиет)Н1ц, соньщ акпа-текие акындык енершщ жаца белес1, X X гасырдыц ец гр1 еерпш1С1 ретгнде кабылдануы лэз!м. Улы Мухтар Эуезовше айтканда: «Миллион жол елецд1 жатка бшетш» абыз жыраудыц хальщтьщ касиет1н жанымен терец угынган замандас акын 1Н1лер1 - Эбдшда Тэж)баев, Тайыр Жароков, Тали Орманов, Павел Кузнецов, Калмакан Эбдщадыров, Касым Тогызаковтар оньщ эдеби хатшылары болып кызмет еттг. Бул улкенге тагзым етш, егде тарткан адамга кызмет ететгн ултымыздыц тамаша дэстуршщ кер1Н1сг гана болган жок, еткен гасырлардыц толкынын X X гасырга экел1п толкыткан карт абыз жыршыга, гажайып кайталанбас енерге деген курмет пен кей)нп урпак парызы ед1. Жамбыл жырларын орыс тш1не аудару аркылы акын ес1М1н дуниежуз1не кещнен таратуга улес коскан Павел Кузнецов, Марк Тарловский, Константин Алтайский, Илья Сельвинский, Дмитрий Онегин, Алексей Брагин сынды орыс акындарыныц ес1мдерш де буп нп кун] ерекше штипатпен еске алуга тшопмгз. Казакта «Кун ортак, ай ортак, жаксы ортак» деген сез бар. Бул ретте де казактьщ Жамбылын адамзаттыц 14

Жамбылы деп мацтанышпен айта аламыз. Шын мэн1нде, Жамбыл дуниеге экелген гажайып казына сол рухани казынаньщ ен бойындагы адамды шьщдауга арналган, би1к парасат пен когамды шьщдауга арналган шабытты, сергпнд1 жалпы адамзаттьщ рухани иг1Л1к демеске бола ма?! Муны ом[рдщ ез1 дэлелдеп отыр. Жамбылдьщ канатты жырлары элемнщ елуге тарта тыш е аударылып, миллиондардьщ журег1не 13Г1Л1К нурын септ;. Б13 буньщ, ен алдымен, Жамбыл атамыздьщ олмес енер1 аркылы элем журтшылыгына казак халкыньщ рухани болмысыньщ танылуы деп бшу1М13 керек. Сондыктан, Жамбылдьщ мерейтойы - казакстандьщтар уш1н зор мэртебе гана емес, езшщ де буг1нг1 парасат келемше сын. Дэлгрек айтсак, б1р максат жолындагы кеп ултты дербес мемлекет ретшде элем алдында ой мен рухтыц ерес1н танытатын, кюыш пен парасаттыц енегес1н керсетет1н сэт туды. Казакстан Республикасы осы уакытка дейш элем журтшылыгына ез1н саяси-элеуметт1к умтылыстарымен, демократияшыл мураттарымен танытып келсе, енд1 кайталанбас рухани болмысын танытуга мумк1нд:к алып отыр. Бул ретте казакстандьщтар улы Жамбылдьщ елмес енер1, мэцг1Л1к тозбас кундыльщтарды кексеген би1к парасаты жалпы адамзатка ортак екенш терен еезшед! деп бтем ш . Егер 613 Жамбыл даналыгын тэу ет1п, улылыгын улагат тутып жатсак, оньщ басты себебг, Жамбыл арманыньщ адамзаттьщ арман-ацсарымен уласып жаткандьнында. Сондыктан да, казактьщ Жамбылына адамзаттьщ Жамбылы ретшде курмет керсетгп, елмес рухыныц алдында басымызды ием13. Сез жок, ондай арман-ансарга ден кою аркылы бгздщ цай-кайсымыз да пендешш!к куйк1Л1ктен арылып, парасат- пайымымызды шьщдай тусем!з. 9 м1ршец мен етк1нш1И1н ара ж[мн айырып, асыл адамгершш1к жолында табысамыз. Эрб1р улттьщ мэдениетте букш элемге тиесшг сс1мдер, жалпы адамзаттьщ рухани кундыльщтьщ елшем-белпсг болган ес1мдер бар. Соган орай, олардьщ осындай жа- сампаздьщ 1стер1 бгздгц кулл; адамзатпен б;ртутас эр! ез!М!зд1н 15

е тк етм 1збен, кайрп кез1М1збен жэне болашагымызбен ажырагысыз байланысты екен1М!зд1 еске салып, ерекше мэн- мазмунмеп тольщтыратыны жасырын емес. Бугшел1М1здщжуртшылыгыказакхалкыныцдацктыулы, хальщ поэзиясынын улы алыбы, бук1л келбет-болмысымен X X гасырдагы ешпес тулгалардыц катарындагы Жамбыл Жабаевтыц 150 жылдьщ мерейтойын кец1нен атап етуде. Тагдыр оган узак, жем!ст] эр1 дацкты ем1р сыйлады: ол езннц 100 жылдыгына небэр] екг ай калганда, дуниеден етт!. Оныц шыгармашылыгы ею улы дэу1рд1 - XIX гасырдыц ек)нш{ жартысы мен X X гасырдыц 45 жылын камтиды. Осыныц ей де б1регей кубылыс, е й т к е т ол - Казакстан мен Ресейдщ тарихындагы бетбурысты ксзсщйп жылнамашысы. Жамбыл жастайынан, ез1Н1ц хальщ жыршысы, жырау ретгндет! шыгармашыльщжолын бастаган кез1нен-аксуырып салма акынныц дацкына беленд1. Оныц бул жолы тар жол, тайгак ксшул! сындарга толы болтаны да рас. «Жамбыл кеп уакытка деЙ1н патшалыктыц барльщ колжаульщтарын ашу- ызамен, тжелсй эшкерелеп келд:, - деп жазды ол туралы улы Мухтар Эуезов. - Озннц букш ашу-ызага толы, ащы Т1ЛД1 жэне эд1летт1 айыптауларга курылган суырыпсалма жырларын ауыр алым-сальщка, эдыетс13сотка, жугенс1зд1кке карсы багыштаган. Осымен катар хальщпен бгрге, бакытты ел туралы керемет арман мен ум1тке толы эндер шыгарып, аты ацызга айналган хальщ арашашысы болтан айбынды батырлар туралы да жырлады»... Сейт1п, ол элемн1ц бар байлыгын жинаганыцмен, одан 13Г1Л1К таппайсыц, тек кана сен1ц дуниеге экелген жаксылыгыц гана ез1цд1 мэцпл1к эр] касиетп дацкка белейд], - деген тужырым жасайды. Жылдар еткен сайын Жамбылдьщ акындык дарыны жет1ле тус1п, жан дуниес1 байып, ем1рге деген тарихи кезкарасы калыптасты. Адам мен оны коршаган табигаттыц б1рл)][, тэн жэне жан сулулыгы, эсемдж, кулл1 жанды т)рн])Л1к пен ем)рд1 жасаушы адамга жаратылыстыц езег1 рет!ндс суЙ1спенш1Л1кпен карау - оныц ец суй;п жырлайтын такырыптары болып кала берд]. 16

Жамбыл гумыр бойы ен басты такырыпты - адамдардын достыгын, б!рл1кт1, езара кемек пен махаббатты арнау еткен! Бгзге де осындай рух берег) н, эр1 агалы сездер кейде жет1спей жататынын да айткан жен болар. Жамбылга дешн де акындар болган. Иэ, талай тарлан акындардын болганы рас, каз;р де бар жэне одан кейш де халкынын удссшен шыга быетгн тулпарлар болатыны да хак. С1рэ, одан кеЙ1н де бола бередг Алайда, X X гасырда - дауылдаткан гылыми-техникалык жэне элеуметт1к революциялар гасырында Жамбыл ез1не бггкен, дунне жаралганнан берг келе жаткан кене енерд] осы заманньщ цызметше езге акындардыц бэр1нен де жаксы коя бщщ, сол аркылы хальщтьщ поэзняны бурын-соцды болып кермеген б тк к е ке герп], галамдык денгейге шыгара алды. Ауыз эдебиетшщ сазгерл1к-акындьщ жарыс жанры ретшде айтыс эл1мсактан халык уннн ез ун1н бтд!руд1ц эмбебап куралы кызмет1н атцарып келд1, оньщ ацылы мен журег1не нэр берд1. Акындардыц дуалы аузынан шыккан эрбгр сез сол заматта кагып алынып, улы даланыц кулл] шайарлары мен ауыл-цыстактарына тарап жатты. Бул жырлар езшщ лайьщты нелер1не ешпес дацк пен шекс1з бедел болып оралып отырганын умытпаган да лэз1м. Жамбылдьщ кецесчк кезецдег1 шыгармаларына кез жуг1рте отырып, 613 оларда дэу!рд1ц букш курделннп мен карама-кайшылыгы, бар ИГ1Л1Г1 мен кемннлЫ, дацкы мен абыройсыз ;стер[ ез бейнес:н тапканын айкын керем1з. Жамбыл ез замандастарымен гана айгысып койган жок. Ол дэу1рд1н ез!мен айтысуга, дацк пен абыройсыздыкка толы уакытпен ымырасыз айтыска гусуге кажыр-кайрат таба бшд1. Сейт1п, бул айтысты жец;п шьщты! Тез арада тауып айту, кныннан киыстыру, кеп салалы ем]рд)н жэйттер1не сол сэтте ун косуга каб[лстчгл]к - жыраудыц мейлшше шыгармашыльщ ерекшел!ктер1н ку- райтын касиеттер. Жамбыл колымен жазган жок, тйнмен жырлады. Жасы улгайган кезд1ц езшде Жамбылдьщ жаркын ойлау каси( т! и етанымыньщ толыктыгын с а к № г % Ж ^ ^ № '1 [ 7 ^ ^ ^ п н уш][[ жэне

б1ртутас кепултты хальщ уш!н мактаныш сез:мше толы шыгармалар, жалпы мемлекетт1к жэне жалпы азаматтьщ эуендег! ем1рге экелгет танданарльщ кубылыс. X X гасырдыц кыркыншы жылдарыньщ ез1нде-ак ол патриоттьщ поэзияныц асыл маржандарын тугызып, «Хальщ поэзиясыныц алыбы», «XX гасырдыц Гомер1» деген элсмдж атакка не болды. Ол Улы Отан согысыныц сурапыл кундершде керкемдгк децгеЙ1 жогары саясн поэзияныц жаратушысы болды. Акындьщ-жыршыльщ сипаттагы елец туындыларын Жамбыл Пушкинге жэне тынык Донныцулдарына, Солтуст1к полюст1 багындырушыларга жэне испаниялык туыскандарга жэне карапайым ецбек адамдарына багыштады. Оныц мэцп жасайтын «Ленинградтьщ ерендергм» атты толгауы акындьщ шеберлш пен экел1к журектен шыккан данальщ сезд)н аскар шыцына айналды. Согыс жылдарында ем1рге келген бул туынды улы акынныц дацкын аскактата туст:, оныц ес1М1н дуние жуз)не эйг1Л1 етт1. Ленинград корганысына катыскан Всеволод Вишневский былай деп еске алды: «Б13 бул жолдауды кез1м1зге жас алмай жэне куанышты толку сез)мшсЬ оки алмадьщ. Б:з бул хатты куатты колдаушы кушт[ц келген]ндей багалап, кабылдадьщ. Казакстан халкы б1зге езшщ туыскандьщ сэлем)н, суй;спснш]Л1г) мен достыгын жолдады, сейт1п 613 еселенген куш-ж;гсрмен шайкаска аттандьщ». Белгш1 жазушыныц бул сездер] бутан дей;н де элденеше рет кайталанды жэне Жамбыл талантын курмет тутушылардыц барлыгы оньщ б)р жарым гасырлык мерейтойы жылында тагы да келт)р]лст)н болады. бяязы ^я// ег); Жожбмл^а, 7усоулЫ %ОЛ-<2Я2Ы, ^удйрыл^ан оумл^о», - деп жырлады Ленинград пен оныц тургындарына сез арнаган даланын улы жырауы: 18

«Же?ис;н бемлмн Жьм оле/?ьм, Д*а-7асы/;ба<?ы У7снмнм/^ Самый ^ыран ерен/,м^. Б;ртутас шанырак сез1М1, тарихи тагдырлардыц тутасты гы сез1М! - поэзияньщ улы аксакалы бп ге осындай мура калдырды. Интеграция идеялары, б1рьщгай элеуметт1к- мэдени кец кп к куру туралы ойлар куш алып келе жаткан каз1рг1 тацда езара тус1Н!ст1к пен ынтымактастьщ, езара рухани баю жэне улттьщ мэдениеттщ жалпы адамзаттьщ мацыздылыгы сиякты мэцгЫ к кундыльщтар осы замангы мазмунмен толыгуда. «Жыр б]лмеген ем:р де суре бшмейдБ) деген данышпан кагида калдырды Жамбыл. Б:з жас мемлскст)м1зд1 орнату жэне ныгайту максатымен элеуметт1к, экономикалык, кукыктык реформалар журпз1п жаткан жылдарда белсенд) мэдени курылыссыз, Жамбылдыц шыгармаларынсыз 613Д1Ц когамымыз оз!Н)ц улттык келбет! мен касиет)н кауымдасып 1здест1руде б;р)ге алады деу кисынсыз болмак. Ендеше оныц туындыларын еске алып, багалайтын, б1зд:ц бабаларымыз бен экслср1М1зд)ц Отанды керкейту жолында дацкты ом;р сургенш багалайтын болайьщ. Оркайсымыз ез орнымызда белсенд; жасампаз жанга айналып, тарихты, мэдениет пен еркениетт1 дамытатын болайык. Б у г ч н г ! жыр д у л д у л ! Н 1ц у л а н а с ы р т о й ы - е г е м е н ел1М1зд1 м е к е н д е й т ш х а л ы к т а р д о с т ы г ы ы н т ы м а гы н ы ц то й ы , х ал ьщ ты ц ез1Н !ц у л ы п ер зен т1н е д е ген зо р к ур м ет1 м ен ы с т ы к ы к ы л а с ы н ы ц ш ы н а й ы к е р 1Н1С 1. Жамбыл мерейтойына дайындык улы акын шыгар- машылыгына терец бойлап, Жамбыл поэзиясын танумен астасып жатты. Ал улы бабамыздыц басына барып, талантты ерендер1М13д:ц акынныц би)к рухына тагзым ету1 кандай суЙ1Н1шт). Осы кундер; ел[м;зд1ц тукп1р-тукп1р1нде отк[зш)п жаткан улы Жамбылга арналган кештер, поэзия жиындары, жастар мен енерпаздардыц енер сайыстары, акындар айтысы )9

ертенг) кундер; жалгасын тауып жатса, улы акынга деген курмстт)н шынайы бслпс) сол болар едг. Ук1мет каулысы аукымында Жамбыл муражайы мен мавзолей жангырып, мэдениет уйг, мектеп курылысы жург131Л1п, акын ауылыньщ архитектуральщ келбетз езгерд1. «Жаксыдан - шарапат» - дегендей, бул аткарылган 1стер халыктьщ дгттеген жер1нен шыгып, журтшыльщ игнппне жарауда. Бупнп той кепт1к1, абыройы хальщт1К1. Жамбылды курмет туту - казак халкыныц би1к рухына, Казакстан халыктарыньщ патрноттык сез!М1не деген курмет деп ойлаймын. Улы озгер1стер заманында ем1р сур1п, жумыс 1стеу бгздщ улес1М)зге тгнп отыр. Б13 аткарып жаткан !стерд1ц емгршец мацызымен катар тарихи да м э т бар екенш естен шыгармайык. Б13Д1Н буг1тч ]С)мпге карап, урнакгарымыз бгзге бага берет1н болады. Цазакстанньщ XXI гасырга калай к]ретй[]. урпактарымыздьщ тагдыры калай калыптасатыны осы отырган б1зге байланысты. Бугшгщей шалкыган куанышты кунде бгздгц асылымызды деп басып, улы жырауга жогары бага бер1п, Жамбыл кундергн атап еткен туыскан Эзбекстан, Кыргызстан, Туркия жэне баска да елдердщ, туган елгмгздщ эдебиетсуйер зиялы кауымына зор ризашыльщ сез1М!М!зд1 б)лд1рем[з. Жэкец - туган халкыньщ кунгеЙ1 мен келецкесш тарихи талгам таразысына салып, шабыттыц шыркау би[г[не кетерген акын. Хальщ тагдырынын куллг арналары мен тамырларын сэтт! уштастыра бглгенд1ктен, «хальщтан шыккан дана акын» деген атакка ие болган. Бул - шындап келгенде, хальщтын дара туган перзентше берер ен жогаргы багасы. Цазак халкы барда, оныц Г1Л! мен дйп аман турганда, адалдьщ пен адамдыктьщ, эдшетт1Л1к пен !зг:л1кт1н жыршысы - Жамбыл да мэцп жасай бермек. Буггнгг улы той - халкыньщ Жэкеце деген шекс13 суй1спеншш1г1нгн б]р к е р ! н к 1. Жамбыл мэнг! жасай бередг Б1зд)ц алдымызда жаца 20

бтктер, жаца мацсаттар тур. Енд1 уш-терт жылда XXI гасырдыц табалдырыгын аттаймыз. Бул жаца гасыр Казак елшщ тарихындагы ерекше багытты, осу, кемелдену гасыры болады деп кэмш сенемш. Каз:рг; саяси, тарихи жагдай буган тольщ кеп1лдгк бсрсд). Соган орай, XIX гасырда дуниеге келген, X X гасырда улы акын ретшде элемге танылган Жамбыл осы жаца XXI гасырда да ез халкымен б1рге жасай берет!Н1 аньщ. 21

Ж ЭУЕ308 ЖАМБЫЛДЬЩ АЙТЫСТАГЫ ОНЕР! (Жамбылбы^ ж уз жмлбм^ л^ерехесшЭе боянЭлмо) Жуз жыл ем1р кешкен акында неше жуз жылдар онер! мен шеберлп! туЙ1скен. Жамбыл акындыгын тус1ну уш1н, оныц ауызша ай гкьнн, айтыскыштыгын талдап угыну кажет. «А» десе «мэ» дейт1н шапшац айтцыш, «суырып салма» акын болган жаратылысын зерттеп, бойлап угыну керек. Хальщ бул алуандас акындарга «суырып салма» акын деп атак берген. Цынаптан кылыш суыргандай жалт етк)ш, отты, етк]р енерд1 айтканы. Б;з буны акпа акын, текпе акын десек жарайды. Айтыска шеберл1к жалпы акындьщ енершщ, Т1ПТ1 барльщ эдебиет енергнгц езгеше б1р биш сатысы. Ал, акындьщ 031 не? Егер ол езгеше керегендж, сез1мталдьщ жэне сол керген мен сезгенд1 сырлап, куйлеп айта быйигпк болса, жацагы акпа акын сол керегендщ сезпшт1кп шымыраган шаркына жетк)зед]. Шабыты келген акпа акын бабындагы аш кыранга мензес. Турпыдан томагасын тартканда алгыр кыран бар ещрдг сэтте кер1п, шолып етш, кимыл еткен шеп басын, кыбыр еткен тышкан жур1сгн, кылт етш буккан тулк1 туг)н лезде шалып калгандай, айтыс агымындагы акпа акын да сондайльщ кемеск!Н1 керыш, булдырды бшг1ш болмак шарт. Бул касиет акынга оцай орнамайды. Аса б;р ерен шыккан, жалын аткан дарынды жас болмаса, конш[Л)к шын акпа акын енерше беЙ1м болган кунде де, узак сонар сын кеннп, сан айтыста сшк1се жур1п, сан рет жага жыртып, тон тоздырьш барып же гед]. Бграк, жеткен енер сатысынан акын шепнбейд), зымырай бередг Дерт жецбесе, жыл-жылдар женбейд). Ол эсерд! де кемгтпейдг. Тепнде дене картаяды, 22

акындьщ картаймайды. Осы айтылган сыпаттар Жамбыл басында тугел бар ед1. Алып акыннын жуз жыл ем;р1, жуз жыл бойында, суарылган сайын шыныга тускен шар болаттын бабындай шымырлап толысып, турлене тускен акпа акын енершщ езгеше б1р есу ем1р1 болатын. Б)ЗД1Н баяндамамыздыц такырыбы Жамбылдьщ айтыс шебсрк акпа акын болтан енср] женгнде. Бэр1м1зге де мэл1м, Жамбыл айтыскажас бала кун)нсн тр Ы п , мелшер170 жасына шеЙ1н белсене тусш журген. А л, б1рак соцгы отыз жыл 1Ш1нде еск1 мерз!м бойынша, кей замандастарымен окта-текте эз)л рсгш де аз кагысып отюксн болмаса, шынайы улкен айтыска, акындардьщ ездершше айтсак, «суре» айтыска араласпайды. А га акын Жамбылды кеЙ1нг1 буын акындары ол сайыска салмай, сыйлай, сактай журед1. Б;рак акынньщ акпа-текпе корж п, кемел жыры соцгы отыз жыл 1Ш1нде бурынгысынан дами тусед!. Социалиста отанньщ аскар жыршысы болган дэу[ршде Т1ПТ1 кулаш урып, шарыктап дамиды. Жэ, олай болганда, кеЙ1н Жамбылдьщ элемге дацкын шыгарган улы жырларына бурынгы айтыс акыны болган енершщ жалгасы, катысы бар ма? деген сурак туады. «Онерд1ц ез1н багалаганыц шын бол с а, терк;н1н, тег1н алдымен таны» десе болады. Сойт1п, бурын айтыска тус1п, акпа-текпе жыр тугызып журген Жамбыл берг!н кел;п Советт1к дэу)рд) эсем жырлаган Жамбылдыц алдыцгы сатысын, эз;рл1к дэу1р1н танытады дейм13. Рас, бул эз1рл;к дэу1р, узак дэу1р болган. Б]рак сол узак дэу1рде акын неше саты мектептен, неше дуркш дайындыктан шыныгып етед1. Сонда айтыстыц ксшнп жырларына акындьщ тур, нэр берет1н ек1 жагы бар ед1. Б;р жагы - жаксыльщты (ягни акынныц оз) жаксы деп суйген, суйс!нген]н) шаттана шалкып, кер1ктеп, айшыктай жырлайтын жагы. Екншн жагы - акынньщ жек кергенш, жиренген!н кунарсыз бш1п, аластаганын жерлей, кIполой ажуалап, маскаралай жырлайтын жагы болатын. Бул сезд1ц алгашкысыныц мысалын Жамбыл Кулмамбетпен айтысканда былай туйш тастайды. 23

Тзсрскел;' елг)/' ям?и<2м, Ел уиути^асы ср&' ям?и<зж. Еясыжнаи саз ясм/умон/ - дейдк Ек)нш[ турл1 жырды 1913 жылы «Остепке» деген елецде болыстарга айгкан: К7Ь^ к а р с е ^ умлы<?ьуп, Ж сл д / кун^?' ^ожыстиам, Жяиырмлыя ...Шул^ыжймжын сс//г)сршс, Аерса/ ж а ^ сммы^ны^, 7(ар болтиамжын ол^енм/с, (9лс/^'мс-<7^ с м м м н б ь ж / - деген соншалык ецсес! би1к, арлы сыншы, ашулы сезшен байкауга болады. Эрине, Жамбыл бул сапалы санага бурынгы куннщ ез!нде де бгрден жеткен жок. Халык акыны Жамбыл ел онершщ болеушде. алтын б е с т н д е ескен. Эс1ресе. ел булагыньщ кай нар б)р кезшен, молд)р б)р таекынынан туган. Осы орайда Жамбылдьщ алдындагы акындарын, тустас, тургылас акындарын еске ала кету шарт. Алдыцгыдан Жамбылга ен жакын акын Суй)нбай болса, ол туралы Жамбыл: и;/л.м Сум/нбом, Саз самлсжен еммымбям. Сырлы сулу сазЭер;', СЫММН&УМ. С/М///&7Мдсм самлсссж, Саз кслед; бсуыл - деген. Б1рак Жэкец б1р С уй 1нбайдан гана окып коймаган. Казакта бул ещрде сол туста атакты, дэулескер акыннан: Майкот акын, Жалайыр Кабан акын, Бактыбай акын, 24

Куланаяк Кулмамбеттер бар. Суй)нбай бастаган осы уш- терт-бес ацынньщ жэне кейш Жамбылдьщ да, бэр1Н1н де кыргыздьщ хальщ поэзиясымен коп жакындыгы бар болатын. Ал, ц ы р г ы з д а ^ул туста агакты манасшы дастаншы, дацгыл жомокшы мен жыршыдан Бальщ, Тыныбектер, Каль[гул, катаган, Арыстанбек, Найманбайлар бар. Жэне Жамбыл тургылас Калмырза, Шойке, Сагымбай, Кара Ыршы (Жакшыльщ) сиякти нелер 1р1, акпа-токпс акындар бар-ды. Суйш бай, Жамбыл осылардыц аргы-берг1С1Н!ц бэр1н жаксы бш1П, кеб]мен катар жырласып журген. Булар хальщ енер дэстур1нен улг1 алганда казак, кыргыздьщ катар казынасынан б1рдей уйрен1п ескен. Жапсарлас ею туыскан ел арасында ескенд1ктен ею енеге тел телдей, ек! б1рдей хальщ анага - тел акындар болады. А л казактагы Жамбылдьщ ез1 тустас акынньщ осы Жет1суда, эмресе, У й сш 1Ш1нде болгандарын алсак та талай сацлактар шыгады. Дулатта Жамбылдан жасы улкен1рек Сарбас, Албанда - Кулмамбет, Калабай, дэл тустасы - Ыстыдан шыккан Куандык, Кораластан шыккан - Цожантай, Жалайыр - Досмагамбет, Тшеукабылдан -Ом1р акындар бар. Осыньщ бэр1 де атакты жыршылар болган. Бул саналган екшш1 буын 01р топтан баска Жамбылдьщ ез ел1 Шапыраштыдан шыккан, оньщ 1Ш1нде берп атасы Екейден шыккан акын саны, эс1ресе мол болады. ату сексен бя^сы, алмыс бя^сы . . . - дейпн Шыбыл шал айткан эзш елец бар. Немесе берпн келе тагы коскан: Ексмбе елу бя^сы, сексен я^мн Ж яря^ьш ж/неб/ екен, срытием я/иын, Д'обызы, бо^ибмрясы ун м ^осын, /улемб; ж ьш э/ся^ын, — дейтйг шакпа, ажуа сездер акын мен акы ндьщ ты ц 25

молдыгыньщ кузсй Суй:нбайдан бер1 карай созылган Жамбыл айналасына келгенде, эс1ресе, коюланган калыц уЙ1р, улкен шогыр, ордалы елец бар. Сол кеп акынныц 1шшде голып жаткан кыз-кел1ншек акындар ез1 б1р алуан. Ал, эйел акынныц бар казактагы менш1кт1 жанры айтыс болатын. Ол да жаеынан бер1 карай Жамбыл каржасып ескен ортаныц айтысы мол болганын ацгартады. Ертеде Суй1нбаймен улацгайыр айтыека тускен Кунбала, Жамбылмен айтысатын Айкум1с, Сайкал кыз, Белект1ц кызы - бэр! де айтыста сан акыннан, сан топта озып, жулде алып журген акын эйелдер. Оз мацайындагы кеп акын шйнде Жамбылдьщ кызыга кэд1рлейт1н акындары Кисыбай мен ез курдасы Тшем1с сияктылар да болган. Б13 эл1 Жэкецн1ц акындык ем1р1н, эс1ресе акындык ерекшел1к сыр-сымбатын жете бшгем!з жок. Аз б1лем13. Ойткен1, революциядан бурынгы узак ем]р!Н!н мол акындык муралары бгзге жетпей, кеб1нше жиыла алмай отыр. Осы жен1нде соцгы жылдар 1Ш1нде Жамбылдьщ еск1 елецдерш кеп жазып алып, багалы ецбек спцрген эдеби хатшысы Еалн Ормановтан1 баска тагы б1р зор е ц б е к еткен тс 1 жазушы- акын жэне Казак академиясыныц гылыми кызметкер1 Сапаргали Бегалин2 . Б;з жацагы келт1рген мысалдардыц кеб1н, дэл деректгц бэрш каз1р сол Сапаргали Бегалин2 жиган материалдардан алып отырмыз. Бегалин жацагы 613 санап еткен Жамбылдьщ алды-артындагы акындардыц кепш)Л1Г1 айтыс акыны болумен катар, 1р[ дастаншы, текпе акындар болганын да айтады. Жамбылда да осындай ек1 жакты, ек1алуан касиет тольщ болган. Бу да кейш социализм дэу1ргн1ц 1р1 кайраткерлер] туралы эсем дастандар толгайтын Жамбылдьщ, б!р алуан акынныц эз1рл1Г1ндей. Ал, жалпы айтысты алсак, буг1нде Совет Одагында уш елде толык сакталганын керем13. Ол - казак, кыргыз, каркалпак елдер1. Качак 1Ш1нде эс1ресе бурынгы улы жуз аталган белгмшде жэне Сыр бойыныц елдер)нде нагыз кеп айтылган, кепш1Л1к айтатын фольклор тур: кеп, тольщ сакталган. Жамбылдьщ ез: журген ел ортасын ацгарсак, 26

онда жуздеп Жамбылдан бер! карай, бар буынныц акындары бар. Ен соцы жиырмага жаца жеткен, кыз-ж1ггпг)н арасынан шыгып отырган айтыска жуир)к жастар бупнге шеЙ1н эр колхоз, эр ауданнан табылады. Кыргыз. каракалпакта да айтыс улгЫ осы куйде. Б!рак осы айткандарга карап жалпы айтыс енер1 ерте куннен де тек осы уш елдщ гана енср) ед1 десек, адасамыз. Аныгында бул тур дуние жуз) эдебиет1Н1ц эр дэу1ршде, эр алуан елдерде болып еткен. Эс1ресе, казакта «суырып салма» акын, акпа акын дейт1н шапшац айткыш акындар орта гасырда шыгыс, батыстьщ кеп елдер1нде, орыс халкыньщ ескЫ гшде де болганын керем13. «Импровизатор» дейтш атауымыздьщ ез1 де солардан калган. Осылардыц арасынан айтыстыц дэл езш устанган - арабта мугаллакаттауды тудырушылар б1р алуан. Ал, батыста кельтии фильдер1, тер!ст!к Франциядагы - труверлер, ортальщ Европадагы мейстерзингерлер, орыста кейде скоморохтар, Скандинавия елдергнде болган эддаларды жырлайтын скальдылар - кебшше айтыска жуйр1к акындар екен1н орыстыц атакты галымы академик А.Е[.Веселовский баяндайды. Дэл осы топтьщ катарында мейстерзингерлер, кей дэу!рлерде, шеркеу 1нпндс дш такырыбына арнап талай айтыстар жасаган. Бунысы Шеже мен Кемп1рбай айтысында бгзде де айкын кер)нед]. Эуел1 элемшн, адамньщ, жаратылысты жумбак-сурак епсш кеп, артынан Шеже «уаттури уэззэйтуни» деген аяттьщ магынасын шеш деп, Кемшрбайга сын кояды да, Кемшрбайды соны шеше алмагандьщтан жеце/н. Казактыц айтыс акыны мен дастаншы жырау акындарыньщ арасындагы айырмасы аз болатын. Эйткенг улкен жырау айтыска да жуйрж келед1. Е[айман 1шше келш б1р кунде он жет1 акынмен айтыскан Жанак сол жолдыц езшде «Козы Керпеш - Баянды» жанадан, тьщнан жырлап шыкканы кепке мэл1м. Ал айтыстьщ Майкет, Суй1нбай, Жамбыл сиякты 1рг акындары ек1нш1 жагынан гр1 дастаншы акындар болганы да мэл1м. Сейтлп, акпа акындар енерг шын талантты жыршыньщ тусында сол дэугрдег! неше 27

алуан керн(Т] ернектер тугыза алатынын коремп. Жалпы алганда, акпа акындар дуниел)к ен ]р] эпосты тугызушылар болады. Жэкендер енер1нщ б;р канаты сол сыпатты болады. Дуние жуз1 эдебиетшде коне грект1ц ездер!ндсй, немесе Европадагы труверлер, фильдер, мейстерзингерлердей елшгц эпосын да, айтысын да тугызган. Сондьщтан да одак елдер]н!н 1Ш1нен шыккан, ен алгаш ез кой керген акпа акын Сулеймен Стальскийд1 тыцдаган жерде А.М.Горький «Б13Д1Ц заманымыздьщ Гомер! осы» деген. Сондагы Гомер деп атандырганыныц 1Ш1не Жамбыл тольщ косылатынында дау жок. М:н!, сол Гомерлердщ бгр тобынын енбег1нен Илиада, Роланд жыры, Эдда, Калевала, «Алпамыстар», Кольцо Нибелунгов, Илья Муромец, Скандинавия елдершщ сагалары туса, орыс халкыньщ тарихи жыры, асыл казынасы «Игорь полкы туралы сез» де туган. Тагы б1рлер1 сол дастандарды ауызша жырлап таратып, халыкка тэл1м-тэрбие берепн енер тараткан. Керкем казынаны сактап, сактатып, буыннан буынга енеге калдырып отырган. Жэ, сол неше гасыр, неше х ал ьщ тар д ы ц неше алуан боп аталган акындары ауызша жырлаганда нен1 жырлаган? Ец алдымен олар ер кайратын, ер азаматын кадыр тутып жырлаган. Ел ауыртпалыгын, ерл1к касиет1н, кызьщ бакыт елес!н, арыдагы арманын, заманына айткан сын назын, наразылыгын жырлаган. Жарыса жырлаган. Б1р1нен-б1р] асу упйн енер шеберлеп, ауызша жырдыц керкемдМн асыруга тырыскан. Бинмге жуйр1кт1к, тапкырльщ, жуйеге жуйр:кт1к, сезге байльщ, улгЫ 61Л1СТ1К, елец шеберл)Г) - бэр1де жарыстарыныц ор1С1 болган. М М , сондай кеп акын, б)рак атсыз акындардыц ертел1-соцды еткен ата, бала, немере буындары дуниеге, тарихка улы жырлар калдырган. Б]зд]ц Жамбыл да солардыц алдыцгы катарындагы б)р буын, б1р тургы ерекше акын ед;. Бу да ойн)н «Этеген:», «Саурьщ», «Сураншысы», ез: айткан «Кероглысы», «Манасы», «Шорасымен» атсыз акын болып кеткен болар ед!. Буган ат берген картайган шагы, сол шагында оны жепспрген заманы - социализм заманы. 28

Екшнн б)р ырысы - буныц халкында сол ауызша акын енер1 сонгы заманга шейш ешкен жок ед:, дэстур1 жойылмаган, тозбаган ед:. Эс1ресе Улы жузде солай ед1. Жамбылды сол халкы, сол ортасы к1шкентай бала кун1нен тэрбиеледг. Тепнде айтыстыц ауыр тур)мен катар онай тур1 де бар, ол «кайымм айтыс. Бул айтысты жаца уйрене бастагандарга, жастарга арналатын тур1. Ол бастауыш тур болса, содан эр! ауыр тур1 шыгады. Акын Нурпейгс картпен айтыс женгнде сейлескен эц[!мелср!ндс ЕсмагамбетЗ бурынгы акындар угымынша «туре айтыс», «суре айтыс» деген онай, киын ек1 турл! айтыс барын баяндайды. Жамбыл да сол кайым айтыстан, яки НурпеЙ1с айткан туре айтыстан бастап, суре айтыска шей:н ест). Сонда, б]рак Жамбылдьщ тобынан езгеше даралык б1р сипаты бар. Социализм дэугршщ акыны болатын Жамбылдьщ 1ШК1 сыры, нэр1 сонда. Осыны угыну ут1н Жамбылдьщ айтыстарын еске алу керек. Ол Кулмамбетт] немен женедг, Сарбасты неден жецед:. Дос*магамбетт1 немен токыратады, аякталмай калган Шашубаймен айтыста немен кушт)? Кулмамбет Жамбылга соктыкканда: Е о л зо м б о .ж ол арабом , уион ж х и а б а н , ^рлон бер/ со<?о^ь; /мау - деп, кара борандатып кеп, Албанныц кепт1Г1 мен байлыгын айтады. Жамбыл соган орай оз)[пн халык муцшысы екен1н танытып: амти, ерл/'кум; он/м, ба/мырлм/^/мм ом/м, Е л б/рл/'^м/ со/^/мо^ом /мо/мулы/^/мы ом/я. /(орьи/бом<г)ом со р о ^ б о р /молым ж о/м ь;р, Омы .ма/рмом шалм/^мом ж*ен/'^е /^он/м, - деп бгр тойтарыс беред) де, езшщ арманы не екенгн танытады. 29

.берекелу слг)/' ам/мо.м. № нуууиу^асы ербу амунаж, Д'асмжнан саз асьу^уман, - дейдг Осыдан кеЙ1н Жамбыл халыкка кадырлы асыл азаматы боп, заманыныц зор адамдары боп батырлардан шыккан саналы ерлер - Сураншы, Саурыкты жыр етед1. Б1рак Кулмамбет бутан токтамай, тагы да байлыгын айтып кеп, оньщ устIне Саурык пен Сураншыньщ ел!М1 аркылы Жамбылды табалагысы келед1: Сексу^бс^сн ссрусену'у^ а.жл7ь/ б)еи, ненсн С^рануньуу^ ж;аубан алаен, - ДСЙД1. Айтыста жену мен жещлу елец таппаганан тумайды, жуйеге, жолга жец]лудеч болады. Кулмамбет жацагы сез1мен ез ок!М)н ез1 айтып, сагагынан ]л;нсд1, казасына жетед1. Оныц казасы мен ук1М1н Жамбыл айтканда, былайша тойтарып туйсд): ^ауныр (7а)'/№//( С }уанм /м эусауЭан аласн, ^алу^м ум/ун унзмууу? бальуп жаньун бсрасн, Алг)/ у^ар^ау? ал^су/у/у'/( ар^уоны не, Дальу^ у^аза^ у^урисунунсн сау^ына ер^сн. Дазусалы^ у^ын ксуиуиу ,уус А&уу^суун а,?ау^ ^^амыу^сн урь/сму? ()аубан ал^ен. /№;у7у)/рамуу7уь//^лауиуньуу^ бэру у<уэ, /7/ыуныр .ж&'суу аауздем аунан аласн. Мзу^уиа^ан бамларму^ньуу^ ау^^аны .ж'оу^, 7аруи бурьум/ын ума^уректиу/? эусалжан аласн, - деп, Кулмамбсттщ канатын осылайша жуйеге жыгып, кыркады. Сарбаспен айтысында ек1нш1 б1р зор сапага ауысады. Онда Жамбыл уш кезец жауап айтып, Домалак, Сураншы, Саурык ушеу1 туралы уш тамаша дастан жырлап шыгады. У зак жауабын туйе келгенде: 30

Лая ба?асы, Рас сеяея аз е&'.м. ^4 з да болса бая^ыр е.м Убяя:ы ж'ер^е бар^аяба, Саулая /я^р^ая саз ебй^. Жаулы ж'ер^е бар^анба, ^уяамын бея гя^/яа7<?ан, Аекберея болатя кез ебш, - деп, елджтщ 1Ш1нде елд1к барын айтады. Сапалы елдгк, кор боп кешкен коппк пен барльщтан, намысты, каеиетт) болган аздыкты артьщ дег1зед]. Бул акынды да Жамбыл жецгенде арманы зор, алысты керет1н каснетт1 адамгершЫкпен, зор халыкшылдык касиетпен жецед1. Буны да жуйеге жецед1. Жэне сонымен катар б1Л1мге де жецед]. Акындьщ сыныныц б1р канаты бш1мд1Л1к. Бул жерде Жамбыл сол сапасымен де озып, агалап шыгады. Ол кеп алдьщгы ;р) акындардьщ суре айтыстардагы 1р1 дэстур1 ед1. Сол енерш Досмагамбетпен айтысканда Жамбыл жэне де агыл-тегш теге керсетед1. /7/р;,м бар .жыр яесер/я асяан^а а/?;/^ая, Сут/^арбам са^^ылба<?а// ер Сум/нбам, - деп, б1р кет1п, езге де езшен бурын еткен !р1 акындардьщ аттарын атап кеп, солардьщ 1Ш1ндег1 енерпаздарын санайды. /.7^ер/ М еж е, Т)а7м?а замамба етякея, ^4 секе^, Еут^ар ж ы рау армаяба ея!кея, Соларбыт( эруа^ы д;а<?а/; ^ояыя, Ел жу7/ыя ж'ь;р.17е/; /яе^/'я несерлемже.м/ - деп, езгнщ ел муддес)н1н, елд]к муратыньщ жолындагы ерекше саналы акын екен1н танытады. Досмагамбет молда акын едг Оньщ сол молдалыгын Жамбыл хальщты канагыштьщ, кулкыны жамандьщка сайып, мазак етш, жерлеп кетедг 3!

Айэлда е.месс;'% см/^ырсы/;, 7/к/р ам/яып зарла^ан, Жаназа а^ып ал^ен^е, 77^'Эмя альш з/салма^ан. ///арм<?а/м .жаль/ ;иына^ бен, Дара/^ы /;ааа/; халь^тмы, /Сазб/ жу.мь;м алЭа^ан. Аебем алее ум/не, Лу7ррен?м бариа^ан. ^/итиана /мауыя бам алее, /(мра^атиумая ДуранЭы, А\"^/а'-/яу/а' сарна^ан, - деп, кунарсыз молдальщка жалгаскан нэрс1з акындык сиыр жоргальщты кабат туйреп, тецкерш кетед1. М1не осы айтыстарыньщ бэр1нде де Жамбылдьщ айткыш акындыгынан баска азаматтык сапасы да белек жатады, езге татымсызды мактагыш, ол арман етпейтш акындардан иыгы асып, ектем шыгып отырады. Бар айтысында Жамбыл ел корганы болган азаматты арман егед]. Ел багына туган улы азамат шыкса, ел кезшдеп жасты тыйса екен, киял мекенше жетк1зсе екен, жаца кун туса екен дегенн1п арманы. Ол арманныц екшш! жагы, ез заманындагы байга, ульщка, кажы-молдага, тере-тшмашка, болыс-биге ызалы, кекесгнд1 болу. Кулмамбетт1ц байларын, Сарбастыц жуандарын, Досмагамбеттгц Д'ч уг1Т1н, Шашу- байдыц Байбуландай сэудегер1н, Бакия, Барлыбектей шенд1 тереш1ктер!н Жамбылдын К1С1 курлы кермейтгн! сол. Осындай, алысты арман еткен, езгеше келешекп кексеген Жамбыл Октябрьге жетт1. Лениннщ улы тулгасын алыстан таныды. Оз)Н1ц шыгармаларында кене акындык арманында аты белг1С13 болып журген алыптарын, улы адам алыптарын керд1, керд1 де жаца тугандай жайнап куанды. Кейгнг) Жамбыл айтатын кеп елецн)ц болашак сипаты айтыста жатады дед;к. Ец эуелг1 сипаты осы баяндаманыц ец басында айтылган керегенд!к пен сезггштщ. Жамбылда тез жер тану бар, д ун и ет кырагы алгыр кезбен лезде шолу бар. 32

Социализм дуниесш де тарих тургысынан, ез ем!ршщ жуз жылдьщ тэж)рибес1нен, ой-киялыныц даналык тургысынан царап, Жамбыл тез сезннп, тез таныды. Содан ары, бурын ер азаматтыц асылын куана жырлап, танымдыны, ардактыны аспандатып шалкып жырлап, Кулмамбеттерд1 басатын, айтыстагы ас как ыргагына басты. Оз1не канык, аньщ, дацгыл турд1 алды да, соган жаца мазмун, социалисчк мазмун, халыктык мазмун косты. Тарихтардан, буындардан улы шындьщты 1здеген, хальщ арманыныц жыршысы улы шындьщтыц езше жеткенде, езге ацындардан соны бурын таныды. Шын шаттьщпен жырлады. Бул алысы емес, журепне жакыны ед1, жатырцайтын, тосацситын бетенг емес, езек жарган ез1 ед1. Журег1нде осындай улына сактаган асыл сез, кезеггн кут1п, кесек гауйардай кептен уялап, орнап жатыр ед1. Сол жылдар, соны жырлар гауЬары аталды, ширатыла шалкып енд! шыкты. Енд1 Отегенд1, Сураншы, Кероглыны бейнелеп жырлап журген аскак эсем жыр бурынгысынан да жайнай шыгып, шарк урды, шыганга шыкты. Кешн Улы Отан согысы уакытында ел елкесш катер жаудан коргап жаткан ер халкына, герой улдарына текпе жырларын ескенде, Жамбыл тагы да сол езшщ шыншыл журеггнен, хальщ журепнщ согуы мен толкуын тауып, эсем саз созды. Бунда Жамбыл текпе акын, суре айтыстыц текпе акыны ед1. Осы соцгы дэу1рдег1 жырларыньщ екгнш1 саласы жауга арналган ащы зэрл1, ызалы мыскылды, жирешш жыры болса, ол да бурынгы айтыстан ез терк1!пн табады. «Шытыр жеген епздей аунап елген» дейтш Максут турасындагы ызалы кулк1 кездейсок емес-т1. Жаксыны кексеумен катар, жамандьщты, зулымдьщ, соракыльщты керпш, сезпш акын бурын оларды унем1 эшкерелеп, жазалап журген. Бунда Жамбыл туре айтыстыц акпа акыны. Кереген, сезгмтал, от ауызды айткыш акын. Ашуына, сынына кез1ккен кгс1 ажалына кез1ккендей болатын. Сол м]ндг керг1ш, керген1н колма-кол эшкерелепш, жерлепш, сез1 шоктай куйщрш тусет!н Жамбыл бурын талай Мэцкедей болыстарды маскаралаган-ды. 33

Жа%2ойлы^ болысы нысы^ кслсг)/', А^рынбйры яум/ы%: келеб/, Ям' араба см/нся ,жер/нг)е, А*е?б)ер//; ^ысын келебл Исадай паракор жем1т плмашгарды да сау тастамаган. Дблыс%з з/солбас болбы иссф беасн, ЖА^'я?кс ж-ара^/амбы ксс/'р с)с^ен, Ексмб/ ^а^^ын ксл/'я, П/ь;бь;л ж'емг)/', Дубамбы^ уа^ы/яы м/ы^ар жссн/ бс^сн, - деп эшкерелейд1. Тагы б1р кезекте, Меке жолында касына ср!п барган Тэйт]5 елгенде соньщ пулын жеп койган Шыбылдан шыккан Сауырбай кажыга: А/сксас б/рсу барса, П/ыбыл барсын, Шыбылдан бас^а// барса^ м/ьмынбарсы^. А*сб/'н/н аласнбсрб/^ жнын алыя, Яар^анба т^ияметякс м/арылбарсыт^, — деп эшкерелеген болатын. Сондагы турашыл, зшдг, ашулы ызгарын Жамбыл кейгнг! дэу1рдег1 хальщ жауына, ел, отан душпанына немесе кундеп тгрл!к, кундеп курылые, болмыстагы улкенд1, К1Ш1Л1 зиянкеске, не тогышар жарым естерге оп-онай жумсайды. Бул женшде калт еткен м!нд] кылп етк1збей бас салып, сара Т1л[п, сорлатып шыгаратын айткыштьщ казактьщ Жамбыл алуандас акындарында аса кеп болган. Дэл Жамбылдьщ замандас, узенплсс акындарыньщ ез]Ч1н )нпнде де осылай айтатын талай акты- бозды сан жуйр1к айткыштары кеп болган-ды. Жамбыл олардьщ кебгмен у нем; кагысумен, каржасумен ескен. Жамбыл акпа-текпе акын ед1. Текпел1к узак суре улкен толгауда шыгып кетед1. Онысы бурын б:рдс Этегендей, Сураншыдай улкен эпос тугызып отырса, б1рде дэл келел1 суре айтыстьщ езшщ устгнде Кулмамбет, Сарбаска Сураншы 34

тарихын поэма етюзгендей узак суре эцпмснщ жыр жел1С1н тапкызып кетед1. Кейде еск) труверлер улг1С1нде - Домалак дастанындай тамаша керкем (Сарбаспен айтысында) ацыз поэманы толгап кетсд]. Кейде сол суре айтыста Досмагамбетке айткандай д]н уг1тшглергне карсы кулд]рг: мыскыл энгзме Т131П, соган текпелеп кетедг Суре айтыста бул кезекте Жамбыл Европада болган «Фабльо» улпсш тугызып етед1. Шашубаймен айтысында Байбулан туралы мыскыл эжуаньщ тобеден тускен жэйдай жайраткыш б1р отын атады. Бундагы Жамбыл гротеск, шарж, мыскылдыц неше атасын тапкандай. Цадалган жер1нен кан алмайды, жан алады. Мазагына Ынгеннщ басына карай каптаганда, катты соккан куйындай уз!Г1н, туырлыгын желпшдете тунл!к ушыра соктыгып, ыршытып тусчред]. Октай ет!мд! кулк! табады. Бул ретте эр тецеу1Н1ц оз], жай акынныц жайшыльщта кун толганса таппайтын, аузына туспейтш деп тецеулер болады. Сондай ызалы сайкы мазакта, ажуада, мыскыл, калжыцда Жамбыл тапкырлыгы елден ерек. Жамбыл «Олец не кущцрмесе, не жылатпаса - елен емес, нэрсгз сез, зэрсгз ок есепг)» дейпн. Сол сипатынын бэр1 Жамбылдьщ езшде бар ед). Жамбыл суретш] болса шарждыц, пьеса жазушысы болса комедияньщ, гротескт1ц барып турган шебер1 болар едг Жамбылды бшген к)С1Н1н бэр) байкаган б1р ерекше онер] кешеп, берг1 кунге шеЙ1неле-елгенше Жамбыл акындыгыньщ б;р зор айкын сипаты болып, унем1 ере келдг. Ол шапшан айтып тастайтын, тез коречн акпа акындыгына косымша езгеше б1р е т т р эзш айткыштьщ ед1. Соцгы кезге шейш касындагы жакын адамдарына, уй 1нн, устел айналасында, от басында отырып айтып тастайтын эзгл-калжыцдарыньщ оз) де Жамбылдьщ улкен акындыгын танытады. Акпа акын кейде елецмен, кейде жай сезбен не ез1 туралы, не ез1 тэу;р керген акындары туралы мыскыл айтатын. бз/н/^ ^ярм?яй<?анын аз/ ети/'я.' уием/р курек бор^а мшид.;.м с&у^/р зор^а 35

Дузы.мл <ж намЭ/ ^омЭм ^орла^ма^ан, - дейд1. Осындай эзщщ 1Н1 акындарына да жи1 айтады. Жэкецн1ц жаратылысын тану уцнн ол создер кей!нпге аса керек, кымбат буйымдар болгандыктан, кейб]р акын !Ч!лер1не, жакын жандарына Жамбыл айткан мыскыл калжыцдарын еске алайьщ. Мысалы, Омгрзакка б;р кун1 Жэкец: «Таска жусаган тау текенгц сакалындай, немене сакалыц шошацдап кеткен» - дейд1. Тагы б1р кезекте «Басын унга тыккан кара мысык сиякты бопсыц», - дейд1. Кененге шашы агара бастаганда: «Басыц немене туз туйген келсаптыц басындай боз ала боп кеткен», - дейд1. Есдэулет акынга: «Суыктобен1ц суыр ацдыган коцыр ала б у р к т кусап, копайып кайдан келд1ц?» - дейд1. Орынбайга: «Бурын да дауысты емес ед1ц, тап таукудырет сиякты болыпсыц гой», - дейд;. Эр1 акын, эр1 балуан Макыш дем1н аузынан алады, зор денел! к)С1, соган: «Кокпек жеген туйе сиякты демш аузынан алган неме», - дейдг Жартыбай акын туралы: «Суыр сиякты эр] жалтак, эр] бакырауык», - деп б]р айтса, тагы бгр кезекте: «Асыранды жапалак сиякты», - дейд]. «Кейде жау жапырак сиякты калтырап турады» - дейд]. Шыныбай деген ж:г]тке: «Кисык ескен картошка сиякты», - дейд]. Оз баласы Аккулыга: «!;йрде ушкан кара коцызга уксап дарылдаган неме!» - дейд]. Агайыны Эбш деген жМтке жылмац М1нез1 ушш: «Судагы май коцызга уксап жылпылдаган ж;пт», - дейд]. М]н) осы алуандас мыскыл калжыцдарды Жамбыл 1н]лер]не, Т1ПТ1 кел]ндср)че шеЙ1н де тугел айтып отырган. Буларыныц бэр1Н1ц озгеше ерекшелЫ кур кулд1рг1л1ггнде емес, кур гана шапшац байкагыш, корпш, лезде айткыш акпалыгында емес. Соныц бэргн корсете, таныта отыра осы калжьщдарыныц ез! де б]зге ерен шебер акынды танытады. Акындык тецеу т]Л)мен сейлейд1, угым т1Л)мен сойлеуд1 ек1нгц б4р! б;лед], б1рак оны кел1ст1р1п айткан кунде де акындык демейм)з, шешендж дейм)з. Тек шын акындык кана коцглге кона кетст!ч тецеу, бейнелеумен сейлейдг 36

Айтканыныц, уксатканыныц дэлдЙ1нен кашып кутыла алмайеыц, жалтара алмайеыц, тап басады. Ол акындьщ улкен жырда б1р танылса, б1р-ац ауыз елецмен де солай танылады. Б13 кер1п журген ацындарымыздыц 1Ш1нде дэл осы женде Жамбылдьщ тецдес1 жок болатын. Туре айтыста балта сабы жерден «урып таста» дегендей дурсе коя берет1н тапкыр кэр1 тарлан елден ерек шыгатын. Кейде 61Л1МД1 унем созарлыкпен, азаматтык зор саналы арманмен озып отырса, кейде, кейбгр карсылаеын лезде м ш т тауып, осылайша тобыкка урып, талмау жерден бгр-ак кагып, тус)ргп к е тт тарта беретш. Жамбыл акындыгыныц бул касиет! де тецеп айткыштык сипатымен, акынныц кеЙ1нг1 улы жырларына ерекше зор керкемдж коскан. Естен кетпестей эсем айшык бгтгргп отырган. Айтыста кейде мыскыл ажуага келгенде, аузына шапшац оралатын тапкыр тецеулер, берп, ескек, терец жырларында улы адамныц кемецгер дана бейнесш суйсше жырлаганда да, нелер кор1к;1 тецеулер тугызады. Тецеулер1 узак толгап кеткен жырыныц ез1нде де тауды, тсц]зд), кунд1, айды, барша элемд1 лезде кезд1рш шыгады. Ешб)р акын айтып кермегендей сез маржандарын, маржандары емес, меруерттерш тез тгзед1. Осында, эр! ауызша шапшац айтып, эр1 узак текпе жыр кып ец жауапты такырыпты оцай айтып отырган Жамбылды корсм13. Ерекше шабыты мен дарыны бар алып акын бурынгы акпа акыннан, айтыс акындыгынан ала келген, теселген ш еберлтн кес!лте сермеп отыр. Мш1, айтыс енер1И1ц акты-бозды жуйр[Г1, улы одактыц кэр1, жасы, бар буынын, бар окушы, тыцдаушысын уйыткан улы енершщ жел1С1н, солайша арыдан тартып келген-д1. Улпс1 мен мектеб1 алыстан, хальщтан, хальщтык кальщ казынадан. Сол шыныккан шеберл]Г1не сай шабыт пен нэрдг мазмун, мацызды - улы дэу1р; - социализм дэу)р!нен алады. Хальщ даналыгы, шынайы хальщ багы орнаган шакта, осылайша шарьщтап, элемге эйпленгенде, осылайша эйпленген болатын. 37

ОЛЕЦДЕР ШАГЫМ Шып-шып ет[п молданьщ Цолындагы тобылгы, Козгалтпайды жонымды, Талай дуре согылды. Торсылдатып танадай, Жыртар болды тонымды. Т 1Л)н ащы бала деп, Кайнатты эбден сорымды. Окымай-ак кетеЙ1н, Байламацыз жолымды. Алдьщыздан етейгн, Не жазып ем сол гурлы?! Окымаймын молдадан, Не окытпакшы ол маган? Бала келсе сабакка, Жем дэметкен дорбадан. Ак сэлдес!н тоцкер1п, Кезш жумып тецсел1п, Кун узынга боздаган, Окыганша мен одан, Домбыраны колга алам, Элен кгрген тус]не Жергепнде мен болам. Кинама, эке, кинама, Болмас ендг зорлаган. 38

ЭКЕМЕ Сертшщ урлап кара атын, Жазыксыз киып канатын, Жапанда жалгыз калдырып, Жайым жок каргыс алатын. Ел арасын ыгыр кып, Ойым жок шуркан салатын. Коныстан елд) бостырып. Нсм)з бар енд] шабатын! Элен мен сезд: дос кылып, Курамын акын санатын! Батанды маган бер, эке, Т1Л)ме менщ ер, эке. Жапаньщ улы акын боп, Жаксы ютепп дер, эке! Домбыра алып сейлейш, Кунде жасап мереке. Мерекел1 болган соц, Елде болар береке. Урлык тубг - корльщ деп, Болармыз кур келеке. ТЭЙТ! МЕН ШЫБЫЛ ШАЛЕА Кажыдан кеше гана келдг дерек, Союга мал, шашуга акша керек. Тэйтекем ужмактан орын тапты, Цаза тауып жарьщтьщ елден ерек. Акшанды шаш, агайын, малыцды же, Жаксы ол!мге жабыгу болар кате. 39

Жас цалып, алдында кэр1 кетсе, Оныц оч) емес пе, той-мереке. ^^^ Мекеге б]реу барса, Шыбыл барсын, Шыбылдан баскац барсац, шыгындарсыц. Кебшш елгендердгц жиып алып, Акыретке барганда шырылдарсыц. САРЫБАЙГА Сарыеке, салдым б)р сез сыныцызга, С 13Д1Ц сын таразы гой сырымызга. Колыма домбыра алып талап цылдым, Берес1з кандай бага улыцызга? Жаманныц кецш! кекте, жерде басы, Алые кой ацгарганга ек; арасы... Жаксыныц ез[ кии!к, ойы биш, Б1рдей ме екеу1Н1ц мэртебес1? Б[реулср малмен бэрш бектер1п жур, Айтканды акыл, нуска жек керш жур. Кетерш дуниенгц кец-кокырын, Апарып кай шукырга теккел1 жур? Бгреулер «кайтемгн» деп калтацдап жур, Эрюмнщ аузына б)р жалтацдап ж ур... Б:реулер бш!п турып жете алмайды, Аягын кандай нэрсе аркандап жур? Кец1Л1 кейб[рсулсрд[ц бултта жур, Устауга кун мен айды жуыктап жур. Б]реулср кара созд] камшы кылып, Куды М1Н1П, куланды курьщтап жур. 40

Цайсысын маган соньщ еп керес13? Экетсем ез1м тацдап екпелерс13. .. Суйекемнщ суйгенгн ойласацыз, Олен болсын серили деп бересгз! ^^^ Айрылдым арманменен, кайран Бурым, Айдай ед толыксыган аппак нурыц. Алдандым, аягымды шалые бастым, Бшмед1м жан ашымас ага сырын. БАЙУЗАК МОЛДАГА Отынга екеу кетп, б]р1 - молда, Мшгеш молдасыныц шубар жорга. Молдасы Сарыекемнщ урльщ кылып, Кудая, кеш)ре гор, езщ тоба?! КЭМШАТ КЫЗ Кермиык Кэмшат кыздыц керд1к керк1н, Кондырган шекес1не кундыз беркш. Секшд) алтай тулк1 сылан кагып, Шенгне келтгрмейд1-ау ем:н-еркш. Кырандай кияннан-ак 1лер едгм, Кыркада цызыл жуз1н бурса бертш. Шац жукпас шашасына сацлак ед1м, Сан жерде шаршы теске самгап ед1м. Журтшыдай журт торымай, алыска ушып, Алатын тоятымды тацдап ед1м. Айдынныц ак шортанын ж[бермейт]н, Жасымнан жаза баспас кармак едгм. 41

Болганмен сыртым кораш. [ппм сулу, Сол гана журеггме берген жылу. Ажары бет пен жанньщ б)рдей емес, Керек-ау, Кэмшат, соны пайым кылу! Солмай ма кектемдег1 эдем1 гул, Оцбай ма бетке бгткен эдем1 тур?! ЕцкеЙ1п ек1ндйе кун куласа, Кер:кс13 кер1нбей ме дуние 61р. Осыньщ бэр] мысал ойлаганга, Кэмшат кыз, ойлан, ойлан ба, оны езщ 61л. Кещлге кел1п б1р сез калганнан сон, Тынар ма, айтып етпей ку кызыл тш!.. ^^^ Сыртьщ бгр сулу жан екен, Сыпайы кезге кер1нген. Сыр-мшезщ бар екен, Сейлесуге ер1нген. Камка-камзол кишш, Кас-кабагьщ кер1лген. Карапайым адамнан, Комытсынып жер1нген, Жубайьщды ес1Т'[1м, Тандап тапкан ел1ннен. Э31 карау, тарыншак, Кас Карымбай дел1нген. Салганыцды керермш, Соган барып серуен. Сейлесерм1н оралып, Сонда, Кэмшат, сенгмен! 42

САРАЦ БАЙ МЕН ЖОМАРТ КЕДЕЙ Малы кеп бай жылайды кар жауганда, Б эр т тастар ниет] малга ауганда. Жерден алтын тапкандай кедейлер жур, Эйел1 шелек толы сут сауганга. Малы кеп бай ертемен жейд1 каймак, Цой шыгарып, кедей жур козыны айдап. Ец болмаса айранга тойгызса деп, Жатса, турса тшейд! «а, Кудайлап». Саран байдыц уйше конак келсе, Кояды кэр] койын ол ьщгайлап. Кедей жомарт уйше мейман келсе, Жалгыз койдьщ турады басын байлап. ^ Бай жалтац, кедей калтац, хальщ дархан, Кеп жердщ дэм1н таттык сыбай-салтац. Ел1мн)ц азаматын таныс кылган, От жырым, кызыл Т1Л1М, сенщ аркац! ЭЛЕЦШ1 ОМАРГА Жагынба боска байга, Омар акын, Байлардан саган мынау кедей жакын. Енещп мьщтап мырза б[р боктайды, Берерде койга коныр шолак атын. Тек отыр, мен1менен айтыспай-ак, Жетед! саган акын некен-саяк. 43

Урпиш жуп] тускен коцыр кандай, Согуга канатыммен турмын аяп! ЖАНЫС АЦЫНГА Менщ П1р]м - С утн бай, Сез сейлемен сыйынбай. Сырлы, сулу сездерг Маган тарткан сыйындай! Суйгнбай - деп сейлесем, Сез келед! буркырап, Кара дауыл куйындай! Е к т т м е кезгккен Кетер ме екен жыгылмай!? Кулаштап б)р кетейгн, Кебен' кусап тыгылмай. Кашсан куып жетеЙ1н, Б)зге жабьг буйым ба-ай! Селтендеген акынды, Кермеуш1 ед)м шыбындай. Кэне, сейлеп Ж1бернн, Айтыспагьщ шыньщ ба-ай?! Деп келдщ бе Жамбылды Кунде жецген Шыбылдай\\ ЖЫ!КЫ)ЧЫ Сары тунге сарылып, кгрп:к 1лмей, Салкын кузде б1р жылы уйд1 б)лмей. Сахарада салактап кунд:з-тунг, Буралкы нт пен малшыныц сикы б[рдей. ' Кебен - арыктап жур!п, ет алган жылкы. *Жабы - карапайым жылкы. ' Шыбыл - Улы жуздег! ру аты. 44

Саяк 1здеп Саркемер, Сартаукумнан, Табылса деп, жонымыз б!р тш)нбей. Байтал тупл бас кайгы болып жур!п, К айтскш ) ед1к, тесектен 613 туцшмей! ПУШЬЩТЫЦ ^РЫГА АЙТКАНЫ Шыгып ем бугш М1Н1П кек байталга, Кез болдым сксу!це кек кайкацда. Кек байтал ез! сем1з, ез1 буаз, Жануар шаба алмаса екпе айтам ба? Екеущ келе сала пушыкты алдыц, Экпес)н ез1 д!мкэс цысып та алдыц. Калгандай кагындысы курттан эл1, Пушьщты бартылдатып ушьщтадыц. Олжалап кетерсщдер байталымды, Калмаймын мен де бупп айтарымды. Осы елец кайда барсац кику салып, Куалар бойларыцнан сайтаныцды. Быемш, б1р1ц Манас, б1р!ц Сырым, Пушьщты тонаганыц жаман ырым. Атыцды б)реу!цн1ц б]р]ц атап, Кер1п пе ец, адам тонап будан бурын. Ала бер байталымды, Сырым, Манас\", Байталга мейл1ц ел1С, мейл [и талас. Атыцды екеу}цн!н б]л)п алдым, Аржагы керсг) жок, болды калас! \" Сырым, Манас - Цаскарау елшен шыккан урылар. 45

КЕТ1ПТ1 ГОЙ БАСЫЦ АУЫП Болысжан, журген жерщ кунде сауык, Пенден1ц бойында кеп катер-хау:п. Екейд1ц жындысымен жарысам деп, С е т ц де кет1пт1 гой басыц ауып. эзм Жамбылга астыц жауырын, «Тацдап-ак астыц тэу]р!н». Туйе карап журген бул Жамбыл Аймалап бассын эугргн. САРАЦ КЕЛ!НГЕ Естемес бастас болдыц Кэсенменен\\ Сейлейдг мына кел1н Аузын ашып эсемменен. Бар екен деп асыцды теггп-шашпай, Будан былай асып жур бэсецменен. КЕСИШ КАТЫНГА Кызгалдакгай жуз1 бар Саймасайдыц, Кес:рл1 катыны бар Алмасайдьщ. Кыргыз, казак бас косса, топ жарады, Жиреншедей ты1 бар ер Косайдыц! Ел жутаса, ек1 ел1 кем!мейд1, Пара казан катыны сарац байдыц. ^ Кэсенменен - Касен Мэнке болыстын шЫ. 46

*** Ел едщ кут дарыган Е(лм-Малай, Кыдырып кызыгыцды керд1м талай. Арканда урлеп 1Ш!п, шайкап тект!м, Кайткалы бет тузед1м елге карай. Кен бпкен етек-жец1 агайын сц. Бершт1 саган дэулет соган жарай. Балана бес1ктеп белгш1 гой, Санатка шшбеген Кожан калай? Барармын баян кылып бэрш теске, БеЙ1Л1н берекецмен болар есте. Адамныц алые журсе ансары ауып, Керуге кумартары сол емес пе?! Жан екен жагын сауган аларманда, Артымнан мен кеткен соц солай деспе. Ат м)нд1м, атан алдым, шекпен кид}м, Жен1м жок сен! мактап сейлемеске. Агайын-туган есен бол, Алшайып атка М1ней1н. Енд1 айналып келгенше, Ансай-ансай журеЙ1н. Ш уйпнще сонылап, Шынарьща тунед1м. Кош аман бол, курметп ел, Кад)р!нд1 бшешн! КУГЫ Н Ек: жылкы алдырдым Майтебенщ жонынан. 47

Бергетм жок колымнан, Уры экеп ! торыган. 1з1 осылай ойысты, Куып келем соцынан, Сез1м емес, Бэйеке, С13Д1 урыга жорыган, Кыдыр шалган жылкыцньщ Каратыныз тобынан! Табылмаса тобыцнан, Керейш ез сорымнан. ШЭБДЕНГЕ У а, шаЬибаз, хан Шэбден! Атым арып келд1 эбден. Тоным тозып жудед:м, Орын бермей жан терден. А к ордана еней!н, Аман-сэлем береЙ1н, Аз дамылдап алайын, Эз1ме-езгм келей}н. Жан тан калган сез1мдг Алдына б1р тегейш. Кун киядан батканша, Ай киядан асканша, Агыл-теггл тер болып, Жоргалайын, желеЙ1н. Басы биж Алатау Жер ем1рден кер1нер, Арнап келдгм, батыр-ау, Амандасып кольщ бер! Ауыл алые болса да, Атагыцды керд!м бел. Атым арык, тон тозык, Кысып келд) аштьщ, шел. 48

Ж ер1м1зде ж ут болы п, Оспсй цалды биыл тел. Буйымтайым, муным да, Э з ! р ш е а й т а р С1з г е с о л . СЫРТТАНГА Кыдыралы. Кулшаннан, Кулаш урган Сырттаным. Жерд: болжап кун шалган, Жургеп!ЦД) уккамын. Кыдыралы, Ес1мбек, Эрентальды сабаган. Ер туган ул десш деп, Б)р кэдеге ж араган. Маманыцньщ ерен1, Тиын-тебен санаган. Кутылгалы кет1пс1Н, Олар жапкан жаладан. Енд! ниет ет1пс1ц, Ктм К1рмеген каладан. Сендей казак аз шыгар, Ум1т кылган баладан. Ек1 балан жетшсе, Кутыларсыц табадан. Дэметкемш жепмше, Сендей бшг1р агадан. *** Тементшнен келес1н ек! куым, Елдщ жэЙ1н 01ЛСС1Н буын-буын. Канын сорып екеу1ц атка М1нсен, Тагы тм н щ тартасьщ сары суын. Елден тиын коймайсьщ тут1н санап, Есебщн4ц аягын шыгарарда Рахмет пушыкты алдьщ талап. 49

СЫЗДЫЦ СУЛТАНГА Элен сезд)ц дацгылы, атакты шеж1решг, казак халкыньщ улы акыны Жамбыл мурасыньщ журтшылык эл: танып- б1лмеген кыр-сыры кеп. Жзкешп'ц соцгы басылымдарынан аласгалган «Сыздык султанга» атты шагын елец) соцгы рет акынныц 1946 жылы шыккан толык жинагында жария- ланган болатын. Сол ютаптагы аталмыш елецге бер]лген тус]н)кгемсн1 толык келтгретк: «Сыздык Кенесары баласы (орыстар Садык, Сыдык дейд]), - атакты батыр, жауынгер. Орта Азияда патша ук;- метгне, хандарга, Кытайга карсы халыктьщ жауынгерлгк курсс)н бастаган ( 1860-1877) Сыздыктыц батырлыгы жайында тамаша, бай, кызьщты хальщ эцпмелер!, жырлары ел аузында кеп таралган. Орыс тшшде Сыздыктьщ агасы - Ахметт]ц 1889 жылы «Кенесары жэне Сыздык» дейпн ютабы шьщты. Орыс т1Л1нде Сыздык жайында макалалар кеп жазылган, орыс тЫ нде роман да шыккан. 1880 жылдарда Сыздык Жамбылмен кездесш, жолдас болган. 1889 жылдары Амангелд1мен кездесед1. Сыздык 1910 жылы, 71 жасында елед1. 1884 жылдар шамасында Сыздык Кенесарыулы кыргызга келген. Кыргыздар уй Т1Г1П. мал сойып, курмстпен карсы алган. Кыргыз, казактан Орман ауылына 17 акын жиналган. Солардыц гшгнде Жамбыл да болган. Кыргыз агайындар басында, «экес1тц кег1н жоктайды», - деп, Сыздыктан кымсынса да, соцынан райласып сейлескен. - Сонда Сыздыктыц айтканы мынау ед), - дептг Жамбыл Галига. Мен сендермен шабыскалы келгем жок, табыскалы келд1м. Сен де туысканымсыц. «Жан ашуы устшде экемдг елт)рд]ц», - деп, кшэ кояр жайым жок. Жалгыз-ак тшег]м: экем!пи суйегчн бер, аталарыма косайын. Алтын жуз1Г1н бер, колыма салайын. Сары каска ерш бер, астыма мшейш. Буйымгайым осы-ак», - дейд]. 50