Ербол Шаймерденов - Елтаным

йИю ЯйкИюЗй

н у ж м уя(н ке

!К6> КДЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ, АКДАРАТ ЖЭНЕ СПОРТ МИНИСТРЛ1Г1 *^Ж^ 1 0 Ербол Ш АЙМ ЕРДЕНОВ ЕЛТАНЫМ АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА 2005

Б Б К 66.3 (5 Цаз) Ш 18 Дяз<м%х7иянРесиубдмкясм А/9Эемме?и, э/сане смор/м ммммсти/м^: жзне .мирадям? бяадяр- ляжясы \"Эле)^е^/мж .мят^ызоы аЭебме/и /иууиер^ аз^меу жгэне шмзору \" бомьшшя шмаярыл(3ы. Шаймерденов Е.Ш. Ш 18 Елтаным. - Алматы: «Экономика», 2005. - 304 бет. 18ВМ 9965-783-04-7 / Ел - улттык дуниетанымымыздагы улы угымдардыц б1р1. Аргьщазак сезшен бастап кун1буг!нге шей:н еш езгерюсйз кауым, каганат, ел-журт, отан, мемлекет магынасында колданылып келед1. Елд1к мшез, елд!к дэстур, елд1к мурат, елдж намыс, елжандыльщ, отаншылдьщ тэр13Д1рухани кундыльщтардыц езеп де - осы сез, осы угым. Ютап К^азакстан Республикасы Мемлекетт1к рэм1здер1 ту­ ралы жан-жакты гьыыми-керкем пайымдау аркылы заман- дастарымыздын бойында мемлекетт1к мураттарга адалдык, елд!к ацсарларга суй:спеншш1к жэне отаншылдьщ сез1мдер1н оятуга багытталган. Тип - шурайлы, дш1- таза, дщ1- мьщты. Елд1пм1з- ге катысты кец маглумат берет!н терец интеллектуалдык ецбек деп багалауга лайык туынды. Журек кайнарында сугарылган сез1м сез1 рет1нде ажарлы ьэм эсерл1. Ойды козгап, сез1мге сэуле туюретш рэм1збаян студенттер мен окушыларга, педагогтарга, саясаттанушыларга, вексило- логтар мен геральдистерге, журег1 ел1м деп соккан барша оцырман кауымга арналады. / 1<$ВТ^ 9 9 6 5 -7 8 3 -0 4 -7 @Шаймерденов Е.Ш., 2005 О «Экономика» баспасы» ЖШС, 2005

Элемд<к рэм<зтану тарихынан ^азацгыц улттык рэм<здершщ бастаулары ^азац ел!н<н цаз)рг! мемлекетпк рэм)здерй магына мен болмыс, образ жэне стиль Ансарлармен астаскан асцац, сез<мдер немесе рэм)зд]к уштаган (кие, ум<т, сен)м) Мемлекетт)к егеменд<к, улттыц мацтаныш жэне отаншылдык

^йз улм зкюлзя армам()м самарий атитиан^ы^. ДольыммзЭа - тмаублсй^^ктм^ как умуы. Ел?иа%баммз()а - бар дгады^тим^ басьш бтрйаифер кмел^ м/а^ьтра^ыммз, армамьшьтзЭы ал^а амарар ^аматмтиы яьтра^уиарьшыз бар. Ламьш бетяыимЭенжарыл^асын/ УлкенжалЭыу^ус/имЭе бдз<Й а?ма-бабаяарьшьтзЭы^ аруа^ы желем-жебеи журе карсш/ 4 4 Елтаным ЯУРСК/77ИЯ Казахстан Республикасынын Президент!

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН § КОНСТИТУЦИЯСЫ § № Ж§ № Дязя%стябгн рамтзЭер/— 7ум, Елти^басм жэме Эм^раммбяр. (2д<%к)ы%смп^уитилмасм жаме ресмм ядгмЭаламу тиэртиймЛонс/пмуиу^мялм^ Займем бсдамеме^л (9-бап) Эркм* №млекеумтм/крэмйЭерш^рме/м- мм^еумти^. (34-бап) Д

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТПК ТУЫ ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТ!К ЕЛТАЦБАСЫ

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТПК ЭНУРАНЫ Сез:н жюзяям&%7. .Ифиекен ^рсултиям Яязярбяае Алтын кун аспаны, Алтын дэн даласы, Ерл1кт1ц дастаны, Ел1ме царашы! Ежелден ер деген, Даццымыз шыкты гой. Намысын бермеген, К,азагым мьщты гой! Д*я й ы р я с ы .' А ^м ^ ал^м, ал^и, Лулй%белым аама^мм, Жырь^ белым тмеама^и/м, алш/ 7у^ям ж е р ш д^ам^ - Дязя%стмямым/ Урпакка жол ашцан, Кец байтац жер1м бар. Б1р л т жарасцан, Тэуелс13 ел1м бар. К^арсы алган уацытты, Мэцгш1к досындай. Б13Д1Цел бацытты, Б13Д1Цел осындай! Д яйы рл^ясы . А ^м ^ алш, л^ам^ алм(, 7Улм%белым аамамм, Жыры^ белым тмеамамм*, ал^и/ Туаям ж а р ж л^ам^ - Дязяурумямым/

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ МЕМЛЕКЕТТ1К ЭНУРАНЫ '.!я ) .... , г г И !ч ^ г р .у {[.1-г. . 1 Й 'Р '..И !'Ч '** Чг' , .. ,----- ^ ^ ' ' \" \" М !)' ' , ,, ,„ ;

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТ1НЩ БАЙРАТЫ КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТ1НЩ ОМЫРАУБЕЛГ1С1

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ КОНСТИТУЦИЯЛЫК; ЗАЦЫ К^азацстан Республикасы Президентшщ «К^азакстан Рес- публикасыныц мемлекетпк нышандары туралы» конститу- циялык зац куш1 бар Жарлыгына езгер1стер мен толыктыру енг1зу туралы. 1-бап. Щазакстан Республикасы Президент1н1ц «К^азакстан Республикасынын мемлекетпк нышандары туралы» 1996 жыл­ гы 24 кацтардагы №2797 конституциялык зац купи бар Жар­ лыгына (К^азакстан Республикасы Парламенпнщ Жаршысы, 1996 ж., №1, 178-кужат; 1997 ж., №12, 193-кужат) мынадай езгер1стер мен толыктыру енпшлсш: 1) актшщ нысаны мен такырыбы мынадай редакцияда жазылсын: «казакстан Республикасынын мемлекеттш нышандары туралы» Цазакстан Республикасьшыц Конституциялык зацы»; 2 ) К1р1спе алып тасталсын; 3) 1 1 -баптыц б1рншп 6 ел1г1ндег1 «Гимнд! турып тыц- дайды.» деген сездер «Гимнд1 орнынан турып, оц колыныц алаканын омырауыныц сол жагына койып тындайды.» деген сездермен ауыстырылсын; 4) 12, 14 жэне 16-баптарда «Жарлыцпен», «Жарлыкка», «Жарльщтан», «Жарлык» деген сездер тиЫнше «Конституция­ лык зацмен», «Конституциялык зацга», «Конституциялык зац- нан», «Конституциялык зац» деген сездермен ауыстырылсын; 5) 2-баптыц 3) тармакшасымен беютмген казакстан Рес­ публикасы Мемлекетпк гимншщ музыкалык редакциясы мен мэтш1 осы Конституциялык зацга косымшага сэйкес жаца редакцияда жазылсьш. 2-бап. Осы Конституциялык зац ресми жарияланган куншен бастап колданыска енг131лед1. Цазацстан Республикасынын Президент! Н. НАЗАРБАЕВ. Астана, Акорда, 2006 жылгы кацтардьщ 7-С1. №112-Ш ЦРЗ

МЕМЛЕКЕТПК РЭМ!ЗДЕРД!Ц САЯСИ МЭРТЕБЕС! ТУРАЛЫ

т ь ж у т аца непз1 каланган жас мемлекеттердщ кай- кайсысыньщ да алгашцы жасайтын мацызды ре- Ж Ж А с м и цадамдарыныц б1р1 - елдщ туын, елтацбасын, энуранын сайлап алу. О йткет, бул рэм1здер саяси тэуелс!зд1к пен мемлекетпк егемещцктщ б1регей белплер1 болып саналады. 1 Эдам<МнмшякЗяр мем Хон^у^ммI ! 12 4 Мемлекегпк рэм<здердщ саяси мертебес) туралы Омфге келген эр жаца мемлекеттщ ез «1цгэс!» бар. Ол - кетерген туы мен елтанбасы, асцацтата эуелеткен энураны. Ерк1нд1кке умтылган елдерд1н бэр! де ез дауысымен сей- леуд1, ез ун1мен жар салуды армандайды. Сол жулдызды сэт туган кезде ез болмысымен Т1ршпнк кешу мумк1нд1Г1 пайда болганын, саяси бостандык алганын шын сез!нед1. Тэуелс1зд1к деген!М1з - ец алдымен, рухани тылсым. Бэр1нен бурын адамнын жан-дуниес1, рухы мен ар-ожда- ны азаттык тшейд1. Оз табигатына тэн лршыпк кешк1С1 ке- лед1. Бугау б!ткенге сыймай, шщер б1ткенд1 Ш1рей тартатын галамат кушт1ц бастауы - ол. Тэуелюз рух дербес мемлекет- Т1К жуйе мен еркш шаруашыльщ журпзу ЭД1С1Н тацдамай тура алмайды. Былайша айтцанда, болмыс-б1Т1М1 белек магына, б1регей идея ез1не лайыц тур, цалып 1здейд1. Мемлекетпк рэм1здер - белпл: б1р елд1Ц езшше ем1р салтын, букш болмыс ерекшелнтн, айрыкша арман-ацсарын, йй баскалармен байланыс муратын бпццретш белг!. Тэуелсюдж деген цасиетп угым мэдени нышандар тш1нде де сейлеищ. Куд1ретп Феникстей, «мьщ елш, мыц ттр1лген» казак ел1нщ жиырмасыншы гасырдын соцында тарих сахнасында тагы б1р жарк епп, ез тупнш ез1 тугетуге жол анщан тэуелс1зднже кол железу тарихында да тел рэм1здер дуниеге келген сэтгер ерек­ ше орын алады. Тэуелс13 Казахстан Республикасынын тунгыш рэм^зде- рш жасау букшхалыцтыц сипат алып, кепт1н 1С1не айналуы кездейсок емес. Халык журепн ж елтген ерк1нд!к самалы гажайып шыгармашылыц белсендшш арнасын ашып ж!- бергендей болды. Танымал енер иелер1 гана емес, цолына туцгыш рет калам, дылцалам устаган мектеп окушысынан Ж зейнеткерге дей1нг1 мыцдаган отандастарымыз ойга ой ЙЯ косып, ез журек дурсшдер;н жетк!зуге асыкты. Олардын

арасында эр турл1 улт етлдер1, шетелдеп кандастарымыз бен тмеулестер1м1з де бар^) Усынылган жобалар эр алуан болганымен, байкауга цатысушылардыц бэр1не ортац нэрсе —ел тэуелс13Д1Г1тц жариялануына деген ризашыльщ, ез тагдырын ел тагдыры- мен б1рге сезшген жогары отаншылдьщ сезтдер жэне жасандылыгы жок, тек адамнын ез рухыныц оянып, жел- т н у 1нщ нэтнжес1нде гана пайда болатын азаматтык, саяси белсендшж ед1. Узакка созылган байкаулардыц ен бойында б1р толастамаган бул езгеше белсендшш тарих бураланда- рында талай рет сагы сынса да, багы тайып, ецсес1 туспеген елднтм1здщ жаркьш кершюше айналды десек аргык болмас. Озьш шыгып бэйге алудан гер1, ортак мерешм13 устем болса деген ак тшекпен журепн жайьш усыну басым бул ой мен енер додасы жаца тарихымыздыц жаксы бастауы юпетгес едь Ум1ткерлер уш1н шыгармашылык жарыстан аттай ша- уып етуд1ц устше, парламенттеп саяси сынактан дасур1нбеу шарт болатын. Усынылган жобаларда жас мемлекеттщ са­ яси сыр-сипатын, максат-муддес1н ацгартатын бедер-боя- улар айкын кер1Н1Стабуы кажет-т1н. К^абылданган кыран бейнел1 кекшулан туымыз (авторы —Шэкен Ниязбеков), ешб!р елд1К1не уксамайтын шацырак шырайлы шын дара елтацбамыз (авторлары - Жандарбек Матбеков пен Шот-Аман Уэлихан), энуранЫмыздыц эсем эуен! (авторлары - Муцан Телебаев, Евгений Брусиловс­ кий, Латиф Хамиди) мен эдем1мэтнн (авторлары - Музафар Эл1мбаев, К^адыр Мырза Эл1, Туманбай Молдагалиев, Жа- дыра Дэр1баева) сондай курдел1 сынактардан сур1нбей ет1п, тэуелс13 ел1М1зд1ц атынан элем алдында сейлейтш тарихымыздагы туцгыш ресми белгшерге айналды. Акцык акьш Гафу К^айырбеков агамыз колма-кол агынан жары- лып: тидр жазылыи бамра^, %я?!р жслб(рсаем жалжен емнап. ,<4%ор()аны^ жал^ьи жалау — ^4сианны% калием жамнап. Шары^уиа, 2%ыр%а кек/ие, кек бамра^ьж — .<4рманьыи, азатиуиы^м^, кепке ам^ааь^. А/ен салтиаматитиы са^а^ы^а, алтиым м/аша^ бамлаЭьм^^,

.к <- деп шалцыды. Жанган журек домнасында жасынга айналган алабурткан ак кещлдщ нур сэулес1Н отша шашып, жан шуагымен нурланган жыр-байгазы усынды. Барша ала- шынан суйшнп сурады. Акын жаны —ел кецш куЙ1т ц шарай- насы 1спеттес. Ацын жыры - ез журегшщ цалауы гана емес, барша отандастар жаныныц жалауы да ед1. /Жаца рэм1здер туралы мамандар П1К1р1 де жогары. Мы- салы, Бонн цаласындагы Дуниежузш1к вексилология гылы- мн-зерттеу институтыныц директоры Р. Климеш 61зге жаз­ ган хаттарыныц б1ршде (8.08.1992): <?Маш?еке;яямк ти^я- етие екен. омы Дярсалои^язы омынЭярЭы умямям/яляу кардмд), - деп жазды. Мандай жаксы леб13 Д. Барр (АК,Ш), А. Брожек (Чехословакия), Дж. Тенора (Германия), М. Рев- нивцов (Ресей) жэне баска осы замангы айтулы тутынушы- лардыц хаттарында да бар. Мамандар, эс1ресе, елтацбамыз- дыц элемд1к тэж1рибеде бурын кездеспеген езгеше болмы- сына ТЭНТ1Л1К б1лд1рд1. Р. Климеш мырзаныц ыкыласымен мемлекетт1к рэм13дер1М13 элемдж каталогке енд1. БелгМ мамандардыц (Т. Сулейменов жэне баскалар) усынысы бойынша колга алынган б1ртутас осы замангы мемлекетпк стиль калыптастыру идеясы да, алдымен, мем- лекетт1к рэм1здерд1 курметтеуге непзделген. Ту мен елтацба бейнелер1 улттык ацшамыздыц бет1нде айшыкталып, улттык эскери ктмдердщ окалы зер1не айналды. Элемдт эуе кец1с- Т1пнде канат каккан ушактарымыздыц буЙ1р1ндег1таныс бел- гшею кезге оттай басылады. /уЕшкашан естен шыгаруга болмайтын б1р акикат бар. Ол - мемлекетпк рэм1здердщ тек керкем, образ гана емес, тэуелс13 мемлекет куру идеясыныц жаршысы екендш. Олар осынау 13Г1 сез1мд1 адамдардын жан дуниес1не сщ1р1п, акыл- ойына дарытуга кызмет етед1. Осы орайда Елбасымыздыц жаца мемлекетт1к рэм1здерд1 кабылдауга каншалыкты зор мэн бергенд1г1 еске тусед1. Гасырлар бойы халыктын асыл арманы болып келген тэуелс1зд1г1м1зге катысты мэселенщ кай-кайсысына да туган ел1 тагдырыныц ец б1р шешуш1 кезещнщ жауапкершЫгш мойнына алган перзент! ретшде айрыкша кецш белет!н

калпымен байцау барысын да, талцылау жайын да жанын сала кадагалап отырды. Комиссия мэж1Л1Стер1не катысып, мамандар пМрше кулак салды. Кепшш1к назарына шжкен авторлармен кецест1. Эр турл! тарихи-этнографияльщ жэне баска арнаулы эдебиеттерд: царастырып, ез1 болган сан алу- ан мемлекеттерд1ц рэм!здер1н саралады. Мацсат - кетерген туы мен елтацбасыныц, ацжолтайына айналар энураннын тур1, табигаты жагынан телтума, ал мазмуны жен1нен осы замангы еркениетт1 мемлекет идеясына ундес рэм1здер бо­ лып шыгуы ед^ муы БУУ Сяряммныц ялЛмнЗяия Зуяме ^ у л я р м кям м рм ня 1992 ж м дм цосылдм. Алгашкы мэжш1стерд1ц б1р1нде-ак алуан туст1 ту жоба- лары тещрегшдеп п1К1рталасты тындап отырып, кай жагы­ нан алганда да шымкай кег1ЛД1р тустщ утып тургандыгына назар аударганы тепн емес болатын. Бул жерде терец табиги сабактастыктыц уст1не, жас мемлекет1м1зд1ц б1ртутас, уни- тарльщ сипаты мен доска кушагы ашык бейб1т ниет1н век­ силология тш1нде сэтт! беру ойда болтаны аньщ. Елбасыныц ту мен елтацбаныц эталондык нускаларын жетшд1рш, нак- тылай тусу жен1ндег1 накты усыныстары мен ойлары рэм13- дер1м1зд1ц нак буг1нгщей бедерленуше ип ыкпал етт1. !^Мемлекетт1к рэм1здер1м1здщ ресми хатталуыныц да ез тарихы бар. Президент Н. Назарбаев 1992 жылгы 4 маусым кун1 «К^азакстан Республикасынын Мемлекетпк туы туралы», «казакстан Республикасынын Мемлекетпк елтацбасы туралы», «Казакстан Республикасынын Мемлекетпк энураныныц музыкалык редакциясы туралы» тарихи зацдарга кол койды. 6 маусым куш Алматы каласындагы Абай атындагы опера жэне балет театрыныц эсем гимаратында тэуелс13 ел1М13д1ц туцгыш мемлекетт1к рэм13дер1Н1ц тусаукесер салтанаты етш, сол кун1 Президент сарайы мен Парламент уйшщ тебесше Ту кетер1лд1. Елтацба орныкты, егемен ел аспанында энуран эуен1 аскактады. Алты ай еткен соц, 1992 жылы 11 желтоксанда, Мемлекетт1к энураннын мэтш! беютшд!.

16 4 Мемлекетпк рэм<здерд)И саяси мертебес) туралы Мемлекетпк рэм1здер ту­ Казакстан Республикасы ралы ресми шеш:мдер кей!н, МемлекетИк рэм)здерд:ц 1996 жылдыц 24 кацтарын- дагы К,азакстан Республикасы тусаукесерь 1992 ж ы лгы 6 маусым Президентшщ конституциялык куш! бар «Казакстан Респуб- ^азакстан Республикасы ликасыныц Мемлекетпк ны- М емлекетпк рэм!здернмц шандары туралы» арнайы Жарлыгында ретке келттршш, эталондарын бурынгы нацтыланды. Жарлык бес та- астана - Алматыдан жана раудан, 14 баптан турады. елорда Астанага шыгарып Жарлыкта Мемлекетт^к рэм13- дерд1 колданудыц ресми тэрт1б1 салу рэс!м! де айцындалган. Ресми аныктамага сэйкес: «Казакстан Республикасынын Мемлекетпк туы - ортасында шугылалы кун, онын астында калыктап ушкан кыран бейне­ ленген тжбурышты кегщд1р тусп мата. Туды сабыньщ ту- сында улттык ернек накышталган ттк жолак кектеп етед1. Кун, шугыла, кыран жэне ернек бей­ нес! алтын тустес. Тудыц ен! мен узындыгынын катынасы —1:2». Мемлекетпк ту КР Прези­ дент! резиденциясыныц, Пар­ ламент пен Уюметтщ, минис- трл!ктер мен баска да орталык аткару органдарыньщ, сол сиякты Президентке тжелей багынатын жэне есеп беретш мемлекеттЁК органдардыц, Ко­ нституциялык Кецест1ц, Жо­ гаргы Соттыц жэне баска да соттардыц, Бас прокуратура-

ныц, Улттык Гылым академия- сыныц, дипломатиялык жэне сауда ек1лд1ктер)Н)ц, консул- дык мекемелерд)ц гимаратта- рында удайы кетер)Л!п турады^ Мемлекетт!к ту казакстан Республикасы Президент)н)ц ка- бинет!нде, Парламент Сенаты мен МэжЫсЫц сессия оты- рыстары (б!р]Ккен жэне белек), Парламент Папаталары Бюро- Казакстан Республикасы лары мен Утметтщ отырыста- М емлекетпк туы мен ры, мэслихат сессиялары ететш Мемлекеттжк елтанбасынын залдарда, Конституциялык Ке- эталондары Президент цест)ц отырыс залында, Жогар- гы соттыц, оныц алкапары мен Резиденциясында. Астана баска да соттардыц сот мэж)- л)С! запдарын да, сондаи-ак дуниеге келген нэрестелерд] жэне некен] салтанатты турде т)ркейт!н орынжайларда, Президент, Парламент папаталарыныц терагалары, Премьер- Министр жэне олардыц ек)летт! ек)лдер!Н)ц катысуымен ха­ лыкаралык форумдар ететш гимараттарда немесе орынжай­ ларда (егер халыкаралык кукык нормалары мен К^Р катыскан халыкаралык шарттарда кезделген болса), ресми адам рет<нде Президент, Парламент Папаталарыныц терагалары мен Премьер-Министр мшген тец<з кемелер)нде жэне баска да катынас куралдарында м!ндетт! турде удайы туруга ти!с. ^арулы Куштер жэне Республикалык Уланныц эскери курамапары мен бел)мшелершде - ант кабылдау кезшде, мемлекетт<к органдар мен уйымдардыц гимаратгарында - улттык мереке жэне баска мереке кундер) Мемлекетт)к ту кетер)лед]. Ол улттык азага байланысты тутугырдыц жарты денсей!не дей!н аза туту мерз!м! бойына темен тус!р!лед]. / Мемлекегпк ту кетеру елд)ц эскери корабльдер) мен ке- мелер)нде - эскери жаргыларга сэйкес, кемелерд[ц булкыны- на байланган ту рет)нде - белгшенген тэрт!п бойынша айкындалады. Ту бейнес! эуе кемелер!нде бедерленед!. Оны капауына карай жеке адамдар да ез жекеменннк уйлер!нде '\" 1\") )Л)п коя апады.

Мемлекетт)к ту жасау зац бойынша бектлген тэр- т)пке сэйкес бер)лет)н ти)ст) руксат (лицензия) аркылы гана жузеге асырылады. Кез)нде, осындай №! ли­ цензия «Алматы - кала- безенд)ру» жабык акцио- нерл)к котамына бер)лд). Ту жасауга политекс, атлас жэне жылтыр ж)бек пайдаланылады. Мамандар синтетикалык маталар бе- р)ктеу келед) деп есептейд). Казакстан ГОСТ-ы бойынша Мемлекетт)к рэм)здерде колданылатын бояулардыц стандар­ ты - 810 ф (алтын туст), сары), жэне 312 ф (кек) елшем- дер<не тец. Ту жасаумен айналысып журген енд)р<сш)лер кешеге )лген тулардын сапасын жарты жылга дей<н сактауга кеп)лд)к беред). Тудыц ец)н<н тозбауы ауа райына да байланысты. Мысалы, Алматы кешелер)нде бул мерз)м б)р жылга да созылуы мумюн. Ту жэне оныц бейнес)н жасау- шыларга койылатын басты талап - олар турльтуст) жэне сызбалык эталондарга толык сэйкес келу) керек. Непзп бел<г)н туст< мата курайтын мемлекетт)к тудыц баска атрибуттарыныц да ез атаулары бар. Олар - тутаякша (древок), ушарбас (навершие), бау (лента), шашак (бахрома), тутугыр (флагшток), тужиек (кайма), т.б. Туст) мата тартылатын тутаякша агаштан немесе метал- дан жасалады. Ушарбас оган шыгырмен бек<т)Л)п, тудыц ажарын аша тусуге кызмет етед). Ол улттык ою-ернек стил)нде жасалган найза тэр)зд) болып келед). Оган тартпа ж<п пен бау тагылады. Шашак деген)М)з тудыц нег)зг) бел)пн - туст) матаны жиектеп кемкерген токыма эшекей, ал тутугыр деп тутаякша тургызылган металл кондыргыны айтады. Тужиек (кайма) болса - туст) матаныц шет)ндеп туе) белек.жолакша

Президент резиденциясы. Акорда. Астана Тудыц цасбетшдеп (оц бет - туст; матаныц тура караган кезде тугаякшадан оцга карай жазылган жагы) эр алуан бей­ нелер мен жазулар току, бояу жэне жапсырма (аппликация) эд)етер!мен тус!р!лед]. ^ < Елтацба ресми нышан рет)нде кеб)не тумен катар жу- ред). Ресми аныктама бойынша: «Казакстан Республикасы- ныц Мемлекетт)к елтацбасы кеплд<р туе аясында шацырак (ки)з уйд)ц жогары кумбез тэр<зд) бел!п) бейнеленген, ша- цыракты айнала кун сэулесшдей тарап уыктар шаншылган, оны ацыздардагы пырактар канаты кемкер)п тур. Елтац- баныц теменг! жагында «Казакстан» деген жазу бар».

20 4 Мемлекегпк рэм)здерд<ц саяси мэртебес! туралы Мемлекегпк елтацба бейнес) К^Р Президент) резиденция- сыныц, Парламент мен Уюметтщ, министрл<ктер мен баска да орталык аткару органдарынын, сол сиякты Президентке т)келей багынатын жэне есеп беретш мемлекетт)к органдар- дыц, Конституциялык Кецестщ, Жогаргы Соттыц жэне баска соттардыц, Бас прокуратураныц, Улттык Гылым академия- сыныц, Карулы Куштер жэне Республикалык Уланныц эске­ ри курамапары мен бел!мдер) штабтарыныц, дипломатиялык жэне сауда екыццктершщ, консулдык мекемелерд<ц гимарат- тарында орнапастырылады. Сол сиякты ол К^Р Президент)н)ц кабинет<нде, Парла­ мент Сенаты мен МэжннсМц сессия отырыстары (б)рлескен жэне белек) мен бюро мэжмпстер), Ук)метт)ц жэне оныц терапкасыныц отырыстары, жерг)Л)кт] екшетт) органдардыц сессиялары етет<н запдарда, Конституциялык Кецест]ц оты- рыс запында, Жогаргы Соттыц, оныц апкалары мен баска да соттардыц сот отырысы запдарында, орталык жэне жергыик- т) аткарушы органдардыц, Президентке т<келей багынатын жэне есеп беретш органдардыц алка мэжЫстер) ететжн зал- дарда, мемлекетт)к жэне ук<мет наградапары тапсырылатын орынжайларда, шетелдег) дипломатиялык еюлд]ктер мен консулдык мекемелерд!ц кабылдау запдарында, дуниеге кел­ ген нэрестелерд) жэне некен) саптанатты турде т)ркеу орындарында турады. Елтацба бейнес) Президентг!ц жэне оныц Этмш Ы пнщ , Парламентт)ц жэне оныц Палатапары мен олардын Бюрола- ры мен Аппараттарыныц, Ук)мет жэне оныц Аппаратыныц, министрл)ктерд)ц, Президентке т!келей багынатын жэне есеп берет)н органдардыц, езге де аткарушы органдардыц, Конституциялык Кецестщ, Жогаргы Соттыц жэне баска да соттардыц, Бас прокуратураныц, Карулы Куштердщ жэне Республика Уланыныц эскер курамалары мен бел)мдер<н)ц, мэслихатгардыц, жерг!л)кт< аткарушы органдардыц, зац бойынша мерлершде жэне кужаттарыныц бланкшер)не ел- тацбаныц бейнесш орнапастыру кукыгы бершген мемлекет- т)к куэландыру кецселер<н)ц мерлер<нде жэне кужаттарыныц бланк!лер<нде, Президентт<ц, Парламент пен Ук<мегпц, Кон­ ституциялык Кецес пен Жогаргы Соттыц ресми басылым- дарында, банкноттар мен тиын акшаларда, мемлекетт!к кунды кагаздарда орнапастырылады. Телкужаттар мен жеке куэл!ктерде, шекара баганапарында да болуга ти)С.

МЕМЛЕКЕТПК ТУДЫ ОРНАЛАСТЫРУДЫЦ РЕСМИ ТЭРТ1Б1 ШЕТЕЛД1К МЕЙМАНДЫ ЭУЕЖАЙДА (САПАРЖАЙДА) КАРСЫ АЛУ (ШЫГАРЫП САЛУ) КЕ31НДЕ Мейман ел) туы Ушу аланына шыгар босага Г Казакстан туы РЕСМИ ШАРАЛАР (ЖИЫНДАР) КЕ31НДЕ Мейман ел< туы Тералка Казакстан туы ТЕАТРДА ш тш л

Каргалы диадемасы. Алатау барысы. Фрагмент Ес<к корганы ' Мемлекетт!к Елтацба бейнесш мемлекетт)к емес орган- дардьщ жэне олардын лауазымды адамдарыныц бланк<ле- р<нде, мерлер)нде жэне баска реквизиттер]нде пайдалануга занмен тиым салынган. ^ Мемлекетпк Елтанба жасау тек зан бойынша белплен- ген тэртшке сэйкес руксат (лицензия) алган жагдайда гана жузеге асырылады. Жасалган бейне эталонга толык сэйкес келуге т тс. Казакстан Республикасынын Мемлекетпк туы мен Мем­ лекетпк елтанбасынын эталондары Президент Резиденция- сында сакТалады. Олар 1997 жылгы 8 желтоксанда бурынгы астанамыз Алматыдан -жаца елордамыз Астанага жетк!з)лд<. Бул мацызды миссия Казахстан Республикасы Уланыныц колбасшысы генерал-майор Сэт Токпакбаевке жуктелд). Казакстан Республикасынын Мемлекетпк энураны - елд)ц ресми музыкалык-поэтикалык эмблемасы, эдеби-сазды толкужаты. Ол кай жагдайда жэне калай орындалады? Бул сурактыц да жауабы ресми зацдастырылган. Мемлекетт!к энуран Парламент сессияларында, КР Улттык мерекес) мен баска да мерекелж кундерге арналган салтанатты жиналыс- тар мен отырыстарды ашу жэне жабу кез)нде, сол сиякты ел ем!р<ндеп аса мацызды тарихи окигаларды атап ету кур- мет!не ескертк<штер, монументтер, кулпытастар мен езге де курылыстарды ашу кезшде, мемлекетт<к органдар, когамдык

б)рлест)ктер мен езге де уйымдар етюзетш дэстурл) рэс<м- дер, салтанатты <с-шаралар кез<нде Мемлекетт)к ту кетер<л- ген кезде орындалады. ^ Энуран ресми сапармен келген шет мемлекеттердщ бас- шыларын, парламенттер) мен ук)меттер)Н)н басшыларын карсы алу жэне шыгарып салу кезшде халыкаралык этикет бойынша шет мемлекеттщ энураны орындалганнан кей)н ойналады. Тярмхм бодмыс ^мсыны, жяця сурянысжяр! м&ялярм Эюеи кер:н!с шябяшын ! ! Елдщ музыкалык рэм)3 ) жана оку жылыньщ басталуы жэне аякталуына арналган рэс<мдер кез)нде, мектептерде етет<н баска да ю-шаралар кез<нде пайдаланылады. Мемле- кетпк теледидар мен радио хабарларында: Жана жыл тун) - 24.00 сагатта, 25 казанда - Улттык мереке кунп багдарла- масынын басында, мереке кундер) ( 1, 2 кантар, 8 наурыз, 22 наурыз, ! мЯмыр, 9 мамыр, 30 тамыз, 16 желтоксан), мемлекетт)к радиода кун сайын багдарлама басталар жэне аякталар кез)нде орындалады. Шет мемлекетгерде )с-шаралар етк)зген кезде Мемле- кетт)к энуран Сырткы )стер министрл)г) бек)ткен ережеге сэйкес пайдаланылады. Онда сол елде калыптаскан ресми тэж)рибе мен дэстурл) эдет-гурыптар ескершуге ти<с. Энуран орындаудын ек) тур) бар. Б)р)нш)с< - )Ш)нара орындау. Бул жагдайда сазды аспаптарда энураннын б)р шумагы мен кайырмасынын эуендер) ойналады. Екшни — толык орындау. Бул жагдайда энуран жеке дауыста жэне сазды аспаптар суйемелдеушдеп жеке дауыста орындалады. Бул ретте жазу таспасын пайдалануга болады. Мемлекетт)к энуран онын ресми б ек тл ген мэт)н)не ез- гер<с енг)3)лмей жэне музыкалык редакциясына толык сэй­ кес орындалуга ти)с. Калыптаскан халыкаралык дэстур бо­ йынша эдетте энуран мэт)н)н баска т)лде орындауга жол бер)лмейд). Энураннын орындалу тэрт)б)н кадагалау зан бо-

йынша мемлекетпк органдар мен уйымдар басшыларына жуктелген. * Мемлекетт!к рэм<здер интеллектуалдык менш)кке жата­ ды. Ел<м!зд!н мундай кукы Букш дуниежуз)Л]к интеллек­ туалдык менш!к уйымында т)ркелген. Калыптаскан халык­ аралык нормапарга сэйкес ол Париж конвенциясына косыл- ган 130 елде занмен коргалады. * М емлекетпк рэм<здер рет<нде ту мен елтанба - егемен- д<к жэне тэуелс!зд!к идеяларынын накты заттык белгшер). Энуран - осы <зп угымдардьщ б)рден-б)р рухани жаршысы. ^ Ежедл у^язя^ жержде жымрылмн я^шя,\\яр ярясмнЭя \\ Мубзрак ^ожя султянды^ е/икен жустя Сымняммя жясялмн ! яиц?амр & бяр. Од скг рея*- 2327-2328 ж.ж. жэне 1328-1329 ж.ж. - ! я^мя шы?яр?ян. Тябыдмн сулямн —! Мубзрзк ^ожя. 7з^:рйи оны^ бнл:к дауренж узя^ ешкем» &мн ! сездер бяр. 1368-1369 жылЭяры Сы?яня\\м!я Орыс дгян Эя ез ! я^яясын мымрмн. Оз як!яя^\\ярмн ямня^\\ьшм ен^йу одярЭм^ ! Ал/яын ордя хянЭярмнян шауелс:зЭй:н^ б?р бел^:с: еЭ:. Жя.\\нм ! яр?ы-берн тярмхтя ^ел(ен б^еуж^ерЭ^ мня мел рамм&в!, ! ямрыщмя елЭ:к бампер: болмн. Э р яцшясынмц (бядюшясынм^) ез яжяум бяр. ! КязяксшянЭя - РесемЭе - рубль, УлмбриммнмяЭя - ^унш I сжерлнн^, иен КяняЭяЭя - Долляр, Кыр^ызояянЭя - сол^, ! Герл^янмяЭя - л(яркя, Иряк мен Ююбляямядя - Эмняр, Бен^рмядя - I (%)орин?я, 7ур:кд!енсшянЭя - л(яняш, ФрянцмяЭя, Бед^мядя, ! Шйен^ярняЭя - 0рянк, ШйецняЭя, Норб^ияЭя, /^янмяЭя, Ис^\\ЯН- I ЭмяЭя, *7ехмяЭя —кроня, ш.б. '. Казак ел)Н!ц ез топырагында дуниеге келген, ез ансарла- рымыз муддес<не кызмет ететш тунгыш ресми мемлекетт<к белг)лер)М[з —барша казакстандыктар уш<н тэуелс!ЗД!к тума- рындай. Елд)к белгшер ел ум тнж н шырагдань! !спеттес. Кетерген туы жыгылмай, аскактаган энураны эрдайым жаркын шыркала берсе екен деген тшек - кай хапык уш)н болсын ерекше кекейкесп, ерекше касиетт) тшек.'Ниет! адал барша казакстандыктардын 'зг! арманы да осы.

' Тэуелс)зд)пм<зд)ц тумарына айналган мемлекетт)к рэ- м)здер<м<з болашакка бет тузеген улы кеинм!зд! демеп, ип !стер!м!зд) колдай бергей. ^ !995 жылгы 29 желтоксанда Казакстан тарихында алгаш рет мемлекет басшысынын байрагь! дуниеге келдь Ол - мем- лекетт!н ен жогары лауазымды адамынын ресми айырым белпсь Байрактын сипаттамасы Елбасынын «Казакстан Рес­ публикасы Президентшщ байрагы жэне онын айырым бел- плер)Н)н ресми пайдалану тэрт)б! туралы» Жарлыгында айкындалган. Казакстан Республикасы Президент)н]н байрагы - кепл- д!р туст! (Казакстан Республикасынын Мемлекетпк туымен тустес) т<кбурыш нысанындагы жактары ушт!н ек!С)не сэйкес келет)н кездеме. Икбурыштьщ ортасында канатты барыска мшген, он колы жогары кетер!лген сак дэу<р! жас кесем<н!н тулгасы бедерленген алтын шенбер бар. Барыска мщген адамнын колында б)лез]к, мойнында гривна мен тумар, басында ушы сутрленген калпак бар. Барыска м<нген адам мен барыстын бейнелер! алтын тустес. Одан томен)- ректе карлы тау шындарынын бейнес) бедерленген. Кездеме уш жагынан алтын шашакпен кемкершген. Байрактын сабы кошкар муй!з тур!ндег< суретп кола кеск!н- демемен туйыкталган, оган теплмел: шашак байланган. Байрактын сабында Казакстан Республикасы Президен- Т!Н)н теп, аты мен экесжнщ аты (мемлекетпк тшде) жэне оньщ сайланган уакытын керсетелн даталар ернектел!п жа- зылган кум!с тем!рше бектлед!. Ресми колдану тэрт]б]не сэйкес байрак Республика ас- танасындагы Мемлекет басшысы туратын Резиденцияда, Республика Президент) болган уакытта баска резиденциялар уст1нде, Республика Президент<н)н келж куралдарында орнатылады. Мемлекет басшысы катыскан салтанатты жэне баска да рэс<мдер кез)нде елд)н Мемлекетт)к туы немесе Президент байрагы л гЫ п койылады. Байрак эталоны Казак­ стан Республикасы астанасындагы Елбасы Резиденциясында сакталады.

^ Коля Шы?ыстяя иыя/як, курек, козыря;/, кембф Жл^узмкялмк ясмяиимр яммрбяс курялм решш& мям^ялянылмн. ж Кснж оляр^м^ орныня ортяясын^я м ярм ы шес:кшер! бяр ^е^^елек Жколя .мане?и?яер ж уремия бол^м. Мемлекеттег) ец жогары лауазым иес!Н)ц келес) айырым белпс) - Республика Президент!н!ц омыраубелпс!. Казак­ стан Республикасы Президент! омыраубелпсЫ ц сипаты Ор- тапык сайлау ко^иссиясыныц !995 жылгы ) желтоксандагы каулысында айкындапган. Белг) мен онын шынжыр шыгыры багалы жэне аса багапы металдар мен тастардан жасалады. Омыраубелпнщ узындыгы 96 сантиметрл!к шынжыр шыгыры эр кабыргасы 2 сантиметрл<к б<рнеше ушбурыш т)збес]нен тирады. Ак туст) эмаль бояумен боялган уш- бурыштар Казакстан астанасы мен облыстарынын нышан- дык бейнес) рет!нде ойластырылган. Эр ушбурыштыц ортасында шанырак бейнес! бедерленген. Шынжыр шыгырдын ортасында кек эмальга тацбапан- ган улттык елтацба белпс! (диаметр! 4,4 см) орналаскан. Онын теменг! жагына диаметр! 9 сантиметрл)к уш дец- гейленд!р!п жасалган сеп з бурышты жулдыз !Л)нген. Алгашкы кабат толкынды кег!лд!р сэулелерден тирады. Ек!нш! кабат жан-жагын кымтай жинастырылган лента пошымында айшыкталган жэне келес! децгейдщ астарына айналып тур. Ал уиннш! уст!цг! кабат «Казакстан Рес­ публикасынын Президент!» деген сездер жазылган ак эмальд! децгелек диск!мен ернектелген. Ол мемлекетпк мерекелер курметше, эскери парадтар, шет мемлекеттер мен халыкаралык уйымдардыц ресми адамдарын кабылдау, Республика Президент! атынан етк!- з)лет!н ресми кабылдаулар, Парламент сессиясын ашу, мем- лекетпк наградаларды тапсыру кез!нде, сондай-ак Респуб­ лика Президент! салтанатты кеште немесе концертте кур- метт! конак болган не катыскан, ресми телевизиялык сухбат берген кезде, шетелд<к сапарлар уакытында кабылдаушы тараптыц хаттамасына сэйкес тагылуы мумк!н.

, Рэм<зтану гылымында рэм)здер коры деген угым бар. Оган егемен елджн барлы к ресми белплерж енед!. О ларды н катарында елтанба, энуран, ту жэне мемлекет басшысынын байрагы мен б<рге ултты к акш а (валю та), мемлекетт<к награ- далар, ш екара, мемлекет астанасы бар. М ем лекетп к т)лд< де ось! катарга ж аткы зуга эбден б о л а д ы ., Казакстаннын улттык акшасынын туган кун) - !993 жылгы )5 караша. Егемен ел!м!здщ экономикалыктэуелс<з- Д)пн)н тунгыш заттык айгагынын (атрибутынын) аты - тенге. Ол сол !993 жылгы !5 караша к у т жерпл!кт! уакыт бойынш а 8 - 0 0 сагаттан бастап, бук<л ел аум агы нда айна- лымда журет!н жалгыз занды айырбас куралына айналды. Б)р тенге !00 тны ннан турады . Колда усталаты н акш а б)ткен кагаз акш а (банкнот) ж эне кум<с акш а (монета) ретш де гана айналыска тусед). !993 жылгы !2 карашада кабылданган «Казакстан Республикасынын улттык валютасын айналымга енг<зу туралы » Ж арлы кка сэйкес тенген! Казакстан Рес­ публикасы аумагында менинк тур!не карамастан барлык накты жэне занды тулгалар уш!н толем куралы рет<нде пайдалану, сол сиякты банк<лерде тенгелерд) пайдаланып салым салу мен есеп ашуга ешб)р шек койылмайды. ^ Кос ам?н боиыиЭя?ы МСМДСКСШШСр^С /У-Ш ?.?. ()е^2СДСК! жзне мик бурм и/тм м м с \\я^)лдшырдяр я \\я /я орнмня ж урй. кейс мыс кснннтсрнмц кяд^ьтк-! ммрынян ш ябылмн жу.МК, куИА(Я я,\\кя.\\яр -!ЯМЯН))!МЫЗ?Я! /Я ?ЯСМ%7Й! ЖЯСЯ,\\?ЯН. БуД т4^рИКЯ ЯКИ(Я.\\Яры Ир,\\ЯН()мЯЙ!! шябыдмн моля жуз/мшсржс ^ ............................................................' _ ............................................ ^ Тол акшамыздын дуниеге келу) аса манызды тарихи окига екенд)п ескерт<п, кей<н<рек, !997 жылы, кабылданган шеипм бойынша, !5 караша - тенгенщ туган кун! болып жарияланды. Сейтш , улттык валютамыздын кун! ресми турде каржы саласы кызметкерлер)Н!н кэс)би мерекес<не айналды.

Улттьщ валюта дизайнын жасауга белгш) мамандар то- бы тартылды. Олардын арасында Тимур Сулейменов, Мецд!- бай Элин, Хайролла Габжалелов, Агымсал Дузелханов, Досбол Касымов, Ерк)н Жамалбаев жэне баскалар бар. Олар жана акша айналымга енерден ек) жыл б^рын <ске к!р)скен болатын. Эрб<р банкнот пен мэнет дизайнынын 8-9 жобасы жасалды. Ен жаксыларын арнаулы мемлекетт<к комиссия багалап, )р<ктед<. Содан кей<н барып Казакстан акшасын безенд)рушшерд)ц б)р тобы Лондондагы «Харрисон санс» фирмасынын тэж)рибес)мен танысты. Кеп <здетстер мен кыруар куш-ж)герд)н аркасында тунгыш тел валютамызды жасау ж^мысы барынша кыска мерз<м )ш!нде аткарылды. Жана акшанын керкемд!к безенд)р]лу[ де, арнайы техноло­ гия бойынша коргалуы да куткендегщен элдекайда жогары болып шыкты. Агылшын, француз, жапон мамандарыныц жогары багасына ие болды. Мысалы, 500 тецгелж кагаз акшадагы эрб<р кесюн 250 микронга тец. Б^л мамандардыц п!к<р< бойынша оны колдан жасауга мумкш емест<пн)ц б<р айгагы кер<нед!. Банкноттарды керкем безенд<ру кез)нде белг)л! тарихи тулгалардыц (эл-Фараби, Абай, Абылай хан, Эбшкайыр хан, Ш. Уэлиханов, К^рмангазы, Суй)нбай) портреттер), Алатау мен Кекшетау кер)Н)стер!, Кожа Ахмет Йасауи кесенесЫц бейнес), Мацгыстаудан табылган тастагы тацбалар пайдала- нылды. Тенге дизайнерлер)н!ц б)р< - Прага сэулет институ- тыныц тулеп, б<рнеше халыкаралык конкурстардыц жец)м- пазы X. Габжалеловтыц шюржше, акшада айтулы алаш азаматтарыныц бейнесш беруд!н б)рнеше себеб) бар. Б<рш- ш<ден, косымша курдел) бедер-бейнелер банкноттарды кол­ дан жасаудан коргайды, екшииден - тел тарихи тулга- ларымыздыц суреттер! б!зд)ц жас мемлекет)м]зд]н ез тарихы мен болмысын танытады жэне казак акшаларын элемдег< баска валюталардан даралап, айшыктап турады.

Б<р тенгелж кагаз акша кек Кожа Ахмет Йасауи кесенес) 29 4 Мемлекетт)к рэм<здерд!ц мэртебес) туралы тустм Он жагында Шь!гыстыц (ХП-Х!У г.г.)-д!н и рэм<з улы ойшылы, сан кырлы энцик­ лопедист галым, Отырар кала- Ирландиядан табылган кола сында дуниеге келген гулама дэужр жуз<ктер! мен эл-Фарабид)ц сурет! салынып, осы замангы Батые аты, дуниеге келген жэне ду- ниеден еткен жылдары жазыл­ Африкада кездесетж мыс ган. Суреттен сэл солга карай, «маниллалар» темен)ректе казактын улттык ою-ернег) айшыкталган. Он бу- рышта ернект) сурет тур. Ак- шаныц ек!нш! жагыныц бояуы алкызыл туст). Бул бетт{ц орта­ сында эр турл) геометриялык п)Ш!ндер мен эл-Фараби фор- муласы кеск!нделген. Уш тецгел)к кагаз акша кулг)н жасыл туст]. Он жагында жер жаннаты Жет!судан шык­ кан сацпак акын Суй)нбай Аро- нулыныц сурет: бар. Ом<рбаян- дык деректер коцыр-жасыл тус- т! бояумен т)Г!нен орналасты- рылган. Акын сурет!н<ц астын- дагы сол бурышта улттык ер­ нек бедерленген. Акшаныц ек!нш[ жагыныц бояуы - жа­ сыл, ортасында эйгЫ Алатау аясындагы эсем табигаттыц тамаша керЫ с) бар. я,\\мн(кы яймрбяс - тя,Аянттяр - Ш ?. мяя& бод^ы. Х рм тте?: Кносс еяряйын кялмн ш ябы лтн сялмя?ы 25 шя^Аянт созылмн б у к я ж яся,\\мн. у4(^рякя як!яя,\\яры Ирлян^мжЗя шябмдмн коля уксянйя.

Бес тецгел)к кагаз акша коныр туст). Он жагында халык композиторы, улы куйш) Курмангазь! Сагырбайулынын сурет! салынган. Ом<рбаяндык деректер лпнен коныр бояумен бедерленген. Суреттщ теменг) сол жагында - улттык ою, ал сол жак бурыштагы номиналдын астында ернект! сурет бей­ неленген. Ек)нш) бет! саргыш кызыл бояулы, ортасында Кожа Ахмет Иасауи кесенес<н!н б<р керЫс! орнапастырылган. Он тенгел)к, жиырма тенгел)к, елу тенгел!к, жуз тенгел<к кагаз акшалар- дын колем! 69х!44 мм. Ортасында но­ минал Мэтт! мен сандык белг!с) орна- ластырылган. Теменп сол бурышта номиналдын сандык бел п и кайтала- нады, ал онын устшде - ернек бедер­ ленген. Казакстан Республикасынын Улттык банк) терагасынын колы акша- нын теменг! жагындагы орта туста танбаланган. Жогарыда он жакта — улттык ою Мыс талант. орналаскан, сол жакта - тНнен акша- нын сериясы мен нем!р< кара туст) 6.З.Д. X IV г. бояумен бершген. Бул кагаз акшапардын бэр[Н)н де келес< бет)нде он жакта - Казакстан Республикасынын елтанбасы бейнеленш, акшыл фонда: «Банкноттарды колдан жасау занмен кудапанады» деген жазу жазылып койьтган. Ашык ак туе субелпмен ерекшеленген. Уш жакта казак оюы бар. Он жактагы актан- дакта теменг) бурыштагы ернект<н астарында тшеп номи­ налдын ез танбалары орнапастырылган. Купияланган туста тижст) номиналдын сандык белпс< мен мэт)Н) катар койылган. /4^рямяЭя?м Монодюшяня ясуяянясмнмн ориынЭя мя^бя жу^ммешярын «ХянЭям Л^МСМНЯН ЯМ\\Ы!М ( муяжын мя,\\ыншяр шябыдды. Од Коню жзне Зял^бс.!я бяссспи^срж& ХУ7П 2. СОЦМНЯ мяряняямл! ямырбяс муря- дыны^ орныня жур^н. _____________________________ — ..................................... ................................, .....................................

Он тенгел<к кагаз акша коныркай жасыл туст). Он жа- гына казактын улы агартушы-галымы Шокан Уэлихановтын сурет) салынган. Омжрбаяндык деректер т)пнен орналасты- рылган. Суреттщ теменг) сол жагь)нда «Казакстан Улттык банк!» деген мэт)н мен галымнын субелг) (водяной знак) сурет) бар. Акшанын келес) бет)Н)н жасыл бояуы каныктау, ол эйг)Л) Окжетпес тауынын бейнес)мен безенд<р<лген. Жиырма тенгел<к кагаз ак- шада караконыр туе басым. Он жагында казактын улы акыны, ойшылы Абай Кунанбаев бей­ нес) бар. Ом<рбаяндык деректер Ханда. VI г. т)г<нен кара бояумен бер)лген. Портретт)н теменг) сол жагында бедерл) ернек салынган, сол жагында — «Казакстан Улттык банк)» деген коныр бояулы мэ- т)н мен Абайдын субелг) сурет) орналаскан. Теменг) сол жак бурышта 31 4 Мемлекегпк рэм!здерд)ц мэртебес) туралы «20» саны, ал онын астында ернект) белг) бедерленген. Акшанын келес) бет) коныр Дидархма (статер). Эгиндер бояулы. Ортасында Абай Кунан- баев поэзияеындагы аса б)р тар- тымды жырланган такырыптык жел)лерд)н б)р) аншылыкка орай ойластырылып бер)лген кыран салушы бурк)тш) бейнес) назар аударады. Елу тенгел)к кагаз акшанын касбет) (аверс) ашык коныр туст), он жагына Эбшкайыр ханнын сурет) салынып, ем)р- баяндык деректер) жазылган. Сол жагында «Казакстан Улт­ тык банк)» деген мэт<н, темени сол бурышта жэне жогаргы он жакта «50» саны кайталанган. Эбшкайыр ханнын субелг) портрет) сол жакка бершген. Коныр бояулы келес) бетте Казакстаннын ежелг) енер)- нен хабар берет)н тарихи ескертю ш тердеп суреттерден кеш)р)п салынган бейнелер бедерленген. Олар ел)м<зд)н ба- тысында М ангыстауда табь)лган жартаетагь) жазуларга жа­ тады.

Коля^ян, м ы стян жане кум^'стсн м э н с т сомкян?я ден?'н як:ня : орныня мешялл (кунмя, сок?:я, кес:к, мя.?ян?ня, сякиня, ш.б.) ?яня ! СМСС, МЯЛ Э я НЯИ^ЯЛЯНЫЛ?ЯН. I 594 ж. я(%)мнялык ярхонт Солон кумкгщщ букям ! унямкян^ы кунын н(ы?яр^ы. Сон^ы к тя н ?рек кя.\\я- I мемлекемтер: мен Ежел;: Рим тешря^ряхмя-\\ярынЭя буьгя суреш: I ся.\\ыняшын болмн. 7ярих?ля?ы ту^?ыи/ кулне манешшер Э^ння ^рек м е м л е к е т -! к яря,\\ыны ^ Эндряхмяляры & н ссенжслсд!. Оляр - ся.\\мя?ы 12 = ж ^ р ям ^ы к к у м иг м у н м я болып келе^:, о р тя с ы н ^ я ш яебякя бен нес? ! к бе&рлен^н. Ж уз тенгелж акшада кулг)н туе басым. К,асбетт)ц сол жагындагь) актандакта т)пнен жазылган «Казакстан Улттык банк!» деген мэт)н бар. Жазу кек бояумен ернектелген. «!00» саны сол жактагы теменг! бурышка жэне он жак жогарыга орналастырылган. Банкноттын он капталында Абылай ханнын портрет! мен ем!рбаяндык деректер! бар. Ом!рбаяндык дерек жазбалары кек бояулы. Хан бейнес!нен тем етрек сол жак туста ернек салынган. Сол жакта - Абылай ханнын субелг! сурет). Акшанын келес! бет<нде ал- Мыс мэнеттер (сурет) кызыл туе айшыктылау кершед). Ортасында Кожа Ахмет Йасаун кесенес!н!н сурет! салынган. Ек! ж уз тенгелж акша (ко­ лем) 6 9 х !4 4 миллиметр) кура­ мында кулпн кек жэне кызыл бояулы арнаулы талшыктары Мыс мэнеттер (У1-УШ г.г.) бар ак кагаздан жасалган. К&с- бет!нде алкызыл-коныркай рен басым, сол жакта коныркай-кы- зь)л туст) «Казакстан Улттык банк)» деген жазу бар. «200» са­ ны сол жактагы теменг) бурыш­ Алтын Орда дирхем) та тур. Осы танба мен номинал

мэтш) банкнот ортасында да бар, ал олардын астында «Казахстан Улттык банк!» деген мэтш, Улттык банк терага- сынын колы койылган жэне акшанын шыгарылган жылы бейнеленген. ОрЖЯЛЫ^ у4лИЯЙ! оржямсырлярдя ИЯМ^Я,\\ЯНМДМН журд: амбламяляр, зудежж:к бед?^\\ер, жыд^ы, яжя (V) жэне яммр-1 шя^бя.\\ы (шере жяцбя) ба-\\^мер, ярыояян?я у^сямжмн жяржмдям! (%мни1ясм!мкялы^ жямуярляр бейнеленген. ^-г-я-г...I.. т!^тг1'г<1<гг1<<11<чтччгг«м1)<жчггчгч1№«ччшчт-1-пгг1-№<п<ж--чпг111Ш-т;пгт)Ч11г<гжж1т)тжжиюмм№ЧЮ1!«ж-'''' Акшанын он жагында эл-Фараби портрет) орналасты- рылган, темежректе онын аты-жен) жэне ем)р сурген жыл- дары коныр бояумен ернектелген. Он жак теменг) бел<кте тутас басу эд]С)мен казак оюы жасалган. Сол жактагы турл<- туст) бел)кте карамен жазылган коскарыпты серия белг)С) мен жет! танбалы ретсан керсетшген. К д р ы п т а р ^атарда. Озара аракашыктары да б]ркелк<. Портретг)н он жагында да т<кес)нен койылган кызыл туст; коскарыпты серия белпсн мен жет) танбалы ретсан айшыкталган. Акшанын келес! бетшде саргыш кек туе басым. Сол жагында Кожа Ахмет Йасауи кесенесшщ сурет) салынган. Арнайы талшыктары бар, ак кагаздан жасалган бес жуз тенгел)к банкноттын (келем) 69x144 миллиметр багалы кагаздын) касбет]нде аспанкек зерл) кег!лд)р туе басым. Сол жак тусында каракек бояумен «Казакстан Улттык банк)» деген жазу жазылган. Сол жак теменп бурышта «500» саны, одан тем етректе «Казакстан Улттык банк)» деген жазу, Улттык банк терагасынын колы койылган жэне акша шыгарылган жыл саны орналастырылган. Банкноттын он жагында эл-Фарабидщ сурет) салынган, астында кара бояумен онын аты-жен) мен ем)р сурген жылдары керсет)лген. Суреттен темен)рек он жакта - ернек, ал т!г)нен - кызыл бояумен салынган кос карыпты сериялы жет) танбалы ретсан бедерленген. Сол жакта - эл-Фарабидщ б)р кырын турган субелг) сурет). Сол жак жогарыдагы актандакка айшык салынып, «Банкноттарды колдан жасау занмен кудаланады» деген жазу жазылган. Жогарыда да, теменде де тутас басу эд)С)мен казактын улттык оюы ернектелген. Сол жактагы турльтуст) 3-Д/)22

жнбел)кте кара бояумен кос карыпты сериялы жет) танбалы ж ретсан колбей тартылган. Акшанын келес! бет) кызгылт кек туст). Сол жакта - № Кожа Ахмет Йасауи кесенес). Ортада - орыс т!л!ндег! но- Ж минал мэт!н! мен «500» саны, онын астында - «Националь- № ный банк Казахстана» деген сездер. Он жак жогарыда Ж «Подделка банкнот преследуется по закону» деп жазылган. ну Он жак тем енп бурышта - «500» саны. Мын тенгел<к акша (6 9 х !4 4 мм) арнаулы каракек ж тал шыкты ак кагаздан жасалган. Кзсбет)нде кызыл-жасыл Ж туст) бояу басым. Сол жакта т)пнен «Казакстан Улттык Ж банк<» деген жазу орналаскан. Сол жактагы тем енп бурышта ж « ) 0 0 0 » саны бар. Банкноттын орта тусында «Мын тенге» №9 деген номинал мэт)Н! мен онын сандык белг)С! («1000»), ал А онын астында «Казакстан Улттык банк!» жазуы, Улттык ж банк терагасынын колы мен акша шыгарылган жыл ^ айшыкталган. Он жакта - виньет орам эдштелген эл-Фараби Ж сурет!, астында - жасыл бояумен галымнын аты мен ем)р Ж сурген жылдары керсетшген. Суреттщ сол жагында т!Г)нен ж металл тектес шет< батып бара жаткандай кей)птег] лента Ж бейнеленген. Ол кун кез<не Караганда тутас кара сызык Вй болып кер!нед!. Жогарыда да, теменде де суретп сулбалы ж торшалар уст)нен ойылган оюлар етед). Портреттен теме- Ж т р ек он жактагы белжте де ойылган ою бар. Банкноттын сол жагында - эл-Фарабидш кырынан Ж турган субелп сурет). Актандакта - елтанба бейнес!. Ортада ж - номинал мэтт< мен « )000» белг!С! (тусс)з бояу). Сол жак Ж жогарыдагы актандакта - бедер сурет!. Жогарысы мен темен)нде тутас басу эд!С)мен улттык ою Ш ернектелген. Сол жактагы турльтуст) бел<кте кара бояумен Ж коскарыпты сериялы жет1 танбалы ретсан жазылган. Сол Ж жак жогарыда жасыл бояумен «Банкноттарды колдан жасау № занмен кудаланады» деген казакша мэт<н бар. Акшанын екшш< бет!н!н рен'нде жасыл-кызыл зер ин басым. Сол жагында - Кожа Ахмет Йасауи кесенес). Орта- мй сында жасыл-кек-кызыл туспен орыс тшшде «Тысяча тенге» Ж деген мэтш мен «!000» саны жазылып койылган.

Он жактын жогарысында ек) жолга кек бояумен орыс тЫнде «Подделка банкнот преследуется по закону» деп керсетшген. Жогарысы мен темен<нде сурет сулбалы торшада ойылган ою жолагы тартылган. Он жактагы теменг) бурышта кызыл кек туст) «1000» номинал белпс) бар. Металл мэнеттерд)н номи- налдары - 2 тиын, 5 тиын, 10 тиын, 20 тиын жэне 50 тиын болып дараланады. Олардын касбепндеп (аверс) шенберде сег)з бурышты ер­ нек бедерленген. Ол ортадагы мэнет номиналын орап тур. Номинал келемш айкын- дайтын сан астында «тиын» деп жазылып койылган. Бедер- д)Н теменп бел<г)нде акшанын согылган жылы керсет<лген. Бедерджн апты кырында б)рдей улттык оюга нег)зделген бе- зенд)ру элементтер) айшыктап- ган. Бейне, жазулар, бедерлер мен ою-ернектер шыгынкы. Карсыбетт)н (реверс) ор- тангы бел<пнде Мемлекетт)к елтанба сурет) салынган, ал шенбер шет)н айналдыра «Ка­ закстан Республикасы» деген жазу ертген. Банкноттын буй)рбет)нде (гурт) ешкандай кесюндеме немесе жазу жок. Тепе. Тиындар латуннан жасалган. Ек< жэне бес тиындык мэнеттерд)н диаметр) - 17,27 мил­ лиметр, калындыгы - 1,3 миллиметр. Сэйкес елшемдер металл акшапарда олардын номиналдарынын кунына карай: акша куны арткан сайын есе беред). Он тиындык мэнегпн диаметр) 19,5 миллиметр тен болса, капындыгынын елшем) - 1,6 миллиметр. Куны жиырма тиынга тен мэнетт)н диаметр) - 21,87 миллиметр, ал ен) болса - 1,6 миллиметр. Куны елу тиын мэнегпн диаметр) - 25,0 миллиметр, ал ен) болса, 2,0 миллиметр.

Улттык Банк казактын улы акыны, гулама ойшыл Абай Кунанбаевтыц туга- нына !50 жыл толуына орай (!995 ж.) бес сыйтенге - жуз тецгел)к ескертк)ш ку- м)с акша шыгарды. Касбетге Абайдын б)р кырын турган бейнес) бе­ дерленген (шыгынкы). Онын он жагы мен сол жагында улы акыннын ем)р сурген жылдары (! 845-! 904) кер- сетшген. Жогаргы жакта ра­ диус бойынша «Абай (Иб- раЬим) К^унанбайулы» де­ ген жазу танбаланган. Те- менде - Абай шыгармалары АбяйКу\"^\"баевт!н!50жылдыгьжа непзжде жасалган кепбей- арналган ескертк)ш манеттер нел) КОМПОЗИЦИЯ. Карсыбетте Абай дуниетанымына катысты бес нег)зп канонды бммнретш шыгынкы суреттер орналастырылган. Олар - ттрш ш ктщ кайнар булагын кез алдыца экелет<н ана мен бала бейнелер), сен)м мен б)Л)м нег)3) болы п саналаты н медресе, мэцпл)к махаббат символы - аптыбакан, максаткерл<к нышаны - бурютни бейнес), бойына даналык тунган, адам ем)р)н<ц аскак тэжжндей касиетп аксакал (ки)з уй алдында) образдары. Сыйтецгелерд)ц теменп бел)ктер<нде «!00» деген номи­ нал белп согылган. Жиек шецбердеп шыгынкы орам )Ш)нде «тенге», «!995», «Казахстан» деген жазулар бар, аралары эшекейл) бедерлермен бел)нген. Мэнеттердщ шет)н баса моншакты орам мен шыгынкы кант бедерленген. Сыйтецгелердщ салмагы 24 грамдык багалы металга тен, куйма елшем< —925. ГПшЫ - диаметр) 37 миллиметр дец- гелек. Буй)рбет) тег<с келген, ешкандай и)р<м мен жазу жок.

Сыйтецгелер айрыкша жогары «пруф» танбалы сапамен 37 4 Мемлекегпк рэм<здерд)Ц мертебес) туралы жасалган. Эркайсынын тарапымы - !0 мын данадан. Ка­ закстан аумагында да, шетелде де куны женшен апганда б<р- дей коллекциялык бага бойынша сатуга арнапган. Сыйтенгелер арнайы кэдел)к (сувенир) кобдишаларга са- лынады, Улттык банкт!н казак, орыс жэне агылшын т<л- дер)ндег< куэл<к белг!С!мен (сертификат) камтамасыз ет!лген. Б)р, уш, бес, он жэне жиырма тенгелж металл акша- лардын тус< ак болып келед]. Б!р, уш жэне бес тенгел!К мэнеттерд)н касбет<нде шен- бер сызык !ш<не тогыстырыл- ган, алты кырлы бедерлер бей­ неленген. Олар акша номинап- дарынын сандык белг!лер<н!н жиектер] ретшде жасалган. Номиналдын сол жагында - акшанын жасапып шыгарыл- ган жылы керсет)Л[п, он жак теменшде «тенге» деген арна­ йы жазу бэд)зделген. Шенбер- д) басты ра уш катар орама децгелек зер айшыктары етк<- зшген. М энеттердш буй!рбет< тег<с келед). Онда шр)м, жазу жок. Б)р тенгел)к металл акшанын карсыбетшде эпсанапык образ ретшде пайдаланылган аркардын басынын сурет) тур. Он жакта шенберд) айнапдыра «Казакстан Республикасы» деп жазылган. Тенгенщ диаметр) - 17,27 миллиметр, калындыгы - 1 ,3 миллиметр. Уш тенгел)к мэнет касбетшщ ортасында эйгш) кекбер) образы, теменшде —спирапьд)н, ап жогарысында —колдын рэм!зд)к сулбапары бейнеленген. Шенберд) денгелете «Ка­ закстан Республикасы» деп жазылган, сез арасына акшанын шыгарылган жылы т)ркелген. Диаметр! - !9,56 миллиметр, калындыгы - 1,6 миллиметр.

Бес тецгел<к мэнет кас- бет)Н)н ортасында барыс су­ рет) сапынып, шенберд) айнал- дыра «Казакстан Республи­ касы» деп жазылган. Сез ара- сында акшанын шыккан жылы т!ркелген. Диаметр) - 2!,87 миллиметр, калындыгы - !,7 миллиметр. Он тенгел<к металл акшанын касбет<нде Казакстан Рес­ публикасынын елтанбасы бейнелент, астына « )0 тенге» деген жазу ек) жолга таратылып тус)р)лген. Номиналдын оны мен солына улттык ою-ернек улг)С) ершген. Карсы- бетт)н ортасында эпсаналык кус образы ойылган. Жогары- сында - спиральдщ рэмжзджк сулбасы. Шенберд) айналдыра «Казакстан Республикасы» деп жазылган, сез арасында ак­ шанын шыккан жылы т)ркелген. Б утрбет) теп е, и)р<м мен жазу жок. Диаметр) - 25 миллиметр, калындыгы - 2 мил­ лиметр. Кялри %мямс?яян яу,мя?мнй! еднр сур?ен журл: д(е.м,\\еке?имнк! ясшянгияры бо,мян кене кя.\\я.\\яр; Суя б (Турм:! ^ямняшы), Б ^ясягун (Кярялгян^яр .чель\\екеш/), Койлмьг СКярлм^! хян^мгм), Жя^яменш (Янгнкенун, О я м л;елиеме?я;), См?яням1 (А\\шмн Ордя) жэне Гурккуиян (Кя.!як д:янды?м). ........................... ........................................ Жиырма тенгел)к металл акшанын жогаргы жагында Казакстан Ресдубликасынын елтанбасы бейнелент, астына «20 тенге» деген жазу ек) жолга таратылып тус<р)лген. Онын оны мен солында улттык ою-ернек бейнеленген. Шенберд) айналдыра «Казакстан Улттык банк)» деп жазылган. Карсы- бетпн ортасында эл-Фараби сурет) салынган. Шенберд) денгелете «Казакстан Республикасы» деген ел аты бедер­ ленген. Сез арасында акшанын шыгарылган жылы т)ркелген. Б утрбетте он и)ржм бел)к бар. М энет диаметр) 3! милли­ метр, калындыгы 2 миллиметр.

Улттык банк 1995 жылгы !8 казаннан бастап БУУ-нын (Б)р)ккен Улттар Уйымы) 50 жылдыгына арналган жиырма тенгел<к ескертюш сыйтенге Б!р<ккен Улттар Уйымынын айналымга шыгарды. Касбет)- 50 жылдыгы курмет)не н)н жогаргы жагында Казакстан шыгарылган ескертк!ш манет Республикасынын елтанбасы бейнеленген, астында «20 тенге» деп жазылган. Номиналдын он-солы б)рдей безенд)ршген. Шенберд) айналдыра «Казакстан Улттык банк!» деп жазылып койылган. Бейне мен жазу шыгынкы. XX ?ясыр^я ммям ясммнясы ятян^ян \\я.\\я.\\яр —Ормнбор! (2920-1925), Кьммдор^я (бурмн?м /1к\\мешнп - 1926-2929), /4дмяшм! (1929-1997), /4с?яяня (бур)'Ж?м /4к.^о.\\я, 1997 20 же,\\?яомся-! нынян бясжяя). '........... ..............................----- --...............................................\"'* Акшанын касбет)Н)н орта шен<не БУУ-нын 50 жылды- гынын эмблемасы салынган. Онын он жагында «!945-!995» деген танба бар. Эмблеманын теменг) жагын айналдыра агылшын, казак т)лдер)нде «Ип^ес! Ма^)0П8. Б)р)ккен Улттар Уйымы» деп жазылган. Сурет пен жазу шыгынкы. Бутрбетте «жиырма тенге» деген жазу жазылган. Сез арасы «К У. Б. » (Казакстан Улттык банк) - Е. Ш.) бас э р т - тер)мен (аббревиатура) жэне кос ушбурышпен белшген. Акша диаметр) - 3! мм, калындыгы - 2 мм. Ак мыс-никель корытпасынан жасалган. Казакстаннын егеменд)г< мен тэуелс)зд)г) !929 жылдан бер< астана атанып келген Алматы каласында жарияланды. !994 жылы Республика Жогаргы Кенес) «Казакстан Респуб­ ликасынын астанасын кеш<ру туралы» каулы кабылдады. Ол уш тармактан турды. Алгашкы тармагында: «Казакстан Республикасынын Президент) Н.Э. Назарбаевтын мемлекет астанасын Акмола каласына кеш)ру туралы усынысы макулдансын» дел<нд), ал калган ек) тармагында жыл аягына дей<н астананы кеш<руд)н техникапык-экономикалык нег<з)н жасау, кешу мерз)м) туралы накты усыныс жэне Алматы капасынын айрыкша мэртебес) туралы зан жобасын эз<рлеу туралы м)ндет койылды.

Алматы каласынын Астана каласынын елтанбасы елтанбасы Б^л такы ры пка байланысты б!р)нш< ресми э ц п м е будан б!рнеш е ай буры н Ж огаргы К енес Тералкасы ны н мэж!Л)С)н- де ерб<ген болатын. Э. Кек)лбаев бастаган алка мушелер) гана жиналган отырыска сол кезде Парламентт!ц баспасоз хатшысы болып !степ журген б)з де катыскан ед)к. (Тагдыр жазып кейЫ рек Ук<мет жанындагы Мемлекетт<к ономас­ тика комиссиясында тораганын б)р!нш) орынбасары ретш де жана елорданын атын озгерту мэселесш талкылауга да араласканымыз бар). Жана астана жайлы алгашкы хабарга Жогаргы Кенес Тералкасынын мушелер], шынын айту керек, онша куана койган жок. Аса аукымды стратегиялык мэселен!ц б<рден байыбына барып, багасын б)ле коймагандар ашык бет жыртысуга бара коймай, сырттан эдеп сактаганымен, кер- тартпа кецш ауаны эбден ангарылып турды. Сондыктан да Елбасы жан толкуын жасырмай: «Буг)н астана ауыстыру туралы усыныс енг!зуге ниет ету маган да жещлге тус!п турган жок. С<здер бэр)не тус)н)ст!кпен карагандарыцыз жен... Егер мен, Назарбаев, тек ез жайымды ойлаган болсам - мунда мен)н жылы кабинет!м де, саяжайым да, рези­ денциям да бар, онда булардыц б)реу< де жок... Б)рак мемлекет тагдь!ры, оныц болашагы жен!нде сез болганда мен уипн кайда, калай жылы немесе салкын болады деп бас камын ойлап жатуга хакым жок» деген тосын да тегеу)р)нд) кисынды келденен тартты.

Мемлекегпк тургыдан алганда тарихи манызы бар сол ММ жолгы мэртебел) жиында егеменд) ел!М)ЗД!н болашак астана- Ж сынын аты аталды. Тунгиш рет! Тандау жасапмастан бурын № тэуелс<з К,ззакстаннын жиырма б]р)нш) гасырдагы бас Ей капасына лайыкты болады-ау деген жер карастырылып, ш букш ел аукымында жан-жакты, кен келемд) байыпты ж зерттеулер жург!з<л<пт). Отыз ек! параметр бойынша ж жасалган талдау, ен ти!мд! капау Акмола каласы ж болатындыгына мегзеген кер)нед<. Б)р)нннден - о л Ж Казакстаннын географиялык кшджпнде орналаскан; ^ ек<ншщен - аса !р! тем<р жол тораптарынын тогысында тур; Ж уш)ншщен - кай жагынан апганда да каланын курылыс Юз журпзуге катысты келешег) зор; тертшынден - калада т)рш<- Ж л)кке кажетт! мумк)нд!кт)н бэр! табылады, т.б. Астана Ж ауыстыру Республиканьщ Еуропа мен Азиянын ортасында М орналаскан езгеше жагдайынын артыкшылыктарын Ж барынша толык пайдалануга мумк!нд)к беред). Муньщ ез< щ келешекте Казакстаннын саяси аренадагы тэуелс)з мемлекет ж ретшдеп рел<н арттыруга жол ашуга ти<с. Осыньщ бэр)не ж коса жана астана туын Еуразия суперматериг!Н!н тер!не т<гу Ж - Шыгыска да, Батыска да, Онтуст)кке де, Солтуспкке де ^ б!рдей ел кушагы айкара ашык екенд<пн ангартады. Жаца астанага лайык- /%унме- емф - ?яум<зну.! 41 4 Мемлекегпк рэм<здерд<ц мэртебес) туралы талган Акмола - халкы- М. Аврелий! мыз касиет тутып, кастер- леген эйг<л< Сарыаркадагы Ес<л езеншщ он жагапауында орналаскан. Ауа райы — шугыл континентальдм кантар айындагы орташа температурасы 17,4 градус суык болса, Ш!лдеде бул керсетк!ш 20,3 градус жылыга дей<н кетер)лед). Жыл бойына орта есеппен 335 мм кар мен жацбыр жауады. Каланын непз) 1832 жылы каланган. Сол жылы пат- шалык Ресей Цараеткел ен'р'нде Акмола округт)к приказын ашып, онын орталыгын Акмола деп атау женшде шеш)м кабылдайды. Кей)н бул эскери бекет округпк капа ()863 ж.), уезд ортапыгы (1868 ж.) атанды. 196! жылы каланын аты Целиноград болып езгерплдь Оган дей<н жэне одан кей)н Акмола облысынын жэне Тын елкес)н)н (1960-1965 ж.ж.) ортапыктары болды. 1992 жылы калага тарихи атауы кайта- рылды.

Жаца астанага конью ауда­ ру ж етн д еп накты жумыс «Ка­ закстан Республикасынын аста- насы туралы» Жарлык (!995 ^ жылгы 15 кыркуйек) шыккан- нан кей)н басталды. Онда жо- ИщЖЖ гаргы жэне орталык мемлекет- т!к органдарды кош<ру жу- } мыстарын уйымдастыру уш)н айрыкшы кузырлы Мемлекет- т<к комиссия жэне бюджеттен ^ ДЯЖй, №^ ж'мЯяМ тыс «Жана астана» корын куру, сол сиякты капа курылысына катысуга т)лек б)лд]рет]н ин- весторларга салык, кеден жэне Н Н ^ н Ж Я Н Ж Н )! баска салаларда жен!лд<ктер беру жолдары жен<нде астананын инфраструктурасын дамы- туга катысты накты усыныстар эз)рлеу кезделд). 42 4 Мемлекетпк рэм<здердщ саяси мертебес) туралы Бодрые тяябммжы, ммшян^ы^ шур?ы^ян ?яня! 1жя^мныряцяжылым, Э. Фромм! Ек< жылдан кей)н, 1997 жылгы 20 казанда, «Акмола ка- ласын Казакстан Республикасынын астанасы деп жариялау туралы» Жарлык шыкты. Онда жана астананын тарихы бас- тапатын кун !997 жылгы 10 желтоксан деп белпленд) жэне Акмола каласынын Казакстан Республикасынын астанасы ретжндег! ресми тусаукесер) атапып ет<лет<н мерз!м (1998 жылгы 10 маусым) керсетшд). !998 жылгы 6 мамырда жана Елорданын аты езгертЫп, Астана аталды. Осы жылгы 20 мамырда «Казакстан Республикасынын астанасыньщ мэр- тебес! туралы» Зан кабылданды. Онда Астананын кукыктык мэртебес), елорда кызметш аткаруынын уйымдык-саяси жэ­ не экономикалык нег)здер) айкындалды. Занга сэйкес Казак­ стан Республикасынын астанасы - мемлекеттщ эюмшмик орталыгы, Президентт)н, Парламентт)н, Уюметтщ, Консти- туциялык Кенест!н, Жогаргы Соттын, Бас Прокуратуранын жэне орталык аткару органдарынын жумыс )стейт!н орны.

ил 43 4 Мемлекетт<к рэм)здерд<ц мэртебес) туралы

44 4 Мемлекегпк рэм!здерд<ц саяси мэртебес) туралы Астанадыгы Президент резиденциясында Мемлекетпк ту мен Мемлекетт)к елтанбанын этапондары, Мемлекетт)к эн­ ураннын жэне Республика Конституциясы мэт!Н)Н)н тупнус- касы сактапады. Ел)М)зд)н бас каласынын ез рэм)здер1 болады - олардын сипаты мен пайдалану тэрт<б< казакстан Республикасынын зандарына сэйкес тэрт)птелед<. Астананы кеш<руд<н зор тарихи мэн< бар. !997 жылгы )3 желтоксанда Тэуелс)зд)к кун<не жэне Акмола каласын Казак­ стан Республикасынын астанасы е т т жариялауга арналган салтанатты жиында Президент Н.Э. Назарбаев: «Буг)н аста- нанын кешу) мен мемлекетт)г)м)зд!н калыптасуындагы, ел)М)зд)н ныгаюындагы аса манызды кезен аяктапды деп айтуымызга толык нег)з<м)з бар», - деп хабарлады. Ал мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаев жэне ел!М!здщ жогаргы бил)к органдарынын жетекш<лер< Н.Э. Балгымбаев, Э. Бэй- гелди, М.Т. Оспанов кол койган Ундеуде: «Кдптарысы кеп XX гасыр тарихында алгаш рет б<з ез мемлекет<м)зд1ц астанасы туралы дербес шеилм кабылдадык. Бул тандау каз)рп ел басшылыгынын гана кезкарасы емес. Бул шеш<м- н<н сыртында Эз Тэукен<н (сез орайында тарихшылар хан ордасы Астана манында болган деп есептейт)нд)пн еске сала кетуге болады - Е.Ш.) керегендю мен айбынды Абылайдын улылыгы, аттары анызга айналган билер!м<зд!н даналыгы жэне 1986 жылгы желтоксанда букш жер шарына улттык мактаныш дегенн)н не екенд)пн танытып берген жас журектердщ кезс<з батылдыгы тур, бул тандаудын иес! болу кукы уш)н ем<р)н киган миллиондаган кандастарымыздын ересен ер)к-ж<гер) жатыр». суру - я,\\()ы.мен ез^ й -ез^ со^ян со^ ез:цй! {коржлмн оряммм ммнмм-б^у сез. к Л. Сеа! Тэуелс)зд)к жэне мемлекетпк егемендж идеяларын орныктыру тургысынан алганда бул тарихи окиганын айы­ рыкша нышандык мэн! бар. Тэуелс<зд)к пен мемлекетт<к егеменд)кт!н жариялануына байланысты ел<м)здщ Казак Советт)к Социалист!к Республи- капар Одагы деген бурынгы атауы 1991 жылгы 16 жел-

токсанда Казакстан Республикасы (Казакстан) болып езгер- дж. Ата Занымыздын 2-бабыныц 4-тармагына сэйкес Казак­ стан Республикасы жэне Казакстан атаулары тен кукылы. Казакстан Еуразия материпнде 55 \"26' - 40\"56' солтуст)к енд!К пен 45\"27' - 87'Ч8' шыгыс бойлык арасында орна- ласкан. Батыстан Шыгыска карай - 3000 км, ал оцтуопктен солтуст<кке карай - 1600 км-ге созылып жатыр. Батысы мен солтуст<к батысында Ресеймен (шекара узындыгы 6032 км), оцтуспкте жэне оцтуст)к батыста Озбекстанмен (2163 км), Кыргызстанмен жэне Туржмен- станмен (345 км), ал оцтустж шыгысында Кытаймен (1730 км) шектесед). Жалпы елдщ шекара узындыгы 13034 км. Онын )иинде езен аркылы етет)н) —1730 км. Казак ел) ез<н)ц жер колем) ж етнде (2 млн. 724,9 мын шаршы километр) элемдег! ен 'Р' мемлекеттер катарында тур. Бул керсетк:ш бойынша б!здщ ел)М!з Ресей, Кытай, АК.Ш, Австралия мен Индиядан кей<нп алтыншы орында. Казак жер)не Батые Еуропадагы Франция, Португалия, Испания, Италия, Греция, Норвегия жэне Финляндия сиякты б<рнеше мемлекеттер катар сиып кетед<. Халыктыц тыгыз- дыгы б)р шаршы километрге шакканда 5,8 адамнан келед!. Казакстанныц жер бедер)нде нег<з<нен жазык дала, шел жэне шелейт басым. Сарыарка мен Уст<рт, Туран жэне Ба­ тые С)б1р ойпаттары, Мойынкум мен Бетпакдала аймактары бар. Республика жершщ оннан б<р бел)Г! - таулы аймактар. Оларга Алтай, Жоцгар жэне Тянь-Шань тау жотаЛары к<ред]. 1р< езендер - Ерт)с, Ес1л, Жайык, 1ле, Сырдария, Тобыл. Ел аумагында, галымдардыц есеб) бойынша, 4750 турл) ес)мд]к есед!. !р! мухиттардан шалгай жаткандыктан Казакстанныц ауа райы нег!3)нен кургак эр) шугыл Континентальд:. Тек Алтай мен Алатау мацында гана ылгалдь! ауа басым келед). Отанымыздын шекара белгшер! 1996 жылгы 12желтоксанда бектлд т Казакстан Республикасы Ук!мет)Н!ц «Казакстан Республикасынын шекаралык белг!лер! туралы» каулысында бул мемлекетпк атрибуттардыц нысаны, накты елшемдер) жэне оларды шекарага кою тэрт<б< белгшенген.

Елд<к егеменд!к пен тэуелс!зд)кт)ц рухани т!ректершщ б)р) рет)нде жэне манызды ресми рэм<з рет!нде мемлекетт)к т<л мэртебес) жен<ндег) мэселе конституциялык жолмен шеиилген. Казакстан Республикасындагы мемлекетт!к т<л - казак т]Л]. Ресми колданыста орыс тш!не тец кукык бер)лген. Казакстанда туратын баска улт ек<лдер<н)ц ездершщ ана т<лдер)н сактап, колдану аясын кецейтуге мумк!нд]Г!нше кемек керсету де мемлекетпк т<л саясатыныц непзп устын- дарыныц б]р)не жатады. Т<лд)ц мемлекет ем<ртде, жаппы когамдык карым-каты- наста айрыкша орын апатындыгына орай арнайы Т<л ме- рекес! белг<ленд!. !998 жылдан бастап, жылма-жыл 22 кыр- куйекте ресми турде букш ел келемшде Казакстан хапыктарыныц Т!лдер! кун) кец аталып келед:. Ол каз<р !зп максатты жаппыхалыктык мереке ретшде журтшы- лык журепнен орын апып улгерд! деуге эбден болады. !995 жылгы !2 желтоксанда «Ка­ закстан Республикасынын мемлекетпк наградапары туралы» Зац купи бар жар- лыкка кол койылды. Бек<т)лген награда- лар арасында «Алтын Кыран» орден!, «Алтын кы ран» «Халык каЬарманы» атагы, «Отан», орден) «Дацк», «Айбын» (I, II дэрежес! бар), «Парасат», «Достык», «Курмет» орден- дер! жэне «Ерл!Г! уш!н», «Жауынгерл!к ерл!Г! уш!Н», «Ерен ецбеп ушш», «Ша- пагат» медапьдары, б!р катар курметт! атактар бар. Мемлекетпк наградапардыц барлыгыныц да атаулары - мемлекетт!к т!лде. «Алтын Кыран» орден! - Казакстан «Данк* орден) Республикасынын ец жогары наградасы. Оны мен мемлекетке айрыкша ецбег!

«Отан» орден) «Парасат» орден) «Курмет^ орден) с!цгеи азаматтар марапатталады. Казакстан Президент) лауазымына орай ерекше улгщег) «Алтын Кыран» ордешнщ иегер! атанады. «Халык каЬарманы» атагы Казакстан Рес- публикасына аса кернект) енбек с)Ц)рген) уш)н, онын бостан- дыгы мен тэуелс)зд)п уш)н азаматтык немесе жауынгерлжк ерл)к жасаганы уш)н бершед). Бул атакка ие болгандарга ерекше айырым белпс) - «Алтын жулдыз» тапсырылады. Мемлекетпк наградаларды тагып журуд)ц белгЫ тэрт)б) бар. Ордендер мен медальдар сол омырауга жогарыда аталган ретпен орналастырылады. Ен жогаргы айырым белг)лер) «Алтын Кыран» орден) мен «Алтын жулдыз» олардын бэр)Н)ц устшде туруга ти)с. Мемлекетт)к наградалар катарында бек)Т)лген курмегп атактар мыналар: «Казакстанныц халык акыны», «Казакстан- нын халык эрт)С)», «Казакстанныц халык жазушысы», «Казакстанныц гарышкер-ушкышы», «Казакстанныц ецбек с)Ц)рген эрт)С)», «Казакстанныц ецбек с)Ц)рген гылым жэне техника кайраткер)», «Казакстанныц ецбек с)Ц)рген кайрат- кер)», «Казакстанныц ецбек С)ц<рген кызметкер)». Казакстанныц курметп атактарына ие болган адамдарга омыраубелг) тапсырылады.

Кеп балалы аналарды марапаттауга арналган «Алтын алка», «Кумю алка» айырым белплер) Казакстан ордендер) мэртебес)не не. Казакстаннын мемлекетт)к наградалары - азаматтардыц мемлекетке с<ц)рген ецбег<н багалаудыц рэм)зд)к белплер!. Олар К&закстандык патриотизмд) ныгайтуга кызмет етед< жэне мемлекеттжк егеменд)к нышандарынын б)р< болып саналады. Жогарыда аталган мемлекетт)к рэм<здер корына енет<н ресми белгшердщ бэр) де мемлекетт)к сэйкестмнк уш)н кажет атрибуттар катарына жатады. Олар азаматтар бойында отаншылдык сез)м тэрбиелеу аркылы мемлекетт)к сэйкест)к идеяларына кызмет етед). Ом)р тэж!рибес]не суйенсек, халыктык жэне улттык менталитет, б)р)гу, азаматтык — адам бойына туа б)тетш касиеттер емес. Элеуметт)к тэж)рибе мен бмим кекжиег)н)ц кецею)не, кундылыктарга деген туракты кезкарастар орныгуына орай калыптасып, дамиды. Егеменд)к пен тэуелс)зд)кке кол жетк<зу жэне соган орай езгеше улттык ренессанска жол ашылуы бурынгы Кенес Одагы курамында болган халыктардын бойындагы улттык сана-сез<мн!н курт есу)не ыкпал етт). Бул процесс кезшде саяси мазмуны мен мэн) жасанды кундылыктар мен тэрт!птерд)ц кул-талканы шыкты. Олар сол когамдагы ортак Отан, мемлекетт)к мудде, саяси кау)пс)зд)к пен дербеспк угымдарыныц уйыткысы ед). Бул устаным - устындар кулаган кезде улттык сана-сез<мде ез болмысын !здеуге деген объективт) кажетт<л)к б)р)нш) кезекке шыкты. Рэм!зд<к сэйкест)к деген)М)з - «эр турл) элеуметт)к топ- тар ез!не тэн деп мойындайтын, оларды езара ынтымактас- тыкты камтамасыз ету децгейшде баскалардан даралап, езара топтастыратын езгеше мэдени, тарихи жэне баска ерекшел)ктер». (Карацыз: Орталык Азия мемлекеттерЫц эт- ноэлеуметт!к проблемалары. (Шетелд)к эдебиеттерге шолу). М., 1995, 5-бет.) Бул сэйкеспк кеб)не )шк) жэне сырткы болмыстык даралану предикаттарына сэйкес жузеге асады, дамиды.