кап керек болса — кан, жан керек болса— жандь[ кию бар. Аянбай жулкысу гана калды. Мен каз[р сол егеске беюнд[м!» дептг Абайды бундай сез бен осындай куйге жег юзген ¡с-м[нездер не ек е ж н Баймагамбетт1ц ауы зш а айткан кы ска хабары б!лд[рд1. Тунде Оразбайдан Есентай, Сейсекедей елш[ кел[п Абайды коркь[тпак болган ы, ашуландырганы, егеске шыгарганы тугел мэл!м болды. Э 61Ште ось[ган орай енд[ эке журег[ндег! барлык намыскер ызаны, корлана кулш ынган ызаны, ез бойына унс[з, сезс{з ш апш ацжиды. Асыгыс, к ы ск асез1ндеБаймагамбеткетапсыргань[: — А гама айт! М ен аяны п та, 1ркипп те калмаспын! Тек акы л- кецес! керек болар, тез гана осы ж акка етс!нш 1!—дед! де, журуге беттеп козгала бердг Баймагамбет жалт бурылып, тагь[ да жана ез[ келген жагасына, «кызыл барабай» касындагь[ желкайыкка карай умтылды. П оручик дэрежес[ндег! оф ицер ки[.\\пн ки!п, кылыш а с ь т ган Эб[ш, касына Кэк!тай мен Элмагамбегп ертгп, Даниярдыц кара жоргасын пэрмендет[п жоргалата оты рьт, элдене шакта Затонга жетг!. Б[ракжетулер! куанткан жок. Кдтты кау[п-казаны, ойда жок улкен сумдыкгь[ енд[ б[лд!. Эбенгпц уй1нде соккыга жыгъшып, кан жоса болган Айша мен Мука, Эбен ушеу} капты. Ес1кген торге ш етн , кораны ц ортасы какпага шегин ш ашылып ойран болган уй мул к! жатыр. Кдраган буйым.ержерде уйысып калган кан. Сумдыкэрекет, катал жаулыцтыц анык соргалаган кан, сойкактаган ¡з! жатыр. Сэл гана есш жиган Айша жь[гылып жаткан бойьш жимастан: — Ш абыцдар, жет[ндер, кэп болган жок. Паромга шеюн жс7ес!ндер! Жацада гана кетп. Цырык, елу саудагер каптап кел!п, кыргын жасап кетт[. Эбд[ гана Д эрмен мен М экенн[ц уст!не жыгылып, пэрмене боп, к о л ь т а канжар алып арбага б[рге м!нд{!— деген сезд! талы ксы п жатып, уз!п-уз1п айтты да, А йш а кайтадан кансырап, сурланып есшен жацыдды. Э б 1ш Э лм агам бетке буйры к егп: — Мыналарга сен кем ек ет, касында бол, керш!лер}н жи! — дед{. Эз! К эм тай д ы а л ь т , а к к е б [п ом ы рауы н ж апкан, кара тер баскан журдек кара жорганы кайтадан соккылай шапкылап, паромга карай жан ушыра умтылдьг Би[к жолды кулдап, паромньщ кеп[р[не шей!н ушыртып келген кара ж органы ц ж етл арбасынан ыцгайлы офицер Э 6№ сек[ре туст1 . Паромга карай умтьма берд1. Ж ана булар белге шыкканда, берг! жагада турган улкен паром жуан кенд[р арканын жиып алып, к!рер ауызга кеп[л агашын Ю]
койы п, бул ж агадан кетуге айналы п едг Енд} Kenip устчнде жупрген 06im жеткенше, паром 6ip саржандай жерге сытыльш кеткен екен. Тэуекелмен кез жумган, бар денес[мен акыл, санасын жалгыз FaHa эмф л[ байлау билеген G6im кегнрд1ц канаты на cetdpe шыгып, паромшь[га орь[сшалап: «кагпардез кайтар!» деп акырьш Ж1берд!. Оз[ де сол 6ip с ар ж ан б о й ы н д ай ж ердег! п ар о м га каршыгадай аткып 6срд[. К,иуась[з жерде, жай адамньщ б!рде-б[р[ бем не алмас эрекетке бастьг Ж алындап умтылган офицер суга тусер деп барлык жан сескене ун катып, падала кал ганда ол д[к eiin барып, паромньщ шетгне а я к уш ымен де ¡л!нд1. Ж[Ц1ш ке, апп ак мыкты саусактары да паром ны н ж и ек агаш ы на m an eTin ж абы са TycTi. О сындай езгеше ерт уопндеп кимьш-эрекет еткен, ез1 кернекп улык бейнел[ офицер, жанагь[ кимылыныцез}мен-аккуд!ретт1 буйрык еткендей боддьг Енд! паромныц кормасын устаган бурьм сакалдь[ ногайга Э бш гпц: «КеЙ1н кайт!» деп, басы н 6 ip -an изеп буйры к 6epyi жеткен едг Э л д е к 1м дерд1Ц уз[ле, курм еле ш ы к к а н кар сы л ы к ундер[ ескерм ген жок. К.алыц арба, кеп салт атты, кеп жанды тиеген улкен ауы р паром 0 6 iu n iH кадалы п турган унс13 калпы на багынды. П аром кайта к а й ть т , мерз!мд1 KenipiHe ж е т т , жуан арканмен нь[к байланып, кайта токтады. Ол токтай салысымен адга карай кез кадап турган 06itu, жагадагы жуан, жоталь[, кызыл шуйдел[, сары ала кылыш асынган полицейскийд[ касына тнакырьт алды. «С ем [з сарыж. д еп атал аты н ар ж а к , б ер ж а к т ы ц б ар журпнш1С!не меж м бул стражник 36imTi улы ктуты п, tdm ^iK туспен аддына жылдам б асьт кеп, калт тура калдьг 96im оган с а р а ц с е зб е н Ka3ipri ш атак жайды б!лд{рд1. — Мынау паром успнде жана гана Затонда болган разбойдыц, кантепст^ц айыпкерлер1 келп барады. Бул кьммыстылармен, бузыктармен солардьщ курбандыктары да бар осында. Мен каз[р уезд начальнипне ж е тт, саган кемекке б[рнеше подицейскийлер ж етю зем ш . Соган ujeKTi тапсь[рылатын м[ндет — паромды кайта жург[збей, кыбь[р еткЬбей ж ен е ¡ш1нен б]рде-б!р KiciHi шыгармай осы жагада устайсыц. Саган буйрык 6epym i военно-полевая артиллерияньщ поручип Ускенбаев. Уктыцба? —Так точно-с, Ваше благородие, господин поручик! —дед1де, CeMt3 сары b r e p i козгала берген Э б 1ш ке жол 6epin, адды нан етк[ЗД1. Оз[ узын кыдыш ын сол ж акж ам басы на баса кысып алып, napoMfa карай адымдай женедщ. ]02
Эбки осы белн дстагы да куд!с кара жорганы Ертгс жагалаган такырлау кеш елермен безд;'ре жоргалатып отырып, танертен ез; к!рген уезд начальниг! М аковецкийд!н кен сес1не К!рд1. Семей уез!Н!нбул кездеп уездж начальнип М аковецкий будан бурынгы К азанц евтардан э р сы паты арты к келген, б[д[мд1 к!С!. Э р ¡стег! орамы, ез!нш е шебер ЭК1МД1тань[татын. М аковецкий жас жагынан отызга жана ¡л!нген. Оз! би!к бойлы, басы-бетг кел!стг, келбегп адам. Ол А байды ж аксы б м с п н . Б у п н тацертен Э б 1ш айты п екелген арызды улкен ¡лтипатпен окып андап шыккан. Орыс тербиеан алган жас поручик Ускенбаев Маковецкийге едй1 сез, орынды хабар экел ген адам сиякты. Ол едетгеп сахаранындауын куушылардай, аз басын жоктаушы емес. Цызды алып кашкан адам да бул емес. Ж ен е кыз бен оны а л ь т кашушы Ж1п т т е бул поручиклн ¡н[С[, агасы, ж акы н туы сы емес. Олай болса, сахара заны н ы н карангылык, озбырлыгына, надандык киянатына, жабайы жырткь[штыгына орысша окып тэрбие алган онерл! жас карсылык б!лд[ред!. Ереу!лмен алысады. Ж ен е сол карсылык, алысу эрекет!н сахара жолымен, М аковецкийге аса белпл!, тартыс жолымен журпзуге бармайды. Аталар занына бул Россия патшаль[гынын улг!л[ зацы н карсь[ кою га талпы нады . Ц ыскасы , даланы н жабайылыгынан кашкан панасыз, айласыз жастарды бул патшалык эм м ш 1Л1пн!Н панасына экеледи. Поручик Ускенбаев Маковецкищцн. тус}н!г! бойынш а ете тура, дурыстык жолда эрекет етгп жур. Багана Эб!Ш екеп калдырган М экенн!н арь[зын ойга салып оты рган М аковец ки й д!н тус!Н !Г! осы лай ед1. Енд{ танертенг! калпынан, ондагы сабырлы, суйммд! жузд!, майда М1нез1нен мулде езгерген поручик Ускенбаев келд!. Бул юрген сэтте Маковецкий таныркап, ез орнынан турегеле жен сурады. Э 61Шогырмастан, калттурган калпында барлыкболган жайды М аковецкийгеайтьт шыкты. Енакырында, оз[н{цбугаи бери!ген эм!р дэрежеден тыскары эрекет еткенш сел айыбы есеб!нде мойнына алды. Паром жагасындагы полицейскийге езд!пнен буйры к етгпт!. Ц алын кы лмы ска карсы езге айла таппаганын айтты. Т и 1ст! аю м дсрдщ правосы на кол сукканы уш 1н сыпайы куйде кеш!р!М ет!нд1. Болган халд! угына салысымен М аковецкий каланы н паром жагын ек!мд!к жен!нен билейтгн, уш!нш1 участкен}н становой приставы Старчакть! алгызды. Сол приставка ем:р ет!п, касына бес полиц ейски й алып, тез1нен паром га жетуге буйырды. Ондагы басты айыпкерлер мен арыз берген Эз[мкызы Мекенд1 жене оныц ж!Г!Т1 Дэрменд! осы уезд кенсесш е шапшаг) жет кгзу/ц тапсырды. !03
Енд[ 6ip жарты сагат шамасында пристав Старчак ен ш ен 6niK бойль[, сом денед[ бес полицейскнйд! ерткен бойда, айбарлы ажар к ерсеп п , кай ы к аузына жетгп келд{. П аром ны н KenipiH улкен айбы нм ен тар с-ту р с басы п, эд{ де б ай лаулы турган napoM fa ш ап ш ац аттап Kipe берд!. К ы лы ш , кару л ары саты рлай жаркылдаган eKÎMm^iK адамдары паром уопндеп барлык жай журпнш{лерд[ сескенте берд[. П олицейскийлер келер алдында осы паром устш де Tafbt да 6¡p катты катал какть[гь[с болган-ды. 3 6 im KCTÍCÍMCH паром ycTirmeri бакы р ау ы к К орабай ж ен е онып касына ерген 6ipneme езш е тарткан «портерде» журпш жанжалкумар шолак саудагерлер! 6ipirin ап, паромшыларга жанжал салган. «Паромды женелт» деп буйрык еткен. Сем[з сары паромш ыларга «К.озгалма!» деп буйырганда, Дайыр мен К.орабайлар жылы сейлес!п керм ек боп, кызыл кагазды н шетгн де кы лтиткан-ды . BipaK ж анагы оф ииерд!н ажарынан тайлыгып калган стражник уйрснпнкп парасын алмай, бой сагаттап, ек!удай куйде калган. 96ituT Í кергеннен 6epi ызасы мен Keri кайнай тускен Дайыр енд{ тагы б!р.кезек Д эрм ен мен М эк ен оты рган арбага кулш ы на умтылып, олардьщ басына cay сол кольш ен камшы уюрген. BeTÍHÍH каны ката тускен, tncKcci мен ж ел к е тусы ны н ж арасы тацылмаган Эбд! ез колындагь[ узын сапыны Дайырга осымен сан peí кайта K epcerri. — Ж алгы з тамшы каным калганш а бул CKeyiHÍH басына сен щ таягынды TnrÍ36eHMÍH, Дайыр! С ер и м , антым сол. К.ара канынды агызамьш. Т акап кер, Tnin кер! —деген. Бул егес К .орабай касындагы соткарларды ж ене де коздыра Tycin e;;i. Олар паромга мшген жандардын жарымына жуыгь[ шулай сейлегенде улкен бул{к тобы екен}н танытады. Осылар алдауга, парага кенбеген CeM¡3 сарьшы енд[ коркытып, ыкть[рмак болды. Bip ауыздан косыла зеюп, айкайлап: - Босат паромды! Ж [бер б!здП — Жегт[ токтатуы н тамам журтты! —деп, CeM¡3 сары мен паромшы бурыл сакал ногайды ортага алды. К,ысмакка салып тур eai. Ось[ ш акта паромны н KenipiH солкылдата, тась[рлата басып, он шакть[ жаяу, енш ен енгезердей, жупыны кшмд! казак жпгтгер[ ж упрш келд!. Паром аузында турган жанагы топка олар кимелей араласты. Ауыздарында б!р-аксездер4 бар. - «Кайда Корабай?», «К.айда кан1ш ер К.орабай?» - д е с т , сурау сала кил[кт[. 104
Булардын ун!н естчген Д эрм ен М экенн[н колын катть[ кысып, Эбд{н[ де иыгынан туртт[. —И э сет, м ы нау Затон Ж1г{ттер1! А сыл азам ат, грузчи ктер гой! - деп калды. Аныгында, бул топ - Эбенн!цтату жолдастары. Ш ет!нен балуан атагын алган балгын грузчиктер болатын. Багана Элмагамбет Айш аныц нускауымен осылардын. Сей[т дейт[н б!реу!не жетгп, Э бен уй[н!н. кан ж оса боп ж аткан жайын б!лд1рген. К ен ж ау ы р ы н , б!т!ккездеу, кы зы л сары С егптэп сэтте мынау сепз-тогыз керш! достарын ертш алып, Эбен уй!не юр!п, бар жайды кер!п, б!лген-д[. С онымен се р ^ те р ш ертчп, осы паромга карай езгеше кектг ашумен умтылыскан болатын. Сей!т паром уст!нде, булар ¡здеген бул[кт!н бэр! барын б!лгенде: «И э сет, берерсщ!» деп т!с!н кайрап, кулшына тускен. К.аз1р сол Сей!т «каю ш ер К.орабай» деп акы рганда, соды р- сойканнан жалтарып керм еген ансагай бойлы К.орабай жайдак арбадан сек!ре тус!п, С ейггпн алдына ентелеп кел!п, акырып ж!бердг - Э кенн!н кез-куны бар ма ед!? М ен - К,орабай! С ол-ак екен Сегпт К,орабайдын узын, тыгыз кара са калы пан шап бер!п устай алып: —М э, К орабай сен болсащ! - деп, ш ойы ндай ж удырыгымен ауыздан койып-койып ж!берд!. К.орабай сол колымен жудырык с1дтесе де, С ей!тпц колынан сакалын босата алмады. Бет-жуз! кан болы п, ею б!рдей курек тгс! салды рап, аузы ны н ¡ш!не туст!. П аром уст! айкай мен сатыр-сутыр тебелеске айналып калды. Осында улкен сары арбада куж!рейш отырган Дондагул дейт!н бул!к бар-ды. Ол каланы н ек! ж агасы на аты мэл!м, аса ¡р! балуан ж ене атакты уры болатын. «Пэленше байдынтас куймасынан б!р месте шайды лакты ры п ыргыткан», «кесек урлайтын алып у р ы !» деп Дондагулды барлык кала аны з ет1сет!н. Корабайдыц ер кездеп кайраты мен айбать! осы Дондагулдай, портердан шыкпайтын, ез! ¡ш к!ш эр! кайраты куыгп п элелер ед!. Багана алгашкы толкын, он к!с!л!к жауды жен!л айдап тастаган Э бен, Эбд!, М ука ушеу1не кей!н кайта келш каптагандар, тагы Цорабайдьщ бастауымен жеткен осы Дондагулдар екен. Э бенд1, Э б д т катарынан урып жыкхан да Дондагулдын ез!. Б!раксол улкен айкаста Дондагулдынбасына Эбенн!нк!нд!ктем!р! де катты тиген. К,аз!р содан бер! бас, желке, жотасы тугел дунки!п 1с!п, ж анагы паром ус*пндег[ айкай-ш уга ол катыса алмай, бась[ зен!п отырган. К.аз!р кугын кел!п, Корабайды анадай еткен!н кере сала Дондагул колына дамы лы келтег!н алып, акыра умтьшды. !05
Ж олда турган б!р ж айдак арбадан келд енен басып сек1р!п кеп тускенде, Цорабай мен Сен!тт1нтап касына енгезердей бон, дунк ете калды. А узы нда боктык. Сен1тт1 ж оям деп сек4рген-д1. Бул еу ел п бет!нде жерге тарбия с е ю р т тустч. Б]р сетке бойын ию , т}зес}н буг4п енд1 гана акы ру уст)нде ж азы ла берген ед1. Кдпысы ж о к сэтт! баккан Сегит пен он ы н ез]'нден кен кеудед], кара буйра сакалды Ж айнак мына Дондагулдын улкен урыс бастарын сез1п калысты. Сол сетге екеу)де колдарындагы каруын катар с)лтеп, б)реу) Дондагулды к е к ж елкеден урганда, еюнш}с4 катты к а й ы н т ая к п е н 01лек кары нан к ел 1ст!ре кай кайта соккан ед]'... Ж ел кед ен тиген Сей]ТТ!Н колы ндагы Э бен у ш н щ кара шокпары болатын. Опздей дункиген кара жон Дондагул, мынау ею балуан грузчикпнкатар сокхысынатезе алмады. Окф!п барып етпе^нен тускенде, арба астына бас суга бере, тырайып калды. Б]р-ек] грузчик Дайырдытауып алып, оны койгылап тепкшеп, иттей езм'лед]. Пристав Старчак пен касындагы полипейлер! ж ене Эб1ш пен К эю тай ж еткен ш акта паром уст!ндеп жай осы ед). Старчак кеп сезге келген жок. Э6}штщ айту, корсету!мен ен еуел! М екен мен Дерменд} белек босатып, жагага шыгартты. Содан кеж н К,орабай мен Дайырды ж ене де бар топтан б е л п з т алды. О ларды ек4 п о л иц ейски йге арн ап тап сы ры п , М аковцкийд1н кецсес1не карай бастап ж ен елдг Грузчиктер унс4з сазарган калпы нда уй лерж е кайтты. Ундер} еш1п ж уасы п калган ж анж алкой саудагерлерд]'нтобын кетерген паром, енд]' мерз]'мд! жур1с4не басып, Семей жагасынан ж ы лжы п кете барды. С ол ж урпнш ! тобы Ер*пст)н С лободка жагасындагы кегпр}не кеп токтады. Осы «кайык аузы<> дейтж жерде тагы да жес1р куган, пеле ¡здеген улкен топ сабырсызданып, тыкырш ык атып тур екен. Бул топтьщ алды —бурыл сакал, зор му рынды, жалгыз козд] Оразбай. К.асына ерткен) —бай кудасы Сейсеке ж ене басына селде салган Ш ерю ж ан халфе. Ушеу]'нен белек салт атка, жайдак арбага, жегцл трашпенкелерге мшген тагьща жиырма шакты кала саудагерлер1 мен ел адамдары бар. Булар паромга кел]'ктер!н, арбаларын кезекпен ю рпзе жур1п, хабарга канды. Ар жактан тауаны кайтып, бар пелен} бастарынан аткарып келе жаткан Дондагул мен б!рнеше саудагерд! ортага алган. Паром журш кеткенше солардан жайдьщ бэрш Корабай мен Дайырды приставтын жапкалы екеткен!н ест!генде, Оразбай жай козгалган паромды теб!не тыпыр- лагандай, жарылардай боп асыкты. Аузынан от жалындай, зер каргыс атты: Ю6
—Ц анды балак нас жауым Абай десем, белт1р1п тагы ерш пе ед1!? Жет4п кап па ед! тагы б1р дуспаны м б о п ! Улык, тере бол Ган сы п д е г е т н ¡стет1п тур ма екен!.. —деп, ар ж агы н айтпай, тек е ю ж ш кан а б1лд1рд{... Бас барм агы н ку ш ы р л ан атю теп калды. Баягыда: «Абай баласына орыс окуын окытып жатыр. Улык, тере жасам акш ы . С е н щ д е к^'Д'рет4ц, м у л кщ ж етед^ О кы тсан кантед4 б1р балан ды оры сш а?» деген акы лш ы ларды О р азб ай ауы зга уратын. К.аз1р сол огаты ес!не туею еюнгендей. Б1рак бул шагыгща куйреп кетегпн деп турган О разбай ж о к. Селден сон кайтадан дур С)лк1н1п, кулш ы ны п кетт!. —Керерм1н, шыгып керс1Н... Ш ьщап керс1н келденед!..—деп б улы га кай нап, к1ж1н1п алды. К угы нш ы лар мен каш кы ндарды енд1 кайдан ¡здер1н аны к ангара алм аса да, О разбай ды н ж алгы з кез!н кадаган б1р гана нысанасы бар. Ол — улкен Семейдеп ез}не таные казак ттлмашы Самалбек, Маковецкий уезд1нтшмашы. Суйеп кыргыз, Тобыкгы ¡пине с]цген оншацты уйден шыккан окыган ж1пт Самалбек Доспанов. Оразбайдын. булан бурынты б4рнеше ¡стер1неакьи1шы да себепш) болгандеддал едг Бар М!нез4 мен сырьша кез1 жетпесе де, Оразбай сол Самалбекке кейде цыскы сотым Ж1берт1п, жазда сабалап кымыз, сем;з кой, багландар ж}бер1П, ¡л1ктесе журепн. Самалбек аркылы мировой судьяныц, окружной соггын, банкшщ жене жандарал кенсес1нщ бер!цдеп казак тшмаштарымен Оразбай демдес, ганые болган. Ц аныктан ете сала Оразбайлар тобымен Самалбект! ¡здеп келд1. Бул ш акта М аковецкнйд]нкенсес]нде кезектосы п , Э б1ш пен пристав Старчак жене Дермен мен М екен отырган. Цаланьщ б1рнеше ¡р] чиновниктер1 мен тагы б1р советникт! бегде жумыспен кабылдаган М аковецкий Эб]штер ж еткеннен кейш б]р сагаттан сон гана босады. Ол еуел1 Старчакты кабыл ет!п, одан жанжал басы Д айыр мен К.орабай жайына канып алды. Паром уопнде де терт1п бузган, улкен айуандык ерекет болганын Старчак дел ма*лм еткен. Пелен{цсебепш4с! К.орабай,Дайырекен1н, олардьщ Старчакты да ыянаттап, урсып, «парага сатылдьщ» деп айыптап сейлеген сездерж оязга тугел жетк]'зд4. Осы дерекке суйен1п, бул ею ек1м ездерж е бер1лген администраторлык право бойынш а калада разбой жасаган ею кы лм ы сты ны б1р айга каталаш кага ж ауы п , 1стер[н мировой судьяга ж олдайть[н болды. С ей т;п , С тарчакты ж ен ел тж , М аковецкий Эб1шт1 кабылдаган. Эб1ш ез1мен б1рге М екен мен Дэрменд1 ерте ю рд1. А рыз иес! М екеннщ сез!н М аковецкий ез аузынан сурап едг Берген 107
арызынан кайтпай ма, осындагы сез!нде тура ма? Ж ок, бупнгщей жанжал, елек, кантепст1 керген сод, бурынгы байлауынан канта ма? Кайта ойлана ма? Соны бшмек. Эбнл М аковецкий сез!не б]рде-б1р сез коспастан, булжыт- пастан дел аударды. Осы кезде о язды н кептен куи'п отырган б1р адамы амандасып юр4п келд. Ол —казак ттлмашы Самалбек. Буньщ петер¡не барып ошарылган Оразбай бастаган кугыншыларды ¡леопрт, Самалбек ояз кецсес4не жана кеп юрген. Оразбайларды ауызда калдырып, оязга ез1 жеткен. Таныс н л м аш С ам албек келген сон, Эб)ш оган бас ид1 де кезек берд4. — Мен тшмаш тыктан токталайын, господин Доспанов ез! аударсын. А ры з б ер ген к ы зд ы ц ен д 1Г1 сез4н С1зге ез ^л м аш ы н ы з ж етю зсш !—деп, Э м ш тер би ел 1 устам ды лы к к о р е е к . М аковец кий ж ас оф ицерд!ц бул м ш езж де куп кер4п, унс13 гана бас изеп, Самалбекке пек котерд]. М екен жанагы Эбни жетк!зген улык сурауына, акырын айтса да ойлы, салмакты жауап катты. —Таксы р, мен кептен зар ш еккен ж ы лауларм ы н! Кал ала едш улы к бар деп, с!здщ панацызды ¡здеп келгем4н. Солай е з 1м ¡здеп кел!п, кеше берген арызымнан бупн калай айнимын? Ею айтарым жок! Сол арыздагы сез!м сез! Мен мынау Дермен деген адамгаез ем}р!мд! е з ерк!ммен коссам деп ем. Т ш ек е к еп турмы н с}зд1ц алдыцызга. Сол еч тш Ь ^ бойынша нокталы басыма, кас!реп! хал]'ме корган болы цы з дейм]н. А заггы к Т1лейм 1н а к патш аны ц ед!л за н ы н ан ! —деп с е з 1н аяктады. Кей жерде токтала тус1п, кез!не ж ас алып, сонш алы к б!р сабы рлы , саналы ж узбен сейлед1. К,асындагы Э б 1ш пен Д ерм ен екеу1 танданы п, суйс!нгеннен б 1р -б 1р{не к е з тастады. !штер4нен М экенн!ц акы лы нан айналгандай. С ам албек, Эб1шт1н байкауынша, орысшага едеу!р жуйр1к, ед!л аударушы екен. Бул арада оны н келденец сыншысы орыс, казак Т1дцер1н б¡рдей жаксы б ^ е т ш Эб!ш , С ам албек кы зды ц сез!н айтып болганда М аковецкий «калай аударды?»—дегендей сурак тастаган жузбен Э б 1ш ке к е з киы гы н б4р бурып ед4. Эб]ш ундемей куптап кан абас ид'. Осыдан кей4н М аковецкий ез сез!н Э6ш]ке арнады. — П оручик м ы рза У скенбаев, мен с4зге б!р жайды мэл!м етей 4 н !- деп, е з 1 осы дан бурын ойлап кой ган салм акты б4р ойларын елшеул!, делелд! сезбен баяндады. —Э з!м кы зы н ы ц ар ы з, т!леп патш алы к кецселер!не жеткен соцескерус!3, тексерус:з калмайды. Эрине, едетге, бундай ¡стер- 108
дщ барш асы сахараныд ез зады мен шаригаты бойынш а TeKcepi.iin, tjuemi.iin келген. Б!зд!д кедселер алдына бул ¡стер бурын кел!п TycneñTiH^i. Ол ретке карасак, Эз!мова казак дала- сынан Россия зады аркылы ез басына а з а т т ы к т ^ е у ^ 6ip¡Hmi ейел. Сонымен катар Ш ыгыс ейел!н{д эмансипациясы уш1н алысушы 6ipimiji ейел деуге де болады. Поручик Ускенбаев, бул ¡ске c¡3a¡n араласуы ны з бен м ен щ араласуы м ды ед{лет уш1н араласуды д 6ip Typi деп TyciHeñiK. BipaK c¡3 Эз}мкызына ж ене касындагы дос ж т т ш е угындырыдыз. Зад бойынша бул адам- дарды д арызы мен барлы к iciep i сот орындарына TnicT¡ жумыстар. Ендеш е, будан былайгы тексеру, ш еш у, коры тулар —6 ep i де сот байлауы бойы нш а болады! —дед!. О сы турадагы бар epeKeTiH окруж ной сот председателш е М аковецкий e3i барып мэл4м eTeiiHiH б!лд}рд!. Содан кейш Ooim, М екен, Дерм ен yttteyi М аковецкий кабинетш ен ш ы ккан ед{. Енд]' С амалбектщ Оразбайлар жайын мэл!м eiyi бойынш а, ояз начальник Оразбай мен Сейсеке банды, Ш ерю ж ан халфен]' кабил crin калды. []UK¡ белмеден оф ицер кгпмд] Эб]ш ш ыга келгенде, О разбай жыландай жиырыла калды. Карсы келе 6epin касындагыларын ¡лгер! eTKÍ3a¡ де e3i токтай берд1. Эб}шке ж алгы з кез!н октай шаншылтты. 36im те буныд кез!не кабак туйе, кадала карап, сескенбестен ете 6 ep in ед4. О разбай т к т е н е турып 3Li тастады: —Болмай жатып беле кугызды ма екед саган? Тек, турысып кер!ндер екедекеущ !.. Ол!сер жерге жет!пс!д, ек)нбе тек! 06itu Оразбайга кырынан турып, ежуалай, жирене карады. OKeciHe осы адам ¡степ журген бар касты к пен Kecip-кееел Ka3ip 6ip apara жиы лы п, бады рая KopiHic бергендей. ByriH K03i керген каталдык, каскейл1к пен кан-каза, жас журект!д ызасын optuiiin турган. Ол Оразбайды табалап, катал уд катты: —М ен пеле кугам жок. BipaK пэле тудырам деуилмен алысуга шыктым. Bmin койыдыз, ардан, аяныш тан аттаган жырткыш жауыз болса, оган карсы мен де ек ем аз-ак шыга аламын! А янбастан, ек}нбестен ал ы са6meMÍH!.. Eciane б м с ы н , аксакал!— дед} де ж уре берд!. «Дон айбат жасап сескентем» деген Оразбай, мына ж{птт) коркы та алмай, ш ирыктыра тускенш корд} де, ун катпай, сузе карап кал а берд{. М экен, Дермен, 36itn тобы ауыз уйде Маковецкийдщ жадагы уадес4н тосумен болды. Бул кедседе кугыншы мен кашкындар жене арадагы жан куйерлер бетпе-бет лзелесш отырганмен, №9
б}рде-б}р ж актан ты рс е л п ш ы ккан с е з де, уры с та болтан жок.. Ашу уст}нде аямас касты кка к а п ы б е ю т с к е н топтардьщ ¡штеп оп ар ы н ерецбуркеп отырган куйлер] таньмады. Егер б}рде-б!реу Т1л каты п, ун ш ы гарса, о т кы набы нан суы ры лган ж ал ан кы лы ш есепт! серм елу керек те, кан тегу керек тэр}зд}. Эс}ресе, б у п н таннан бер] ек}удай болган осы топтардьщ арасына тускен жара мен кан, соккы мен кы ргы н, енд} ею ж акты да ел}мнен бетер к а п ы л ы к к а б ек1ткен. Оразбайлар мен М аковецкий сез1, т]п п, кы ска болды. Ол: - Бул ¡сп мен тергем ейм 1н, соттергейд}. М ен}цараласкан себеб}м: калада, мен билеп турган орында кан теп с, жанжал болгандыктан соган ганатыйым салудыцерекет] болатын. Мен каз}р кызды да, оны куып дау айтушылар — барш анды да сот алдына айдаймын. Енд1г! сезд] сол жерде айтып, дау, дэлелдер1нд1 сол мекемеде шеш юзес}ндер!—деген. Бурын елде болган б]'р сайлау уст^нде М аковецкийм ен астас, 5т1ктес болган бай Оразбай Самаг[бекке де сырм]'нез к ез таныстай батыл сез ай п ы . Онысы каз]'р патшалыккецсес}нен занга лайыкты дэлел тауып сейлеген ен н !ш тер}зд} боп шыкты. Б уны цайтканы : —Рас, о я з сез! б астан-ак орынды. Зацга келеек, б1з тентек. С о тк а ж}берс}н, зац га к е л е ж . М аку л -ак , б 1р ак м ы надай б}р е'п н ш ж е о яз да, сот та тер1с деп карсы ш ы кпас дейм}з!—деп, Оразбай канын ¡Ш1не тартып алды. К а п ы сурланып, каткыл унмен кетерш е сейлед}. -Т е р ге у бупн б]тпенд}. б]'рталайга созылады. Олай болса, каш кын кыз кайда болмак керек? Сол каш кын ж}пт}н}ц катыны боп касында кала бермек пе? Онда с о п ы ц тергеу} неге керек? КесЬп юмге дер}! Д ау улкен} сол ею бул}кт}цкосылу-косылмауы турасында емес пе? Ендеше, ей, М аковецкий,- деп алып, Оразбай жалгыз кез}н оязга октала кадады. —Мейл}ц, е зщ шеш, мейл}, сотыц кесс}н. Б}рак дел осы сагапан бастап, сенщ кецсецн!ц табалдырыгынан аттаганнан былай, анау бул}к кы з бен бузык ж}пп} ттзе костырып отыргызбай, каз}р айырыцдар! А йырып туры п тергендер. Б}зд}цет}н}ш}м}зд} ты ндасац, кы з бен Ж1п п } екеу}н ею бел}п, ек} абакты нда уста! —дед}. С е зш щ басы М аковецкийге орынды кер ш ген ед}. С оцгы байлауы —ерине, сахараныц катал зацын колданушы озбыр- зорлыкшыныц кияс дауы. Маковецкий Оразбай сезш щ осы тусын еспгенде ерн}н шуй}р}п, бас ш айкады. Сотка оныц арь[зын да жетк}збек боп уэде кылып, бул топты да о яз узатып салды. Енд} арада тагы б}рер сагат е пп, кец се ¡С1 1Ю
аяктар ш акка жеткенде, окруж ной соттьщ irni мен алдьщгы жагы, кеше бойы, айналасы казакарызшыларыналыктолды. Бул apara баганагы 6ip кезде Абай мен Баймагамбет те жеткен. Ол екеу1н бас ж атакган элей['леп алып еткен кайыкш ы Сей!л де «не болар екен» деп ере келгеп-д!. А байды ж иы н ¡ш1нен Kepin калган О разбай, салганнан соктыкпаса да, 6ip кезек манайласып келгенде, Абайга кеп журт Kesinme даурыга турып, K¡ne тастады. -Т а г ы салдьщ ба ерт1нд[?.. Орте!.. Ортеп кал, Абай! Абай саскан жок. Даусын Оразбай даусынан асыра, катты кетерд! де, мыскылдай сейлед!. —Ортдейм1сщ?! epTT¡H6epi жамапдегепд{ саган KÍMайтты?! - И э, ерт жаксылык демексщ гой сонымен, э? -- Э рттщ жаманы да бар, жаксысы да бар. íiJipiren шенгел, куарган Tyn-Tyóip, Kepi гжепектерд! еде ni ертейтш де кез болады. «Орнына жана кек шыксын», «анау жол береги» деп ерт салады. Бар пелен! бшгенде соны б1лмей, не кара басты ?—дегенде, Абай маны пдагы С еш л бастаган ж упы ны KHÍMH.i бар ж иы н м ез бола, дауры га кулд1. Оразбай Абай ж акка карай колын 6ip -an с1лтед1 де, сырт берд1. Бул жиында ар ж ак пен бер жактын саудагерлер1 гана емес, 6ip жагы кайыкшы, 6ip шет! Затондагы грузчик жумысшы, жай кепшиик кедей, Kocinmici бар. Ек1 ж акты нбазары нда журген усак саудагер кала тургыны мен манайдагы ел-елд1н калашылары ж ен е кепт1. Бай, саудагер CenccKenia кырдагы улкен бай, жуан курдасы Оразбай куган дау екен. Bip Сейсеке емес, К .асен , Ж акы п сиякты байлар ж ар салы п, ар ж ац пен бер жак.тын к еп саудагер байшыгештер1 де сеид! арбаларын жект!р1п, кеб1нше ногайша ки ппп , сы ланы п, таран ы п кел1с!пт1. О сы ларды н Ken6ipinÍH арбалары на MÍHin, аралары н а Kipin, сэлдел1 м оллалар, халфе, карилер, шар тарткан ш ек!рттер де жет4пи'. Булар казацтай «мусылманмы н» дейт!н елд1н. ейел ж айы н, ecip ece, «никах», «талак» тэр1зд! ш ари гаг yK¡M¡ ш еш ет!н ж ай лары н п атш алы к сотына, орыс законы на беруд! улкен кылмыс санайды. Айыпкерлерд} колдарынан келсе сол сетте лагынетке ушыратып, Kenip кауымына жазып, Tyiin жегендей. Жарым кун етсе де, бар калага ерт хабарындай epennin жеткен лакап, канды жанжал каланьщ эр кенсес!нде ¡стейтж казак чиновник, -плмаштарын да сот уйше тарткан-ды. Олар кыр казагы мен каланы н жай тургындарынан баскаш а басады. К енсе iufine, ж уртбатпай журген жерге Kipic-шыгыетары батылырак. Абай да 111
окружной соттын ycTinri кабаттагы кецзалында 3 6 iu i, Кеютай, Дермен, Данияр жене Самалбектей ж{пттерд! касына алып, кеб1нше ундемей отырган. Булардын ортасында кептен 6epi Мекен де жок. Маковенкий сот председателiне келгенде, Оразбайдын арызын еске алып, кызды Дерменнен, Э б1штен де белген. Эз KencecimH кь)зметкер! Самалбекке epTKi3in, белек екелпзген. Окружной соттын председател! мен Маковецкий онаша сезге Kipice бастаганда, Мекенд! стражникке шакыртып, ¡шк! белмелерге алып кеткен. Аз уакыт ¡Ш1нде сот председател! ¡стес адамдарын тез жигызып алды. Кыз арызын окружной сот ез карамагына ала ма, жок па? Казактын бул кунге шей1н сахарасында колданып келген едет- занына бере ме? Оразбайлар тшегендей, едет пен шаригат жолына тапсыра ма? Жок, елде кыздьщ арызын Эб1штей офинерд!н е*пнimi бойынша, Абайдай келдененарызшы, ел адамынын сез! бойынша окружной сот e3i карап шеше ме? Mi не, осы eKi жайды кезек салмактап, 6ip байлауга келу сотты да кеп ойга салган жай болды. Мезпл кешке такап, журт сарылып болган шакта, e3ipre «предварительный» дейпн уакытша байлауы кенсен!нез ¡нинде аз журтка гана tnejiiiM еилд1^. Бул байлауды арыз neci Мекенд! алдарына кeлтipiп отырып мел1мдеген сот председател). Ол —кел!ст! 6ip каска бас, самай шаштары агарган, салкын жузд!, тыгыз 6iTKen ак сакалды, кеп шенд!, к е л б е ^ адам. Председатель кыска гана байлау айтты. — Округ соты ерекше шара eceбiндe сахарадан кашып келген, патшалык сотына арыз берген Эз1мкызынын iciн уакытша ез карамагына алуга уйгарады. !с тергеу аяктап болганша Эз!мкызы калада болады. Оны куган адамдарга да, алып кашкан адамдарга да бер!лме^[Д!. Алыскан eKi жактынадамдары оган кездеспес ymin, ic-тергеуге есер eTin, бегет жасамас ymin, Эз1мкызы yKiMбайлау кун!не шей!н полициянын надзоры астында болады. Сол жендеп айрыкша шара ece6iHAe кыз окружной соттын ттмашы, сен!мд! гражданин, Trailный советник Эл!мбек Сармановтын yni нде туратын болады. Улкен KeHcenine3ipre em6ip жайды байлап, шешпеген алдын ала кел1с! м шарасы осылай мел!м eirijijjj. Мекен енд! Дермендер K03ine де, жаулар жyзiнe де керсе- т)лмей белек Kerri. Талас-тартыс TeTiri болган жылаулар кыз, мунды Мекен eKi жакка да жок болды. Бупнri кун бул!кпен басталган кала прл!п, €)jii де бар журтты белпс!3, тиянаксыз деркуменга салган сергелден уст!нде аякталды. 112
Осы куннен бастап М экен прл{п оны ц да, Дэрменн4н, де ойында ж ок езгеш е куйге ауысты. Ауысуга себеп к е п ед!. Ен оуе/н патшалы к кецселер, ездер!н{н. дагдысынан тыс езгеш е лпнездер устанды. А з сагаттар ¡ш}пде бул ¡ске айналы сса да, олар к еп -к еп кайшылык, тартыстарды тындап, андап шыкты. Бул кецселердщ , тепнде, осындай ¡ске араласуы, Семей облысы мен каласынын.теж{рибес!нде болып кермеген. Сонымен катар: «Мусылман ейелдерпнн пеке, талак жендер] шаритатка т т с т !. Бул жайды меш4ттерд!н, им амдары , мусылманнын, д!нбасы лары ш еш уге жол!»—деп, О разбай, С ейсекелер ш уйлеп салгап сэлдел! халфе, кари, молла, мэз!ндер арыз берген. Олар бес-он сомга да жалдана салатын казактын ш олак тчлмаштарып ертш кел4п, салм ак салган. Будан белек каланы н Сейсекедей, К.асендей байларын е р т т , сахаранын аксакалы, ру басы, эдет- турып жокшысы болып Оразбайлар да ектед1. «Сот пен ояз осы дауды оздер! карамасын», «халкымыздын зацына берс!н», «ата- бабамыздын. ежелп жолына айдап салсын», «патшалыкзацы бул ш акка ш еш н б!зд!н, куда болу, к а л ы ц т е л е у , кел!н узату, жес4р алу ж е н д е п запы м ы зта кол сукпаган б о л а т ы н Ь —дескен. М екепд! кутан топ осы ндай болса, епд{ б!р кеп ж урт ете орынды делелдермен «осынау ¡сп сот ез! карау шарт» деп ет!п!ш етед!. Военно-полевая артиллериянын поручип Ускенбаевт!н. ез б е з м е н ж азган, ам алсы з ку е болы п керген-бш гендер! аса б1р салмакты жайларды ер!кс4з еске алгызады. Ол М аковецкийге айткан ауызш а делел-деректер!н ецщ ет!н!ш, талабы тур!нде молайтып, делелдеп жазган. Ж абайы сахараны н. о р та га с ы р л ы к к у л д ы к -к о р л ы к зац ы н ан т у н 1л!п, Россиянын жеке адам правосын баскаша кортайтын зацынан е д 1лет тшейд4. К ем ек кут!п, пана п л е п келген б4р4нш4 ка за к ейел4не корган болмау, Семей каласындаты патшалык-еюмш!л4к орындары мен курметт! сот орындарына улкен айып болар е д ! — деп жазыпты. Ек{нш!, бул ¡стер сахаранын. езнщ е патшалык-ек!мш!л{к орындары кермеген, бшмеген жерде болып, жур!п жатса б!р сэр!. Кали эк!м ш !л!п, уезд эю м ш Ш п ж ене т4пт!, облыс эк!м!, эскери губернатор отырган Семей кдласында бар э ю м и м к орындарыньщ кеб4не мел4м болып, кез алдында канды окигагаайналды. Осындай ¡ст1 колга алмай, керм еген ю и болып, сахарага кайтары п ж!беру улкен кател!к болар едз. П атш ал ы ку ^ м еп н щ Семей облысындаты е к !м ш 1л!к, со т ор ы н д ар ы н ьщ дэреж ес4н, нам ы с, п р ести ж щ сахарадагы казак халкынын.кез!нде асатем ен тус!рмекш1. ИЗ
Ж ене де осы жай орталык баспасоз жуз!не шыкса, министрге, с е н а т к а м эл!м ет1л се, бул ж е р д е п п а т ш а л ы к к е ц с е л е р ш щ басындагы адамдар батылсыздыгы yniin уятка баткан болар е д деп те ж азы пты . О сы ны н 6 ep i сонш алы к салм акты , epÍKc¡3 ойландыратын сез. Шынында, Эбшгпн создер!нде api саясаттык шеберл!к бар, api, 6ip жагынан, С емейдщ уркек, ш оркак 4MHOBnnKTepÍH айлам ен сы з eTKÍ3tn, «басп асез ж уз!не ш ы га- рамын» дегендей сескенд1ру де бар. Бул жай, эрине, ете орамды сезбен шебер айтылган болу керек. Эйтпесе, трелей катан айтылса, жалган намыс nec¡ жерпл!кт! чичовниктерд} ыршытып, erecTipirt Ж1беруге де болар ед{. О сы ндай H33ÍK, OTKip ж э н е кию ы ш ебер ж ай лар тогы с- канды ктан, 0 6 i m 03ÍH¡H api к у эл !к T ypirw e, a p i п атш алы к кы з- MeTKepi релнде жазган жайдарын катты ойланып, кеп ацылдасып жазуды дурыс керген. Сол ceóenTi 6yrÍH танертен Павловты шакырып, ез арызын соньщ Ty3eyine, ендеп, шеберлей Tycy¡ne 6epin кеткен. Павлов, Teri, бул ¡ске мезгШ мен ерте косылды. Оны коскан Абай. Танертен окруж ной сот залында Эб!шке кездес4п кайткан Баймагамбетхабарынан сон, Абай тез ¡ске KipicTi. Семей ж акка етер алдында Павловтын потеpiне келген. Александра Яковлевна да барлык бол+ан жайды eciiin канган екен. Абайга тыгыз кенес, кемек керек екенш толь[к андаган Павлов та ар жакка отпек болды. Ол Затоннын бар жумысшысын б!лелн, acipece, Эбен бунын ж акын танысы, у й н е де барып, араласып ж урелн. Сол уй ¡шгмен бузыктарды н соккы сы на, ш абуылына уш ырап калды дегенд4 естумен 6ip re П авлов кем ек етуд], акыл беруд} o3¡n¡H борышы санады. Т ебелес, KaHTeric хабары тагы да болганды ктан, колма- кол KOMeri болар деп айел!н де 6 ip re 6 a p y fa ш акы рды . Александра Яковлевна Павловты нжуз}нен, байлауынананык катерл} жайды андады да, OMip боны ynpenm¡KT¡ дагдысы бойынш а ¡рюлместен касы на ерд{. Соны менА бай Баймагамбет eKeyi бас жатакгагы желкдйыкпсн женелгенде, Павлов пен Александра Яковлевна колдарына д э р п 'е р л ^ аспаптар мен Kenóip дэр{-дэрм ектер4н алы п, С лободканы н TOMenri жагындагы паромга карай асыга баскан. Затоннын екпе тусына паром жакын болгандыктан солай ке*псп. 36eHn¡H yni мен паром услчде болтан кантеric тобелестердгн сонында Затонда 6ipneuie жумысш ынын угннде жаралы боп калган адамдар бар-ды. Эбеннен осы жайларлы 6ijtin алган Павлов кал ага, Э бплтщ naTep¡ne асыга Kerri де, Александра Яковлевна П4
жаралыларды емдеуге к!р!ст!. Онын осы Затонда туратын жакын таныс фельдшер! Дмитрий Артемович Девяткин деген бар ед!. Обадан бурын Александра Яковлевна Семей каласында, кала- лыцбольницада дэр!герл!к еткенде комекчпс! болган жене Алек сандра Яковлевнадан кеп жацалык уйренген фельдшер осы ю а. К,аланьщ байыргы тургын адамы. М!нез4 салмакты, ете орныкты, ест! жан. К,оныр шаш, сел жирен шокша сакалды фельдшер Девяткин 35 жастар шамасындагы адам. Дер!герл!к ¡С1н ол улкен б!р м!незд!л!к достыкпен, жылы жацындыцпен аткаратыч. Эр! казакша т!лд! жаксы б!лед!. Осы сыпаттарымен ол казтр Затондагы казак уйлер!н!н еркек, ейел! мен ж ас-керк!н!н бер!не кад!рл!. Александра Яковлевна Эбенн!н жарасын ез! жуып, тазалаумен, дермеумен кабат сол Девяткин фельдшерге к !а ж!берген-д!. Ж 1берген адамы, Эбен ^ин!нек!нш! жагындагы керима, Затоннын слесар! Захар Ивановичей ейел! - Марфа. Захар мен Марфа Эбеннщ ез!мен, ейел! Айшамен де аса тату болатын. Павловтын жолдасы Марков осы керш!лес ек! уйде кезек жататын да, екеу- лерш б!р-б!р!не ете мацтап, ес!ресе, дос е т т ж!берген. Марфа Эбен уйшде болган елекп кеш б!л!п калды. Мекен мен Дерменд! жаулар тартып алып кет!п бара жатканын, ол уй!не кайтып келе жатып, кешеде к о р т , жай б!р бетен адамдар тебелесшдей тус!нген ед!. Кей!н сол кергешнтату керш!с! Айшагаайтпак болып, онын уй!не к!ргенде, барлыкбупнп канды сойкан осы уйде болганын ангарган. Эбеньпн талып жаткан, кансыраган куй!н керд!. Соккыга жыгылган Айша жылап жатып, ыцырсып «Сей!тке хабар айт» деген-д1. Марфа содан ез!н!н 30-га такап калган ересек жасына карамай, ек! етепн кетер!п алып, жас кыздай ж у п р т , ушып отырып, Затонда жумыс ¡степ жаткан С ейпке хабар айткан. Багана паромдагы сонгы тартыска, майданга Сейп бастаган б!ртоп грузчикт!нжан ушырып жYгipin жеткен! сол Марфанын хабарымен болган. Оларды паромга, кугынга женелт!п салып Марфа Эбенн!н у!'пне кел!п, онын капын жуып, колынан келген кем епн ¡степ жаткан уст!не, Павлов пен Александра Яковлевна жеткен-дЬ Марфа дер!гер ейелд!нтапсыруы бойынша фельдшер Девяткинд! алып кел!п, каз!р С е т т т щ , Эбенн!н, Эбд!н{ц, Муканын - берш щ де канды жараларын емдеуге осы дер^ер достар кунузын айналыскан-ды. К е й т Девяткин жаралылардын бер!н!н жен!иен акт жасап, хат мерлеп, алда болатын тергеулерге арнаулы деректерд! Александра Яковлевчанын колы на берген. ¡15
Павлов калага, Данияр ушне кел!п Эбиитщ KeHôip кагаздарын жазысуга кемектескен. Kymi3 B 6 im 6 i3re мэжм элеклц ортасында жургенде, Павлов Магыш пен Афтаптын кезек KyiiMÎH K ep in , Данияр уй!нде узак отырып, Эб!ш арызын кеп ойланып ондап шыккан. Семейдег4 патталы к кенселертщ осы жендеп жауаптылыгын ескерткен, саясат жагдайын айтып отырган дел Павловтын e 3i. Кей!н окружной сотта, онаша узак кенестер болып жаткан шакта Павлов сел гана уакытка окружной сот кенсесже кел!п, Эб!шке арыздын черновипн 6epin кеткен. 36im осы арызын Ketuipin болып, Маковецкийден соттын онаша кенесше апарып жетк!зуд! етжген. Абайдьщакылымен Сешл бастаган 6ipi'on кайыкщы куапардыц арызы да KipAi. Олар кашкан мен кугандар жайын ейелге улкен 'плектест}к, кемектестчк periMCH жазган. Булардын yciiHe Затон ]py34HKiepi —Сейп*, Эбендер арызы болган. Олар да Павловтын Затон жйкта туратын, буларга кунде араласып журеччн, айдалып келген досы, жас ж;пт Марков колымен аса дэлел-дереюм арыз жазгызып алган. Бундагы epiKci3 кещл аударатын жай —кыр адамы Дайыр мен кала бузык гары Кррабай, Дондагул тал тусте каруланьш барып, кала ¡ипнде разбой жасаганы, кан тепп, зорлык кылмыс еткен!, уй талаганы, кыз бен ж;пт екеуш «самосуд» реттмен «казнить» етпеккеталап еткею, ecipece, баса жазылган. Бундай кылмыс кала эюмЬпн билеучне T nicii. Затонда, паромда, кеш е бойында орын алгандыкган, осы icri кала соты e3i l eKcepciH деп ет!нед4. Арызга кол койган CeniT, Эбен бастаган толып жаткан грузчиктер жене Затондагы тоншылар, пимашылар Tepi3Ai жумысшылар. У зак созылып жаткан округ сотынын онаша кенесше бул приговор да мезпл{мен жеткен. Осылайша, жанагыдай топтардын6 ipire жазган, кол койган, бармак баскан, танбалар салган приговор кагаздары ôip-ац кун бойында «Эз!мова Мэкенн4н iciH» толыктыра бердг Нэтижеге келгенде куушы жакдардын ici боп T ir^reu дерект{ документтер! аз болды. Олардын ауызша жасаган домбыттары, даурыгы кеп. Ондай халдщ, едетте, кагаз бепне дэлелд! боп конбайтыны мел ¡м. Бунын орайына Абайлар жагынын кагазга тускен куел ¡к деректер^ 1тлек-талаптары элдекайда орынды боп калыптасты. Сондыктан да бупн ен алгашкы уакытша байлау жасауга келгенде, округ сотынын председател{ мен мушелер! амалсыз киыншылыксезд!. Bip жагынан ойласа, каланын инабатты, беделд! адамдары, MemirrepAin имамдары араласканын Kepin отыр. Булардын даусына 116
кала саудагерлер! мен байларыныц-плен цосылыпты. Ал ек!нш! жагын салмактаса, онда дэлел, дерек, занды жолмен етчлген т!лек- талаптарбар. Буны ескеалып, есепкетутпауга, Т1Ш1 , мумюн емес. Эйткен! сотгын колында турган кагазына келденецнен караса, ек!нш! топтыц ¡стер!Н дурыс демеске шара жок, М!не, осындай кеп шытырман жайлардын. туй!н! узак толгантып, кеп киналтып кел!п, округ сотынып жогарыдагы байлауына сайган. Байлау осылай болганмен, жастар жолы кенейген жок, эз!р кайта катал тусауга тустт. Мэкенд! Эл!мбек Сарманов снякты к!с!- н!ц ушне койысты. Бул байлаудын. б!рнеше жагдайы Эл!мбект!ц ез!мен сейлесе отырып байланган. Еп эуел!, Эл!мбек — облыс эк!мдер!не ешб!р ой-п!к!р жагынан кумэн тудырмайтын, сол себетм б!рнеше чин алган, каз!р советник атагына ие болган чиновник. Еюнии, уэде бойынша кызды ол ез уй!нде ек! жактын адамынын. ешб!р!не де керсетпей, сейлест!рмей багып, бакылап устауды серт етед!. Эл!мбек Сармановка бул ¡с жегпнде сенуге болатын тагы б)рсебеп —оныпсуйег!, руы Тобыктыруымен жа кын емес. Бул —Каркаралы уезж щ казагы. Ж ене сот мушелер! б!лет1 н Сармановтын ерекшел¡п —ол ок!мш!л!к женшде айтканды орындагыш, 11Л алгыш чиновник. Цыз онын. угЯндетурган шакта, соторны Сармановка акша- пул салмак салмайды. Пул шыгынын патшалык кенсес! ез мойнына алады. Тергеу б!ткенше Эз!мкызынынтамакжайына арнап куж не елу тиыннан шыгарып, айына он бес сом акша телейтш болады. Сармановтын ойел! казак емес, татар. Бул да Эз!мкызын оган _ эсер етерл!к жай-жагдайлардын барлыгынан сырткары ет!п, окш ау устауга себепгш болмак. Сармановтын ез!мен акылдаса отырып жасалган осы байлау, кей!н аныгыпда, Мэкен мен Дормен уш!н аныктас камаудай, киын жагдайга айналды. Сарманов - б т к кезд!, тылтиган аласа бойлы, бетегес! жана шыгып келе жаткандай сем!зше ж! пт. Оз! секектеп журед!. Мандай шашын к!рп!!пцтуг!ндей люрейте кайырган советник Сарманов, ете ынталы чиновник болудын. ус!тне, аса катал, шо- лак-шолтыракадам боп шыкты. Ол Мэкенд! пристав Старчакпен кел!с!п алып, арнаулы ек! полицейскийд!н. надзоры астында устады. Бунын уст!не Дэрменн!н жузж керсету былай турсын, т!лхатын, б!рде-б!р дерепн де б!лд!рмейт!н болды. Т!пт!, Абайды да Эл!мбект!н ез манына да келчтрмейтжж мэл!м етт!. Бул 117
чиновник-пн уш казак арасы емес. Семей каласыньщ «ногай жагы» дейт)н батмш де. Асты к)рп)ш, уст! агаш, ек) кабат, кенелеу уй. К,уймалар би!к, какпалар бер!к. Сарманов манайдагы ногай кернилерден де катынастан тыйылып, айналасын тап-туйнактай кымтай журеззн. Оз! кырдан кол узген. Эйел! болса казак конакты унатпайды, жанасу мумюн емес. Эл!мбекке Данияр таныс болгандыктан Эб!ш, тым курыса, сол аркылы б!р сейлесутн талап еззп кер!п ед!. Тыкактаган шодак чиновник Эл!мбек Даниярга урысарман боп, узатьш салды. Кей!н Данияр мен Эб!ш Эл!мбект!н уй!не Афтапты ж!берген. Б!ракбул ел! казак т!л{не жаттыгып болмаган маргуландыкжас эйел. Татар тш!нен баска ттлден ел} б!р ауыз сез уйренбеген Эл!мбект!ц эйел! анау. Екеу! ездер!нше шудшрлесш, мулде шала угысумен тез айырылысты. Эл!мбект!н эйел! Мэкенд) Афтапка е д е т керсетпей калды. Келер кундерд!н б!р!нде Эб!ш ез!н!н тез уакытта журет!н!н айтып, сот председател!не бунын куагпп кажет болардеп айрыкша мэл!мдеме жасап едь Бул шакта окшау ¡ске арналып бел!нген «особое поручение» чиновнигз Злобин дей*пн следователь Мэкен ¡с!н ез колына алган екен. Эб!ш ез! жазган куэл!к арыздынжен! бойынша Злобинмен кеп сейлест!. Тергеуш!ге талай жайларды кен ашып, мол деректер бер!п айырылысты. 3 Осы кундерде Турюстанньщ эскери округ!нен поручик Ускенбаев Габдрахым турасындагы байлау-буйрык та келщ жеткен болатын. Тег!нде, осы еткен жаз басында Петербургтагы Михайловское артиллерийское учил и щ ет поручик дэрежес!мен б!т!р!п шыккан жас офицер Ускенбаев Габдрахым, енд! эскерл!к кызметт! ада кылу уш!н, сол азиялык шеттег! Турюстан эскери окрупн!н карамагына ж)бер)лген-д). К.алага кел!п Магышпен екеу! жур!С жайына кептен кам- данумен болганда, Эбни осыдан б!рер ай бурынгы ауызша кел!с!м бойынша ез!н «Алматы каласына баратын болармын» деп топшылайтын. Кдз!р жогаргы эскери орыннан келген буйрыкта, буны сол Верный каласына барып, полевая артиллерия бел!м!нде арнаулы кызмет ада кыла бастауын айтыпты. Сонымен жол эз!рл!пн, куйме-кел!пн бурыннан сайлап журген Эб!штщенд! журет!н шагы ж егп. Бул кезде Абай мен Баймагамбет Слобод- кадан Семей жакка кешкен. Бурыннан Абай ез! потер ет!п журетчн шаруа адамы, еск! тату танысы Кэр!мн[ц уйне пэтерге жайгаскан. П8
Дермен мен Мекен ici Эб!ш кана емес, Абайды да ауыр азап, узакелекке салган. Сонгы шактагы Абайдын ¡штей шеккен мун- наласы осы кузде, ecip ece, ауырлап, коюлана тускен. Бул жайларын Абай осы айларда сыргка шыгарып айтпаганмен, калага келгеннен 6epi кун сайын кагазга кадалып, толгана ойланып жазып тастайтын. Енд!г! im xi сырларын елен сезж ен , енер сазынан ангартады. Сонгы жылдар жазу enepiHe тыннан коскан 6ip улг!с! «кара сез<> ед4. Сондай кенеул1 ой жем4стер4нен де жанагы жайын жен4л танытатын. Дермен ici тусында Абай, ерине, KypciHreH, кушнген кабак таныткан ж ок ты. BipaK ерю мге арналган ici in, айтылатын соз;ин жайын бурынгыдай емес, енд{ ылги салкын кабакпен айтады. Оте кыска гана кайырып кояды. Кеп тартыска кеп шабылып, ысылган жене Men.iitiuic тойып, талып, кажыган салмакты ойшыл, барлык жайды ете тез ангарып, шешулерж аса шашпан туйед!. Сонысы жене асыгыс байлаудан балтамен шапкан орашолак копал кпмылдай кер4нгенмен, удайы орынды жене ете дурыс акь)л болып шьггатын. Кала казаюарынын да молласы, Memiii, саудагер1, т!лмаштары араласкан кыбын-сырын Абай оп-онай, уйде отырып-ак лезде & ^п , тез де танып, таратып отыратын. Эрине, сондай Абай акылы орнымен, удайы араласып отыргандыктан да, округ сотынын «Эз1мкызы» дейтп[ «делосындао булар жагынын бар ce3i салмакты боп шыккан. Enai Абай мен Эб[ш куткен жогаргы орын буйрыгы ЭШшлн журучн талап ei in келгел1 Абай кун сайын 3 6 in n i касына алады. 3cipece, кешю шакта талай межш1стер1н 6ipre, онаша отюзедь Бупн сондай 6ip отырыс уш1н, Абай кеш батар алдында Баймагамбегп ж 1бер1п, 0 6 iu n i дагдыдан тыс ертерек шакыртып алган. Эб1ш келгенде Абайдын касында бурын сейлеспейт1н eKi адам отыр ед1. Олардын 6 ipeyi Ш ер1бжан халфе де, eKiHmici, суйеп Найман Ю нуспек халфе екен. Улкен Семейдег1 «казак Memiii» деЙ1тн MemiiriH имамы, казагуар татар молласы Кемэли Kaiipei' Абайга Юнуспект1 жумсапты. Бул адамдар 6ip жактан астыртын Оразбай, Сейсеке снякты байлармен уштасып, жалгасса, CKiHUfi жактан, зан орындарынын улкен 4 MHOBHHKTepiHe де баратын. М аковецкий снякты уезд!к, калал ы кек1мдергемусылман кауымы атынан булар сейлегенде: «В1зд!Н д!н1м!зге, кагидамызга патш алык орындары зорлы к eTneciHo дейд[. «Патша агзамнын Руссия кол астындагы барлык мусылман кауымына арнаган ¡лтифат, ихласы бар. Соган хилаф келеин жолсыздыкктелмесш»деп, салмаксалган. Сонгы кундер приговор карсылыктарын кагазга Tycipin, сот орны мен уезд кенсес[н аралап шыккан да осы eKi халфе. 119
Biрак мекемелердщ 6ipHeme басшы ада\\шары булардын алдын Абайдын арызымен тоскан, бегеген. Оздержше делел тауып тойтарган болатын. Сол женде тумсыктары таскат^peлiп, тайки тускен CKÍ халфе Абайды, ол кутпеген кезде петер^нен тауып, шаруаларын айтысты. Шер!бжанды Абай eHeyri оба тусында, e c ip e c e , Сармолла ¡с!нде сырттай жаксы б!Л!п, сум адам K ep in , жирене карайтын. K.a3ip сол K ip in , шнратыла созылып <(фатиха» кылып, ез атын айткан жерде Абай жактырмай, зеки сейлеп карсы алды. —Е, ел ri меыитген шыккан мерез, бyлiк халфе ceнб^ciн?—дeп, жиpeнiшкe толы етк1р кез1н бул адамга узак кадап, yHCÍ3 жауап KyTin отырып калган едг Шэр1бжан бундай тура кадалган, катты айтылган айыптау сез- ден жасканып, ыгып калды. 1ш!нде кейб!р егес-кияс жауап турса да карсы сейлесеалмады. Отырган орнында кыбжындап, козга- лактады да, иба кылган боп, Абайдын улкенд!пн сыйлаган боп: < —Эй, Абай мырза, мем гайыптадыныз гой! Абай мырза, ей- ей!—деген болды да ундей алмай калды. Абай кепке шеЙ1н онын жуз1нен e3ÍHÍH ызалы, сыншы кезж алмай отырды. EKÍ молланын бунда келген шаруасын Абайга баяндаган Юнуспек халфе. О да жанагынай зеки сейлеген ун ажарды андай отырып, Абай алдында шеш!л!п, кeciлe алмады. Ke6ÍHece бупн кунд!3 кенсе бастыктары, орыс чиновниктер! алдында айткан дау-делелдер!н кайталаган. Аяктай келе Кемели каз!ретт1 ауь!зга ала отырып, Абайдын езш е арнаган сез!н д!н атынан айтылатын уагаз, есиетке бурдь!. Абайды тандандыра отырып, иман жайын соз erri. Онын Абайга енд!г! айтканы: — Абай мырза, мусылман кауымынын кай заманда, кай мекенде болса да, т е л ri мен тиеп иманы eдi. Халык —надан, за- ман —иман, ынсаптыназган заманы. С!здей кауьм, халь!кустазы болатын адам ислам жолынан закон жолын, ягни дíнi жат кауымнын жолын артыксанаса, с4зд{нсонынызга ерген кауым мен нес1лдерде кандай иман, егтикат калады? Кандай кылмыс а л д ы н д а уждан, инсаф таразысь! болады? 5Í3 С !зден сол мусыл- маншылык иманы уплн, осы ic уакьпында езгешеойлануды куткен ед!к!-дейд! б!3д: ci зге ж!берген ишан мен каз!реттер...—дед1. Абай Юнуспек халфенщжукалтан, юшкенеденес: мен сулуша акшыл-кызгылт жуз!н андап отыр. Ocipece, онын жирендеу бпкен, есемдеп кузелген сакал-муртына сел кызыга карап кaлдь^. Бул халфе, тепнде, бакаска жуйр!к, казакша ллге де орамды болар. Цыр мен даланын Yлкeндi-кiшiл^ ce3AepiHe кеп араласса 120
керек. Б4р жагы казаны биш1геш, еюнил жагы калалыкд<н екм{, сондай кыры мен сыры бар халфе торЬдг Ол Абайды мусылман- шылынд!н жагынан, туп назыгынан сынайды. Тыгырыкка намай сокты ккан тэр4зд1. Бупн болып жаткан даудын аны н терец тамырын устап алып, сол жерден бугал ык таста ма к сия кт ы. Абай эуел! халфешн орамдылыгын сел тамашалай туст! де, енд1 б1разда мыскыл аралас, б!р ажуаны ойлады. Бул халфеге аз! катан, унмен сейлесе де, ещ нде мыскыл бар. Осы кезде Абай сейлей бастаганда, ак сатчш акы ртуы м сн келген Эб!ш уйге ю р т селем берген едг Абай онынсэлем!налмаса да, унс!згана кабылдап, езш щ он жагынан темен!рек орын нускады. Сабыр епп отыра туруын ацгартты. С айги де жанагы халфеге бурылган алгашкы бет ажарын сол куй!нде сактай отырып, сейлей женелд}. —О з , д4н адамдары, осы каланын каз!рет, ишан, гуламалары осындай жайга о зд ср тЬ араласуды шарт, кажет деп бм!пс!здер. Айтайык, оларыныз жен болсын. Б!рак осындайда ынсапты, ужданды, ар-иманды несуне ауызга алып, кемей толтыра, кап ере сайлейс1здер? Неге риямен, ек!жуздм!кпен сетт!н.арасында жуз кубылып, жалган жолда журесчздер?—дед}. Абай сурауларынын салмагы бата бастаган Ю нуспек халфе жуг!нген калпында, жоргактай тустг —К.алай, калайша? —деп калып ед1. Абай он. колын жай салмакпен, буйрык ете козгай берд!. — Сабыр, сабы р... солайш а!— дед! де, жылдам гана бастырмалатып, кадала сейлеп к е т . — Риялык, ек!жузд1л!к дейт4н!м: с!здер кеше мен бупн, барлыкмсинттсрд4цустаздары, имам, каз!рет! болып, ецалдымен патшалыккен.сес!н!н, орыс чиновниктер!н!н, бетен дш адамда- рынын, ягни кеп!р кауымынын улыктарына бардыныздар! Бар ажар, назарларынды салып, неше алуан аила, делелмен жалынып та, жалбарынып керд!шздер. Жагынып, макгап сейлсн, елш ш тер айтып шыктыныздар. Меш¡п е р4н¡зд}иморлер!н былшита басып, нелер шебер жазылган хуснихат, гаризаларыцызды ебектеп апарып, жагына юрпзд!н.!здер! Енд! сол махкамалардан карга адым жерге шыкпай, мен!н уст!ме кел!п, ушме к!ре бере жана гана ездерн^з мадактай мактап шыккан патшалык ою м дсрт хака- раттап, ыянатгай келесчздер. Бунычаты не? Барып турган еюжуз- дш!к, жалганшылык, маскаралык емес пе? Ж еке адам жалгыз басымен, аз бепмен осындайды ¡стесе, б!з соны каре тура жерге туюрер ед4к! Жшркенгеннен ертенгендей болар ед!к. Осы кала- )2]
дагы ногай, казак халкынын атынан, сан мындаган кауым атынан, сол кауымныц устазы, тэрбисшки, рухани басшысы аталган кеп жандар, ягни ишан, имам, халфе, каз1рет, молла, M03ÍH, шэюрггср атынан сой.псйтш ci3aepain М!нсздср4н4зд! не деп ауызга аламыз? K,aidTÍn жиренбей, ренж!мей атаймыз? Ж алганшылар, ек4жуз- д!лср, кор MÍHC3A¡, адамгершинк кайыршылары демей, сорльшары демей кай-rin шыдаймыз? Мен счздср шыгып келген сол меыит, сол д4н атынан намыс етер ед!м еуел!! Ц орланар ед!м осындай м4нездер!ц уш 'н!— дед!. EKÍ халфен!н енд! аузын ашырмады, устерше олардын. ездер! айтатын «жаИаннамнын. жаИилдерге шашылатын ед!л газап отын» теккендей болды. Осы сездерд!н.бер!н{цтусында api даугер, epi айыпкер сын- шы калпына ауысып алган Абай eK¡ х ал ф е т соншалык шындап, елемей де отыр. Сондыктан бучыч кыры кеп, кесек мшезше Ka3¡p yHeMi 6 ip мыскыл, жерлепш ажуа да удайы араласа отырды. 36ÍLu келдененлен карайды. Онынестпген сездер! мен угынган жайлары Абайды катты 6ip намыспен ширыктырып отырган сиякты. BipaKCOHbtMeH катар 96im eKeciHin жуз!не караса, оныц ак-карасы ел! де ап-айкын, шошактау 6 ¡TKeH кездер!нде салкын кулю, ащы 6ip мыскыл аралас отырганын байкайды. Абай енд!п ce3ÍHÍHCOHb!H иман деген жайга, Юнуспек халфе буны ез4нше тусамак болган жайга соктырды. «Шархы Габ- доллага» дей4н жет!п калдык, «улкен к!тапка орай 6^¡MÍMÍ3 бар» деп журген моллаларды енд! Абай сол ютаптарынын т!л!мен сейлеп, тандандыра бастады. — EKÍ турл! иман бар ед! - якини иман, таклнлп иман. Журтка сол иман атымен есиет, xyKiM айтпак боласыздар. Осы отырган екеу!щзд! мен не дейт?! Якинииманы бар деуге ^здерде гылым жок. Таклиди иманы бар деуге эуел! ездер4н!зде 6epÍKTÍKжок, ягни я алдаганга, я азгырганга, я 6ip чайдачызга карай дархал осы сагаттын ез!нде «акты - кара» деуге, «караны —ак» деуге, «eii- piKTi-ш ы н » деуге аз'рсЬдср. Сол тср!ст!ктсрд!ч 6ep i4c ант етуге e 3ip отырган с!здерд{ недейм!з? Жок, бупн мынадайдау мен пеле шыгып турган шакта, «кылыш ycri нде серт турмайды» десен!здер, «кудайтагаланын. кешпес xynaci жок» дсссччздср, счздерден не кутей!к? Патша eKÍM¡He Kiprenae тагзым ете жалынасыз, жалган айтасыз. Уйге кайтып KHÍ3mi Сейсекедей байга барганда, бетсипап фатика кыла отырып, жан.агы 63ÍH.Í3 KipreH улыкты клянапайсыз. Маган келе бере жана гана 63ÍH.Í3 ею жерде ею турл) жуз керсетш, e3aepÍHÍ3 сатып корлап келген иманды маган карсы курал eTec¡3. К.ылыш eiin суырасыз. Ягни, Mcnia колыммсч казакгы нонсызда 122
корлык астында кан жылап, сор кешкен бишара кызын дарга астырмак, цанга былгатпакболасыз. Солай ма? Осылайша иманы мен арын саудалап журген счздсрдсй жандардын, счздерд! ж!бер[п жумсап отырган иман устаздарыныздын «жалганшы, киянатшы жуз! курысын!» демеске не шарам калды? Барыныз, женеле бер!н.!з! Менен осыдан езге ес!терсаз, алар сыйларынызболмас!— деп сонгы сездер!н буйрык рет!нде айтты. Ею халфсьн ез алдынан айдап сала сайлед!. Абайдын ашуын багып, тез кимылга э ^ р отырган Баймагамбет енд! халфелер б!р-б!р!не караса бергенде, ез орнынан аткып турып, оларга «жол бос» дегендей, каусырма ссжл кещнен ашып ж!берш, тура калды. Бул да «барындар, сол сыйларыцмен» деген тар!здь Енд! б!разда Абай жанагы ызалы калпын басып, шарасына тускен такта кагаз, карындаш устай отырып: —Осы жанагыларга айткан дауымнын. кейб!р!н мен кагазга туарсем керек!—деп, биылгы куз бойында ез! кеп оралып журген енбек жайын айтып ед!. Эб!ш ол жазуларды Абай уй!не келген сайын окып кет!п журет!н. Экес! жазып ж урген енбектерж ен кер!нген б!р езгешел!кт! сурамакта, ез!нше сынамак та ойы бар. Енд! Эб!ш соны айтты. —Ага, мен б!р нэрсе жеш нен с!зден сурамак ед!м де, кейб!р куд!г!мд! ез!щ згеайтпакта болып ед!м!—дегенде, Абай буган кен б!р мей!рл! жузбен карады. Кептен еке мен бала арасына каныкты м!нез, калыпты едет бойынша Эб!ш кейде екес!н суйсшдфе, кейде тан калдырып куантатын. Эб!ш осындай шакта Абайга тосын, окшау ойлар, соны сездертастайтын. К,аз!р Эб!ш езд!пнен ты н сез бастамак емес екен, б ф жайга ¡штей куд!к етш жур!п, жана сонын кейб!р себебш окыс жайда ез! де шешкен сиякты екен. Соны айта бастады. —Мен сонгы айлардагы кейб!р «К,ара сезден», «Олен сезде- рщ^зден» д!н есиет!не дагдыланган молла акыннын ангарын байкагандай болатугым. Ойлаушы ем, осындай сез улгк! агамды окып, угып, жаттап журген казак кауымынынкеб!не тусЫ коЬ гой. Осылай сейлеуд!н кажет! канша екен деуш! ед!м. Жанагы моллалармен шарпыскан,—деп Эб!ш кулд! д е ,- с е з ^ з г е кара ганда, сондайлык сез у л п сж щ орны бар екен дед!м. Оз!н!н арналатын адрес! бар екен деп, солайша жазуыныздын себеб!н тус!нд!м. Б!рактагы да айтайын, кен!л!мде журген осы жендеп куд!г1 м ел! айыккан жок, ага! Жанагыдай халфе, молла казак 123
кауьииында кеп емес, сирск ушырайтын ccjmip гана топ кой. Солар уш!н т!л!н.!зд! 63rep T ¡n , тур!н!зд! баскартып, кейде кепш!л!кке угымсыз жайларга жырактап барудын кажет! бар ма?—дед! куле сейлеп, осындайда экес!не бар ойы мен ce3ÍMÍH батыл айтатын едет!не ауысты. BipaK сондайдагы жене 6ip калыптанып келе жаткан дагдысы бойынша екес!н!н. ажарын, eHi-TycÍH аныстай отырып, кул!п айтады. Абай баласынын майдалап айтса да, туралап сынап отырган эз!лкойлык ажарына жумсак карап, коса кулдь —Мен олардын арам кулык, жаман кылыктарын айыптаушы сыншы болсам, олардын. ез!не угымды болатын ез т!лдер!мен сейлемеске шарам бар ма? 0 6 itu ел! де кулдм —Жанагы иман якини, иман такдпдн казак баласын ьч t Tiл iн сындыратын сездер, сол себептен келш жатыр екен гой. Б!ракбул олармен жуз Kepicin дауласкан жерде жанагыдай туста айтылса да, 63ÍHÍ3 жазган сезге, енбекке аз KipeiiH шыгар, солай емес пе!? —Ол кейде мен!н. жазатын сез!м мен жырыма да юредь —С!зд!нтындаушы^ ок^'шыныз кепш!л!п тусшбейд! гой. —Олар керепнш етус!нер, б!рак мен бупн ез!м жаргыласып отырган мынау топка айтар сез!мд! булардын. 63ÍHÍH. т!л!мен айтпасыма болмайды. —Казак ^ р л т н д е булардын кандай орын, салмагы бар? — Ж ок, Эб!ш, сен бул туста ушкары айтасын. Олар аз болганмен e c e p i мол, K ecipi кеп журт. Осы кузден 6 e p i ек! улкен ¡синтусында бул топтын надандыгы мен зулымдыгьшан жиренуд!ц ycTÍHe, олардын казак халкын, ecipece, осы кала журтшылыгын каншалык улкен улармен улатып, сорлатып журген!н керд!м. —Ол — Kenmi.nÍKTÍn ез надандыгы емес пе? Кырда да сол надандык бар гой. —Олай гана емес екен. Кала - енер орны, б!л!м жарыгынын кепке пайдасы тиер, улкен д у кет, мекен! десек, кейде адасады скснбтз. Ойткен! мынадай халфелер, меш!т, медреселер neci ишан, имам, каз!реттер журген жерде окымаган кала халкы нагыз сорлы, тусаулы, камаулы кауым екен. Абай кырдан да каладагы кепои.гпктщ думше моллалардан молырак залал шегет!н!н кеп таратып айтты. Кейде медресе, меш!ттен шыккан дагуа болмыс, кара ниет, надан, зулым байлау- уюмдер сонша кеп халыкты сондайлык тез адастырады. Жан турш!герл!ксумдыксоракылыкгардел осы калада, мусылман- шылык жолын туттыкдеген кауым арасында болады. 124
Абай бул жайды сейлей келе Э б ш к е жана б!р сыр айггы. —Ал осылар к!мге болсын ез кебш кипз!п, ез тез!н усынбак. Мусылманмын деген сезге суйен!п, ездерш щ карангы наным- дарын ¡ске асыруга к [\\щ болсын курал етпек, жетекке алмак. Оны айтасын., булардын б!р шст} жыракка кспп жатыр. Россия ¡иинде отырып, сол уатанына халыкты жау ет!п торбислсйд!. Ж анагы- лардын. аузынан сонын. гпс; анхып отыр. «Д!н карындастык, ца1пргс кастык» деген талай упт, есиет б!р арнага саяды. Оздер1н!ц устаздары Троицкще, Казанда, К,ырымда, сонау Букара —Шариф, Самарканда, одан ер! Халифа журты дейт!н Мысыр, Мекке, Мединеде. Сонау «Мын б!р тун» заманынын тирандыгын сакгаган султанды Стамбулда, Тур!кте. Солардын б!р тобынан маган кейде селем келед!. Ж ене б!р хат, кейде газет упттер! де жетед!. Тани- мын, ойланамын да, кейде ызамен куса боламын. Бар ниеттер! — исламн!н. бес парызымен селдел! моллага табындыру. Озге дуниен!н. жаналыгынан бупнп кауымды, келер несш-урпакты аулакга, карангылыкта устамак. Эсчрссе, кубы ж ы келп керсет!п, урк!ткен! мынау орыс халкыныненер! мен б!л!м!, тагылым-тэр- биесг «Б!здер д!н карындастарымыз», «ол д!н душпандарымыз — аулак бол, кабыл алма, кас бол» дегеннен езге у г т жок! -- деп, Абай бупн Э & т т тан. калдырган жана б!р жайлар, хабарлар айтты. Бул женде е р к ^ ойы бар екен. — Осы кауым менен не тш еп а келед!, не алгысы келед!, андаймысын.? Ойласам, барласам, надан сахарадан, карангы кауымнан шыгып, кез! ашыкадам болганымды мен енд! умытсам керек. Орыс енер! аркылы, орыс к!таптары аркылы сел сэуле кер!п, азаппен тапкан аз жарьчымды ез!м лагынет айтып жойсам керек. Исламиятатьшан бупн маган сез салушъшардыцун!не баксам, мен осы заманнын.деру!ил, жанаб!р сопы Аллаярына айналмакпын. Оз4мд!-ез!м корлап, сез!мд! ертеп жоймакпын. Содан ер!, мысалы, сен орыс тэрбиес; есчрген адам болгандыктан, мен саган «беддуга» окып, аталыктер!с батамдь; бермек[пн. «Шураи ислам дагуасына» бой урып, мен эзш лагынет айтып аластамакпын. керд!нбе, м!не, булар ттлегецде пеьн -плещи? Ыркына кенсен., с р к тс берсен, булар калай бастамакшы? Б!р мен! емес, м е т курал ет1п, бупнг! бар казак кауымын солай улатпак. Келер нэспйн, тарихын тугел!мен, осындай карангы надандык ж о л т бурмак! Сен оларды казак ¡ш!нде аз кауым дейсщ. Сан жагынан аз болганмен олар улкен куш есеггп боп, зор зарар гаратып жаткан кауым!-- дед!. Абай жене де ойлана отырып, бул жолдын уг!тш!с! жалгыз ишан, молла, халфелер емес екерин еске алды. Талай карацгы 125
казак, нас наданнан шыккап Сейсеке, Корабайдай саудагерлер, г![П! Оразбайдай мулде кггап ашып карме ген эм!рш[лерсолардыц сер!п. Нелер жуан бел, карадурс!н эк!мдер де сол жолда кеп заманнан бер! узд!кс)з эрекет елп келе жатканын айтып шыкты. Абайдын бупнп бул жайдагы сездер! кеп толганудан туып жаткан сыр екенд!пн Эб[ш эбден ацгарды. Б!р жагы сахарада, б!р кез! тек осы Семейде гана е т т журген эке ецбепн!ц ¡здепш ойлары алыска кеччп, жыракпен жалгасып жатыр. Осы кеште Эб1ш те ез) керген б!рталай мекен, елкелерден дел осы женде байкап шыккан жайларды эц п м е етт!. Жацагы халфелермен кезпу тусынан ширыгып сейлеген Абай, Эб!ш уш!нде б!рталайжайдыцтуй!н!н шеш!пт!. Оныцжеке-жеке байкап журген б ф жендер! енд! кеп б[р арнага сая бастады. Эбкы биыл кел генде экес!не ез!н!цтамагындагы б!р тыртыгыч керсеткен-д!. Онысы, тепнде, Эб!шт1ЦПетербургте, эскери окуда журген шагында пайда болган, без шошу наукасы болатын. Сол ретте буйы Петербургтен эдеРплеп оцтусчжке, жыракка ж!6ерн! емдеткен. Эб[ш оз!ч!н К,ырымда, Феодосияда болганын жене Кавказга барып, Кутаиси жанындагы Абастуман кыстагында арнаулы санаторийде узакемдел!п, жазылганын айтатып. Кей!н окуын б!прген сои, еткен кектемде ол узаксапаркешш, Турк!стан эскерл!к окрупн ¡здеп Ташкентке барган. Оны да кейде у ^ к -у з к эцп м е етуш! ед[. Кеб!нше сол елкелердеп халыктар мен салт жагдайларды айтатын. Кала, кыстактардыц, жол мен базарлардын жайын кещлд! эцг[ме е т т коятын. Эб[ш бупн кеш жацагы Абай ойларына, наным-угымдарына улкен т!рек, дерек болатын б!р жайларды косып айтты. Петербургте жургенде бунымен б[рге окитын б!р татар жасы болган екен. Казаннан кел ген сол жолдасынан Эб!ш бул шактагы казан жайын кеп уккан. Ею жас ез халыктарыныц Россия енер!нен жырак жатканын сез кылушы ед!. Сонда жацагы татардыц жас юнкер! Гизатолла, татар кауымыныцхалш осы имам, каз!реттерге байланысгы катты куйзел!п сейлейт!н. Россияга баягыда косылганыиа, коян-колтыккел!п кундел!кт1 кушактасаараласып отырганына карамай, эл1 кунгетатар кауымы мен орыс енер!н1н арасьшда тас кабырга тургандай. Сол тас кабырганы орнатушынын улкен! —меш!т, медреселер, ислам фанатизм!. Ол Россия енершен кашады, коркады. Тартынатус!п, халык акылын, ойын тусаугатырысады. Кей!н Кь[рым, Кавказ, Ташкент барган, Турмстанды керген сапарында Эбгш сол жацагы е з 1н!ц досы татар жасы Еизатолланыц айткан ащы шындыгын кеп )26
байкапты. Халыкуинн мундык, карацгылык жайды ез кез!мен Kepin, тугел таныпты. Бэрш де де меш1'т, медреселер ыкпалы, ишан-каз!реттер есиеттер!. Жацагы Абай айткандай. Бупнп кауымдарды касында турган орыс школасынан кашырып, орыс onepine жауыктырып, езгеше сен!мс[зд!кте, жаулыкта устауга тырысады екен. Тун ортасына дей!н созылган эке мен бала кецесшщ соцында Эб!ш езш ш е 6 ip ойын туйд{. — Ага, бупн с!здщ ецбег!ц[зд[ц аса меж зор 6ip сыры мен шынына жаксы жспп -прелген екенб!з. Басында мен ойлагандай емес. CÍ3 шынымен эр кезде сол моллалар айтып журген есиет болмысын сез кылмай болмайды екен. Олар ecHeT¡H¡n сырткы, жалган кабыршак, алдамыш бояуын ашып лактырып тастап отырасыз. 1ш!ндеп талай заман дерпн, карангылыгын эйплеп ашып отыруыныз аса кажет екен. Соны ечд[ угындым, енд! таныдым!—дед!. Сейте тура экесш щ тынымсыз ой эрекет!не бас игендей ырзалыкб!лд!рд!. Сонымен катар осы биылгы жене былтыргы жьм бойларында Абайдыц Лермонтовтан зор ыкыласпен кеп аударган елендер!н колжазбадан жагалай карап барлап erri. Бул енбеклц де ермек емес екенш ойлайды. Анау сэлдел! eK¡ халфемен кагысу теп осында. Эте 6ipepicT¡, езгеше тартыс ¡здер!н бунан даацгарды. Алые сапарга белпс!з узак мезплге кетуге эз!рлен[п журген Эб[шт! Абай кимай, б!рнеше кундей касынан ж!бермей журд!. М экен дауынын. ец алгашкы бурк-сарк еткен таекыны бэсещдей бере, Эб iLutiн сапарга атта 11у Ke3¡такап калды. Соны б ^ г е н сон Абай, ecipece, 36iujTÍ кез алдынан Keiiprici келмей, ез баласына 63¡ кызыгып, кепшипк жайдан кызгана карайтын. Цайта оралып кездескенш е KÍM бар, KÍM жок. Соны ойласа эке, бала eKeyi де биыл, ecipece, бар сыр ce3ÍMjrep¡Men оцаша болыскан мэж[л!стср{ч аса артык кер!сед!. Эке мен бала аз гана кун imimte Семей каласында 6ip майданда *пзе ко сьт, иыкка иыксуйес[п, габандаскаятартыстан erri. Бумчп енпмеи{н,соцын аяктай бере Абай соны еске алды. — Царагым Эб!ш, барласам екеум!зд!ц ойларымыз гана, арманымыз fana 6ip емес, биыл, TinTi, майданымыз да жаксы косылг'ан екен-ay! CeHi тартыстатаныганым катты 6ip куанышым болды-ау! - дед!. Эб1ш М экен жумысы турасында ез eKec¡HÍn буган ырза болганын жаксы бшуш! едь Ол туста eKeyi 6ipiHe-6ipi «жаксы*, «жаман» дес!п еш нэрсе айтыскан да жок-ты. Енд! 36im жацагы 127
эке сезше оран ез кещл[не алдыцгы кундерде оралган 6ip жайды б}лд!рд1. — Ага, ci3 мен[ тартыска жарадыц, майдан корд! и, сонда сыналдыц депщ з келед! гой. Ал мен ез енер!м жетк!зд! депм келмейдь Канша дегенмен кырдыц кара занынан, мусылманнын кожа, молласыныц шаригатынан Россиянын зацы адамга мей!р!мд[рек, ракымдырак кой. Ж еке адаммын правосын, OMipin, мул Kin коргаудагы Россиянын ережес! эд!л!рек. Олай болмаска э/цц жок. Эйтпей Оразбайга не Акишанга ерсе, олардыц карацгы Kaniiuep запына жастар тагдырын тапсырса, Россияньщ сот орындарын кара басар ед[ гой. Кыскасы, бул да e 3ini3 айткандай казактын енд!п HecbiHe Россиянын саясы мен панасы басканыц бэр!нен багалы дегенн!н айгагы гой. Соны ойласам жене де М экендер ¡с тд е менщ eHepiM жецген жок, олардыц келетж жер!не келген1 женд! гой,—деп кулш койды. EipaK жалгыз Абай емес, Эб[штей жасты жанындай жаксы KepeTiH ¡Hi-курбы, дос-жаран, жора-жолдас бар. Олар - Кок ¡чай, Дэрмен, М укатэр!зд! жастар. Магышпен eKeyiHe б!рдей жакын кулд[рп дос Этегелд!, энш! Эл.^агамбет, энпмеш! Баймагамбетгер бар. Булардын да м э ж ^ с ж е Эб!ш ез ынтасымен, дагдылы кимастыгымен 6 ipHeme кеш!н арнады. Ж акында еткен сондай кешт!н. 6ipi К эю тай пэтер]нде болган ед1. Ал 6yriH сол жастар тобы Дэрмен пэтертде, Затондагы оныц белпл[ досы грузчик Эбеннщ уй!нде болды. Эбен мен Айша жакцнда Дэрмен мен Мэкеннщ отына куйген куйзеул)к тарткан адамдар болса да, Дэрменге деген дос кещлден айнымапты. Булардыцконагуар, меймандос юшкене уРннде Ka3ip жалгыз Дэрмен емес, Мука мен Элмагамбет те жататын. Бупн 96im neH 6ipre мунда К экпай, Этегелд: де ере келген. Донгелек стол айналасында отырып, кешю шайды конакгар ¡ше бастаган кезде, бул уйге уйренш!кт! жакын танысы Павлов та келш калган ед(. Сыртган ете акь[рын басып, Tepri уйге yHci3 гана 6ip- ак аттап Kipin, жымия карап барлай тосып турган Павловты кергенде, Эбен мен Айша кещ лдене кул1С!п ж!берген. Эбен Павловка аса сыйлас, кад4рлес адамындай бей!л-белм' Kopcerri. Орнынан аткып турып, Павловты ез орнына шакыра бердм Эб!Ш те Павловтын келген!н ойда жок, кымбат сыйдай цабыл алды. —О, кандай гамаша! Кандай жаксы сюрприз! Кел!щз, мунда к е л и ф !—деп. Эбен мен e 3iHin eKi арасындагы орынды жылжи Tycin босата 6 epai. !28
Павлов узакоты ра алмайтынын, азгантай рана уакытка 6ip шаруамен Затон жумысшыларынан шытып, Эбенге xipe кетуд) ойлаганын айтты. Ол шай ¡ше отырып, Эб1шпен куле сойлес!!. Дэрмен мен М экен iciHe ез1гнцбарынша к ан ы кекен ж б!лд1рд!. —Ci3re барлык жайды к1мдер мэлчмдеп отырды?—деп сураган Эб!шке, ол салмакпен куле жауап берд1. —Мынау Эбендер катынасы бар ic пен халд1ц барлыгы бул ш акта MeHi де ел!кт!ре журет[н болган. М арковты н Затон жумысшылары атынан окружной сотка жазып TycipreH алгашкы адвокатты к тэж!рибес!не мен1ц де ен алгаш кы адвокатты к акылым косылган!—деп, тагы да Эбенге карап Kyain алды. 96itu ол эрекеттер!н алгыспен куптады да, енд[ 6 ip ез[ кы зы ккан сурагын берд{. —Айтыцызшы, с!здерге казакдаласынан калага кашып келген жалгыз гана кыздыц дауына араласу да революцияшыл программага Kipe ме? —деп эзш мен кул[п ед!. Павлов буныц кекес!н емес, суйс!нумен сурап отырган жайын туйс[не отырып, e 3i де эзглмен жауап 6epai. — Эрине! Болмаса Затондагы ецшен кедей жумысшылар кандарын текке теге ме? Бастарын жаргызып, ездеpi де осы кала- дагы бай, саудагер мен кырдыцаксакал байларынын бастарына шокпар согар ма?—деп кул1п отыр. Э б1ш ел! де алгашкы бетте калжындай сейледг —Олай болганда, Затон жумысшылары ездершше келтек тшмен, бмек куиимен жаналыккосканда, солай бола ма? Осылай десе калай кер1нед!?—деген ед{. Павлов бул жайда шын жауап бердг —Оныцыз да айтуга сыяды. Ei3 жумыскер кауымды кандай туста, нендей ¡сте болса да, оздерш щ жауларын aafapa 6epciH дей\\пз. Рас, шын сырын, будан аргы жайларын б!зд}ц Эбен, С е й н е р TyciHeai!—дед1. Эбен буган арнап айткан Павлов сезн: орысшадан тура долбарлап угынды да, езж ш е 6 ip байлауын сейлед[. —Сенщ улкен жауыцбай мен болыстар, саудагер мен улыктар деген сезд[ Марков пен Павлов айта бастаса болды, б!зд1ц Затон жумысшылары ез;нщ бала кун)нен не кырда, не калада сол содырлардан керген!н айта женел[сед1. С ол-акекен, бул KiciMeH ежелп б1рсырласымыз, мундасымыздай угыса кетем!з. М экен мен Д эрмен дауыныц элек, шатагыныц услнде бул юсьчердщ б!зд! угынып, TyciH yi де сондай оп-оцай болды. Цагазымызды ездер1 жазып, б!зд!цтараптан болатын сезд[ ездер1 жолга салып берд{. 129
Теп, жауын бшген кауымнын каруын кайда с[лтеу1 онай мэл1м болса керек!—дед!. Павлов енд! бул ж ет н д еп сезд! аяктай келе: —Мшеки, солайша Мэкенн[н дауы б!ЗД1Н Затон халкынын тосып журген жайына м езг4л1н тауып косылган керект! сылтаудынб{р1 болды. С13, Эб!ш, бул женде Марков энпм есж андасаныз, ол осы болган жайларды соншалык суйс!Н1п, кушырланып энпме етедг Ол жумысшы кауымынын оз жауларын тануына 613 мунда, Т1ПТ1, орта гасырдагы <^кыз алып кашудын» керекке жараганын да кер1П отырмыз деп, кей достарына хат та жазды!—деп Павлов энпмес^н аяктады. Эб!ш жай гана жен сураганы болмаса, бул туста Павловка ¡штей ллектес адамша карап, унем1 бас изей отырды. Суйс1нген ыкылас б!лд!рд!. Жур!С) асыгыс Павлов шайдан сон тамакка карамай жур!п кеткен ед!. Ещцп кеш бойы, ас тскенге дей!Н, онан сон тун ортасы ауып узак отырып барып ¡шкен сонгы шайга дей!н бул жиын- меж!л:с б{р рана жайга кен^л аударып, ден койды. Эб!ШТ!н от1И!Ш1мен онер, сез сарыны басталды. Бул жиыннынтындаганы Дэрменнщ сонгы елен: мен эндер! болатын. Домбырасын конырлата сейлет^п отырган, ыргагы шебер кулак куЙ!Н!Нтусында Дэрмен еуел! азгантай б!р уз!Л!с жасады. Жан-жактан буган коз т:пп отырган достар жуз!н барлап шыкты. Сейтт! де Эб[шке бурылып сейлед:: — Маган б:р нэрселер айт дед!ндер гой. Бул кунде, бул шактарда менен шыгатын жыр мен сыр кандай боларын андаисындар гои! Эл! ешюмге аитпаган, ашпаган, ;ште гана оралып журген ыргактар бар ед1. Кез^ме кершсе, Т1р1 болсам ен алдымен Мекеннщ ез1не едден бурын айтармын деп ем, Эб!ш, сапар жур1п барасын! Бупн айтпасам ест(мей, б!лмей кетущ мумюн. Мэкенн1н е з 1 жок болса да, достары отыр гой. Соны ойлап ашпаганымды ашайын, сактагань!мды ортана салайь!н дед{м. Б1ракб!лес[здер гой, Бакан айтатын «Шэркен» ертепс!нде жас Зукуль —Мэкен, батыр агасы Шэркенн1Н ашмшен сон не деп ед1? Озшщ бар денес(н ок тескен, жаралы. Агасы болса елген. Сонда акылды дос Данданга айтып ед! гой: «!штеп жара анау, тыстагы жара мынау, кещлд1 аулар б1р жайларды баян етсещш, Дандан!»—деп. Мен де сонын бip кез-кезепнен шерт!п керей!нде!—деген едг Эншей!нде унем! ашык кабакпен жаркырай сейлейлн Дэрменн!нказ;рп ун1нде ойлы мунсез{лдт Уй ¡Ш1 онынсез!н ун катпай тындап калган-ды. 130
Осыдан api Д ерм еннщ киылган му рты, кундыздай цою жылтыр цасы, сэл канталай тускен, езгеше ойлы сулу кара K03Í тындаушы достарын Д эрм ентн жуз ажарына да кызыктыра каратады. Дэрмен ун!не осы кунде косылган екс;к леб1 сез^лд;. Сорлы асык Q3ÍHÍHынтызарынан айырылу мунын толасы жок шер тынысына айналдырып алыпты. Eipece Дэрмен алгаш журек сырын ашкан шапка кетедг Тагы 6ip кезек ум1тт], кете piнк i эн канат сермеп, eKeyi жасаган тэуекел, серт жайын T e6iренте/и. Одан келе 6 ip шакта, казак акыны айтпаган, Абай гана бастаган «Ke3ÍMHÍH. карасындай» ыргакпен, жалыны кайтпас, арманы айыкпас аныкасыктыгын ыргалтады. Тагы 6 ip еэтте G6 im пен Магыштай достарынан М екен eKeyi алган ауызша серлн, дос журек кемепн шын баяндайды. Жене 6ip ауыкбаяу, коныр, саран сыр бастаган дммар домбыра, жи! ауыс- кан ыргакка суйене отырып, бар жиынныц кутпеген калпында эз!л, калжьщкуйд! де козгай кетед!; М экен мен езш щ эп-сэтте кашкын болганын мыскыл етед;. Енд; 6 ipRe сол ыргакпен, мынау касында отырган жан аямас достар Эбен мен Айшанын, атандай аскар бойлы Муканын соккыга жыгылып, кан жоса боп жаткднын эз!л, кал жыцга айналдырады. Аз жиынды кеп кулд!ре жырлап етед{. Сонда кещлд! KyniH ауыр мунымен алмастыра отырып, енд; 6 ip ш ак сонау кыргын KyHi Элмагамбеттщ коркып саскан ускынын мыскылына оралтады. Бар жиын ¡шек-сшес! катып кулюкен шакта Элмагамбетез! де, сол KyHi 3epeci кеткен жайын мына журтка угындырмак болады. - Кайтей]н к о р ы к л а й ! К,орабайдын.сын,ар жудырыгыньщез! кап-кара токпактай. Анау Kenip жудырык кел!п тисе, 6ip жапырак Элмагамбеттен не калады деп, шошыганым рас!—дейд!. Эбен мен Айша кездерж ен жас акканша кулу устшде Элмагамбетке мус;ркей карасады. Q 3ÍHÍH аузына карап отырган дос тобына Дэрмен бар бейм ж 6epin, MeiiipiH сарка сыртолкытгы. Кейде кен!лденд1р1п, кулд}pin алган достарына енд! келш, аса 6 ip ауыр наласын шагады. Кеп кундер етсе де, сан cafarrap бунь[ саргайтумен согып кетш жатса да, ол эл! М экеннен б!рде-б!р хабар, белп б!лген емес. Кейде бул онын жудеген, жылап, киналып, Дэрменд! жэрдемге шакырган жуз;н керед! екен. Осындай TycÍH¡H6 i p i ^ e MaKenHiH терен зындан ¡ш!нен шырылдап шыккан даусын естид}. Сонда Дэрмен: «Мен бармын, жакындамын!»—деп, айгайлап жауап кдтайын десе, ун; шь[кпай калады. Колын созайын десе, бауырына 131
тартылып, байланып калган колы тусауын узе алмайды. Дермен бул шакты б1ршнп рет осы топка мел!м ете зарлай жырлаганда жанагы кул!п отырган Айша мелт!лдет1п жас тегед!. Эб1шке акын досынын жанагы, сонгы жыры орыстын шебер даналары жазган кейб!р балладага сай тугандай кер!нд1. Дермен ен сонгы кезде, бар тынысы бетп шарпып тургандай, соншалык ыстык жайды толгап етт1. Тас камаудан бетер болган Эл! мбек т!лмаштьщ уЙ1не Дерменн!н делдалы жетпеу! былай турсын, осылай зарлаган онаша шер куео, хатгарыда барманды, тименщ екен. Катил ттлмаш онын да жолын кес!п койыпты. Сондыктан ен сонгы кундер, тым курыса, осылай жетер ме деп Кек)тай мен Дермен б!р шара жасапты. Мекенге арнап жанадан пкк!з!п Ж1берген кейлек пен камзол, бешпет, !ш!к жагасына, омырауына, каусырмасына Дермен кеп тумарлар Т1пп ж1бер1пт!. Сол тумардын бepi жетер ме екен Мекенге. Егер аман-есен жетер болса, не сыр барын елер ме екен асык жар! Ол тумарларда капалы кен!л кумарлары т)з!л!п жазылганын сезер ме екен! Тауып, танып бшер ме екен ынтызар! Сонгы узак, езгеше б1р тын ыргакпен айтылган гажайып елен осылай оралып толкып ед1. Уй ¡Ш1сонгы шайга ауысар кезде, бул жырдынсонына келген кyдiк сурау, ум!т сурау, арман сураулар кайталанды. Дермен соны айтканда уй ¡ш! кеп ауыздан т!лек косып, жамырай ун катысты. «Б!лер Мекен», «алар хатынды», «таныр тумар сырларын!», «айтканын келс!н, деген! н бол сын!» дес1п, барынша адал л лек косады дос кауым. Дермен мен Мекенн4н жумысына жанын салып араласкан Эб!ш енД1 сол жумыстын сот алдында аяктауын тоса алмады. Ол жайды адал сер!к болган ез!, ттт!, Дерменнен де кеп арман елп ед1. Акыл досына: «Енд1 бар бегет жойылып, Мекен екеу!н кайта кауышып, куле, жайнап отырганынды ез кез1ммен кер!п кету соншалыкыстыкт)лег!м ед4. Амал жок. Мекенге осынымды ез!н айт, умытпай айт!» деген сезд! Эб!Ш дел коштасар сагапа айткан да, онымен суй!с!п коштаскан. Эскерл!к кызмет релнен Алматыга барып !ске к!рюу жайы Ташкенттен тын буйрык, анык, нактылы буйрык боп тагы жетт! Семемге. Эб1ш ойлаган мезплден бурын журет1н болды. Сейт1п, ол Алматыга сентябрьд1наягында аттанган ед!. Содан бер) айлар епп, енд! м!не, январь да юрд1. Мекен болса калага Дерменмен алгаш к!рген ¡н^Р карангылыгынан бер1, сентябрьд1н басындагы буган жумбак кештен бер!, терт ай бойында ел-журттан, жакын жандардан жыракта. Тырс еткен 132
сыбыссыз, хабарсыз ез!нше б1р камауда калды. Тек соцгы айдын ¡ш1нде Эл1мбек ллм аш ты н татар эйел1 Селима женгей б1р кую Мэкепд! ез касына кэшаба шанага отыргызып, басын Сэлиманын езж ш е, осы каладагы татар эйелдер)Н1Н салты бойынш а кара шапанмен буркеп, окружной соггыцтергеуын^ Злобинге апарып кайткан. Тгпмаш боп Эл!мбек катынасты. Б! рак М экенге б!рде-б1р сез кем епн бер1п, казак баласы, таныс адамы болып, икемд1 м1нез керсетпед}. Тек кана тергеушппн Мэкеннен сураганын казакша, шолак-олак ллм ен оган жетк!зед! де, Мэкенн!н жауабын да ендемей, шеберлемей, «нем кетедЬ куйде айта тастап турган тэр1зд1. М экен буган сенген жок. Озшщ гана Эб!ш кез1нше айтып шыккан сездер1н булжытпай, айнымай кайта бекпгп. Ол тергеу болгалы да ай агп. Енд!, м1не, аязды аш ы к кунн!н сэскес!нде М екенд!, ана жолгыдай, басына кара шапан жамылдырып, Селима тары окружной соттын жогаргы этаждагы, ездер! б!лечн белмес1не экел!п юрпзген-д). Мэкен осылайша мылкау жандарарасындагыдай. Т!л катысар, жан тартар адамын кермеген куйде бупн, енд! ез ¡сшщбайлауына жеткен тэр1зд!. Ж ана сот уйше жортып жеткен кэш аба шанадан тусерде М экен байкап калды. Осы улкен уйд1н алды, айналасы, л п л , Ериске карай кулай берген улкен ауыл аймагындай кен аланы тугел!мен каптап кеткен казак адамына толь[ екен. Бет; буркеул! куйде ешк!мге кез токтатып, ]ркш1п карай алмаган М экен, эйтеу1р, жапырлап каптаган еркектерд1н кепш1л!п кыр казагы, Тобыкты улг!с1нде ки1нген топтар екею н ангарган. Сонымен катар жагаларын мол кайырып, мауытымен тыстаган тамак ¡ш1к, жанат 1ш1к, ти1н шик киген ногай бер1кт{ байларды, сэлде саж ан б!рен-саран моллаларды да сез!п калган. Оз! у\\пт егечтн, алыстан аскар бел санайтып Абайдай асыл ага, бул асыгыс жур!с кезшде М э к е н т н кез1не туспед!. Соны куд4к кермесе де, кенмине сэл жумбак б1л!п ед1. Д эл сот ес1пне к!ре бергенде, б!р жылы дауыс сыртынан аныктап турып, каз!рп сэтте Мэкенге аса кажет болган 61р ауыз сезд! жежт^м калды. М экенюн ангаруынша, ол Элмагамбетт1н даусы тэр)'зд1. К.ымбат сез!: «Жасканба, жалтактама, Мэкен! Жокшынкасында. Абай аганда осында!»—деп калган. Мэкен осыдан езге казак унщ жау жагынан да, дос тобынан да ест!ген жок. Оны тергеген улыктар онаша уйге е з т гана алып, байлау айтты. Соттын б у п н п кес!м! де осы езгеше окшау ¡спн 133
жайына байланысты езгеш е кес!м боп шыкты. Бул кес!мд! окружной сот кен мэж!лю!нде жасаган жок. Арнаулы отырыс рет4нде сот бастыгы мен ек! мушес! ушеу1 болып етк!зд!. Дагды бойынша улкен тергеулерде удайы болатын прокурор, коргаушы адвокат, зал толы куелар, тындаушылар тобы да болган жок. 1с тугел тергел!п отырган жок, окшау шара ре*пнде кыска токтам гана жасау максат болган. Сондыктан Mэкeндi жалгыз бел!п алып келген стражник, одан езге тергелетпн к!С!Н1де, куэн! де, келденен адамдарды да келлрмед!. Мэкен ес!ктен акырын гана К1р1п, аягын баяу гана басып, бегеле бер!п ед1, узынша кен белмешн тер1ндег4 кек мауыты жапкан узын столдын ар жагында сары сакалды, каска бас, кезшд!р1к11, сарала туймел! кел!ст1 адам отыр екен. М экентн кез кадаганы сол к!С1 гана ед1. Столдын ею шет^нде б!р! узын бойлы, б!р1 аласа, бурыл шашты —ек! бегде адам бар екен. Тертшгш юс! столдын берг! шетше сбл колын суйей турган тымаш. Ол —улкен кезд1, сел шубар жузд!, толыкша денес1 бар казак. Сары сакалды улыктьщеннжузш андай бере Мэкен !Ш1нен «мына К1С! орыстын б 1р сулу адамы екен» деп калды. Эдеп сактаганы болмаса Мэкен бул сэтте де урейленш, корыккан жок. Кей сэтте андап караса, Мэкен эл! б!р уакыт соншалык шошып, корыккан емес екен. Б1р ауы кез1не-ез1: «Осы мен есуаспын ба, !^eгe шошып, неге уркш, калтырап жылап, урейленбейм1н? Элде ес!м шыгып, мэнпр!п журм!н бе?» деп те куджтенетш. Аныгында, Мэкен коркак емес, тэуекел! мыгым жан едт Ол сонау кундеп кан казадан естен айырылмай еткен сон, «енд! нес!не болса да шыдадым», «ек!нер1М, кайта айтарым жок!» деп, сол элек уопнде ез!не-ез1 б1р-актуй1н айткан да, б е ю т п калган-ды. «Оттан да, тозактан да коркарым жок», «елеем елейш, шыдадым» деп кана койган eдi. Мэкенмен каз!р жауаптаскан тек сот бастыгынын ез! гана. Ес1ктен к!ре стражник касынан узамай, акырын жылжып, ¡рюл1п калган Мэкенд! сот бастыгы шошып турган сахара кызы деп тус1нд1. Ол жумсак унмен сейлеп, колын да булгап: —Бер1 карай, бер! таман жакындай туе!щз!—деп ез! шакырды. Тшмаш сол сездерд! жетк1зе бере Мэкен эуелп козгаль!Сын шапшандатпаса да, аягын акырын ептеп басып, залдын ортасына такап келд!. Узын сунгакбойлы, кынай бел камзол киген, басында ока^!ытакия, жешл жзбек шэл! бар, коныркай жузд!, нурлы, ойлы кезд! казак кызы сот бастыгына суйюмд! корждг 134
Бастык салган жерден Мэкенн4н ез атын, eKeciH, жасын, окыган, окымаганын бажайлап сурай бастады. Стол басындагы аласа бойлы 6ip тере, ллм аш аударган М экен жауабын хатка да турлп отыр. Мэкен оны да ацгарды. Барган сайын Мекенн!н кен;д4 Q3Í кутпеген куйде, сонш алы кты ныш орныга тусл. Ол, TinTi, жанагы ж аксы ш ырайлы басты кты н жайлап сураган сездер!н енд! сынап та турган тэр4зд4. !имнен: «Алты айдан 6epi KÍMекетмд} эл! б4л!п болмаган ба? А ны кбес рет сурап, TipKen, кайта-кайтаайткызып, жазгызып алгандары, кене! Меюнатым мен экем аты, осы кыс бойы сан кагазды толтырмап па ед!? Эйткенше кайта-кайта ежелей бермей, байлауын айтса не eieai екен?» деп те койган. Сол ойынын жауабы да, орайы да енд; дэл табылгандай болды. Аз уакытга сот бастыгы М экенн!нДэрменге кашан кенм косканын, Дайырдан неге кашканын ныкгап сурады. Оган М экен аз сезбен ете орныкты, 6epiK жауабын айтты. «Дэрменнен айырылмак ниел жок. Дайырга кайтканнан алгешн артык керед{ жене патшалык сотынан, законынан ез басын коргауды тшейдг Пана сурап келген, жол кермеген даланын жас кызы осы тергеуип улыктардан ракым сурайды!*. Бул сездер ллмаш аркылы жеткенде, салкын жуз4 кеп езгер- меген сот бастыгы, e3ÍHÍH ек; жагындагы cepiKTepiMeH М экенге TycinÍKc¡3, орыс лдгщ е кезектес4п сейлес4п, акыл косып калгандай болды. Соттын уш адамы - орыс адамдарынын. бул жуздер1нен М экен кудер узген жок. Аныгында, онын. байкагыштыгы TepicKe кеткенде жокед]. Сот бастыгы: «Мынау казак кызыныцсез! орьгн- ды, лл4 тапкыр, бул барынша шынын экеп тур!*—деген болатын. О наша уйге кайтадан екшел!п шыкпай-ак, осы топ терелер М экенге ллм аш аркылы ездер4н4н байлауын баян еткен. Бул Keciwtepi — бар icTi мулде 6iTipreH байлау емес. EipaK буган бмд1рет4н!: «кыздьщ басы азат. Патшалык законына суйенген округ соты М экен басына азаттык беред!. Ал калынмал, мул!к дауын шешуд! казакты н e3ÍHÍH занына буйырады*. Осымен талайдан куткен соттын байлауы болды. Жартылай Keciwii сот e3¡ жасап, осы ic жен4ндег4 енд; ri 6ip жарты дау-тартысты eKi топтын езара кел!с!п, 6¡TÍcyÍHe берд;. Мэкен уш!Н бакыт шагындай болган алгашць] бел;м байлау едг Ол —сот байлауы. Бул жен1нде басына азаттык ллеуш{ Эз4мкызы Мэкенд1 бурын теленген калынмал бойынша зорлыкпен алам деуш4 Шакарулы Дайырдын талабын сот Tepic деп табады. Дайырга тимей, e3ÍH¡H тандаган адамына тиюге кызга руксат еллед:. Оны патшалык заны, сот орны ез коргауына алганын мэл:м erin, колына азаттык кагаз беред1. i 35
Осыдан сонгы бул !ст!нб!т!м, кел!с!мге бершген! мал-мул!к жен!ндег! сездер. Кызга телецген калынмал тер!зд!, алык- бер!ктщ берж казак халкынын осы кунде 03i колданып журген едет, зацы бойынша «кызды жоктаушы Шакарулы мен кызды коргаушы Ыскакулы Кек!тай кел!с!п, тыныштык табысатын болсын» делтнген. Осы байлау соттын улкен залына лык тола юрген казак атаулынын бер!не мел!м болды. Енд!г! узак, окшау кел!ссез! тыста, сот кеn ceciН1Н манында ж урд!. О разбай, Дайырлар тобынын карашы т!леулес! боп келген каласаудагер], шек^рт, моллал ары, т!лмаштары канша кеп болса, А бай айналасындагы т!леулес журт та, мейл!нше мол ед!. Булар —ар жак, бер жактын кайыкшысы, ер алуан усак KecinLui, калын енбекш! кепш!л!г!. Жене бас KniM, аяк ки!мдер! кенетоз болса да орысша ки!нген жумысшылар кер!нед!. Gcipece, денелер!, б!т1м- тулгалары балгын, кесек б!ткен, отыз-кыркы TÎ3e косып, жубын жазбай журген грузчиктер болатын. Булардын Абай мен Кек1тайды, Дерменд! жене соларга т!лек коса келген кеп ел казактарын коршап журген!, бупнп кунде 03i 6ip улкен айдын, кен!лд! KepiHic боп шыкты. K,a3ipri сетте Абайдын ажарындагы ырзалык оны жасартып, езгеше 6ip жадыраткандай. Жуз!нде кулк!, рен! агаргандай. К ей с кеткен кас-кабагы жогары кетерше, кер!ле TycinTi. Ек1 K03iHin айналасында нурлана б^ткен езгеше 6ip сеуле бардай. Шат, иг! сеуле! Карасынан агы молая тускен мурт, сакалы едеу!р егде жасты байкатса да, Абайдын езу!ндеп кулк!, аксиган сулу аппак катар кесек TicTepi онын жасын да умыттыргандай. К^асындагы Кек!тайды, Дерменд1eKi жак колтыгына ала кушактай Tycin, сот уй!нен !лыкканда, Абай езгеше еркештен!п, сонша б!р кентыныс алып, шоктыгы аса шыкты. Осы ¡ст!н алгаш елек кун!нде Оразбайдан Есентай екелген Kecip, аскак селем Абайдын eciнен кеткен ем ес-Ti. Сонда сескенбей жирен! ш кана атып, теуекел eTin, шыдамга бек!нген ез MÎHe3iH, енд! ез !ш!нен куанышпен куптады. «Жауыздыкпен epôip кездесу, табандасып белдесу, eMice, осылай аякталгай-ак ira! Осылай тынсашы!»—деп сонгы сездер!н куанысып келе жаткан Кек!тай мен Дерменге катты сейлеп, айтып та калды. AôaiimbfH бул калпын келденеибагып турган кездер бар-ды. Ол —Есентай мен Оразбайдын кызганыш пен кек ызага толган кездер!. Абайды андай бере Есентай сол колынын шынтагымен катардагы Оразбайдын шынтагын мытып калды. —Жауланып, екпес! кабынып бара жатканын карашы !—дед!. 136
Оразбай licTCHÍn, кырылдай туст!. Гуж еткен кабаган т о б с т п ырылындай ашу атты: - Баратусан барарына... Асатуссж, булд!рстусс!н Ыбырай! Буны 6ip кан тартып барады гой. Тмеген сыбагасын тартармын... Тостым алдын тагы да, ундеме!—деп, Есентайдьщ цолын с[лке К.ЫСТ))1. MeKeHHin босаганы на м эз болы п, кец[Л! ж айланы п шыккандыктан, eniHtui кезекке калган кел!ссезге Абай к!рюкен жок. М екен сот уй!нсн соцгы рет Эл!мбск т1лмаштын ойсл!нс epin шыккан ед!. Абай Эл!мбскке сойлсап, Макенд! Даниярдьщ у)Инс апарып, epKÍHe ж;беруге кел!ст!. Ал мал ж ен тд еп Оразбай мен Дайыр айткан калынмал шыгь[нын «Дэрменге доспын» деген Абайлар жагы дау-далбайсыз, толык ст!п телемек болды. Абай карсы жакты п ойынан кара уз!п, езгеше кенпш боп шыкты. «Т[леген[н бермек, дсген!нс кенбскп!з<> дед!. EKÍ жактьщ CG3ÍH устап apara KipreH Айтказы дсйт!н Белагаш казагы пысык, сезшен ж!пт аркылы, Абай келксезд! KepicKe ж!бермей, оп-онай шепгп. Узак дауласармыз деп ел! де канын ¡tuiHC тартып, кабактарын Kici елт!рердей боп суыкка салган Оразбайлар, Абайдьщ мал жен!ндеп кенг!ш жауабын еспгенде 6ipa3 уакыт не дерд! б!лмей, менпре дагдарды. Артынан Оразбай пелеге тоймас калпымен, енд! тагы аскындай Tycin, айып т!лед!. Айтказы Абайларга бул сэлемд! екелгенде Абай ез аузынан, ез жагына eK¡ тогыз айып атады. Дэрменн!ц кеп досынын мойнына сел салмак боп, тарап тусетт шыгындарга карамады. Мал шыгынын ез жагына езд!пмен баса салган Абай, Оразбай, Дайырларды каншалык какап турса да, тез какалтып, токтау салды. Узакайлар бойына Абай мен онын кеп достарын Семейд!ц тургыны еткен сулу жуз, сез!мд! журек, сыпайы м!нез Мекен дауы осымен аякталды. «Мэкеи кыздьщ ланы» деп, Дерменнщ ынтызарын, асыл жарын елдек!мдерге жаманатты ет!п айткызган ауыр тартыс ел! де талай з!л!н кей!нге сактап калды. EipaK бул дуние солай бола беран. Ал Дермен мен М екеннщ енд! тозакотындай азаптан, айырылудан eTin, кайта ушырасуы бул eKi жас бастан KemipreH ем!рд!ц си 6ip естен кетпес жалындай шагы болды. Тагы да Эбенн!н терг! уй!нде кешю ымырт шагында Дермен eciKTeH кеп KipreH Мэкеид! канш алык арманды кумарлыкпен карсы алганын 63Í де ангара алган жок. Т!лмаш Сармановтып 137
уйжен М екещц осыдан 6 ip сагат бурын e3¡ барып босатып алып шыккан Как ¡тай жолда ешкайда сокпай, тура Затон га тарткан-ды. Ол Дерменге алдын ала пэлен шакта Мэкенд! кайырып акелсм!з деген жайын айткан да жок-ты. А лакеленке уйде, кешк} шакта сагыныш ойымен кундепшеонаша K ynipeHin, конырдомбырамен «кулак, куйд!» коаы рлата тартып отырган Дарменн!н бул сэтте Мекен келер деген yM iii жок-ты. Б!рак азапты айлардын бар кеш! мен т у н т д е ты ны м бермей саргай ткан сагы ны ш Ka3¡p де Дэрменн!н бойын, ойын улата мендеткендей болатын. Кэк!тай Мэкенд! Tepri уйге Kipr¡3e бере 63Í Kc!)in шепню Kerri. Бул шакка шей!нг! коркыныш, азап, кысым-жаза шагында кез[нен 6ip Tywip жас шыгып кермеген М экен na3ip Дэрмен кушагына алган шакта ыстык жастар Terin, унс!з е п л т ж!берд!. Дэрмен муныц ал! салкын жуз!ндеп салкын жасын жута суйД1. Алгашкы ушырасу минуттары гана емес, eKeyiHia кумарль[к ынтыгында, тепнде, &ni кунге сез аз да, 6ip¡H-6ipi ¡штей унс!з сез!нумен, тануга кеб!рек бей!м болатын. K.a3ipri шакта да шала lueiuiHin болган Мэкенд! жердей керпеге карай кушактай тартып отыргыза бере Дэрмен дамылсыз жабысып, ¡штей сыйьша суйед!. Элдек!мге, элдекалай тагдырына алгыс айта сыйынады. Мэкен де басында Дэрменге сэл тосансыгандай. Онаша жалгыздыкта тыгыла тартынып калган калпымен ун де катпай, куш ак та жазбап ед!. Ол сэтте тек Д эрменн)н аймалауына 63ÍH киыла, кысыла суйг!згендей гана болатын. Ke¡!in ол да кезек жалын аткандай, д!р!лдеген ыстык ер!ндер!мен Д эрменге e3¡ де эзгеше бой жаза Tycin, ыстык, нэзж жалынмен жабысты. )38
ЦАПАДА ! Абай мен Дермен коныр адырдан асып, тескей коныс —Молалы cvfa жеткенде, кун батута такаган. Куздцбулыцгыр KyH¡ айыцпады. Ертеден кешке д е т н катты кара жел согумсн болды. Онсыз да T03b[Fb[ жеткен кеп жатактьщ аулы каз!р, ecipece, ж удеи тускен жадаулыкта. Ж иырма шакты коцы ркай уйл{, жы рты к кара лашыкты ауылдын Т1рл!к бслг!с! аз-ак. Тек ер уйдщ ыгынан уре ш ы гагьт арык куник, буралкы катпа каншыктар бар. Ксйбцз унд!н Tywiiri астынан ж!)ишкелеп шалкып шыккан тут!н байкалады. Ауыл сь[ртында журген жан байкалмайды. Талшыкболмысын жалгыз-жарым сауынынан айыратын шешелер ез уйлерщщ ыгында б!рл!-жарым сиырларын сауып отыр. EKÍ жолаушы ездер! ¡здеген уйд{ ешк!мнен сурастырмай-ак, сырт долбарынан айырып таныды да, дел кеп тусп. Бастап келген Дермен. Ол бул уйге кел!п, туein жургенд!ктен ecKi туырлыкка былтыр жамалып косы лган ж аналау кызыл ки[зд{ e c itw сактаушы едь Бул шакта ол кызыл кп!з онып, курым сарыга таман айналса да, жапсыра жамалган калпы белп болды. Журпнш{лер кеп тускенде де, буларды ангарып, кастарына келген Kici жок. Абай бие бауындай жерде, еремен жайылып журген ек! атты корд!. Bipeyi Ерболдыцала аяк коныр аты тэр!зд!. EKiHUjici, Базаралыньщ 6ip кездеп тенб!л аты, бул кундетарлан бозга айналган. Ек[ атты таныган Абайдьщ кец!л!не ол аггып иелер! тустг KyHi бойгы узак жур!стен кажыган ко niл жайы епд! сел кетер[ле берд[. Уй ¡ш! бул кезде «Kici келдмау» деп селтетпегендей. Адам жок ncc¡3 уй болмаса, не 6ip баскаша орасан куй болмаса, аттан тускен шет конакты сезгенде, m i абалап елек, шу жасап жатканда, каукары бар уй жанынын 6ipeyi не шыкса, немесе дыбыс берсе керек едг Бул уй ондай белплер жасамады. Абай мен Дермен уйге KipreH соц гана ерекше жайдын м э т н б!л{ст1. Юшкене коныр уйдщ сол жагында, жер тесекте ауру жан жатыр. EK¡ еркек, 6ip эйел сол кысылып жаткан адамныц ecKi TOceriHC ентелеп, наукаска ут л е карасып отыр. Осы жандардь[н. бсйнесж кергенде, Абай мен Дермен бар Kyitni аны к ацгарды. Буларды eumi гана б{лген ден{ cay жандар тез с е р т л е берд!. Абаймен акырын амандасып, тер жакты босатып, орын 6epin жаткан Базаралы мен Ербол. 139
Эйел YHCÍ3 жас тегумен отырган калпынан кеп ауысып, езгерген жок. Абай бул ада\\щармен акырын, кыска гана амандыц айтысты да, аурудьщ хал!н сурады. Осы кезде aypyFa телмipin отырган эйел наукастыц ь[мдап жасагап бел riсi бойынша снксгпп ушлд! де, ж узж е жуз!н такады. C onii i де катты дыбыстап: —Келген Абай, Абай, Д эрмен!—деп eKÍ-уш кайырды. Б е т т Абайларга бурды да: «Келген KÍM?<>—дед i, TÍл i кайта шеш!лгендей. Осыдан кей!н Базаралы Дэрменге кенес етп. —Касына тацашы. CeHi аузына ала беред[. Айтпагы бар гой д е й м т !- деген ед}. Дэрмен сырт KHÍMÍH тастап, бешпетшеи куйде жапагы эйел отырган орынга журес!нен отырып, енкейе берд[. Абай да осы кезде тымагын тастап, тесектгц бас жагынан шынтактап келд!. Дэрменге бас тужстгре отырып, элс!з наукастьщ кез алдына бар жуз{мен.кэр[нд!. Ербол coHin калган отты осы шакта кургац тезек салып, кайта коздандь[рып урлей Tycin едь Енд! 6ip сэтте лаулап турып, маздап жанган от Абай мен Дэрменнщ жуз}н ауру адамга анык керсетп. Аурудынаппаксакалы узын куйде уйыскандай. Кесектеу мурны Ka3¡p суй!рлен}п, кырлана тускен. K im ^ey кездер! аш ылар- ашыпмастай сэл гана сыгырайып, темендеген. Агарган калын пасы peTC¡3 уйпаланып, K83ÍHe карай жайылган. Дерт же иген карт езше ун'лген eKi жузге кезек карап, сэл гана езу тарткандай болды. Оте акырын гана дауыспен: — Абай-мы-сьщ ?—дед{. KipniriH гана козгап, 83¡He карай шацыргандай. Абай онын не TijtcfeniH ангарып, аурудын сакальща бепн экеп баса берд!. Наукас бунысын куптап, бас изегендей ишаратжасады да, Абайды кулагынан, самайынан, мандайынан коса nicKen, суйгендей бел[1 сгп. Кептен кезден шыцпаган кесек тамшы, ысть[к жастар Абайдын кез!нен K9pi досы Дэркембайдьщ мурнына, он жак бетгне сап-салкын тамшы боп кат-кат тамды. —Кайран картым-ай!.. Кад1рл1м-ай!—деп Абай, e3ÍMen-e3Í сейлескендей KypciHin, 6ip жалын атты. Дем! A ip^ip еткен е к а к T3pÍ3A¡ ауыр Kyninim калпын байкатты. Улкен адамдык пен мей1р!мд{ досты к KacHeTTepiH жиган кен кеуде аса ащы 6ip шерменен озгеше куйзелгендей. Дэрмен жылап жiбepдi. Ж аныл да мурнын тартып, yHC¡3 жасын теге TycTi. KeñirtipeK отырган Ербол да Абай аузынан шыккан жапагы жалынды андаганда цатты «ah» ургандай боп, 140
дыбыстап курсш дг YHc¡3, жым-жырт куйде б а с ы -к е зт темен салып Базаралы да ауыр уайымга баткан. Лапылдай жанган тезек отыньщ ойнамалы жарыгы оньщ кастарынын арасындагы уш таpay терец эж!\\щср}н 03imnc 6ip срсу!лдсгсн келсцксдсн стсд1. Кей!с, нала елес!ндей айкындай туседг Кдсына жанада к)мдср кслгсн)н жаксы ангдрып жатка н наукас енд) бар KymiH, ес, санасын зорлыкпен жинап алды. Тагы да кабагымсн цшарат жасап, Дерменд оз1нс карай тартатусп. Жас ж!пт карт агасыньщ киналган жуз!не жуз!н такап, етпеттей кеп едг Дэркембай баяу салмакпен козгалган юшкене кездер)н сетке Абайги аударды да, Дэрменге сейлед. Ce3i сыбыр, бфак анык ссплд}. — Абай CCHÍH... карызыннан... кутылды!—дсгсн сечдсрд[ бамп- бел!п, ете акырын айтты. Аз куилн тартына жумсап, тагы 6ip нерселерайты п калмактэр]зд]. К,уаты ш акболганымен санасы cay, ойы сергек. Ecii карттын жанагы ce3¡H естумен катар, оны коршай отырган бар достары да с н д т жайды жаксы ангарды. Ербол, Абай, Дэрмен ymeyiHin де ecirte ерте кезде еткен, Дэркембай e3i араласкан 6ip ш актускен ед]. Ол - Кунанбайдын Мекеге жургел! жаткан сагатында TiH¡6añ корасында, Семейде болган уакига. Сол кезде кеч!нс кез ауру ти)п, Kip орамалмен басы, 6eTÍH кигаштай танып алган он-он 6ip жасар бала Дэрменд! Дэркембай К.унанба йды п алды па екелген. Жепмгдн Кунанбайда карызы барын айткан. Сонда Абай аузынан шыккан 6ip сез бар едь Жас бала Дэрменге карап: «Экем уш '\" мен карыздармын* деген. Сондагы эдл адамнын, адамшылыгы зор адамнынаузымсп айтылган ер cepii ecenii екен. Бупн o.T¡M аузында жаткан Дэркембай осы жайды есше текке алмады. Базаралы мен Ербол да сол 6 ip жайды еске ала бере, ез öeTTepiMen Дэркембай ce3¡H куптагандай, бас изестг «Сонау шактагы Дэрмен кандай ед'1, бупнп Дэрмен кандай?!.. «Абаймен оны н eKi арасы кандай?.'*, «Туды» деген жай сез.'*, «Бупнп Д эрмекщ бупндег! Абайдын баласы емес деп KÍM айта алады?», « K e ñ 6 ip туган баладан, afa-iH w n, бауыр жакыннач Абайга Дэрмен сонагурлым жакынырак, ыстыгырак, кымбаттыракдесе KÍM таласады?» Деркембайдын терт-ак сезбен мегзеген! осы. Базаралы, Ерболдай дос-жаранныц ез ¡штергнде талай жайды ойлап oTin, куптап отырганы да сол. Дэрмен мен Абай ез араларын сарапка салып журмеуш! ед]. Тек Ka3ip Дэркембай аузынан шыккан аз сезден сон кошлдсртдс, теренде, :ште жаткан 6ip жарастык жайды ангарысты. Дэрмен жылай отырып, ауру картка т!лмен жауап айткан жок. BipaK 14]
басын кайта-кайта енкейте nin, изей тусш, ага ce3ÍH куптаганын танытты. Ж ене содан epi де Деркембайдын 6 ip нерсе айткалы жатканын ангарды. Аурудын аузы мен к ез1нен e3ÍH¡H кезш айырмай: «Тагыда айт!», «Таты да айтарынды тосамьш !», «Не есиет айтасын?» деген жузбен телм!ре карап отыр. Бул сет —осы ею туыстынарыздасу сет! екен i бар жанга айкын. Bip Дермен емес, к!шкене уйде, наукас тесепнщ айналасына ynip^reH к1шкене топтьщ 6epi де уз!лгел! жаткан асыл жанмен арыздасып калу хал!нде отыр. Соны ангарган ecii ейел —кез! жасты Жаныл сыртка eKi-уш рет аландап, e3ÍHe-e3Í айткандай eTin ун катты. Сыбырлай берд1. Шалынын кептен Т!лс!з, yHCÍ3 жатып, енд! гана сонгы айтарын айтып кетпек болып жатканын андаган сайын Жаныл жанагы C03ÍH, сыбыр ce3ÍH кайталай туседь — Рахым кайда жур? Келмедьау ! Негып кеш!пп жур Рахым ! Келмедмау, елг! Рахым!—дей 6epin едт Дел осы кезде сол анасы кеп кутцен Рахым да Абай мен Дерменге селем бере Kipin келий. Бул кунде жасы он терт, он беске келген бала ж!пт Рахымнын боны бойш ан, акшыл жуз4 ашан, арыктау екен. Ол Kipe салысымен memeciHin унс:з кол булгап шакырган ымы бойынша тымагын тастады да, екес!н!нтесепне Дерменмен катар отырып ушле туст1. Деркембай Дepмeннiн касында e3ÍH¡H жалгыз баласынын, жас баласынынжузш кергенде катты кобалжып, 6ip толкып оймен туй!л!П калды. Peni кашкан жука ер!ндер!н жиыра TicTeHin, ете ащы 6ip зер жуткандай шер туткан-ды. Абай танып отыр. Карт досынын осы 6ip саран гана бет белпс!нде онын бар арманы, айтары сезыгендей. Бу дуниеден екепп бара жаткан 6ip зары бипнгендей. «Жасы жетпей, буганасы катпай, жетш-жалкы боп жалгыз мынау балам калып барады. Колында e H e p i жок, алдында малы жок, айнала пана жок. KiMre калып барады?» деген ой, «Куш не болады» деген Kayin, куд!к Деркемба!^дынд!нкес!не, e c i p e c e , деп титендей. Осы жайды ойлай отыра, Абай Деркембайдын жуз1н бакты. Аузынан тагы 6 ip айтсам деген арманы шыгар ма екен, жок, оган муршасы келмей, ел! жетпей етер ме екен? Айтылып бол- маган арманымен уз!лер ме екен! Ондай KacipeT мынау жумылган ауыздын ¡Ш1нде шыгарман боп турып шыга алмай кетсе, онынез4 де 6 ip жаза гой!—деп, киналып ойланып ед!. Жанагы сыбырлап айткан аз гана ce3ÍHeH сон узак унс!3 жаткан Деркембайдын кез! Дерменд{ ез касынан босатпай, ел4 e3ÍHe карай «тындай туе» дегендей тартып жаткан-ды. Сол ce6emi де Дермен буган «тагы не айтасын?» деген тер!ЗД1 кез айырмай 142
кадалып отыр. Енд! 6ip шакта Дермен мен Рахымга кезек кез аударып жаткан Деркембай тагы да 6ip нерсе айтарман болды. EpiHAepi сел кыбырлай Tycii. Сол сетте тагы да айкын сыбыр ест!л!п едг Дермен аныкугынып, ныктокы п алу уийн агасынын аузына e3ÍHÍH. кулагын да такай тендг —Рахымды саган тапсырамын... Осыны адам ету жайын сен де ез мойнына карызелпал!.. Сонымен акта Абай тэрбнсс!н!..—дсп, бунымен сез!н 6¡TÍpin, ещц кез киыгын Абайга бурды. Ж анагы Дерменше Абай да снксй}п кулагын такады. Аурудын бугап айткан сыбыры, Tinii, елс!реп жене кыскарып, азайган ед{. —Рахымды окуга... бсршМ Буны да адам CTiui!..—дсп, сонгы арыздасу ce3ÍH осымен тамам erri. Д еркембай ещц сулы кчус1н, жым-жырг кез жумып калды. Y 3^in бара ма, жок арыз, есиет айтамын деп еларсд! ме, 6Lny киын. Абай наукастьщтамырын устады, сел, ете сирек, болар- болмас канасоккан кы бырбар. Уй imi аурудын. жуз!не ер ceiiH багып, кадала карап отырып, снд! 6ip болжау жасасты. <3здср!пшс долбар айтысты. —Жанагы сезден елс!ред4 гой, тыным алсын!—деп Базаралы байлаган едг — К.айта-кайта сурап «келе ме, келд! ме^> деп Абай мен Дэрмещ ц тосып ед!. Буларды Kepin арманын айткан сон., енд! тыныштыкалды 6i;tc\\t!—дсп Ерболтопшылады. —Сел калгыгандай... уйкыгакстпед! ме екен!—деген yMÍTce3¡H жас Дэрмен айткан eai. Абай мен езге улкендер бунын ce3¡He жауап берген жок, олар óLniri отыр. Бундай халге жеткен ауруда дел бундай сетте уйкы болмайды. Ол барлык пен жоктык арасындагы бойсуну. Узшермен maKTbtn6ipi. Дермен сиякты жас, аусл: ел!м кермеген теж{рибес!зд!пн танытады. Болмаса ол ез!нсн Ki'mipcK Рахымньщ к е т л ! н аулайды, yM¡T¡Hдемейд!. BipaK бунын айткандарына теж!рибел: улкендер ¡лтипат жасаган жок. Олардын андагандары, сtun не де болса наукасты тыныш калдыру керек. Дерменге сол отырган калпында кала беруд колымен белг! eiin буйырды да, Абай 03¡ ещц торге карай, кей!н серп!лд!. Базаралы мен Ербол да жазылынкырап, дагдылы конактарша отырысты. Осыдан сон булар жай сураса бастап ед{, Базаралыньщсурауы бойынша Абай бупн корыктан шыгып келген жайларын айтты. Kyj/iiцкыска кугнндеаянмен узак жур!скен екен. Абай Деркембайдын калай ауырганын, кашан ауырганын енд] аныктап сурады. Бул жайды Базаралы, Ербол, Жаныл ymeyi KeseKTecin айтысты. t43
—Ауырганына, алгаш жыгылганына бупн тертшш: кун!—деп Базаралы бастады. —Жанадан жыгылса да наукасынынбасталуы ауырлау деген сон, мен бурнагы кун! 6ip кел!п кетш ед!м. Сонда да ынкыл катгы ! - деп Ербол ceiijieíni. —Алгаш жыгылганнан катты жыгылды. Онысы рас !—деп Жаныл да енд! шай койып, казан аса жур!п, сезге араласа отырды. Неден бопганын да Жаньм ез!нше дел 0!tnan, дурыс туйс!нген екен. —Суык OTTÍ. Осы 6ip жумадан 6epi айыкпай тур гой, мынау кара суык, катты жел, корага тасылмаган 6ip отау riÍLLíe?ii fiai) eA¡, Караганды сайда. Соган мынау керш! уйд4н арбасын сурап алып, касына Рахымды epiin, 6ip кун ертемен Keiin Барган соналган жумысын тындырмай токтай ма бул Kici. Кара дауылдын устше киыршыктап кар да жауган екен. Соган карамай баласымен екеу! кун! бойы шепт1 тасып, корага yñin те болыпты. Шекпен! болса жука, омырауы да ашык eni. Жумыстын кызуымен оны ойламаган гой. Бейнет ауыр, ел-аукат аз, KHÍM лыпа нашар... кун болса енмен!мен етет!н катты жел ! Озге емес, 6epi осыдан болды. Ел жата уйге келгенде «Жаныл-ай, катты жаурап, аса киналып келд: м, осы 6yrinri кун д{нкеме тимесе e^ni!»—деген e^ni. Айтканы болды, танертен ене бойы кызып, жетел!п, жата алмай кинала бастады... Сонынарты Miне!—деп, жудеу жузд4 Жаныл б!лген! мен TyñreHiHinóepiht сондай айкын, саналы жузбен айтып шыкты. Базаралы кеп сордын, жудеул{к-жадаулыктын неше алуан KacipeTin шеккен адам 03¡H¡ ht салкын, ащы ойын таратты. —Бел riлi гой... Жанылдын жанагы ce3i аурудьщ себеб iн де, тосып тапкан Ke3er¡н де айтып отыр. Кай камауга туспеген Деркембай ед!. Bi рак ада м тем ip емес кой, кеш л ка йратты болганмен, кене шекпен етке лыпа бола ма? Op кеудес!н HMei^iм дегенмен, карадауьш коя ма? Айдалада, омбы карда, киян елс!зде 6¡p уя каскыр камаса, адам кур кол болтан шагында, жаяу калган xaлiндe: жаксы болды не, м:незд4 болды не, кымбат, керек болды не —онын 6ep¡HÍH KOMeri бола ма? Сондай Kep^iк, жокшылык, елс4зд!к, лыпасыз жудеул4к, аштык деген снякты камаган каскыр кеп кой. BepiHÍH жиылып кеп тусап жыкканын KopMencin бе?— дедг Жасы жетп iстен асып бара жаткан Деркембайдын бу riHri жайын Базаралынын бул айткан сез!нен орынды, кисынды сез тауып айту киын. Аба tí мен Ербол «рас, рас» дес1п, тек кана бас изесп. Осы тунде Деркембайдын халiауырлап, сагат сайын мегдете берд!. Уй iшi ас !ш{п бола бергенде, YHCÍ3, сулыкжаткан aypyfa, 144
сонш алык елс!'ч шактын ез!нде де катты бата бастаган киналу б!л!нд!. Сол сонгы шугыл езгер!ст!нбелг!с! екен. Ещн б!разда дем!не сырыл араласты. Абай мен Базаралы, Ербол ушсу) де ауруга кезек-кезек такап кел!п, ещцп дем!не кулак, салысты. Соньщ артынан булар кегИндей отырып, б!р!нс-б)р! акырын гана айтысканы сол сырылдын жайы ед!. —Анык сол! —Сырылдын ез! —Мел!м... сол сы ры л!- дескен. К е т н тагы б:р ет асымдай мезпл еткен сон, жанагы жаман нышан араласкан дем ауырлай барып, танга ш каган кезде Деркембай дуние салды. Кслсс! кун! сескеден бастап, жиын отырган жатактын барлык журты ездер!н!н кад!рл! карты, кар! агасы Дэркембайдын казасын кутумен болды. Молалы судан кой ер!сждей жерде, бел астында, жатактын будан бурын елгсндср!н койган кеп бсй!т бар ды. Соган ер-азамат Деркембайдын суйепн апарып, таза арулап, койып кайтгы. Абай, Базаралы, Ербол мен Дэрмен бул ерекеттердщ калын, ортасында ездер! болып, Д эркембай казасы ны н бар ауыртпалыгын да ез мойындарына алган. Оздср! кам еткен болатын. Жакында отырган Акылбай аулына Абай к!с! ж!бер!п, ол жактан жаназага кеп адамды кс;п1руд!н устше, Деркембайдьщ уй!не аза рет!нде б!р сиыр, б!р туйе сауып эк е л п зж берд!. Жаназа, каза кундернде конагын атхдру уш!н Жанылга тай, кой сиякты сойыс берд!. Бул кунде ез алдына шаруасы елден!п калган Ербол да кур калган жок. Ол да б!р кара атап жене ею сойыс малын алгызып берд[. Шамасынша ез кемепн Базаралы да атаган ед. Осымен Абайлар Деркембайдын артында анырап, жылап калган Жаныл мен Рахымды жубата отырып, жатак аулында Деркембайдын жет!с!не шей!н бегелд!. Бул кундерде Абай кеб!нше жакын жердег[, б!р бел астындагы Аккудыкта отырган Ерболд:к!не барып, ек! кундей конак болды. Оз!нен жубы жазылмаган Базаралымен де кунд!з-тун! б!ргс болысады. Тагы б!р куш, кунд!з Жацылд!к!не келш, едет бойынша бата оки келген адамдармен б!раз б!рге отырысып, кеш бола Абай Базаралынын аулына барып кона жатып кайтты. Сонымен Деркембайдын ж е т о н е шей!н Абай жьмаулар, желмдер уй!нен узаган жок. Кеб;нше мундар адамдардын кез алдында болды. Дэрмен жакын жердег! Ербол, Базаралы аулына Абай конага кетш, кайтып журген шактарда олардан калып, кунд!з-тун!н Жаныл меч Рахымньщ касында егк!зд!. Абайдын да б!р жагынан !45
карайлаганы, сол e3ÍHÍH баласындай жаксы керепн ÎHici Дер- менн!и жайы болатын. Деркембайдын жалгыз суй етш 1, агайын ¡цлнде ен ыстык керген ÍHici есеп ri болгандыктан, ерине, Дермен бул кундерде бул уйден кете алмайды. «Журешк, кетешк!»—деп Абай да айта алмайды. Олай айту былай турсын, егер Дермен осылай ¡стемесе, Абай оны К1нелар ед:. Дерменге сонгы кундерде Абай ез! тапсырган 6ip жайы тагы бар-ды. Ол Деркембайдын кайтыс болар сетте айтып кеткен арызынан туатын. Саналы картгын елер алдьшдагы камырыгы мен арманьш Абай Дермен мен ез! гана боп, онаша 6ip айтысып, ойласып керген. Сонда Дерменге: — Декен сен екеум!зге арыз айтып, карыз артты-ау! Катты тапсырганы мынау жас баласы Рахым болды гой, кун кере алмайды, аш-жаланаш калады демеген шыгар. Б1ракелдек{м боп калмасын, «6ipeyin камкорлык ет», «ôipeyin адам ет» деп екеум!зге 6ip мшдеттщ ек) басын салмак erinсалгандай ед[. Мен ойласам, мусылманша окуы жаман емес екен, 03¡HÍH окуга зеЙ1Н1 де, бей4л! бар кершедг Мына Рахымды ¡лгер! окытайык. Сен, Жаныл мен Рахым ушеу!н осыны акылдасып, 6¡3 кайтканша 6¡p байлау жасандар!—деген. Дермен осы женде уй онаша болган кештерде, конаксыз, бага окырсыз ертенп шакгарда женгес! мен ¡H icin ала отырып, кеп акылдасты. Жанылга да киын, Рахымгада кимастыктусау тер1зд! болатын бip жай бар. Деркембай болса кайтыс болды. Ещи Рахым кетсе, Жаныл 6 ip уйде жапа-жалгыз, T¡peKC¡3, кемекс!3 калмак керек. B ip ейел 6 ¡p корага, азды-кепп дуниес^не жалгыз бас-кез боп огырган уй жок кой. Рахым окуга кегсе, осы жагы калай болмак? Ал Дерменн4н 6ip ойы бойынша Жанылды ез колына алса кайтер ед:. Бунда еке-шешес! жок, Мекенмен екеу! гана 6ip уй боп огырган жайлары бар. Жаныл осыларга косылса, Рахымнын 6ereT¡ болмасед!. Ал Жаныл Дерменге де, Мекенге де шеше болар да отырар едк Жацылга бул сез де жат кершбейд!. Ол Мекенд) ебден жаксы б1л4п, езшщтуган кызындай не ез колына T y cip in алган тума кел!И!ндей жакын санайтын, жаксы керепн. Будан былайгы прл!кте Дермен мен Мекеншнколындатурса, олармен тату-reTTi болмактан бетен ой, баска М1нез ез!нен шыкпаитынын саналы еиел жаксы ангарды. Ол осы куздепдеи коныс шалгайлыгынан Мекенд! 6¡p ай, ек! ай кермей журсе, Tinri, кайнысы Дерменнен бурын, соны сагынатын. Мекен де буган соншалыкбауырмал, ыстык тартыптурады. Ж^бек талдай суду, майда MÍHe3¡MeH ол Жанылга езгеше жаккан. 146
С ей т т , Дэрмен: «Рахымды окуга босагу уилн азге Мэкенн4н касына бару лайык» легенде, Жаныл ¡пннен tnyK¡pji¡K етш, куанып га калды. Кундерд!н 6ip кун4нде солай болар деп кенгенш де Д эрм енге б!лд4р!п койды. Bipan соны м ен катар бул эйел Даркембайдын аргын, аруагын жене онын казасын куту деген карызды ойламай коя алмайды. Берер пулы, ¡шк}зер асы, кипзер KHÍMÍ болмаса да, бар жатактын басына кетерген, екес!ндей керген асыл карты Дэркембай ед1. Сонын к.ыркы етпей не жыл мезпл! болмай, былай ай гса «бегтопырагы жасырынбай жатып», онын yRi жок, орны жок болганы журтка да бату керек. Жаныл да кенерлж жай емес. Олай болса, Жаныл Ka3¡p плегенмен, галпынганмен Дерменн!н колына бара алмайды. Даркембайдын шанырагын бул арадан акете де алмайды. 1з-тозсыз, 6ejiricÍ3 e rin те кете алмайды. Ал бул жерде калкиы п, epiHÍH аргын к у п п отыру ym¡H Ж анылдын касында, гым курыса, осы куз, кыс бойы, келер кектемге шей}н не жазга шейш Рахым 6ipre болмаса болмайды. MiHe, осы жай-жагдайдын эр жагын ойлаумен Жаныл, Дэрмен, Рахым yrueyi ôipHeme кун erK¡3ce де, анык 6ip шешу айтыса алмаган. Тек Дэркембайдын жет!с!н 6epin болган сон, Абай мен Дэрмен бул ауылдан кайтатын шакка жеткенде, жанагы туй!нд4 Абай акыл коса отырып, Жащылмен 6 ip re m em ii. Бул жердей Ж анылдын Ka3¡p де, кыста да KeTneyiH Абай да дурыс керед1. Ол жагына келгенде Ж анылдын сездерш Абай тугел!мен макулдайды. EipaK кыстауга конып, ас-суын эз!рлеп болган сон, Рахым биылгы кыстын кеб1н Дэрменн4н уй!нде, Ацшокыда, Абай аулында eTK¡3CÍH. Сонда мусылманша да, орысша да азыракгурт!н{п оки 6epc¡H. Ал келес1 жылы Ж аныл Д эрм еннщ колына кеш кенде, Рахымнын калага барып, калауынша мусылманша не орысша окуына тусауы кенид1, алды ашылатын болады деген. Жаныл кыс бойы мулде жалгыз болмас уш1н, Рахым ай сайын бес кун, он кунге memeciHÍH касына кел1п кайтып турады. MiHe, Абай мен Дэрменге ел!м аузында Дэркембай айткан арыздынарты осылай аякталды. Htwi Абай мен Дэрмен аттанар кезде Абайды Базаралы ауыл сыртына онашалап шыгарып алып, 6ip аз гана жайды айтты. Ен эуел! Базаралы eai де, Абайга мэл4м, биыл наукасы удей rycin, жудеу4 асып барады екен. - Баягы 6ip бунап, 6ip босатып журетш ecKi наукасым Kapi ланкадай боп Kerri. Сол кургыр куян, буын-буынымнан устага- нына тоймай, енд! журекке де шауып жур. Биыл 6ip-eKi рет !47
журепм кысылып, талып калганым да болды!—деп еуел! e3ÍHÍH наукас жайын айтты. Абай осы 6ip жума 1Ш1нде Базаралынын жудеул!к успне картайып калтанын, ел-куатынын азайып, жуз peni катгы озгерт, куан тартканын ацыс ran жур ед[. Б1рнеше рет Базаралыдан саушылык жайьш сураганда, ол саран сейлеп, жур гкез!нше жене Деркембайдын ел!м, казасы успнде бул жен!нен шешшмеген. Таратып еш нерсе айтпаган болатын. —Метн!жасыма жеткенде, кейде ойласам, жакынына, жан куйер!не алдымен айтатын сырдын 6ipi денсаулык болады екен. Соны «Дорменам азайды» деп, копке даурыкгырып, дакпыртып айтуымнын да жен: жок. Жакыннан жасыратын жайым гагы жок деп, сатан айтып отырмын!—деген. Абай ага досынын бул жайды онашалап айтканын 03¡нше гус4нд1. «Айналада жауы кеп. Андысып, арбасып, алыстан болса да бунын басына пеле т!леп журетш каскейлер бар. Жамбасы жерге тигенше солар «аскактамасын, басынбасын» деп ойлайды той. Жене ерд4н 6epi жарасын жарыкка салмайды, колынан келсе ез! тана бш п, 03¡ тана «жалап жазута тырысады» деп 6ip ойлады. Абайдын Коншине елдеб^р жолбарыстай, кабыландай кайратты, жансебш жандар елестед!. Абай: «Базаралынын осы сез^тн таты 6ip арты бар гой» деп сонысын сурады. Досынын енд4г! сырын бакты. Ойлатаны рас, Базаралынын шын таты 6ip айтпаты бар екен. Таты да Ыргызбайдын соткарлары бул жолы Шубарды, Э з1мбайды 6ip арата косып жене 6ip пелен!н meriH шыгарыпты. Базаралыны тура атамаса да, касында отыртан ÍHÍ Kepmici Эбдш! кадап айтып «уры» деп, «айыпкер!М» деп пеле салып, жала жауып отыр. — Биыл жазда Э з1мбайдыц бейгекер а г дей rit t, такымына баскан дей ме, 6ip аты жогалыпты. Сурау салып, айналаны шалып, б!рде-б1р дерек таппай кояды. Сотан карамай «осы атымды Базаралы урлапты, урлатан ез! емес, Эбд!» деп жала жауыпты. Сотан сурау да салып, жакында Шубар ез! кел!п, Текежан мен Эз!мбай Ж1берд1 деп, Ыргызбайдын тобы ж4берд{ деп салмак салды. «Не мына Эбд4ш урымыз erin колымызта шыгарып бер, не болмаса актасан, кепш бол, жанынды бер» дейд1. Ауру Базаралы бурынгыдай емес, жалындап айкдйын салып шыга алмай отыр. Biрак торга тускендей 6ip жагы ауру, 6¡p жаты жау, камауда турса да Эбд!н1«кара»деп айтпапты. Ce6e6i, K03i жетед!, ол уры емес. Ал жуанньщ зорлыты мен зомбылыгына шек fíat) ма? «Актасан, жанынды бер» де^М). Оган Базаралы: «Жаньимдь! текке t48
бермеймш, api ак дейм1н, актыгынын ceôeôiHe жапы\\<ды 6epin жалынбаймын. Олсем де осыныммен кетем1н, былыгына бас имейм н* дейд. Онысына поймай, Шубар мен Эз!мбай екеу: косылып, касына бес tdci Ыргызбайдын содырларын ерге келт, тагы eôirep жасайды. Сонда Базаралы: «Мен 06R¡ni акдейм1н де, сонымда турамын. Ал сол Э бд{т аны к «кара» дегенге «кез1м же-ni, кумэным жок десе, жасы пайгамбардын жасына же-rri гой, анау Тэкеж ан œ i жанын 6epc¡H де, Эбд1н1 де, мен1 де коса ел-npciH!» деп-ri. Бунысы Базаралынын e3ÍHe сай M¡He3¡ ед!. Opi ацылы кемел, api жене е р л т , батыл байлауы болатын. Осыдан сон Базаралы нын айтуынша, жол мен жуйеден жен!лсе де, жуан Б!ргызбай согкарлары токтамапты. Жакында, осыдан он шакты кун бурын Шынгыстын бекгер!нде, Тэкежан аулына бар Ыргызбайдын Эз!мбай, Шубар бастаган аксакал, карасакалы жиылып, баталасып аттанысыпты. Айтыскандары: «Базаралыт кыласыны кыламыз, уйелмен!мен ертейм!з. Ара тусе*пн аганыны болмасын. KÍM де KÍM Ж}г!гек баласынан оган болысам десе, 6yriH тагы анттасып, баталаскан бойымызша, сол корган болам деген Ж т т е к п , тагы баска жекжатты тугел!мен жоямыз!» депп. Топтарын тагы да куш ейтт, Базаралы т з!л-зер!н батыра тусу упнн, Ж{11тектен шыккан пэле басы Эбд!лдэ деген 6tmi а г 6epin, ас 6epin, касына eprin апты. Ол сонгы кезде малы ¡ндетке ушырап, кыстыц жутына MÍHin, кедейлеу тартып журген. 03Í белпл! алаяк, алдамшы «ку жауырын Эбдмдэ» деп аталатын пэлекор бид4н 6ipi болатын. EyriHri алымын «кедей боп калдым» деп зарлай rycin, ардан атгап ала журе'пн осы би жанагъ! анттаскан топтын ¡Ш1нде бопты. Бул жайды айтып кел4п, Базаралы кысылмаса да куй!нед{. Абайдын ес}нде болсын деп б!лд1румен 6 ipre, e3i кеш1рген OMipre ащы 6ip мыскылын айтты. — ЭлеРпн десен, керге де Ж1бер[тс{ келмейд!. Онда кетсе Базаралы аман кепп, же-ricin кетер ме екен деп, тагы кызганады. Соны ойлап, мыналар кем койса, KepiMe шенгел тастайын деп отыр-ау дейм1н! Ал гагы i урып калдым. CeHÍH жынынды келт!ре гусу уинн, K63¡He канды суйел боп басына гусу ym¡H, «ал елмед4м!», «кенбед4м!» деген боп жур1п жаткан к у т м бар!—деп K83ÍH кысты. Улкен 6ip саналы, ерл!к калпымен карады. Абай кутпеген сэтте баягыдагы 6ip ер MÍHe3¡He басып, ecKiciH еске rycipin, сы лк-сы лкKyjLui. Осы туста жанагы отырыста, ецалгаш бастаган ce3 ÍH ¡H TyñiHÍH де e3i шеш11. - Сен 6ip жумадан 6epi менщ ажарыма карайсын да, эл- куатымды, ауруымды сурайсын-сурайсын кеп. Ал мен журт 149
кезтш е сонымды айтпай койдым, касында жатып журген кундерде кей сэтте ж урепм аузыма тыгылып оянам да, сонда да 6¡JLiipMeíí коям. Не ceôi болары н кайдан б!лей1н, э й -reyip, exi K63ÍM жумылып, кара ж ерд1н. койны на к:р ген 1мше, тым куры са, жауларым «эл4 Базаралы тыйылган ж ок, жапырылган жок, бойсунган жок!» деген дакпыртымен журе ôepcin дей1м. Дщ кем курыса да, бул дерпмд! де тыгып жур!п кеп, е з1не гана айтып отырмын!—деген. Абай Базаралымен кош гасып аттанганда, ун аз, улкен толкын ой экегп. K.a3¡p куз аспанында 6ip¡H -6ipi куалай аунап, ауысып жагкан ауыр сур булттардай суык, ауыр ойлар. 2 Кыстын басы такау болганмен, эл[ кар гусе койган жок. BipaK кара суык. Me3¡ кылгандыктан, Акшокыдагы ауыл бул кунде Teric жылы тамга KipreH. Эр уйде кун аралагып пеш жагылатыч. 03ÍHÍH белек гамына, Баймагамбегпсн 6ip корадагы онаша тамга Дэрмен мен М экен де к1рген. Абай карсы уйде онаша отырып, сонгы он шакты куннен 6epi Ki ratiKa, кагазга кущйз де, кеш те у)ил{[1 енбек етед1. TyKnip уйде M arauj пен К ак ¡тай да ез алдарына Kiran оцып ¡зденуде. Онын екеу i де бул кундерде орысша к1тапгарды, ecipece, жеniл ^лм ен жазылган кызык романдарды кеп окитын. 9 з мэж!л1с- гершде сол окыгандарын ауызша энпме, epreri кып айтысып отырады. CoHFbt кундерде Дэрмен де оцашалыгын суйед1. Жылы, жайлы белмеде ол безшдетш домбыра таргады. G3ÍMeH-e3Í куц1рене косылып, кейде кыска кайырып, кейде eivtipin жосылта женел!п, жанаша гуган 6ip сонгы жырларын еспелей беред{. Мэкенд4 кунд!з Эйгер1м ез касына алады. Ол eKeyi тамга Kipe бере колдары на алган 6ip улкен ш ебер, кер кем icT¡H соны нда сарылады. Булар Ka3¡p эр rycri манатка кесте шегедь Осыдан ôipHetue кун бурын eKeyi колдарына кагаз, карындаш алып, ездер!нше ою, ернек турлер1н аса кеп сызган. Мэкен енерл!, ¡смер, кесте мен оюга ac ip e ce шебер екен. U Jeureci берген улп, тэрбиенщ оган аса 6ip жаксы конган жагы осы кестеип жэне т т н ш Ы к . У лп тапкыш шеберл4к зей!нд1л1п болатын. K.a3ipri кунде Эйгер:м гана емес, Магаш, Кэютай, Элмагамбеттер де М экеннщ оюларын, жанадан п1шкен тымак улплерш , жак epHeKTepin эрдайым мактай ry cin , ôatajtan жур4сет!н. 150
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
