Байкаймын, Афтабым нэк пен шафтальшы айтканымда!..- дсп, Аф тапка карап койып отыр. Эйел! болса, кесек дснесзи д)р)лдстс мэз бола кулед!. Магыш пен Эб!ш те кайта-кайта кул!ссд!. Цып- кызыл боп, ею кез;нсн жас аккан Эб;ш орамалымен кез суртс отырып, кулк! услнде ксксеан айтады: - Бесе, ш!рк!н, Сем ей! К.ыс суь^ы 5 0 градус, жазды ку)г! кумды бораны керуен адастыратын Семей... Уз!мд! ¡здесе осында келмей кайда барсын! Жер шарына б!тксн жсм!ст!н Семейде жогы бар ма! Ия, жене!—деп кояды. Данияр болса, ез! тырс кулместен, езгеш е б!р ан.кау момакан гана жузбен ел4 сейлеп отыр. - Байкаймын, Афтабымнын топсасы босай бастагачдай. Енд! кешке гана емес, ерте мен тусте де зарлаймын. Хаул!м!здеп са 6)р жем!с! нашар, курттускен алма агашынын.туб!не эдей барып отырам. Оныц ымрт тускен алмаларып Афгаптын кез!не эдей керсет1п, мурын шуй!рем. Сарыарканын Афтабыма унаган шафшлыгы ментотысын жи! жокшй берем. Содан не керек, б!р кун! Афтабымнын оз! «кстгж бомасам шу С эм эй те» демес! бар ма!—деп энпмесш аяктады. А ф тап дау да, наразылык та айтпайды. Оз! ырза болган Даниярын бучнгч енг!мсс!мсн де куптап, алдаганын мойындайды. Осы жайды айткан Данияр Магыштан енд! оны ^Эбшгпн кадай алдап экеле жатканын айтып бер» деп эз)лдей берд!. Магыш алдыцгы калжын эцг!мен! костай туею: - Тег!, алдынгыныц салган жолы сол болса, Эб!штен де алдампаз энпмен! алдан тосармыз. Эз!р айткан ж ок ед). Оз!нше ксгпнгс сактап барып, б!р кун! шыгарады д а !-д е п , шебер калжын айпы . Эб!шке эйел!н!ц ун а з емес, кайта сыпайы, тапкыр, керкем эзткойлы гы да унап отыр. Сэскел!к ас артынан данияр кецсес!не кетп. Уйде калган Эб!ш пен ек! жас эйел жене кутуми картан эйел Майсара тертеу! боп, енд! б!р кызыкты эрекетке к!р!ст!. М агыш тыибасындагы желеп мен кимешек-шаршысын енд! Абай айтты-айтпады езгертпесе болмады. Магыш пен Э6!игп алгашкы кун конак с пи отырган такта Абай сез!н Данияр да ест! ген, Афтап та б!лген. Енд! бупн колы бос жастар Магыштыц кимешек- шаршысын тастатумен б)рге онынбасына не кжм кипзу жайын акылдасты. Бул жен!нде езгелерден жасы улкен ж енеез! Казан, Уфа калаларында жас шагын егк!зген, Семейдщ де татары мен казактарыныц улг!с!н б!лет!н Майсара кеп акыл айтты. Ол эуел! салган жерден «кэлэпуш» пен «гшлтер шел!» керек деген. Эб!ш ока шеккен такия мен ж!бек шел! жайын ескергг!. 5!
Афтап баска улгшер туралы ойлап cai. Енд! М айсаранын акылы бойынша уш ейел терп уйге Kipin, Афтаптынтаза KtiiMjtcpiH салган улкен сандыкты ашгы. Сол уйде Магышты Kninaipin, мынау ауыз уйде отырган 3 6 imKc керсетпек болысты. Магыш 6 3 ÍHбазар! а шыгарган, сарапкы салган жандай бол у га тартынып ед]. «К,оя турса не етедЬ деп ойданып, е'^иммсн жайлап тандамак болатын. BipaK 3 6 im пен Афтап буган енд1 «кай KMÍM, кандай улп жарасар екен» деп кызыгудап ¡рюле алмады. 3 6 iij], ecipece, Магыштын. колан кара буйра шашын, б!лектей бурымын ашканды т!лейд!. O3Í оцашада гана кере^н аса суду, сел гана к.ызгылт кулагы, акторгындай уыз e n i мойыны, тамагы... кимешек- желек астында жасырынбаса екен aciiai. Бунын ез1н тамашадатып куанткан кадпында кунд!з де, тунде де ашык болса, удайы батпас айындай, толык айындай, yHeMi жаркырап кер!нумен турса... Тойымы, тынымы жок анык, асыц ынтыктытымсн epi кызыгады да, epi кана алмай куанады. Э б 1ш шынымен шаттана Tycin, л л ек еткенд!ктен, Магыш ундемей турды да, эсем салмакпен аяк басып, Tepri уйге к!рд!. Ол уйдеп эйелдердщ, ecipece, М айсаранын кесектеу кулюс} OôiutKC YHeMi естш п турган. Bip с е ч е аргы тор ri eciK ашылды. Аласа табалдырыкка аяк басып, аппак узын саусактарын сел соза Tycin, буган уяла карап турган сондай H0 3 ÍK жарын керд! Эб}ш. Бешпетп тастап, Магыш цынай бел камзол Kninri, саргыш ренд4ж!бекке аса эсем уйлескен коныркай, кызгьшт макпал камзол окалы жиеп мен кеп бурмел! узын кейлекке эдем] куйыла коныпты. Майсара айткан кэлэпушты, Афтап унаткан калпакты да анау уйде елшеп, кере бере Магыш ыткытып тастаган cai. Ол жанагы 3 6 im айткдн, eKeyi еналгаш KopiHicxc Knin келген окалы таки ямы Ktiimi. Сонын успне ш!лтерл4 жука, сары алтындай узын орамал жамылган е^. Орамалдыншашакгы 6ip ущын кеуде тусынан кен оралта келш, он иыгына асыра салыпты. Эбпл K6 3 ÍHe Ka3ip Магыш ен алгаш KopittrcH сэггегщей, уыз жастык шагымен кайта 6ip ж арыкбер4п туа калгандай. Магыштын касына жупр!п келin, Эбки аялай турып, кырынан да, сыртынан да карады. Энел iHin тандап киген бар KniMin тугел мактап кабьм адды. Майсара ундемесе де, Эб1шке косылып Афтап та Магыштын енд!п керю мен жарастыгын езгеше тамашалап, мактап тур. 0 3 ¡ де сирек сымбат KopKi бар жас эйел болганымен Афтапта Ka3ip кызганыштан зэредей елее жок. Жаксы п!пнлг ен унамды, конымды Kni\\[ Магыштьщ 0 3 ine бггкен бой сымбатьм, нур сыпатын 52
'.1ул атыраптагы бар эйелдердеи басым е*пп тур. Аф тап ез ойында бул жайды тугел сарадап шьиспаса да, М агыш тыц сулулыгы мен чез!кжастык, ыстыксуйюмдиппн барыншаунатады. Сол жайын ол айтып та б!лд!рд!. — Кандай матор, кандай сулусызс!з, М агы ш !-дед!. Эб]ш Афтаптай ез! суду ейедд!н мынау м!нез!не танданып, ырза боп тур. !ыинен ойланып калды. «... Эдетте, эйел затынын сулулыгына езге суду эйел кызганбай, гайталаспай-акэд!л кенд!кпен карай алады. Эйелге эйел езген! кешпесе де, сулулыгынаталаспайды. Цалткысыз кызьиа б!лед!. Ал еркек атаулы булай емес. Кеб!нше еркек еркекке азшен аскан сулудыкты кимайды. Керг!с[ келме!!д!,эс!ресе,тань[ганынайткыш емес. Эйелден еркекпнбул даб!ртемен м!нез! екен-ау!^ дел калды. Ек! белме арасында Магышты коршаган дос жандар оны ¡амашалаган куйде, кей!н карай ж!бермей, калжыпмсн каж аптур ед!. Окыста сырткы ес!к ашылды да, Магышка тура карама-карсы кдрап. уйге к!р!п келе жаткан Абай кер!нд!. Магыш юмд! корген!ч апгарып бола бергенде ек! бет! мандайына шей!н о п а й лаулап кызарды да. аппаксуйр!к узын саусактарымен бет!н басы и, айнала жепелд!. Афтап пен Майсара да уяла кул!п, терп ес!кт! жаба сала, дуб!рлете кашкан-ды. Абай Магыип^ыибул ез! айткдп есиетг! орын- ла1 Iтурганынтезаишрса да, оны бапкаганын б!лд!рген жок. Келген бет!ндс терге шыгап отыра бере баеындагы жен!л тымагын адды. Жана кайык уст!нде ест!ген жайларды айтып, Эб!шпен акылдасуга к!р!сп. Эуел! баласына Сармолламен алгаш ксздесксн!н айтып еткен. Содан бер! ар жак пен бер жактын кеп имамдары, думше моллалары б!р!пп, карангы кастык жолына басып бара жатканын баяндаган. Енд! буг!н жай рана б!р момын кайыкшыдан естненш айтканда, Абай Сармолла гана емес, езЫ н сез! уш!н де айыпкерлерд!цб!р! болатынын екерд!. - Не шара, не дауа бар бул дулей карангылыкка. Оздер! елд! тумшалап керсокыр ет!п отыр. Халык дерлне шипа табу орнына сол пелен! е р ш т п , табысыннан тартына туе, халык сорына сен себепкер болм а!- деген уш!н жау да болмак, жауыз да болмак, кылмыс та кылмак. Енд! андап карасан, КУР гана б!теу кеуде, падан емес. Барып гуршн ездер! айтатын фитнейгалам — презренные мира — деп, Абай жанагы арап сез!н, Эб!шке эдей! орысшалап жетк!зд!. Экес!н!нказ!рп налып токтаган сез!не, ун!не Эб!ш уайым етп. Осыдан бес минут кана бурын болтан мэз куанышын енд! кысылып ескеалды. Аман гур)аназараллай к!шкене\\'йд!нжайбаракатхал!нде Эб<ш каданын кааретж , халыктын камырык камын умыта калган 53
тэр!здк Онын кас!рет дерт!н енд!, мше, унем! сергек, сез!мтал эк е с!н !н ж узш ен таны п отыр. О з!н!н бейкам б1р кулк!м ен отырганын айыбы есепл тусшш кысьтды. Абайда бул ¡стерл!к кандай жэрдем кемек барын жабыса сурап ед!, Эб!шт1н тадпынуын экес! дурыс керсе де, ол ¡стейлн ¡с ж ок сксч!ч айтгы. Жалгыз-ак, баласынан сурайтыны хадыкка арнап сез сейлеу уыин кай ж ергебарсам макул болар! Енд; Сармоллага ара тускен сезд! аягым жеткен, лл)м жеткен жерд!н бэр!не барып айтуым кажет боп тур. Б!рак осыны кай жерден, кай ортадан, к!мдерге кездесуден бастаймын, осыгач акыл кос!— деп Э бш и сч сураган ед!. Эб!ш эуед!, Абай ар жак, бер жактагы мсшптердсн бастап, имамдарга селессе кайтсд! деп ойланган сд;. - Сармолланыц жаулары солар гой. Енд! молла тобынан шыкпай, халыкарасынан келген, счздсн халыкадамы сейлесе, элде олар ойлачар ма екен, езгерер ме екен!— деп, умп* айта сейлеген. Абай Эб!ш тщ бул соз!н!н тусында Павловтыч эйел; Александра Яковлевчачы еске алды. Эб№ те сол тэр13Д1 успрт ойлап отыр. Абай: «Имамдар сэлдес! мен тасбигына сенген. Оздер!н ишан, каз!рет деп бас шулгитын надан кауымга катал боп дагдыланган, зорлыгы куыгп кауы м!»-дед!. — Олар: «айыбыч бар, кудай алды гана емес, махшар кун! емес, осьшдай касчреткун! осы махадда халкыныиалдына берер жауабыи бар!'* деген сезд! айтушыны к е т р кауымына косуга ¡рк^мейд!!— деп б!р токтады. Тагы ойлана отырып айтканы:— Олармен халык мдьгчда кенпн уч!, сыны косылып отырар жерде сейдессен б!р сэр! болар ед!! Сен онын к а р а т ы топ кауымына барасын. Немесе кэр! сопы, картан ш эк!рттер! сиякты кара кузгындай камау, коршауынын ортасына барып сейлейан. Олар болса ездер!н!н имамынын аузынан шыкканнын бэр!н иманын сата костап, куптаганнан басканы б1лмейд!! - дед!. Эб!ш ез ойынын бул женде ушкдры екен!н енд1 ангарып: - Мен жума намазы сиякты, бегде халык кеп жиналатын кун1 хутпанынартынанСармоллаша шыгарсызбадеп ед!м. Ол калай?- дед. Абай баласынын бул сезш е де кулд!. — Сармолда имам, халфе болмаса да, меш!тпн м!нбер!не шыгып сейлейпн кисыны бар. Бась^а сэлде ораган молланын б!р1. Ал мен ол жерге мынау шешент!ккен тобыкты тымагымен барам ба, жок элде енд1 картайганда дуанадай болып басыма сэлде орап барам ба?— деп ез жайын мыскылдап куд!п алды. 54
Эбш! бул айтцанынан да тез кайтгы. Б!рак!здене отырып, экссчн халыкха ксздсст!рсрл!к енд!г! орын — «базар», «базар гана» деп байлады. Ж ене ею жагыныц жург!нш!лер]н мол таситын паромдардын. аузы, Семей халкы айтатын «кайык аузы» сиякты жерлерд] атады. Калайда ж у рт жи) )алатын орынга а д стл сп сшк) мдч [ыакырмасада, Абайдыненлц баратуап, сейлей ту су! даусыз кажет. Сармоллага ара ту ап , ез!н!н де оган айтканын Абай жасырмай, ашыктан-ашык халыкка б!лд!ру! шарт екен!н атады. Бул соигы жайды Эб!ш тагы да алгаш бастап сейлегендей )инрыгып, кызына сейлеп токтады. Ен соигы айткапы: - Ага, халыкка с!з е з щ з барып айтпаган сез, бер!б!р аздщ атыиыздан желп жатыр екен. Ещи -плесе молласы, саудагер! б!лс!н. Эелрссе, жапагы ез!н!з камын жеп отырган ка зас ы кеп карахалык б['лс!н! Бер ж акпен ар жактагы ж уртортасьш а барып, тура езщ!з ез ойын]ызды айтып щыгыиыз! Кажет бол ган жер!нде Сармолланы арашалап та, акта и та сейлец<з. Бул туста дурыс сез айтыпты гой. Сол жайына ара чуспсссшз эд!дс1 емес дегел! отырмын. Дел осыны с)здсй жандардан халы к, еи ресе, тоса ма деп ойлаймын!— дед!. Абай енд} не ¡стер!н, байлауын айткан жок. Оз! желкайыкчен еткенде «Ерпстен паром аркылы ет!п кел»деп, Баймагамбетп ат- арбамен ж!берген ед!. Каз!ргистан сол Баймагамбет кеп к!ргенсон, Абай тымагын с!лк!п ки!п, тез женелуге камданды. Б¡рак Афтап Майсараны е р т т , Абай мен Эб!шт!н алдына юыллеу ак шыны тегешке куйган кымыз екеп койгызды. Тыстан Баймагамбет юрген, оны стол басына шакырысты. Ж ене сызылта селем берпп «Ассалаумагалай гем!» деп, сырткы ес!ктен ез!нен бурын камшысын к ф п з т , шокша кара сакадды, узын бонды Отегелд! к!рд!. О ны цкулд!рп ойыншы мшез! Эб!штер келгел! мынау уйге мэ.гпм болган, Афтап пен Майсара Отегелд! н! куле отырып карсы алды. Ол бунда б!р рет кунузын отырган. Еюнннде, бар жастарды ойыны, домбырасы, калжын, кылжагымен мез кылып, конып та кеткен. Сонымен катар Отегелдшщбул уйдчп бар жастарына мел!м болтан осал жер! де бар. Ол каланын шет}нде б!р казак уйшде жатады. Эз! жаннан озган аншы, журпнш! жене ес!ресе, сикыры бардай, аты мел!м «¡зш!<> болса да калага келгенде бул кеше, адрес дегенд], есте, уга алмай койган. Ол осы жайын Эб1шке жалынып отырып айткан-ды. - Мен, теп, калана келгенде тап ауыддагы туйеден жаманмын. Кия бассам адасамын. Сонау кала ше^ндеп уйге апарып салып, б!реуге екелпз)г< турмасан, кудай бгпсж , кайда кангырып к етер !м д !!— дейтугы н. 55
Расында да, оны xaaip Данияр y iiin e eK¡ рстЭбнн 8 3 ¡ K ici )KÍ6 e p in бастатыпекелпзет!н. Ka3i]i Отсгслд! жапа-жалгыз,басшысыз n ip in келгенде, оны носал сырын 6 i.nin, бурын Ky\\iin налган эйелдер мен Э б 4ш енд4танданып отыр. 3 KCCÍ мен 3 6 im арасындагы онгчмс уз!лгсн-,д. Кудмей жымыц- дап, козi ойнакшып отырган Отсгсл.д re 0 6 ¡Lu окыс сурау бсрд}: — Э й, Отеш, сен ел i калада к.ня бассам адасам, бул уйд! таба алмаймын деген!н кайда? Кдлай келд!н?— дед!. К.ымыз куйып отырган Афтап «не дер екен!)> деп, Этеш ке куле карады. Отегелд! Абай жакка кез тастап койып, момакан гана n iin in re T yc in , мэн-жанын айтып отыр. — Адасатыным ел! рас. E ip a K 6yr¡H каланын ш ет4нен ceHi табайын депатыма м!нд1м де, кешеге келденентурып ап, осы мынау Epiic бойындагы барабайдын узын мойын муржасын K ep in алдым. Соган карай шаба бердш, шаба бердм. Кдсына жеткен сонбурылып ап, атымнын куйрыгын Epiicxe 6epin, сол барабайга Tipen турдым. Содан сон. алдымда анкып жаткан 6ip кеше бар едк соган TycTÍM де шаба женелд!м. Eap6i.neTÍH¡M дел осы мынатуста, б!ркакпанын асгынан кплкснтай сары канден нтжупр1п шыгып, ypin коя беред!. Сол сары ит шыккан пу[ппактан он жакка жалт бере бурылсам, ceHÍH yi'tÍHHÍH дел устшен тусед! екем. Енд! сол, будан былайгы MCH¡n6ac!Jü.[\\) сол сары канден ит! Алдынгы кун осы уйдь сыртынан болжап солай келп1, сары ит уре шыккан жерден бурыла койып, 6ip тауып кеткем-д}. EyriH ж ене де Ер^ске барып, жана осылай шапканым емес пе! И леущ берпр, сары канден tiiMCHi тосып даяр жатыр екен, какпанынастынан ол уре ж упре шыкканда, бурыла койып ем, тагы тауып алдым !— деп Отеш масайрап отыр. Майсара Абагщан уялаотырсада 6eT¡H баса сыкылыктай Ky.nin капты. Кымыз куйып отырган А<)лап та ажарлы жуз! кып-кызыл боп кыстыгып, кесек денес)н д 4р!лдет!п, унс1з Ky.nin отыр. Абай Отегелдне жылы гана шыраймен Ky.MK¡cÍ3 кез тастады. — Ал сары ит шыкпаса не кун корсин? У й im i тагы ду Ky.nin e,ai. Отегелд1 ¡рк{лген жок. — Ол жагын тагы ойлап койдым, Абай ага. Сары ит шыкпаса, сол кешемен i.nrepi-Keííirmi шаба берем. Сонда сары итщ!здщ шыкпаска эдд; бар м а?!- деп, А байды незш де кулд[рд[. Кетуге ынгайлана отырып, Абай Qrc[Ci,T.ÍHÍ esiji erri: — Mine, буган кала, кеше, HeMÍp, адрестщ не Keperi бар? Сары HTÍ бар, не муны б а р ? -д е д ь Уайымсыз Отсг сл,'ин!ц 6epeKec¡3 K y .^ ip r ic i А байга осындай ез!л-мыскыл айткызды. Жазыксыз кылжакка сел кулумен кабат 56
Абай конЫ аз гана селт еткендей котср[л!п те кадды. Болмаса ез ойындагы узд!кс!з мунга, бупнтагы талай тынышсыз ауыр шерлер, сырларды кайыкшы Се1нл косты. Эб!ш петер!ндеп жастар ажары мен аз энг!ме журек тупк!р!нде жаткан з!л кара тастай, салмакты дертт! сей!лткен жок-ть[. Абай кеудес!не ол тек аз шакка гана ¡рк4- л!п тургандай болатын... Сол тунган удай уайымды, тек жацагы Этегелд! пул к¡с! 6¡раз гана буркелей, умыттыра тургандай боп е/и. Осы калпында Баймагамбетт! ерт!п, Семейд!ц улкен базарына ка]?ай тартты. Каз!р Абай Улкен Семейд!ц базарын аралап жургел! сагаттан артыкуакытетт!. О уел! Плещеев, Деров, Михайлов, Малышев жене татар байлары Хамитов, Негматуллиндер магазиндерше сел уакытка юр}п, бас сутып шыккан ед. Олардан буйь№, кгпм, жабдык- жарак алгалы кел!п журген адамдар онша мол емес. Бары болса алым-салыксаудысыныцесебшенбасканы ойлауга муршасы жок адамдар кершдк Ол казактынден! кырдан келген е,'ц. Бас пенаяк кшм улг!лер! эр елд!н, эр болыстынадамдарь[н тань[тады. Бундам к!с!лер кебшше магазин аралап, сауда-саттык, алык-бер!к жасап турган кездер!нде сырт кезден, келденен. К1с!ден именгзш кслед!. Т<пт;, к е л д е н е а тн бар!не сен!мс;з карайтын келеце!з б!р байлар болады. Кейде картан, сырдан, дуннекор болыс-билер, малкорда, быксыма, жаман айлашыл, букпантай адамдар кез!гед}. Ы;рмагизинде Абай керей тымагын киген, туйе жун шекпен! бар, сондай б!рбайшыгешт! байкады. Касындагы ек! ж !гтн е кенекум!с белдпн, камшысын устатып койыпты. Оз! улкен тер! шалбарын шеш!п, шалбарланып мган бешпепыцтеренкалтасынан юрорамалын а.пды. С(иап орап,т^'йи!тастиган акшасыч суырып жатып «бысм).шдд)>, ^имам агзам саудасы* дей тусед. Мыкшындай букшендеп кассага гелей^н акшасыч шабандап шыгарып жатыр. Бул картан, сырдан байдын касына ек! ж! г!*п гана емес, тагы да керей тымак киген торт- бес ю а оралды. Орта жасгы калашылар жанагы ба!-']ды сыртынан танып, сэлем бер!п та кач едм Бурыл сакал бай шалбарынынала ж! и бауын шубатып, дел б!рдеретке отыргалы журген юсщей магазин ¡ш!ндеталтандап, букшендей берш. Жан.агылардынсэлем!н алмай, кунк!лдеп наразы болып, сырт айналыи барады. Абай осы кер!ш ске ызалана жирен!п калды. Женьп, кен шапанынынсыртынан аркасына ек} колын айкастыра салып, жай басып, магазиинен шыгып кечч!. Эз!ргеаралаган улкендукендернан бэр!нде де жапагыга уксаган корш[с байкалады. Сауда кып журген кала тургыны орыс, ногай адамдарынан басканыи кеб! жанагы койлы-коксык«жунд!бай-> сиякты калашылар. Олардыибэр! де: 57
«Калада бузык кеп болады, акша-пулынды кез ¡леслрмей кагып алады, алдып экстсдк урлап кояды, нала деген енш ен кудын, жен кетерд!н жер!» дегендей уркек угыммен журет]н, ер алуан «Бпкенбай», «Б1скснбайлар<>. Осы турпат-ст.ж тары н кер!п андаган сон, Абай магазин аралаган казактан бегде сезд! угагын, укпактупл кулак, асатын юс! бар деп бiлмeдi. Содан кеж н катар-катар б!рнеше кварталды ездер! алган агаш лавке, усактау сауда дукендерш аныстап е д . Онда да жарытымды кеп адам басын каре алмады. Енд! сонгы у м т н соган артып, калын ел кауырт журспн, дагдылы жаяу базарга карай ауь[сты. ' «Калада ¡идет, дерт бар. Ол —жукпалы де]эт. Ауыр апат» дегенд] ести журсе де, жаяу базар бурьмгьщай. Кол сауда жасап, азын-аулак еткермес!нен шай-пулын, ас-ау катын айырып отырган калын жаяу кундег! дагдысын коя алмапты. Абай талаидан бул базарга келген, керген емес ед!. К ен аданга созылган, кумы калы н ж аяу базар майданы казфде де халыкка лыктолы екен. Баймагамбет пен Абай арбалы куйде осы базарга жагалап кслш, шеттейтурып, халыктын сырт кер!н!с!н келдененнен бакылаптур. Ж аяу базардын окшау б!р белгче!: енеуел!, тынымсыз балдыр- булдыр, дабыр-дубыр, сангыр-сунгыр. узд!кс!з сейлеп жаткан ундер, сездер ест!лед!. Ундемей кулак салсан, бейнеб!р калдыр- кулдыр, дабыр-дуб!р, кужынап, кайнап жаткан дуние. Узд!кс13, тынымсыз мол сезд!ц сел! касьщ нан агып тургандай болады. Мындаган ауыздар, енш ен кулаксыз, тындаусыз, тынымсыз ортада тек кана ез!н!н сездерш кайнатып, актарып жаткандай. Абай кайран калып, кулстус!н. ел! кулаксалып тур. Е н д т б!рандаганы жанагы мын ауыздын толассыз, токтаусыз, салдырлатып айтып жаткандары кай пддеп сез екен! де ангарылмайды. Не сездер екен!н талай тындап да айырып болар емес. Аныгында, бул базарда ден! казак болса да, орыс, ногай адамдарыда кеп. АралыктаТурюстан жагынан, кытай ш епненде керуен-юрекеш атанып келген дунген, тараншы да керш едг Абай енд! арбадан тус!п, топка араласа бер!п ед!. Оюлы, аламыш шел!лер!н б!р иыгынан колтыкастына карай шалые жамылып, кудактарына улкен сырга салган, алакандай кара кезд!, кара шашты сыган ейелдер! оралды. Абайга: «Бал ашып берем» деп, «бакытынды тауып, атап берем» деп сусылдап, алаканын жаза сейлеп жур. Тагы б!раз жургенде, еск! сенсентымагынын ш ош ак теб есте шолак, жыртык, к!р селдес!н орап алган окшау б!реу байкалды. Колында шылдырмакты би!к аса таягы бар дуана екен. Кеудес! ашык, суйсп адырайган, аягы жаланаяк, кыли кезд!, кесе кара дуана 58
Абайдын. кдсынан сумац eiin e iin барады. Bip аягын чю кбаскапдай ш апш ан ш олтад eTKÍ3in, K orcpin басады. С ек ipe rycin, андаусыз турган журтты ш ош ы та селк cTKisin, бакы ры п, айгайлап калады. — А ллай ха-а-а-ак.!—С оцгы «хак» деген сезш ш ыцгыра, т а н к eTKÍ3Ín айтады . С одан epi су ы к T y ci, с и р е к *rici ты р ж ы н д ай ыржындап, жыны устаган ю адсй eKi езузн Konipre, шубырта сейлеп кстсд}: Ш айкы-буркы дуана, Kecip, кссел куала. Кел берекет, кет палекет, Аллай ха-а-а-ак!— деп бакырып коиды. Ж алгыз аяктап асасына таянады. К.аздандай ырш и, ытк.и Tycir), эп -сэтте йш нс сунп п ж огалы п Абайдын. к е з алдынан гайып боп кетед!. Ж аяу базар толы ер алуан усак ¡смер. К.ол саудамен, не eaaepiH in. немесе уйдеп eKcci. Lueinccinin e3ip.nereH кмим-буйымдарын сатушылар коп. Абайга каракесек тымагын киген, сары сакал 6 ip e y е з Ы н eKi иы гы на eKi айы ры п i.nin алган ж арм а коны ш ж ан а пара саптамаларын усынады. Тагы 6ipa3 жургечде, ею колынынбасьша кос-костан ногайша кундыз ôepiK Tep кондырган, басына да eKi ôepiKTi MiHrecTipe киг<зген 6opÍKini татар мен казак ¡смсрлер! де такайды. Абайды ногай берк['н кчю ге лайы кты Kici K epin, оз HepccjtepiH усына 6cpc,ai. Bipey.iep такия Tirin екелген. Тагы 6ipey.nep кайыс ерме камшыны, узын ер;лген божы немесе OM¡j)jtipÍK-KyH!.[CKaH, ат-арба ж абдыктарын K orcp in жур. Bip топ дугалык шеккен жайнамазды 6ip куш ак кып иыгына аса салган картан казак eñe.ni ж эн еде Абайдын алдынан келденендей беред1. Ж асына, бой, кайлетш е карап Абайды не кылса намазга бас койган адам шыгар деп, бул саудагер ейел asinino топшылап жур. О сылайш а e3¡ ¡стеген ж уз!к-сыргасын усы нган, казакш а Kice.ni белд}к жасап, кыны мен пышагын тугелдеген кол icMep.nepi де кeздeceдi. EcKi кж м сатуш ы, тон-ш албар алушы бар. Э р улгин тымак, беш псгч, казакы кол кып Tirin екелген Kepi, жас казак эйелдер4 байкалады. Бул топтала Абай Q3ÍHÍH. KiMre ораларын, юмге арнап сез айтар амалын таппады. Жен^л, ж ука кара e.MTÍpi тымагын колы на алган Абайдын кен мандайына ж!ц[шке сызылган келденен еж!м жолдары жиылыпты. К ез айналасьтда, самайынд.ате]и шыпшыптур. Сакалга «кырау Tycri» дегендей, анык айкын бурыл реп араласкан. 59
О п т ауыскан кездсрг базардагы гоп ка караган тэр!зд! болса да, ол каз!р ешюмгнн жуз4н кер1п тургап жок. Бул сетге Абай аны к картан тартып тургандай. Кен)лд} 3i.ii кара тастай, ш ы н каж ы тар уайым басып тур. Кунузын кез1п, камкор сез!н тындатар жан таппады. Бупн емес, кептен бер4 ¡штеп жегщей к с м ф т журген б1р жаранын еинс барып сокты. «Элен жазып, есиеттаратып журмпн\\ «хадкым уш!н кам жеп журм1ч»дейлн Абай кеп уакыттарда куд1кке тусуш! едк «Тындап жатканы, угып, танып, керепне жаратып жаткан казак балас!.! бар ма осы, ж о к п а ? » - деп толкиты н. К.аз4р, \\iinc.. сол куд!пн!н шындыгын анык кезбен к о ^ п тургандай. Ж ене кандай кезде?! К анш алы ксум ды кдерт устчнде? Канда11лык кажет сезш . ем сез1н тындарлыкжантаппаган деген не корлык? Неткен катты мазак... Катал тагдыр жазасы?!. Осы жанды еплген назалы кен им ен шугыл б;р ойлап кадды да, артынан канратты ойын кайта жиы бердк Сейтт1 де ез! хад1не ез{ мыекыл ажумен кеддененб4р кезтастады... «Не кыласын... кайтып амал табарсын, сен де бейнеб1р ку дала, ку медиен елс{зде, едем! Кызыл, жасыл булдарын жайып салып, елшеп кесер кезш устап онтайланып отырган жан тэрп.'дан'. Бул да бар, кез де бар, кездеп берер сатушы да бар... тек адушы жок. К анш а то с са н д а мейл4н... алуш ы н ш ы гар ш ак ж о к . С олсы н гой Абай сен-дагы» деп, басын изед{ де, керпн бурылды. Калдыр-кулдыр, дабыр-дубыр еткен жаяу базардан ещц б1р кез сытылып ш ы ккан Абай кала ш синдсг; кум тебеииктщ беткеУине жмналган салтатты саудагерлергетакапкелд1. Бул жер белгЫ ат базары болатын. Жиыны шагын турган орындарынан кеп козгамай, базарга тускен атты тобымен турып кез алдарьшан е[К[зч] жаткан осындагы атгылы, ж аяу казактар езге базарш ыдан гер1 Аба ига колайлырак келдг Бурьм сакал, жирен мурт жене кеселеу суркылт келбегп уш саудагер Абайды танып, бурылып кеп селем берфтг Осылармен ез арбасыныч. успнде сейдесе отырып, Абай каланын мына ат базары ж ак шет!ндег4 е л 4 м -ж т м хабарларын ест!д!. Са у; (агсрл срд [н. о чдер}бастагач оба наукасы жайы енщ А байдын да се)[.пеу1не жетекш1 болды. Кептен бер{ ¡здеген кауымнь[наз гана б!р шек1\\чдей тобы н кездеелрген болса да, Абай ойда журген жайларынын. кебш айтып шыкты. Арбада отырып, б!р топ садагер корш аган Абай кеп ке ест^рте акыл сез айтады. Ж акын мандагы аттылы-жаяу, арбалы журген казак, ногайдын, еркек-ейелдерд4н б1рталайы орадь[п кеп сез ть[ндай бастады. Абай еуел1 обадан сактанудь[н ел ушш аса кажет 60
еке) ti) [ антты. Сол ж н 1tiHaei i бунын.сездер!не ден койып тындаган торы ап ы , бурыл сакалды саудагер «жаназаны, xaiiM , садаканы коп тьтоп ты жимай азадам м ен eTKÍ3y дурыс» деген сез бар ден;н. О сы ны налай етем4з?—деп те сурады. Абай ол жен[нде, енеуп хутпада Сармолла айткан апгарда гана сойлеп кой rai t жок. Ол «Ж аназаны тек халфе, кари молла, M83ÍH гана шыгарсын деген шаригат жок. O p6ip мусылманнын. дуга, намазды 6úieTÍH аз окыган адамы да жаназа шыгаруга болады» дед!. С оган коса: «Ол)'ки'ц уй ¡mi) [де ез ж акы ны ж аназа ш ыгара бм се, o íиайларда моллаларды ш акыртпан, меиит, медресе) ti мазаламай ж ан аза ш ыгара, куран аудара, xaiiM кыла 6 e p c Í H ¡» - дед}. Абай 63ÍH молда, каз]рет дагдысынан б елек устады. Ол ез[ ашык, б[л[м касиелне суйенген адам боп ашыла бастады. Сол себеггп тазалыкты катты айтады. Эрдайым колды ыстыксумен жуганды дурыс дейд}. С уы к су, суйы к асты ¡шпеу керек е к е т н айтады. Царбыз кауын тергзд, кала казагы, ecipece, кала балалары кумар келет}н кект[ жемеу керек дейд[. Тек катты кайнаган ас, катты кыздырып куырып берген тамакты гана жеу дурыс еке) ti) t айтады. Су суыган сон. ауру тыйылатынын да сойлед}. Кыскасы, Александра Яковлевнаныц есиет, Kenecirtin 6epi)t де булжытпай, угымды, байыпты eiin салмакты копыр даусымен жаксылап айтып берд[. Осыдан epi бул адамньги Абай екенгн жене сол жерде Аба)1дын нзi K¡M еке)ti)t eeiiin , б}ле тускен кала адамдары Сармолланы да ауызга адысты. «Оны молла, халфелер жамандап, айыптап койыпты дейд[. Сол рас па? Имамдардын. осы ieiepi макул ма, ж ок па'?<>деп те сураскандар болды. Абай бул туста да: «Имам, халфелер ici мен co 3 i T epic ж ен е сонын. успне надандык. Циын кунде халык камынан бурын езара Kepic-Kenic жасаулары лайыксыз. Халыкка жаны ашитын адамдар icTeii) [ ic, мшез олай емес. Кай имам, кандай ишан айтса да жукпалы аурудан сактану керек. Халыкка «сактан» дей*пн адамдарды айьгпкер ету ете ерескел. Oзiмшiлдiк, кыпырлык. Ондай жа) [дардыц o3ii t айыптаса журт жазыкты емес. Сактан деуш!, эркаш ан каечык ойлауш ы емес, камын жеуш! eKeHÍH умытпау керек!»—деген. Буг(нг( Абайдып улкен кала базарына алгаш бару сапарында бастап айткан co3i осы eai. Келeci куж Слободка ж акка ет!п шыкты. Осы жактын. базарында да 6ip кез жиырма-отыз адамнын. басын косты. Мал базарында, гагы 6ip шак, оз)!нцаппасын1-шайпаласында жиылып келген тотыз-кырыкадам арасында сойлед. Усакдукендер жанында Абайды токтатып жен сураскан ер турл) уста, ¡смер, балташы, T i r i m u i , eiit-ani ж ене усакбакалшы, жаяу журген Kepi, жас 6)
кеп. Еркек, эйел базарш ылар арасында Абай e3ÍHÍn межелеп алган акыл сездерпт тындаушылардын естер)нде нык орнап калатындай eiin, кадагалап айтты. Кешегщен repi бупн Абайдын кежл[ кеп котерШп калды. Ар жакты нбазары ндай емес, енд[ эр тустан тыцдаушы шыкты. Олар кысыр кенес курушыдар да емес. Абайга анык сенген жене сече турып, дуалы ауыздан дауауттар сез куткен, акыл тоскан жандар кезге кер[нд). Осындай жайларды ¡шке туйген Абай енд[ кен'лдене Tycin, cenÍMAi унмен, эсерл[ ж узбен сейлеп бердь Бер жакта сейлеген сез!нде Абай Сармолланы ц езге молладармен дауын шеттеп кана еске алды. Ныцтап, катты кайыра, кадап турып сол Сармолла сез[н: «Ец дурыс акыл», «Кала халкы кулак какпай кодданатын аныкдостыкакьи!» деп атап берд]. Осыдан тагы 6ip жумдай уакыт еткечде Абай ар ж ак пен бер жактын базарларына кунде барады. Ку<[¡не кем койса, кы ры к-елу Ktcire ез ойдарын, камкор сезпт айтудан тартычган жок. Сои ын ораньи ta Сармолла айтты деген сез etwi азайып, халыкка «аурудан сактан» дегеч сезд[ Абай айтыпты» деген кала казагына мол аныз тарады. Август айычын алгашкы жумасычда осычдай лакап тугел жет[п болган ар ж ак пен бер ж акты н халкы ешм баска кадыпка келд. Бул кунде жаназага мепчт имамы, халфе, кдри, мез{н, шек[рттер шакырыдмайды. Ас бер)м, xaiiM T ycipyre де оларды шакыру сирек. М уксылмандык карызын ада кылу уш[н, ел[пи!н камы ymiH молла, халфенщ 6ipeytH гана шакырады да, сонымен ел!г!н женелтед!. ËH/tiri ел Mf)te3i мулде езгерген[н сокыр кари, Шэр!бжан халфе, Самурат мэз[ндер аса жаксы угынды. Олар сонгы кундер аса 6ip катты «Kahapra MiHtn», ауыздарына аса жаман сездер ала бастады. Булар А байдан ш ы ккан сезд[ б!лсе де оны «кыр кдзагы», «д[н адамы емес» дейд4. О нын успне хадыкарасындаабырой-атагы, беч- бедел i кушт} екенпт ескерд[. Сондыктан Абаймен устаспай, оны сырттан да ауызга ал май койыскдн. Б[рак сонын орайына ездер[не аны кеш , кас жау eiin жалгыз Сармолланы атап алган. TicrepiH co tан барынша басуды. Ymey-TepTeyi болып сыбырласа сырласып байлаган 6ip H uenepirt Отарбай, К,орабай саудагерге ôijmipin, оларды epTin бас мейлттщ ыгында, каракеленкеде карт имамды жанагы саудагердер онашалап алысты. — Таксыр Ka3¡per, арызымыз бар. Ci3re махалла халкы атынан айта!Ь[н датымьгз бар!—деп, Корабай мен Отарбай катар сейлед! К,астарына мэз)нд}, сокыр кар иды, Самурат, Ш эр[бж ан халфен[ 62
eprin алысыпты. Ei tai булар имамнан окш аулау 6ip жайдан петуэ сурайды. Сез бастаган Отарбай болатын. Ол бжк бойын аласа каз[ретке n¡n, такап тур. Узын, сояу кара сакалы с[лк)не Tyciri, кесек дауыспен сейлеп Kerri. — Уа, к.аз!рет! Merti c¡3re кеп кауым жумсады. Осында кеп турганда да жалгыз eM ecniit. Анау шарбак касында тосып калган опнан аса tdci бар, мына ез!н!зге карагач махалланын, кудай жолына ден койган Мухамметг[ц умбеттер! боп, сгзден пэтуе сураймыз. Мусылман баласынын. басьчю кел[п жатка) t мынау пелекет апатка, мынау аты жаман оба наукасы на карсы , д{н кары ндаска жаны ашып, куткаратын сез айтыла ма, ж окпа? Не шара, не дауа айтасыз осы ган?!—дед!. М уны кун прлеген коды р унд! К орабай костай женелд!. — Тен!зде толкын атып, кемедег! журт суга кетер болса, арасынан курбандык, тасатгык жасап кутылады дейд!!Элбетге бул каланын халкына сондай 6ip шараны айтасыз ба? Отарбай жене сейледг —М аркум атаныз эулне еткен А киш ан ед!. Ол Kici осындайда хааыкка ез ¡minen аяусыз курбандык.жасасын деггп. Баягыдакалын сузек пен кекш елек кез!нде сондай 6ip датуа айтты деп ecinM Í3. Е н д т акылды ез!н!зден сурадык. Айтыныз.таксыр, б!рдауасын айты ныз мына хадкыщ ^зга!—дед!. EKÍ саудагер eKi жакта) t сапылдап сейлеп, бурын эз!рлеп алган жагганды се.здер!мен, калтан-кулгдн капкан Kepi Ka3ipeTTÍ камауга алды. Бундай сезд! окыс eci ¡ген каз!реташ ып жауач айта алмады. —Б эр экел э, б эр екел э, фнгьшдарыныз кабыл болсын. Курбан садака эЬл! ислам кауымына, h e p ó ip мукш!л пушмайдандык халде, пайгамбарымыз ресулалла, Мухаммед Мустафа алдында кабыл болар. Ь элэкет заманаларда e3ri кентл, газаз бэнделэр хэрэкет!лдур! К абыл болсы н н и етл эрн и з. Бирахматк.а я архамаррахимин!—деп бетсипады. EKÍ надан саудагер ш ала тусйип, не дер!н б!лмей туры п калысты. Каз!рет узын чаяп^и келбей тастап, аласа нкшел! Ke6icin меппт касындагы кны рш ы к таска тыкыр-тыкыр басып, бет')н кай ta- кайта сипап, жур!п Kerri. Ka3ipei шарбаксыртына шыкканда Отарбай мен Корабайдын касына олардын. жанагы каз!ретке атаган он шакты cepiK Tepi де келд!. Булар бар тобымен enai кари, мезмгдерд! ортага алысты. Отарбай мен Корабай каз!ретг!н. орында калган Самаг халфе, Ш ер!бжан халфе ентелеп тур. 63
—Ж ацагы каз)рет не дел)? —Айткан акылы не болды?—деседг У зин бойлы, сояу кара, кесе халфе Самат na.3ipeT сез)не ныктап Kecin, ш еш у айтты. —БЫ н Ь дер, уа, кабыл адыныздар. Erutiri харекет ф этуа суpan келген ез колдарынызда. М ына бейтолланы нтуб1ндес}.здер еулие еткен Kaiipeii Акчшаннын атын атадьщыздар. Бупнп Садыр агзам, картимамымыздан, ягнн бул шаЬардыненкад!рдангуламасынан будан быдай ¡CTeÜTÍi t ¡ске руксат аддыныздар. Etm¡ ешб[р адамзат с}здерд! гуламацыз, зор мертебел! ф аких Ka3ÍpeTÍH.Í3 берген нус ка уш1н гайынл[,! демейдг Айггы каз1рет, болды халас, тамам!—дед1. Бул айтьтган сезбен осы арада турга) t etmiri калган д{нбасылар, ез ниет каралары н 6ip жерге туйдг EKÍ сокы р саудагер! де бслпл! 6ip ниетке белплеп койды. К орабай оздер[ ойлаган icii ел1 де д!нбасылармен аныктай lycKici кел1п: —Осы тек кесер жер1н айтып бер1ндерш!. С оган мен ед1 кана алмай турм ы н!— деп ед[. Бул саудагерлерге араласы K eôipeK Самурат мезш нактылап TycittiK айтты. —Естпццлер гой, «пеледен кутылу ymiH халы к кандай да болса курбанды кка шыдау кереко—деп тур. «Цурбан ететп м канш алы к кад!рл}, асыл зат, киы н кы мбат болса да халы к соган бекмтспт де аямасын. Сауаптан баска табары жок->.—дед!. Байлау сез осы емес пе? К.ари, c¡3 а й ты н ы зш ы !- дед{. K iian ce.3i мен моллалар т!л{н тус[нбей турган надан саудагерге мэ'ин барынша казакылап, ер HepceHiH беп н аныктап бсрдг С окыр кари болса осы жерде езгеш е iчаniчанд!,)к K opceiii. Ж анагы Me.3ÍHce.3ÍH колм а-кол куптап: —А ны к байлау сод. Петуа деген осы. Барындар да ойга алган iciepine басы ндар!—деп, калган сезд1 б{р-актуйд{. Бул кундерде Сармолла болса кен1л жайы мейл!нш е тынышталган, жайбаракатдейт1н жаксы куйде болатын. Ол айтам дегегч'н айтты, icienMÍH деген{н ¡стедг С окыр кари, Самурат Me3¡H, Ш ер1бж ан халф елер гана ем ес, ол нш ан, каз1ретт[н e3¡H де Сармолланы ¡лтпфатсыз iiieiKepi калдырганы yuiin лайыкты жазага ушыратты... K aiip Сармолла со жайды сел ойланган ед1. Андаса, Ka3¡peTT¡He3Í де сонгы жумаларда кун санап TyciM габыстан махрум кап барады. «Болсын солай», «Барсып хаман», «хоб, хоб аст, бисияр хоб аст»* деп сонгы 6¡p жайларды Сармолла парсыша сейлеп те KeTri. О сылайш а «кейф! кетершген^. Кедес! KyHi кеш ке Сармолла акшам намазынан сон ¡шю уйдеп 5n6icapa, Эсма деген кыздарын шакырды. — К.ызым! Ць!зым, Bn6icapa, Эсма! Энилери-изге айтыныз. Самаурынын хаз'рлей берсш. Мен эд) гана шаштаразыга барып * «Жаксы, жаксь;болган...етежаксыболган'>. 64
келейш !—дед1. де, ж ен ы , ж ука ш апанын K tiin , аягына Keôicirt ¡лi n жатты. Буны н 15-17 жастагы жаца e ii атап ш акы рган Эсма, Биб1сара деген ж[щшке, сунгак бойлы ею кызы аталарынын алдынан ec¡K ашты. «Тез келерс1з, самаурынды xasip.'ien коямыз» деп аталарын курмет туткан калы пта, алдынан шам устап, жогары уйд1н баскышынантус1р1п, сыртка карай узатып салысты. Сонымен бул eK¡ кыз аналарына K eain, сел уакытта самауыр койды. Ас уйлер1не денгелек стол жайды. B¡pan самауыр кайнаганша атапары кайтпады. Keñirt самаурга 6i pi tem e ретдемдеп кем ip сала огырып, Сармолланыц уtire каптуын узак тосты. Кеш1ккен сайын танданып, эр дыбыска елендеп, неше турл! жорамал, болжау айтысты. — Намазга кеткен болар, шаштараз аска калдырган болар. Элде 6ipey каза болып, ш акырып алып кеткен болар ма?—десед}. Бундайда айтарлыксебеп, сылтаудында 6apin тауысты. Жатар уакыт болды. Л ам пы ны н кероси)ti таусылды, тун ортасы болды. У акыт еткен сайын аш ан ж узде pi KyaiKTenin, акш ыл гарта тускен eKi талдырмаш кыз ermi жылай бастады. Анасына косылып, саргыш кабактары катты T y rim in , аЬылай да берсдг К.алын тун ортасы да ауып e rr i. Шамы сенген уйде уйкысыз, YHCÍ3 жаткан 6 ip ана мен KacipeT сезген жас кыздар тангы кораздын алгаш кы кыш кыруын да eciTri. К ел мед), кайтпады ата! Тайып карацгыл ык жутка нда й. Элдеб1р бакытсыздыкторына Сармолла шын шырмалаган тер1зд1. Осы еткен кеште жанагы момын жандар узактоскан Сармол- ланы нбасы нан кеш кен хал баскаша, oitга келмес езгеш е болатын. Бас Mci4ÍTTÍHCbtpTb4 д а Сармолла уйшен терт пуш пакайналган жерде, буган таныс шаштараз бар ды. Акшам намазын уйде окып, inip карангысы туспей турып кеш еге ш ы ккан Сармолла шаштаразынын угнне бегетс1з жеткен eai. Y нигде шай ез1рлеп, otieai мен кыздары тосып 01ы рганы н ойлай тускен Сармолла шаштаразымен сезге айналып, бегелген де жок. Бiрак шашын тазалапалгызып болып, кут1мд1 сакалындатаратып, ыкшамдаткан. Мурт, сакалын мусылманша, мухтасарайт^'ынша бастырып болып, о uij уй necine дагдылы алгысын айтып ты ска ш ыккан-ды. Teri, б 1рталай бегел1с, айналыс болып калса керек. К азф айсыз кешп и карицгы ымырты анык болып, жарыксыз кешелер ел аз тунде кач-ка ранги. кулазып гур екен. Сармолла ез yiiirte апарагын тура жолга Tycin, MeujiriiH шарбагь[н куншьчыс жакта! t жанасалап жур!п келе жатты. Enui пуш пакайналса, e3ÍHÍHKÍujiaey коны рш агы рлы 65
уй!Н!Ft отын керед!. Сейт!п, дал пушпак айнала бергенде, карсы пугипактагы келенкел) улкен агаштьпнтуб!нен б:р-ею адам тап öepni. Сармолла ун шыгарып «KÍMcin.» дегенше болмады. MemÎT шарбагынын пушпак айналар тусында тагь[ 6ip адам тур екен. К,олдарын KGTepin, кыскалау каруларын сермей тус:п, Сармоллага карай олар да тап бердк Сармолланынтек кана: «Ей карактарым, к:мс!ндер, токта!»—деген сездерд: айтуга гана муршасы келд!. Жан- жактан умтылган бес Kici тугел!мен жабыла кетп. Бэржщаузында «субыханалла», «астагфиралла», «лейлэЬа илалла^ деген ундер. Бейнелер сэждага н)лген, «таЬлнл^ айткан сопылар дерсщ. Сол сетте Сармоллан ыht басы на 6ipÍH¡H шокпары, 6i pi Hin келте!! 3!лдей тид!. Сармолла карсылык етуд[ ой га да алмады. Жауларыны)^аузында алла, колдарында канжар, шокпар, келтек. Бул каста)! куштер катарынан качлтысоккы алган Сармолла кулай берд!. Коз алдында сонгы сауле ceníп, аягын шалые басып кулап бара ж-аткан хал)нде онын. кеудес!не канжар да сугь!лды. Элдeб¡p жаудь!н OTKip сапысы жана гана enT¡ шаштараз колымен бапты боп таралган алтын сары сакалдын. астынан орып, бауыздап orri. 1 а**S нгы намаз rit жиылган ж уртка картан шак!^ рттер мен Корабайдай саудагерлер аузы мен айтылган суык хабар жетт). Намаз сонында Самурат маз)н, сокыр кари, Саматхалфелер 6ip жагынан озгеше суктанып, ек1нш!ден жана туган аныз, .пакап болмысты ерекше сырлап айтьюып жаты р. Енд! ri сол ань)3 Сармоллан ын казасын былай баяндайды. «Сармолладай касиетт), шарапатты устаз дамоллань! халык еллр:пт!. Обадай балекегтен кала халкын куткарудын жолы 6¡p жаксы адамды курбан ету екен. Шаригат xyKÍMi бундай eлiммeн олген адамдь! шаЬитбарабарына санайды. Олт!руш:лерд! айыпкер eT¡n, кунэЬкер демейд!. Ce6e6¡, тен)зде катты дауыл турып, ауыр толкын урып, халык толы кеме гарк болать[н шакка жетсе, сол кемедег! 6ip жаксы апамды cyFa атып, коп уш:н курбан erin, казадан куть!лу гайыпемес. Бул жондебагы замандар гуламалары, шаригат жолында лайыкты eTin, жазып кеткен дагуалар бар. Ka3ipri Сармоллан ын казасын да, онын гайда агазалары карындас, дос- жарандары —барша шак^рттер! солай TyciHein. Болмаса M3ÍíÍTTÍH шаЬнт дагуасында жаназасын шыгаруга, бар кунадан фак болып, кад! р алл анын д идары Fia бару ына зарар кел Ti ред[. Гу мен калдырады. Осы хал есте болсын!» дел)нген. Сол сезбен ^есе жене де меш)т манынан махалла халкына 6ip хабардан сон 6¡p хабар K erri. Журтка акьш, сабыр ойлатпай eceHripeTin, тагы 6¡p патуа айтысыпты.
«Сармолла мусылман кауымы ymin казаболып, кан теккен- aiKTeH, аны к m ahnt деп танылады. O 3Í сол паза болган калпында, y c r in /æ r i бар KMÍMÍ каны мен, жуылмаган ж арасы м ен койылады. T en ip - rar¿u]anbn! дэргэЬы на сол куйде сапар шегед! !» .nccin ii. Бас ж атакта «бейтолла», «кудай yni» деп аталаты н Mciiiirrii! кар ай гы колсн кссзпд с тугаи к ар а ж узд i к ы л м ы с о з a c r c n in ÍCTC/Ú. А уызга алласын, кеудеге пайгамбарын, аят хадпсзн алып, «патуа», «дуга» деген жердемш {лер!н ж ады на ала оты ры п э р е к е т ет'!лд!. К,аи Tornuti. С опы лы к пен /ачдарлы кчоны ! t ж амы лып келген бул жолгы к ы л м ы с е з г е к ы лм ы стардан езгеш е. Бул ка и i111ерл ерд i11 басы t)да салде, колы нда тасбиг, аузы нда «таИлил!». Т ем ендеп суз!лген монтаны мулэшм кездер4нде келецкедей кара сурме. Осынып 6opi ж и ы лы п , б!рде-б!р! K¡c¡ е л ^ р п ш , кан !ш ер б у зы к т ар д ы н нем еее улкен жолда, караигы тунде талан-тараж жасаушы жолбасарлар- ды н колы на туепее ж аксы жагдай e/d. Bpi еш адамыпды елт!р, epi 03Ín пю Ь птатаны п, 6eñic алатын бол. Бул кунде кек пен жазадан, каргые пен каИардан амач бол !Ол дуниедехорды куш ып, коуеор ituin, ж ел ж эн н ат ж акеы еы бол! Сармолланы m ripin, жаулары оны ш эЬитдеп дагуа 6epicT¡. Бар кы лм ы сты ц арты н, болар opT¡n сэл д ел ер ш ен , тасб и г уетаган колдарымен уйпалап oiiiipin жатыр. Бас Mcmrrrin имам, халфе, кари, Me3¡H meK¡pTTepÍH¡H енд^п ep eK errep i о еы л ай . О л ар тацертен. коршалап, жаиагы жайларды Сармолланын момын эйел!не, анкау, таза кыздарына кеп угындь[рып, иландырып жатты. С ар м ол л ан ы н к!ш кене yi'tiH, какпасы мен eciKTepin, TinTi, ар ы к тарлан аты турган ат корасын, бар уй айналасын моллалар коршап алды. «Ше]тит» деген, «жаны жэннэтта» де[ен сездерд! кеп айтып, жы лаган эйелдерд!н. ундер]н де oiiiipe сейлед!. - Жыламандар, газиз бэндэлэр, худага карсыль[кб!л/армсндер. Бул казага езгеш е сабыр керек. - Худа ип н ен суйген кулы шаИит болады. —Бундай ел!ммен елгенн!нарманы жок. —Ж ы ласа, наразы болы п мэ й¡тт iн к о ргаз аб ы н а у ы р л а т а д ы !- деген создер/п Kipren-ш ы ккан ш актарында халфелер эдеРплеп айтады. Ойда ж окта осы e;i¡Mre о зго ч е ¡лтифат ж асап e3¡ де келген карт иш ан, Ka3¡per те есиет етедь En6icapa, Э см аларды ц кулак- тарына жанагы сездерд! кеп молда кейде ю тапш алап, кейде казакш алап ecTipTin жур. Ж ан азаеы н асы кты ры п «(MiKii ж уу керек емес», «KHÍMÍH ауы сты ру к ер ек емес», «кеф !н к ер е к емес» деп жеделдетш тез коюга карбаласады. Бул ниетке келгендеерекш е жеделдетш, елпек кагысады. 67
Озгеше асыгуларынын себеб!не «бупн жума», «жуманын кун! ауыспай турып жамбаеын жергетипзу керек» деген тагы б1рдагуа шыгарды. Бул сез ен алгаш сокыр каридан басталган ед1. Енд1 бар молланыц аузында улкен 6ip делел, «хакикат» есеб!нде бар д!нбасылар аузына парады. Белмелерде, корада, кешеге де сол хабарды байлау erin: «Мусылмаt-шиылык кагндасы бойыншатез кою керек» деп жатыр. Дабыл салып тур. Осы xa6apfa жалгас: —ШубИес^з mehnTTiriHin исбаты сол —бейсенбщен жумага караган тундетен,1р1(л буйырган казака жеткен,—десед:. —Бул ел!м —Ьемме мусылман баласы суй!п, cyiiciHÎn тшейт!н ел1м. —Хатта «Q3ÍMсолай елеем» деп, кызганыш етет!н, шын т)лен*пн ел1м. — Л эухул-М ахфузда, бул шарафтлы дамолланын алла дергаЬына осыншалыкфакт:кте баратыны жазылган. —Мусылмандар, б:л:н!з, о arah больщыз, шеИитдагуасында откен кад!р:м!3 Сармолланын бер:м!зге шафагаты тис!н!—деген сездерд! дерет алып жур1п Шер)бжан, Самурат, сокыр кари ynteyi, ecipece, санкылдап айтады. Бул адамдардыцосындай каракетпен арпальюып, асыгуынын себеб: де бар. Ол еебеп —менптте емес, Сармолла ол!пн1Нбасына жиылган еншен. кузгын тер!зд: моллалар да емес. Булар ¡ндеттен ел ген малдыц жыракка тасталган жас елексес^не кайдагы шыркау киядан самгап ушып келет!н акбас куш!гендертер!зд!, Каз^ролар ак еелдел! жырткыштар. Жанагы еебеп, Сей!лдей, Есбайдай кайыкшылардынманынан шыккан. Ермектей балыкшыньш.,Тус)п, Токбай сиякгы отыншы-сушылардын, Демежан, Жаба^гкан сиякть! кедейлер уй!н!нкакапаалдарында, терезе туптер!ндетуган. Немесе еолар езен жагасында, кайык аузында еске тускен себеп ед!. Сармолланын ел!М1н ен алдымен кундеп сабакка келген шек:рттер! бшген. Олардын 1ш:нде ец улкен! ¡4-!5-ке келген жаетар ед!. Б:разы —жанагы кайыкшы Еебай, балыкшы Ермек, жумыекер Токбай сияктылардын баласы. К,ыс кез^нде Деме- жаннын eKi Kimi баласы да Сармолладан окыган. Ол уйдщ Kepuji- лер!н!н !2-13 жасар балалары да Сармолланын meKiprrepi. Осы балалардын 6epi уйд!-уйлер:не Сармолланын канды казасын айтып, жылап-enipen кел!скен. Сол куйд! бшген жанагы кайык- шылар, кексе жасты коп ата-аналар «Сармолланы бауыздап елт1р!пт!» деген хабарды ест!ген жерде-ак, онын енеуп хутпада айткан создер!н ауызга алыскан. 68
Булай етуш1 ж еке гана уйлер емес, алденеш е кеш елер, т{ , тутас махалла халкы. Соцгы жумалар ¡нпндс имам, моллаларды е т б ф ж аназаралга, хат!мдерге ш акырмай конган осы ж урт сд{. Сармолла сол хутпадагы сейлеген созшсн сои сейлеген де жок. К,айтып ешкайда ш ы ккан да, барган да емес. Т ек балаларын окытумен гана болатын. Б!раконыц бар эрексп жалгыз-ак жиында сейлеу бодсад а, сол б{р сез!м ен улкен ерекет стксн{н ксйч'н гана сез!п журет1н. Ол м усы лм анш ы лы кты нсеуегей к!таптары сей- лснтш «тылсымо куатын тапкандай, сикыр сырын ашкандай. Жал- гыз сез!мен модлалар ортасына жацдыц отын шашып, жаза тобын туиргендей бодды. Оларды жайратып ж а т ] кетп. Ойткегн кауым, халы к атауды туге.гпмен б уны ц айтканы на иланды да, мецнт, мед!ресе, молла-кожага сегте сырт бсрдг Буп нп о.'нмнш аны к сыры осында екен!не халык атауды титтей де кумэн кылган жок. Сол ретте экелерж щ аш уы н керген, ездер! окытушы устазын аяп жылаган же^-сег^з ересек шэк!рттер шубырып жур1п, кеш еде кеде жаткан С с т л мен Есбайдай картан кайыкшыга ксздескен-д1 . Иыктарына куректер!н, суймендер!н котерген Сейш бул балаларга акыл айткан. — Сендер бос жылап шубырганды, кайгы шакканды койындар. Бундайдыц б!р-ак кана жолы бар. Осында журстчн Метрей мен Симон деген ек1 «охотшы<> бар гой. Тура сол екеу!не «к{с! е л и р д » , «бауыздап кетп», «соны ¡стеген каракшылардытап», «молдамызды олт1'рд{» деп айты ндар,—деген. Сей!дд!н.акылын алган жданагы б1ртоп бала шек{ртгер каланы аралап кележ аткан ек{ полицейскийге оздсрнпнсум ды кхабары н б 1лд!ргсн. Ол ек! полицейский осы бас жатакты эр кезде ундемей аралап журслн. Мойнына узын сары ала кьшыш асы н тн , жацагы Сегнд айткан «Метрей, Симон» осылар. Булар —бер жакты билейтш забедейш}н)цкез, кулактары. Бсмалардан суык хабар еспген ек! полицейский Сармолланыц уйш с келген-д!. Ол!кт1 е з кездер!мен аны ктап к о р т алган да, бер жактагы забедейш!н!н.кецсес)не кеп мел1м еткен. Орта бойлы, ж укалау денел1, ш окш а сакал, улкен муртты забедейш! Смирнов подполковник чишндеп ¡аш л, ширак адам болатын. Ол Слободкада кап топ;нп, ел!м болганын тек калдыра алмайды. Бул —ете сирек болатын, окшау кьшмыс. Слободканы жеп жыл бойы ез! билеп келе жаткан осы шаккд теш и, « п о т ы бауызддщз]», магомендардыц попын бауызддды» деген хабарды ол е с т п кермеген. П одполковник С м ирнов уш1н «молла» деген сез м е ш ^ ц д!нбасы адамы боп ацгарылды. Ал лшбасы бодса, чщ ж судт не 69
дьяконына, не попына, не протопопына олшеспр^п оггяанганда, оган кайсысын болса да ел*пру деген акылга сыймайтын тер!здендг Сонымен ол тез:нен следовательд! жене дер1герд! алгызып, ек! полицейд! косып Сармолланын уй!не жонелтт!. Баганагы меш:тт!Н халфе, каз:реттер1 каргадай шулап, Сармолланын басына бар каратобырымен жиналып журген:, осы забедейийнщ ерекет1н еслген сонтуган. Ел тура следователь мен дер!гер кел:п, Сармолланы онашалап алып тугел караган да акплерш жасап, калпына келт:р1п, ктгццрш, бурыцгы орнына койып кеткен. Осы ерекетп ест!геннен кей!н Шер!бжан, Самат халфелер каз1ретт1 меш^тке шапшан шакыртып алып, Сармолланы шеИитке шь!гарган. Оны жумага кою «Д1нн!н буйрь!гы^ деп асыктыратын болган. Мусылман кауымынын уйгаруы бойынша <холт!руш1ге жаза жок» дегенд1 шыгарган. «Буны халык курбаны ет!п, халык 031 шалды, ондай харекетке д:н ислам кауымы, Д1Н карындастардан баска жандардынараласуга хакысы жок!» деген. Сонын уст!не имам, халфелер Сармолланын жаназасын шыгарар кезде ки:зш! Сейсеке, касапшы Цасен, дукенш: Жакып жене Отарбай сиякты бас махалланын корнект1 бай, бЫ кт1 саудагерлер!н едей! шакырып алган. Ел казагынан «осы ол!мн:н керект! куес: болар» деп, Оразбайды да екеп аралас!Ъ!ртан. Бул топ сонымен шаригаг буйрыгы осы деп, Сармолланы мусылман зиратына апарып кем1С1п кайтты. Б)рак осынын орайына, кеше ястау намазынан кайтып келе жаткан Шер!бжан халфегй белпс!з б)р топ адам устап, басындагы селдесш жулып алыпты. Оз!н!ц ек! т1сн! сындырып, тумсыгын канга бояп кет1 пт1. Самат халфенщтерезесшен таспен урып, уй)Н1и 1Ш!н бей-берекет шошытып кетед!. Келес! тунде Самурат мезшнщ жанада гана, осы оба апатынын услнде гана тынкитып салып алган кок тобел уЙ1Н!Н бояуы кеу!п те болмаган есем шатыры калын ертпен лау ет1Пб!р-ак жанады. Онымен ганатынбай, забедейш!Н1нек1 охотшысы «Метрей мен Симон» енд! кун санап ертенд!-кеш Шер]бжан халфе, сокыр кари, Самурат мез1Н жене саудагерлер Отарбай, К,орабайларды кайта- кайта дознаниеге шакырады. Бер жак кана емес, Улкен Семейге, Затонга, Жоламан жатагына, Ожеркеге, кыскасы, кала мен жакын ауыл-селеннщ бер!не Сармолланын eлiм^нe ¡лесе, елденеше бурк-бурк шыккан хабар дунк-дунктарап жатыр. Забедейш!н{н шакыртуымен келденен куе есеб1нде СеЙ1л, Есбай сиякты кала тургынлдры жене баска да коп адамдар Слободка
улыгынын кецсесмще болып шыгады. Ж ацагы аталган халфе, мез1ндер тергеуге алынар алдында забедеич.нн!ц ез!мен жене тергеуш4, тайный советник Зенковпен Абай да ею рет узак энг!мелес!п шыккан. Ецщ ^¡разда угя ертенген! былай турсын, С ам урат моз!н кеше кеште каталашкага жабылды. Осы кеште бул хабарды езгеден бурын есш ен сокыр кари атж екю зш алып, к аз^ егп . халфелерд! уркц}п тургызады. Ел жатар ме.чгмге шерин тыным ал май шапкыдап жур!п, ез! гарли Ш эр!бжан халфен! де, Самат халфеш де журкже салады. Каланыц бар беделд! байларын хабарлап, урандасып «д!н!слем<>, «хакж олы уш!н<> забедей<и!ге карсыласугаэз!рлейд{. Осыдан кей!н уш -терт кун етедг Енд! Семезид!н барлык же'п мош пнщ имамдары мен махалла байлары да улык кеиселсржс ириговорлар,ары здартус!ред!. П ы сы к,б 1лпрадам дары н жур!ске салады. Сонымен Сармолланынел!м4нен кей!н б!р жумадай калыц шу, узд!кс4з осек, ойда ж окэцп м елертарай-тарай кел!п, енакырда уш ык-уш ыкпен б!тед[. Ар жактан полицмейстер жене городской голова зммен араласканда, забедейш! алгашюн эрекеттернзен сэтге бет бурый, токтада калады. Самурат мэз!н угине кайтады. Имам, халфелер мен кала саудагерлер! ен/н кецЬп жай боп тыныштыкалады. Бул кезде полицмейстерден бастап забедейш! Смирновка, жене оларга гана емес, приговорларын бер!скен ар жактыцб!рнеше имамдарына кат- кат «аккуйрык<>* дсй пн делдал араласып ед{. Забедейш1лер ездер! аны ктауы п устап алган канды мойын юс4 елттр] ¡ш те р т кер!неу босатты. Айткан дэлелдер!: «Бул —кылмыс емес, ислам д!н!н!н,оз!н!н закун!». лМ агом етд^нтуты нуш ы казак, 1 атарларга сол д н д е болуга руксат етзлсе, олардыцоз!н!ц шаригаты руксат еткен. Кейб!р хареке'[1нде руксат етпеске болмайды!», «Эс!ресе, бул мынадай обаапатыныч, улкен кау1нн!ц успнде кара халык, калы н журт ¡стеген харекет», «Ол —д!н ж олы нда ¡стелген ¡со, «Ауру, ачачтан кутылу уш}н жасаган надан елд!ц топас эреке п<>, «Буган еш бф жаза Россия зацында корсеплмеген», «Со себеи^ айы пкер жок!*> деп булар да ездерш ш е «дагуга» айтып, «пэтуэ» жасасты. Осымен Сармолланыц eлiмi де нт!з. онын. артындагы жокш ынын соз! де о п т . Кылмыстыц кылыгы да ж окка айиалыи жутыла берд!. А байдын соцгы кунде бер ж акка, К,умаш утнне кайта б}р кел- генде сслгсн!. коп ш ы ^ ашуынын. жазасын сокыр кари да ш сгтп . Оны да тYнгi намаздан кайтканда, оздер! Сармолланы о.гтрткен * «Аккуйрыко деп казактар бурыцгы жуз сомдык кагаз аюлачы атайтын. 7!
т а к т а , дел какпасы ны н алдынан б е и т и з. унс!з б:р топ адам устаи алады. Л езде адып согып, арбага салып, б!ргалай уакыт тапкылатып жур!п, унс!з куйде соккылап, тепк!леп жазалайды. Кез! ж ок карндан кулагы адам у н т е ерекш е зегпнд! дегенд! б!де*пн ю сы ер болу керек. Онь] кинаушылар б!рде-б!р ун катпастан езгыеп, тепк!лейд{. С о м тт апарып олдею м ж иаткорасы на к ф п д п ж!бер!п, сыртынан бастырып кояды. Сэлдес!н шубатып оралтып, суйрете апарып, б!р ушын тебеге киеин фес!мен коса ожетханага тастаган. Сокыр кари оз!н кчнаушылардан босадм гой деп, манайын сипалап, ынкылдай турып, козгала бергенде б!р жагынан т е у т калган аттарды ацгарады да, кыбыр етпей отырып калады. Сармолла ж е т н д е аты белг!с}з, сез! жок, б!р кекш!л кушт!ц тадайдан ыза кып журген молла , сопыларга еткен сонгь[ мазак, соткар ореке'п осы болдь[. Енд! августын 20-сынан ась[п калган ш ак ед{. Семейдетун ганасуы кболм ай, кунд)з де салкын жел кутетлп, жауын кебей!п, кузд!ц мол булы нгыр ызгары б!л4не бастады. Аралдынтогайлары алтын арай ренге айналып, саргая берд!. Куз болса Ерис бойында, ес!ресе, Семейде жел катайып, дауылга айнада бастайтын. К аир кун санап кум боран кутыра согатын болды. Каггы жел ешп су ы кл еп п куз тынысын б!лд!ре берд!. К,ала халкы жазгы жегцл ш апаннан сырма ш апан, калы н бешпетке ауыса бастады. Бер ж акты н базарына енд! кырдан топтап айдап кеп сататын кой, сиыр, жылкы, туйе де жи! тусе берд!. Семейдщ базарына карагай п т н д е п Белагаштан, Ерг^с бойындагы ылдидагы А ктас, Глухов, Степной станицаларынан жене жогарыдагы Ожерке, Секленкедеп аталатын кыстактардан кауын, карбызатаулы кеп арбамен агыла берд!. Бндай тасыган, ун тарттырып базарга салган крестьян обоздары да ек! жагыньщ базарын баса бердк Аслан ек! кунсайы н, б !р ау ы к к1рбентартып сурланады. Кейде к унузын, тпгп, ек4 кун, ек! тун удайынан сур булт каптайды. Туман оралып,суыкдулейжелгедеайналады. Калы ибулткоткш салкы н жауынга, ак жауынга ауыскдн кундер де болды. Мелд!р сулы Ерлс казф жи!-жи! кула суланып калады. Кеш елерде б!р-де ш а]].бораса, бф есе жауын сел!нен лайсан боп ж урпнип адам сирей беред4. Сармоллань[ц алген!не ею жума епп, онынказасы жен!ндеп айгай-ш у, кызу-дырду басылган шакта, енд! оба наукасы да калада кер!неу саябырлай бер/ц. Осы жайды Абайлар езж ш е занды деп тус4нсе, моллалардыц тараткан дахабы мулде езгеш е болды. «Сармолланын шарапатты адам екен! рас болды!», «Халыкдын оны 72
курбан ету! аны к ш аригат хук!м! бойынш а тауып ¡стет!л!пт!о, «Анык осы каладагы еч газиз, кьжбат, бэндэ Сармолла екен! енд кер!нд!», «Халыкбасына келген зор апат, коркынышты ф элэкет Сармолланын качымен ушыкталды, жойылды<), «Х алыкта дурыс ¡сте ген <>. \"Ы р жаксы ны курбан еччп. бую л каланы ч енд!1 ! ата- анасы, эсер урпак, бала-шагасын, кауым-журтын сактап калды>, «Ислэм д н !, д н карындас!прын адастьцтган емес», «Имамдарга мын. мертебе алгыс пен шук!рш!л;к!<> деген хабарлар медреселерде, меийтте тугел каулады. П атш алык кенселер1нде онсыз да аякчап, еш!п бара жаткан дознание жумысыныц ец сонгы беттерже, сонгы молла.чардыц жауап сездер! ж азы лган ед]'. Олар: «С арм олланы М агометан шаригаты бойынша д!н туткан халык дурыс курбан еткен. Сонын шифа болганын. м!не, енд! кард!нчздер!»деччч. «Ек! жума оччамен Семей шаЬарында, ар жак пен бер жакта оба наукасы мулде тамам болды. Сармолланын курбан болган шарафаты жалгыз магометандар, мусылмандарга гана емес, т!ит!, орыс халкына да тиди>. «Ол гана ем ес, патш а-агзам м ех к ем ел эр !н д е оты рган, ездер!н!зд!н, ягни чиновник жанабларыныц баршасынын да аурудан аман калуына, сол б!р курбанды к себебж тиг!зд!)> деген тагы да дауалар айтылып ччркелд!. Абай бул сездерд! ести отырып, аса б!р капалы к ызада, дем! курыгандай киналуда болаты н. Айдан аса мезг!л ¡[¡¡¡нде кала халкыныц устазы деп журген имам, ка^реч, молла-кожаларды ете жакыннан корд!. Б эрж щ ¡шек-карнына шей!н тыгып жургендерш аныктап танып б!лд! де, катты жирен}п шыкты. Ом!р!нде аса б!р былганыш, карангы, лас жерде жыбырлап кужынаган сокыр курттар арекеччн коргендей. Ш!руд!ч. чозудыч ччрл!кке карсы алысушы курттары. Тек кана ¡шуд!ч, скпре сем!руд}ц кулдары. А м алсы зды к, айласы зды к, Д1чкен! курткан тэр!зд!. Цырдагы соракы жырткыш тыкб!ралуан болса, каланы каптаган карачгы надандык, кыныр дулей зорлык кушччч мен!реул!г! де озгеше. Абай ойлана чус!п. толгана шерлснд!. А ны к б!р тас кабырга, шойын ес!к ^ищында титыгы курып, дем! б т п тур!андай. Осы орайда б<р кеш ге К.умаштыц астынгы кен б!р болмес!нде доцгелек стол га лампы койгызып, Абай жазу устшде отырып калган ед!. Кунд!з ойлана жури]. б!рнеше кеш бойы осылайша отырып жазу жазады. Кучччрт к е 1илден кепнп еткен ойлар к узд!и аксургылтбултындай. Сол речс!з ойлар чолкыны тудырган жолдарын куйлейд!. Б!р сэтте елен боп оралган ойлар: 73
Куранды молла rcpic окыр, Дагарадай болып солдесм 8з!мш!л кенм) бек сокыр, Бурк)ттен кем бе жем жесН..— дегендей жайларга куйылып оралады! Тагы 6ip сагагтарда Абай ишан, имам, халфе, канретгермен олардын оз тЫ нде сойлесед{. Жер-жеб{р1не жете, ызалана соктыгысады. «Молладар былай турсын, хусусэн бул заманныц ишандарынан да бек сакболыцыз. Олар фитный-гадам ездер4на[тли таки кат 6min, баскаларды жетюзбекдагуасын icreimi. О ларды цбарлы ккуаты — басындагы селдеа, колындагы тасбигы. Одан баска тукте жок. Наданныц наланы, зорлыкшыл жыргкышы, топасы солардыиозН» деген жолдарды жазып, ызалы KonÍJii т н р ь ч ы п отыр emi. Соцгы кундерде ораза Kipin, кдланыц д4н куткен улкендеpi ораза тутатын. Сол оразада кала балаларыныц 6ip a/teii бар-ды. Кеш кдрангыдыгы тусе салысымен Tynri ел жаткан уакытка inetíin. moKipT балалар ep ô ip ж ары к герезе Tyôine кел4п, езд ерж ш е жарапазан айтатын. Жачагыддй жалгыз уйде оцаша кдлып, кдгазына уц4л4п отырган А байдыц дал сыртындагы терезе тубш де ж niлеи баскам аякдуб!р4 е<л1лд4. С онш а болмай уш баланы ц у т м е н , жас uiaKipi балалар'1ъч!мен анд еин айта ж енелген ж арапазан ест{лд!. Тек мына жарапазанныц бурын осы калада айтылып кермеген алгашкы жолдары Абайды катты елец еткЬд]. Ол терезеге бурылыл, YHCÍ3 ацыра карады да, жарапазаншы балаларды тындап калды. Ymeyi б4рдей коп айтып дагдыланып адган, 6ipÍHeH-6ipinin yni мулде айрылмастай косылып алган жарапазаншы балалар жартыдай ютапша, жартыдай казакш а т!лмен сарнап тур. Я илаИи, уа биллаЬи, Ертеч курбан гайыпти! 6Í3 айтайык, ci; тымданыз Сармоллачыц бэй!ти!.. Сармолла шашыч алдыргач Алдырам деп шэшлэр4н Газиз басын калдыргач... Сармолланыч кызлари Bip жыламай шай ¡шчес, Сармо.члачыц кек аты Bip кышкырман су ¡шпес,— 74
деп, тагы да осылай шубырта барып, en аягында дауыстарын катары нан катты KOTepin, «тэм м эм -тэм м эм агайлар!» деп жарапазаншы балалардындаусы басылды. Абай YHciз rana, усак акш а устаган колын терезе сыртына созып, балаларды женелт!п, отырып калды. Улкен 6ip анкау тазалыкпеи жас балалар ун!мен айтылган жачагы олак елец жолдары Сармолланын жоктауы болып ujbiKtbi. Буны шыгарган Tep¡3¡ оньщ t4-15 жасар ересек meKtprrepi болу керек. Енд! Kemeri елген Сармолла бул кеш елер мен махалланын ачызына айналды. Сармолланы ойласа, Абайды ауыр ыза кысады. К,андай суы кбауы р кара куш женд}?!. Ол ж ене бу п н емес, 6ip-aK капа Слободкапа емес, ушы-киыры жок элем. Аргы болса елшеус!з алыстан келе жаткан, алды болса кашанда созылып барып, кай ш акгасоккы Kopin, жол 6 e p e a i. Туп ж о к 6 ip M cnipey куш... Дел осы обаньщ тусында Абай «меш!т, медресен!цд!н устазы, шарапатты ишан, имам» дегендерд{нсу\\4дыксалмагын гана Kopin койгач жок. Олардын, ecip ece, ендеп, терендеп кушм тамыр жайып ajitat t куат Ky/lipeTÍH корд!. Сол к у ^ р е п х ал ы ксо р ы , калы ц соры, арылмас соры eKCHÎH андады. К,ачакхалкы бул пэледен шеткер!рек педеуш! ед!, олай емес екен. О нер уясы, yvtruti халы корнаган «кала» дегенд.} алса, оган орнап жаткан казакхалкын ойласа, бурын Абай «сахара ел! емес, осы калалы к казак елд!ц бел! болар ма екен» дсупн ед!. Ен/и керсе, калаоагы казак хдчкцн торлаган дерт чупек,тун-тунек кдндай казалы да кэрл)... Каншаата-ана Ky-HipcninoiLui кешеп кундер:! Нелер кыршын жас кетп !Арманга толы кеудемен кетп, талай ыстык журект) жаксы жар. Сан кеудеде ашылмай, айтылмай кетп ащы зар!.. Цыргын корд карангы ел. EipaK6apinen ауыр, ôapineu ащы, 6apinett улы кайгы не?.. Оба наукасындай кара кесел, аяусыз, ce3ÍMC¡3 жене онан да бегер кас карангы куш жатыр гой! Ол —надандык... Ол - Meaipey зулым карацтылык... Абайдыц ой nec¡ бои, кезш ашып шыкканнан басталган сол мешрсу дулей KeMice нет-ri !.. Сэл де болса женшейсе нетп !.. C eprice болмаспа ед1? Жок... жок!.. Эл! сол сор, ani сол Kacipe i !.. Cay акыл, сергек жанды санадан солдь[рар кара дулей !.. Katt жылатпайтынбайтын тагы да зэр totí'trei[ жан жарасы!.. Абай осы аз гана жумалар itu itw ri 03Í кешкен кайгы мен еш ксн жандар жанын ойлап, жалын ата к уpci иль Ел уайымы, ер зары eдt. Сол жайд)^ улана ойлачып тагы да озш щ кагазь[на утиле бергенде, eHjti ты нб:р хал елен еткЫ п, жумысынтоктатгы. Тсрезен!н,туб4нсч тасырлатып еткеч аттылар дуб!р1 осы какпага, осы уйге октала келгендей. Абайдьщангаруында yuj-ю ртсалтатты . Ж урпниплер acbtFbtn келген тер}зд!. 75
Буларды Абай «нсгылса елден келд{, жур!стср) катан, екен, ощлау суыкхабармен кед ген болмаса nri ед{!» деп, уйге ьдрулерш acbtra KyiTi. Ойлаганындай ctHi аз уакьчта Абайдын успне дауыс- тап селем 6epin, OHi кашкан Дэрмен хдрдг Кептен кермеген ¡H¡ досы, аса жаксы кере*пн жас акын досы ойда жокта KiprcHüc эуел! Абай куанып ед!. Сол сетте ж ене де Дерменш'ц TyciHeH езгеше жайды ангарып, cecKeHin кадды. — Япыр-ай, калай келд4н? Немен келш ед}н? Не жаймен журс4н?—дсп, Дэрмен отырып болмастан, асыга сойлеп карсы алды. жазып отырган кагаздарын жаба салып, коз]нсн Ke3ÍJM¡pirÍH де алды. Аныгында Д эрм енш н кел!с! тым асыгыс-ты. О ны н енд!г{ отырысы да окы с екен. К ам ш ы сы на таяны п, ть[магын басынан алмай, 6ip пзерлеп отыр. QH¡ ап п ак кудай. Сел кантадай тускен ажарлы, отты суду кездер!н Абайга кадай Tycin, Дермен асыга сейледг —Абай ага, п з п н ушынан ек!-аксез айтып, каз!р-ак же] юлгел]' келд!м. Артым кугын, алдым —ерт! —Не дейсщ, не айтып отырсын?.. М унан аргы сезге А байдын дем]' жетпегендей. — Касыць!зга epre.ii касыктай салмагым салып, бейнет!мд! тарткь]збаспын, деп ед1м. Амалым жок. ж асты коты м ен тутандым да, TycTiM 6ip ж алы нга. Енд{г}н!н 6ер<н e3¡H¡3 б!л!н!з. Q 3ÍHÍ3 билоцз, не десещз де кенд!м де берд4м. Жете алмай титыгым куриды гой деп ем. Алдынызга же*пп еджм, MiHe, арманым ж ок!—деп ce3¡H аякгады. Абай оны н жайын енд! тусш е берд{. Сонгы кундерд!нб!р{нде 96im Дэрмен туралы ез aKccine сезд!рген, ойда ж ок шетш 6ip хал бар болатын. Д эрменн}н Ka3ip Абайга экеп отырган дет! сод ед4. 76
КУЗ-ЦИЯДА 1 А йсы з кеш коны ркай агаш уйД'Н корасы нда кап-карацгы боп тунып капты. Эс4ресе, тебес! ж абы к, бугнр{ аш ы к лапас ман.ы куйедей кап-кара. Ондай тустарда уйкылы тун уялагандай. Ж елаз, жулдызсыз аспан да каз!р мст'реу кара... Жерге мулде ентелеп тене тускен тэр!зд!. Тек кана каланын иттер! тыным тапкан ж о к, б ф т - б!р{ козды ра, оапкччрс, ерш еленте ургендей бодысады... Осыдан баска К.умаш корасы н ы ц ауласы н ан б Ы н гсн т ф ^ к б с л п и жок. А байды ц касыыан асы га ш ы ккан Д эр м сн н 1'н д см м )д е курс]ну б!л!нед}. Уст4цп уйд!ц бгйк баскы ш ы нан буны ц тус4п келе жатканын адыстан андагач жолдастары, жылдам басып карсы жур!ст!. Булар — терт еркек, б4р ейел. Бэр! де К ум аш ты ц кец корасы ны I]тор жагы ндагы тебес! жабык, баурайы ашыклапастын карацгы келенкес']чде отыргач-ды. Аттарын сол лапаска жалгас салынган ат кора, скпадтарга жанастыра байлап, келденец кезден жасы ры на отыруга ты ры скан. Ечд] Дерменд! корш ай калган ж олдастары ны ц ¡ш}нсн ен алдымен Кек!тай ш апш ац ун катты. - Не дед!? Урыскан, кей!ген жок па? —Уры скан жок. Б}ракандауымша, менщ жайымнан бурын да Абай агам б;р кей[С, к у й ш т ; ус*пнде отырган т э р ! з д ! д е п , Дэрмен сел ¡рк!лд'] де, ж олдастары ны ц аны ра куткен ж айы н ес!не алып асыга сейдед].—М аган урыскан жок. Б !раккеп соз де каткан жок. «Бер!к жайга жайгасып кортдср! Улыска арыз жазып, сод арызбен Мекенд} енг!зуден бакаша шара жок. Эб4ш арыз жазсын, ар жакка ет}ндер!»дегенд} ганаайтгы,—деп, Дэрмен бул уйден алып шыккан акылы мен байлауын кыска гана сейлед}. Е[ы! М экенн}ц колынан устап жетектеп, атка карай тез басып ентелей берд}. Абайга Дэрмен мэлш еткен жаца жары осы. Ж умбак жайга т!лек коскан су ц гакб о й л ы М экен ед!. Енд{п ¡с т е г т н ¡с-эрекет Д эрм ен соз'шсн аны к болды. Дэрмен ез атына карай беттегенде, М экенн!ц к ек жоргл атын ш иш и екеп, Эбд4 келденец тартты. Бул топта Д ерм ен нщ касына эд о н кеп косылган ссч']м;н сер!к, жубын жазбас жолдасы —осы Эбд{. Одан баска кенш десдос-ж араннан Д эрменн4ц осындай кы сталац, катер сапары н б4рге аткаруга, Магашпен акыл косып ерген — Кэк1тай, Мука, Элмагамбет болатын. С е й т т , бес еркек, б!р кыз боп косылган аз гана топ сщи тез атка м}шп, ¡цф карацгылыгында Ерт!ске такау кошелерд! бойлап, желе женел{сл. 77
Булардын алдында каз!р б!р гана асыгыс, тыгыз максат бар. Осы ту ндс не кылса Е р л с п ц ар жагына ет!п, улкен каланьщ б улар ой га алган б]'р 1 упк]'р]'нс барып тыгылу, ж окболу. Азат журген ж ¡пт пен он жакта ата-ана бауырында езш ше ел! кунге ерюнше журген кыз М экен, енд}п сэттерде каш кынга айналды. Булар кара тунд! ж ам ы л ь т, киы н тупк1рд'[ сагалап, келденец кезден жасырынады. Осы тонтыц бэр!}лн ойындагы е н д т ец эуелп улкен бегет — Ертю'пн улкен суы. Ар жакка етк;'зспн паром болса, ол бул кунде токтап калган. Бас жатак пен орта жатакта Ерт!стен еткЬстш желкайыкшылар болса, оларда кеш бата жур{стентокталады. Сейтчп, кун бата Слободка мен Улкен Семей катынас-жалгастан узмедг Цашкын жастар калага ¡н!р карангылыгымен аралас жаскана юр!п, оздер!не жанагыдай бегетте жасап алган. Сол жайын ескерген Абай ел г¡ндс Д эрм енге езпнн когплдес! Се]'пл кайы кш ыны атаган да, соган селем айткан. Аз уакытта Ерт!ст!н бгчк жагасында шатырсыз кшплсу копир уйде турган Сейлд!, Кэк!тай какапа кагып, сейлес!п Ерпспн жагасынаалып шыкты. Абайдыцселсм]н ест}ген С еЙ 1л у й л е р !н д е т у р а т ы н ек! ж ас ж { п т к у р е к ш !- кемекш{лер['н ерт]' п экелдк Енд! алты жолаушынын. кайы кка мш ср шагында бар аты мен ездер! Сей!лд!н. кайыгына сыймайтыны мэл!м болды. Ертен пароммен езге аттарды етю зелн болып, каз!р Элмагамбетпен Мука бес атты алып, жагада калды. К.айыкка тек кана М экен мшстш кек жорга атты салып алып, езге жастар суыктуст} Е рлс езеш н ксс!п, аргы жагага тартты. Мука мен Элмагамбет бес атты косарып алып, бас жатактагы дагдылы таныс, жататын уйлер!не кеттг ^ ¡ р карангылыгыныцдэл осы шактарында бул топтан баска ж ене де карбаласкан жандар бар. Олар —элдекандай эл ек куып шапкылаган он шакты салт атты. Клзф осы топ аттарын кан сорпа кып, желе шапкан калпында Слободканын бас ж атак ж ак ш ел не к е л т ¡л!нд4. О кш е ¡з4не Караганда булар да Т о б ы к ты н ы н Слободкага юретш керуен жолымен тепеп кепл. Осы кеш лн тыныштыгын катты журген аттарыньщ дуб!р!мен жене ызалы кыжыл сездер!мен буза умтылады. К,арангы тунде болса да, булар бц) сурлеуд! эбден ангарып шапкандай. К.ала ¡ш!нде осы топтында ец алгаш аттум сы гы н тф еген какапасы К ум аш ты н уй1 болатын. Есентер} бойынша, калага каш кан Д эрмен Абайга сокчай кетпейд!. Элде, ^ п л , А байды цпанасы н ¡здеп пэтер!не детусу! мумк!н. Он шакгы к;с[Н[ц бар жур!с!н билеген шокша са калды, кесек мурынды, аксиган узын ист) Дайыр ерген тобын какапа а л д ь т а токгачты. Оз] 78
кора га юрд!. Ол ен еуе;п уйге беттемей, кораны н тер!ндсг! лапас пен ат кораны андап алмак. Дерек б и т ей жатып жанжал, элекпен Абайдын успне к:ре коюдыла])ыксмз керген. Коранын т е р т , тупк!р4н аралап, ат коранын кдкапасынан сыгалап, жана келген кеп аттарды кере алмай Дайыр бас шайкдды. Тандай кагып, уй жакка аландап турганда, склад жагынан бугаикарай жай басып келе жаткан аласа бойлы, жупыны кгнмд кузетш![н корд;. Дайырга ке р е к тш осы ед!. Е ш бф жайды андамаган анкау ж!пт, олак кучстип каз!р Дайырдын сурауы бойын- ш аосы ¡н!рдс не корген}н, к!м келге[ннтугел к о й т п , айтып берд]'. Алты к1с4 бунда туспепл. Б1реу{ гана аз уакы тка уйге к}рсе, бунда кондырмапты. Содан сон кеше бойлап, темен карай шауып келпп . Осы бмген деректер! бойынша Дайыр тыска шыга сала, басы-кез4н тер баскан буйра коны р атына \\-tine бере, кеш е бойлап шаба женелген. Кала мен кырдын жайын б¡рдей б!лелн айлакер Дайыр Абай материю конбаган кашкындар «бер жакта конбас, ар жакка кашар» деп сез{кген}п келген. Булар осы есеппен Е рпс жагадай журген. Кумаштын угннен аттанысымен Дайыр ез касынан уш к4с!н! бол]п, к]лчш! Сейсеке байдын угннде жаткан Оразбайга шаптырды. Оздср1 экеле ж аткан с у ^ ы к х а б а р д ы сап рту гс ж!бергсн. Д айы р —Оразбайдьщ аталас, ауылдас ж акы ны болган да жене агайын ¡ш!нде аса сырлас, кенЫ десг Бупн каш кан М екен - Д айы рды н жес}р{. Д айы р гана емес, О разбайды н жес{р!. Алып кашып отырган м екеназ, елс!з Дермен емес, ежелг! жау Абай болып шыгып отыр. Оразбайга осыны гана жетк4зу, б!лпзу шарт. Дайыр бу пн жакын ку ш ьт тур. Ж ауыныцколычда елмей, намысыи жер кып кеткен он жактагы жсс}р) М а к с т н н жолында елмей, токтамакемес. Сабыр, такат таппайды. Тунд} танга косады ,танды танга урады. Ж ерге ^¡рсс де ж ес1р1 мен азгыргыш жауын табады. «Колынан келер кем еп, етер ссбсб! болса, енд! Оразбай кам кылып керс{н» деген болатын. Осы сэлемш! уш ю а Дайырдын додбарын жене де жетк!зген. Кашкындар ар жакка еткен болу керек. Кш етюэль кай кайыкшы жердемш4, себепш! бо;мы? Паромнын журмейлн4 анык. Ендеше, Дайыр тун бойы Ернс жагасында, сол кашкындарды алып кеткен кайыкшыны тосумен болады. Осыны да Оразбайга жене каланын кайы кш ы лары н би1ет!н Сейсеке байга е д е т айткы за ж4берген. Оразбай Дайырдын хабарын еспгенде, жын буган баксыдай бул!нд!. Салган жердей ауызга алып, ыянаттап, айтптап сейлеге[н жалгыз Абай болды. Дайырдын хабаршысы —ке п к н е, жайнакез, 79
шубар Жемтчк дейт}н кара сакал, сезуар, ш апшан адам. Ол касындагы ею жолдасын байдын ауыз болмес!чде калдырып, Оразбай, Сейсеке отырган Tepri, жасаулы уйге мысыкша ептеп KipreH. Децгелек стол айпаласында отырган Оразбай, Сейсеке жене бул белмедег! yrniHmi адам —жуан, зор денел! сары Kici Есентай ушеуг. Солардын, катарына отырмай, Жемт4к еуел! eciK алдына жупне гана калган. ^¡разда жаманат хабарын б!рт!ндеп, нактылап ж етк1зе, тарата тусумен кабат, стол га карай eK¡ TÍ3ec¡MeH ж оргалактап, ентелей берген. K,a3¡p, мше, ол М екенн4ц каш канын, оны Абайдын ж:пт! Дермен алып кашканын, Д айы рды ц ж етьсепз Kici болып кел renin, калага езд ср Ы ц жаца, осы ¡ц!рде гана ат сабылтып жеткепдер!н айтгы. T¡3ÍrÍH ушымсн шапкылап отырып, осы какпага асыгыс елек хабар экелген!н айтып болган. Есентай —кесек мурынды, мандайы тайкылау келген зор басгы, 6ÍTÍK козд}, 3ÍJ1 салмакты адам ны ц 6ipi. О разбайга жасы да такау . Елде Сармырза деген улкен рудьщ аса сот кар, жуан бел атка- м!нерд!н 6ipi. Eipi гана емес, Tirrri, б4рд!нез!. Ол —О разбай ды н ер пэледе, эр Kecip электе удайы касынан табылатын узсщз жолдаси. Ж асы рак шактарында бул eKeyi урлыкты да 6ipre ¡стескен дей ^н сыбыс бар-ды. Есентайдьщ Оразбайдан айкын 6ip баскашалыгы да бар. Ол ете аз сейлед!. Оразбай - сапылдап, ашуын да, боктыгында, шешен *плд'] кара борандаткан дауын, жаласын да аласапыран айта женелпш Kici. Ал Есентайдан сондайда Оразбайды бес-алты рет актарылта cei-uieiin аламай ун шыкпайтын. T eri, ер ж иы нны н ен. арткы c e iirt айтуди оз iне тес iл с т с т т . Э уел!, созге саран, онан сон айтса, негылса, ôipeyai ôip ey rc сокты ра, omiKTipe, к и я н -KecKi ки талас- тыра сейлемесе imi кебет!ндей болатын. Пелес!з, улкен лансыз, алы с-ж улы ссы з аяктайты н создщ тусында Есентай K oôim ne т!л бермей, ун катпай жым-жырт калатын. Ocipece, дангойлау, есерсок, ангалдау адамдар болса Есентайдьщ колына TycciH. Ол 6ÍTÍK K03¡n жума 6ep in , мацгаз, 6niK, бойдагы сырын сезд}рмсстен сызданып отырып алады. Б!рде-б!р езу тартып, жылы жуз 6epin кулген, жъмыган, ж ^ г с п ажар Kopcerneíbii. Сырт калпында адамды алдар деген титтей белп болмайды. EipaK сейте отырып, талайлардь! алдап согады. Мыскыл e reji, м азаккы п кетед4. Т экеж ан н ы н Эз4мбайы 03¡H¡H кеп арам есеп, айла-тэсипн, сырты суык тон-торыс м!нездер!н осы Есентайдан окитын. Тобыктынын ¡ш!нде е н д т 6ip топ арам, айлакер аткамш ерлер, аныгында, сол BÍ3ÍM6arima Есентайды устаз корстнг 80
K.a3ip Есентай Ж ем т1к экелген хабар бойынш а елекке тускен Оразбайды багып отыр. Эл1 б!'рауы зсозберген жок. Ц аланы нбе- дел/ц байы С ейсеке де Оразбайга косылып, eKÍ-уш рет жастарды жамандап, Абайды аластап, Оразбайды барынша куптап, костап сейлеп шыкгы. Оразбай болса eKi каш кынды е з алдына суйрепп акел д !рт турып, мойындарына аркан тагып елтпртпект! серт eiin отыр. Одан аса 6epin, Абайга да барынша керш lirin , 3ep¡H тект!. А байдын калада екеш н б!'лген жерде Оразбай отырган орнында ыршып Tycin жупнш адды. «Ka3¡p колма-кол жауабын аламын», «Оз- reni емес, дел осы жолы кос кодыммен сол Ь!бырайды жагадан аламын». «Аламын да шекетуарп.табанымнынасп^насаламын», «Мен де! ен1н тек осы cepTÍMHtH гана успнде табыл, сонымда бол!» деген. Кумаш ты н yMÎt mer i Абайга дел осы се тп н ез4нде Есентай мен Сейсеке байды Оразбай колма-кол жумсап, женелтю салды. Байдын ак аргымагы жег ¡лген улкен траш пенкеге Сейсекен}ц касына катар отырып журе бергенде Есентай 6ip м ы нк ет!п калды. Сейсекеге айтканы: «Бай, сен кыр сахаранын талас-тартысын суйм ейсщ де, ш оркаксы н гой! К,асымда оты рсан болады. Анау жаумен сейлесет4н сезд! MeHÍne3ÍMe коя бер, тек ундемей отыра бер. С оны нда жетедН» деген. Алдагы Komip ecTÍMecÍH деп бул сездер!н Есентай ку&'рлеп, мжпрлеп айтты да, каба сакал байдын санын шымшып койды. А бай ycTÍHe eK¡ егде адам руксатсыз, хабарсыз ^¡рд!. Амандык сез кыска болды. Келушъпер юрген жерден-ак Абай окып отырган KÍTa6btH ж инап, K 0 3 ^ ip ir ¡H алып, Баймагам бетке eciK ж акты K03ÍMCH белп e n i. Бетен Kici дегендей ым жасап едь Баймагамбет жыртылай аш ы к калган eciKTi тартып жапты да, А байдын TOMCHri жагына кел4п, ш апшан гана жупн!п отырып алды. Сезд!нтужырымын аддымен багатын Есентай e3i келген жайды уза к ка созган ж ок. EKÍ каш кынды айтгы да, О разбайдын б у л т ш жаткачын жетк!зд{. Сонымен Абайдын жуз4не салмакты жуз!н пандана бурып, 6ÍTÍK кездер}н1н астынан карай Tycin: —Ж е , Ы бырай, не айтасы н?—деп, сел токтап калды. Ж асы Абайдан KÍmipcK болса да, Есентай Абайга «сен» деп сойлейтж. Атын осте «Абай» демей, «Ыбырай» деп атайтын осы Есентайдан шыккан м!нез-д!. Бунын сонгы кездерде Абайды О разбалар да, барлы к араз тонтарымен «Ыбырай» деп, «Кунанбайдын Ыбырайы» деп атайтын. Абай Есентай устаган ca3/uft жаксьты кнен тынбайтынын б[лед<. Онын 83ÍH сейлепп, ойын айткызбакгы ниет erri. Сонымен аш ык жуз, ажарлы, отты кездер!н Есентайга TÍK кадап, тура бурды да: 8!
—Эуелг i созд! e3Ín айт, бастаган жайынды аякта. Не ниетпен кел!п ен, соны нды айт!—дед:'. Ж умылган KQ3ÍH ак.ырын гана аша Tycin, Абайга ел! кырындай карап отырып, Есентайдын бар айтканы: —Ен эуел! максут еткен!м —ceH¡n не дей пж н д! б м у ! Айт, не айтасын м ы н а у ы н а !- деп, тагы да сал мак. тастап, токтап калды. Абай ¡рк!лген жок. —Мен айтсам, жастард!к} огаттьщ, оларайыпты. Ак.тамаймын. кьшган кылмыстары уппн алдарында айыпты. Ал мен1ч айтарым с о л !- дегенде Сейсеке мен Есентай 6ip-6ip¡He карасып, сел дагдарысып калды. Абай булайша оп-онай, дел ссылай жуасиды деп ойласкан жок едь Есентай imÍHeH Абай co3i мен м тезд ер ш , е з дагдысы бойьшша арамга жорыды. «Ыбырай, алдагалы отырсынгой, корермЬ], нар тэуекел» деп алды iurinen. Соны ойлады да, жедел сойлед}. —Айыпты, жазыкты гой, ендеше жазасы не болады?—деп, ашулы жузбен тагы томсара парады. —Сен айтшы, сендерше жазасы не болсын?—деп, Абай ашык. катан унмен кайта кадалды. Осы кезде Есентай О разбайдан алып келген ен з!лд!' зор!н айтты. — Ж азасы сол. Ы бырай куптамаса, устамасын CKi бул4кт!! Колыма 6epciH , мойындарына аркан тактырып, суйрет}п е л п р е м ш !- дейд4 Оразбай. —Баскага б п п ей м ш дей ме? —Басканы ауы згадаалды рм айм ы н дейдь —Ол заман еткен !Ол не деп отыр, сен елил боп не экеп отырсын 03ÍH? Кдй заманда, кайда отырм ын деп ойлайсьщ дар?-дей бергенде, Абайдын C03ÍH тоспай, Есентай к т п кетп. Ашулы, 3CK¡pe сейлед!. — Эй, Ыбырай, шешещцк салыстыра келгем жок! Ендеше калганын тында. Оразбай осы жолы кашкындар гана емес, Ы бырайдын дел 03¡n канды мойын айыпкер eiin, табанымнын acibina салмай ты нбайм ы н!- дедк—Жчтткке саяр 6ip куды, бузыкты ол устаса, бу каланын. ¡пинде калган бар бузыкгы мен устай б!лем}н ! Сонын 6epiH Ыбырайдын оз сонына каптатып салып, кан каксату MCHÍHде колы м нан келер! Аягы аспаннан салбырап тускен жок. K03ÍH ашып карасы н, Ы бырай ¡-д е /ц . Осы созд[ айтканда сары жуз}не кызыл кан ойнап шыгып, Есентай аны ктобелеске ш ы ккан К1с!дей кутыра карады. К еп зам а н н а н 6epi ка р а й А бай 03ÍH¡H ж у зш е , д ел осы ест{гендей турпайы, соткар катты сокканды eciireH ж ок едк 82
3cip ece, Оразбайдан келген байлау - барып турган жырткыштьщ, ж ауы зды н буйрыгы. 03ÍHÍH кан ш алы к куШ п, намы станы п ызаланганын Абай андап та ул rip ген жок. А узынан а к ы р ь т айткан ашу сез шыкты. - Сен кел}с сезд! экелмей, кcric с е з д экел!пс!цгой. Бар, женел, ецдеше! А йтабар Оразбайга, ¡степ керсш жауыздыгьш, 6ipaK0K¡HÍn журмемн! Жертец!р!с4п кутырыпты гой, жерге кагатын куш бар CKCHÍH умытпасын! Ш ы к, бар, журе б е р !-д е п , катты аш уланып, кабак туш п, CKÍ K03¡ канталай ly cin Есентайга кадалганда, анау садмакпен ыргада Tycin, ун катпастан cipecin турды да, е а к к е карай тарта бердг Есентайдар кайта келгел!, байдын корасы жан-жакк.а булан- тадан Kici жупрт}п, асыгыс ерекетке Kipicin, э л ек к е T ycii. Ал бер ж ак жагада тыным таппай кугыншылар жур ед1. Дайыр аяусыз ыза жетектеген бойында, Ka3ip ¡зге тускен юсшш иттен бетер, cepreKTCHin, сакайып адган. Ол бас жатактын, орта жатактын узын бойына жанагы оз касындагы адты ж!пттер!н тыным алдырмай жогары, томен жургЫ п отырды. Оразбай мен Сейсеке хабар ж еп ам ен олар да: «Цашкындарды алып кеткен кайыкшы кайта оралган жок, келер уакыты болган ж ок»- деп топшылаган-ды. Сейсеке селем айтып, бундай елек, жанжал уст!нде «шабар кыдыш, аткан октай-> куралы Корабай саудагерд] шакыртып адган. Ол е з кем екш !лер!н ж ен е бай ко р асы н ы н э л у е ^ eKi малайын epTin, ат жек-npin, Epiic жагасына шапкан. Сонда Дайырды тауы п, елс!3, yHC¡3 ж агада, мезплс4з кеткен кай ы кты н кайта оралуын тосып калган-ды. Булардынтосуы узакка созылган жок. Терец, тунгиыкбсп'нде жузген улкен кайыктын ескек сыбдыры Д айы рды н сергек кулагына ест}л!п калды. Сол белг!н} андай сала дайыр Цорабай мен ез ж т т те р ш щ 6ip тобын жар жагасына отыргызып, кайыкш ыларды жым болган, yHc¡3 куйде тосып алды. Тек улкен кайык акырын жылжып кеп токтаган сон гана, карауыткан жар астынан кугыншылар тобы тугел котер!'лген. Кайыктин С ейл Tycin болганша, булар да су жагасына жегп. Жерге тусе бер ген уш кайыкшыны булар кеуделер!мен тосып, бегей бер/ц. «Biзд!' де алып о'пндер» десть О ж ар, содыр К орабай болса ce3ÍKT¡ ойлары н ещн С е й л ге соктыга айтып калды. - Немене, кара тунде кандай кара ниетп журпшч{н} тасыдын, к!'мд{ отк!'зд1'н, еуел[ соны а й т ? !- деп ед:'. Сей!л ун катпай, салмакпен басып, жагага Tycii. Efd жолдасына кайыктан Tycin, KypeKiepiH алуга буйырды. Олар бегедместен 83
улкен кайыкшынын дегенш орындап, ескектер!н кетер!п алысып, жагага сек!ре-сек!ре тусп. Дайыр мен онын жолдастары катар ун косып: - Гокта, туспе! - Б!зд! алып ет! - Алдь[цтылар телеген акшаны, б)зде телейм!з! Асыгыс, тыгыз ж умысымыз бар, кем ек ет! Алып от б!зд!!—д е а п , кайыкш ыларды камап дабырласып тур. С ейм капсагай денес!н ыргалта басып, ел! де жауап катпады. Улкен кайы гьт ею сер!пн!н комег!мен судан тартьт, малта тастын уст!мен суйрелеп, кургак жагага шыгарды. Бул унс!з ерекетп н бэр! мен кесек мшезд! Сей ¡л К.орабайдьщ жанагы з!л ызгарын елец кылмаган калпы н б!'лд)рд{. Корабай енд} урыска басты. - Йемене, Сейм, саган менщ акшам арам ба? Жауап та бермей, жотанды неге керсетес!н? К,ара тунде кысылып кеп турмын, жумысымыз тыгыз. М!н кайы кка кайтадан!—деп ж анж алы н да, буйрыгын да катар жумсады. Б!рак Цорабайдын бул жолгы кар! даритын емес. Онын уйренииктп айгайы мен ш атагынан ыктайтын ю а СеРил болмады. Бул салмакпен гана кесер сезш б!р-ак айтты. - О нсы з да жумыстан кеш !пп кайттым. К.ара тунде кара баспаса, Ертпсп арлы-берл! кезген кайыкшьгны кашан кордщ? Енд! кыбыр етер жайым жок. Асыгыс болсантэнертен кел, каз!р мени; кайыгым саган тимейд}!—дед!. Иыгына салган узын мгек*п тем!р суймежн салмактап алды да, жолдастарына: «Тарандар, ж т т т е р !» —дел эм!р ет*п. Оз! е з уйш е карай аяндай берд}. У йренчпкп кер) етпей калган Корабай, енд! кайсар, суык м!незд! Сей!лден амалсыз кенм ! кайтболса да, сонынан калмады. - К1мд! отк!зд!н, ендеш е, сол жон!нд! айт. Неге оны н айтканына кон!п, карангыдакайыксаласында, б!з келеек сылтау айтасьщ? Тымкурыса, жон!нд) айт! Сен! осы тунде тургызган кай еулие?—деп кадалды. Дайыр да жанасалай отырып: - Тым курыса, соны айт! Отю згенЧ кала адамы ма, танысын ба? Ж ок, элде кыр адамы, бегде жандар ма? Сонынды гана айтш ы ?- деп ед!. Сейм бул созге де саран, сырдан жауап катты. - Мен!цтанысым акша, ж т т ! М ынсан адамды отк!з!п жур!п, кебш щ ж узш е карамайтын, юм екен!н андамайтын Сейм бар. !н!р карангысында кайыкка мшген журпнш!н!н орысы, казагын да, 84
каласы, даласын да андаган мен жокпьш ¡—д е д де, yíiÍHÍH какпасына к iре бердь Корабайдыценд!п ум!т кылган ы сыртга кадып, керш! yidre карай козгадган ж}п т - кайы кш ы Tycin. С е й ^ д е н кудер узген Корабай мен Дайыр сол Tycinti устап алып, кеп айналдырды. К ап ы да, тетп де сейлес!п барып, ен акыры Тус!птен ол андаган б{рнеше дерек адды. Булардыц откпген) уш ж4пт, 6ip эйед екен. Tep¡3i кыр адамдары сиякты. Кейб}р сездер!'нен бунын андауынша ар ж акка, Затонга баратын торпд!'. Т ерт ж аяуды нортасы нда ейел epiMCH ертгелген кек ат бары да айтылды. Осы сонгы дерек, ecipece, Д айы рга барлы к жайды мол!'м e n i. Ол туу Шычтыстан 6epri керуен жолымен кашкындарды куьгп келе жатканда, жолдагы елден ейел мшген ат пен еркектер мшген апардын, туе! -туг! н yHCMi сурап, жндында сактап келген. Каз!рбул б}лгеи}ц!ч успне сол адамдардын 6epi кайыкка, Epric жагасыча садт атпен к е л ге т н , бес атгы eK¡ Kici кайтадан алып кеткен!н ест}д}. Бар жай мэлш бодды. !з-тоздары анык, айкын, кез аддында тур. Тек асыгыс кана ерекет керек. «Жур, женед! Осы туннен асырмайык. Ж асырынды аш амын, жау кен!л!н басамын!» дед! Дайыр. К орабайм ен eKeyi «Ц айы к, кайы к!», « К а й ы к ш ы .Ж а к ы н кайы кш ы к а й д а д е с т ж ен ел1ст!. Улкен Семейд!н орта тусынан, ак ди}рмен тусынан шыккан Д ерм ендер Затонга жеткенш е, кеп уакы т o r ín ед:'. Калан ыц ылди ж ак шет! узакболатын. «Казак-орыс жагы» деп аталатын агаш уйл!, кумы калын кешелермен журпнчллер узаккезд4. Сонан api каланы тауысып, енд} елс4з аланга ш ы ккан-ды . Будан к е м т п ж ол 6 ip ece жар кабакты жагалап, кейде ойга, тогай арасына тусед}. Bipece шалкньш, кенж азы к жотага шыгып, каладан кеп аулаккатартады. Арада окта-текте гана кездескен топ уйлер бар. Олар не тоншылардын немесе былгары заводынын, пнма басатын заводтын жене сыра мен арак заводынын ешм жайларын ангартады. Осылай 6ipiHeH-6ipi аулактау орналаскан Kecin жайлары Семей кадасынын «Затони дейлн 6ip улкен ш ел бодады. Ж анагы кесш орындарына жалгаса созылган тагы да кеп карангы кошсл! кала жай бар. Бул —сол кес!порыннын неше алуан жумысш ы, Kbt3MCTKepi ж айгаскан калаш ы к. Осы жерде, ж акы н манда Улкен EpTÍCT¡n 6ip мол муЙ1Сж асап оралатын койнауы бар ед}. Сол туста кы с бойы кеп пароход, барж алар туратын. Бул м екен-ж айды н «Затон <>деп аталу ce6e6i де - сол кемелер орналасатын ерекш елтн ен туган ат. Ж ачагы карангы кошелер}не 85
аласа, коцы ркай yítnepi тыгыз орналаскан тш к е н е кала, сол Затондагы кеп кемелердщ жумыскер, кызметкерлер! жайгаскан орын болды. Дел осы пароход жумысшыларынын арасында жук таситын, г р у зи к деп аталатын мол 6ip топ бейнеткор бар. Ж аз пароход пен баржаларда аркаларына ауыр жук артып, киын en6eKT¡ Kecin етсе, кыста да сол грузчиктер кара Kym¡ne ceHin, неше алуан кара кайратгыц ауыр ецбепн кешедг С оньц орайына 6ip замандарда аш- арык, елдер{нен Kecin ¡здеп, ¡шерлж, кун кешерл1к талшык ¡здеп келген казак кедейлер1Затон пароходтары жумысында аш-жаландш болмай, ел!м-бер!м кунелтед1. Е нбеп н е жалынганы болмаса, ешк{мге де к ез сузбей, е з кундер{н ездер! кередь К,ол-аяк cay шагына азамат ырза. 1анп-жем!н б!реуден т}леп алмай, е з уйлер^ен татканына катын-бала, Kepi-куртац, еке-ш еш е де ырза болысатын. Затон жумысшылары Семейдщ каласы мен Слободканын KenmMÍK саудагер тургы ндары нан белек. Э р Mines-кы лы ктары ерекш е болуш ы ед{. Эншей4нде кала кеп ш 1Л1п буларды б{лмейд!. Т ек жыл он eK¡ айда болатын eK¡ айт м ер екеан д е грузчиктерд1ц, Затон ж{г1 ггер}н!н атагы кала халкы ны ц, к азак , н о гай ы н ы ц аузынан туспейт}н. Семей мен Слободканын базарлары турган улкен аландарда айт кундерш де удайымен eKÍ-у ш кундей калы н курес болады. Куреске Затоннын грузчик ж тттер! уштен, тортген, бестен, оннан к е л т memiHin тусе кал ганда, карсы топтардын нелер аты шыккан, мактан алган балуандары табандасып белдесуге жарамай, кирай жыгылатын. Аркалы, жоталы келген калын иык, жуан балтырлы атпал азамат, кесек грузчиктер курессе, нелер алпамсадай жпчттерд! жагадан устай бере, аркадан согатын. И ы гы нан асыра, eK¡ табаны н таре етк1зе, ш алкасы нан кулату «грузчиктер куресЬ, «Затоннын e^ci)> деп, айт к у н д е р т щ айыз кандырар анызы боп тарайтын. Сездер! аз, куаты мол, езд ер ж е ceHÍMi зор кал ы н кай рат азаматы, осы затон жумысшылары каланы мекен еткен казак баласынын езгеше 6ip ажарлы кауымы боп, окшау байкалады. Цалага М екенд! алып бет койганда Д ермен мен Эбд{н!ц Абайдан со н пана тутканы —дел Затонны н ель Эбд} 6ip кезде, осыдан уш -терт жыл бурын e3i де Kecin ¡здеп, Затонга келш , eK¡ жылдай турып енбек е т т кайткан. Оньщ кез таные, тамыр-дос дей пн сежмд! yirnepi осы Затонда. Д ерм енн[нде калага Kejiin, узак жа гкан шактарда кеп аралап, елен айтып, думан саулыктарына кеп кы зы к косып журет'[н! —осындагы грузчиктер ортасы болатын. K,a3ip Эбд! мен Д ерм ен eKeyi де За гондагы ездер1н4н ен сен!мд! 86
досы Э бен нщ у т н е келд1. О ны ц корасы тар, тургын-жайы сур К1р п1штен салган ауы з уйл!, тер уйл{ ю инлеу eKi гана белме. Жургчнш!лер ж еткенде Э бен уй! жатып калган екен. какпаны Эбенн{цейел{, ж!н!шке, узын бойлы Айша кел!п ашты. Эбен мен уй ¡анне е з ж айлары н угындыру уапн Эбд4 ж алгы з к}рд{. Селден соц юшкене ек{ белмеге б!рдей ж ары к жагылды. Уйден саудырай сейлеп, ансагай бойлы, кылан жузд1, кара муртж ю тЭбен шыкуы. Конактар уйге отыра бере-ак, ауыз белмеде Айшаныцсамауыр мен казанга катар кам ж асай бастаганы байкалды. MeKeHHiH KesiHnie Д ерм ен мен К е к 1тай да Эбендерге шеш}л!п сейлеген жок. Тек бар жур!с epi жасырын, epi теуекел деген ер-азамат кимылы eKeHÍH KeKiTaw сезд}р!п e rri. Ецалдымен айналага сакболы п, жасырына туру 6ipa3 кунн}^ м}ндеп eKeHÍH б!лд!рд!. Сол арада К а к ¡тай шайга карамай журечтн болды. Ол осы тунде Э б 1ш ке жету кажет. Багана А бай айткан арыз негурлым тез ж азылып, не кылса KepeKTi улы к кецсес!не тез Kipin калу керек. Кеютайдын дел кетер шагында Дермен оган 6ip хат усынды. Сэл таныркап карагач К ак iтайга оны цайтканы : —М ынау хатты жаца Абай а т м Эбпике жазып е д . Ала баршы, жен!н айтпай, ундемей 6epin е^. Осы ¡стщжайы болар. Элде кемек, акыл айтып ж аткан ш ыгар!..—дед!. Кек!тай YHCÍ3 куптап бас и зед де, хатты калтасынасалды. Eimi Дерменн!ц, Эбд!н!ц келте кайырып айткан кецес сездер! бойынша, бул уймен катыс тек тунде гана болу керек. К ез кеп, бейпм ауыз мол. Аса 6 ip тыгыз-таян болмаса, кунд{з кел!п кету тыйылсын дескен. Барлыкжайды осы сездерден жаксы туйп, ундемей басын изей T ycin отырган Эбен, KoKi ran журерде тагы 6 ip акыл айтты: — Естерщ де болсын, тунде келгенде де кеш е бойлап журмегейс!ндер. Бул Затонга туидегч ж ур1ст!н e3i де ер уйдщ итпн y p r i3 in , еленделп турады. «KÍM к е л д , KÍM K erri, кайда кегп , немен Kei*ri!v дегендей казак емес пе, осы отырган Затон елш щ 83Í де сурагыш-ак, есппш -акболады . Соны ойлап Kß3ip мен, К екпай, c¡3,T.i какпадан кырга, елс[зге шыгаратын 6 ip жолга салып ж!берегнн. К ел генде, кеткенде тек сол жолмен гана хабарласкайсындар! М екен M¡H¡n келген жалгыз кек жорга ат бул корага батпай, 83i 6ip айгактай болып тур ед1. Сол атка Э бен Кек{тайды м[нгтзд[ де, жанагы e3i айткан буйрек жолга апарып, жаяу болса да 6ip шакырымдай жыракка узатып салып, женеллп келдг 87
Д аниярды н уш не Gôiurri ¡здеп К а к ¡тай келгенде м езпл кеш болганмен, бул уйдщ kui жаткан жокедЬ 03ÍHÍH суыт журген окшау хабарын К а к ¡тай KHÍM ш еш пестен баян erri. Сол кел4с 6eT¡H¡n ез!нде-ак. сейлеп тургач бойында, OôituKe Абайдынхатын берд!... 03¡ болса 6ip отырып, 6ip турып ап, ендЫ халд} аш ык, зор унмен мэл!мдеп жатыр. Э&ш буны тьч т а й турып, Абайдьщ хатына кез кадап ш апш ан окы п карады. Ка к ¡та нд ыч а чту ы ч ш а, арттарында шулап калган, пале кутан жуан, содырлы ауылдардын элеп мол. С агатсайын кугын жету, калага кел!п лансалы п, бул! к бастау оп- онай. Ce6e6i Дэрменн4ц ici елдек!м емес, даланы н ен 6ip азулы жауы, Kecip мен кеселдщ кандайы нан болсы н каж ы п кермейт!н Оразбайды тауып отыр. Ол калада деген e\\iic хабарды да К а к ¡чай естул{ eA¡. О сыныцбэр4н ойласа, енд{ Д эрмен мен М екенге кем ек жасаушылар дамыд таппай, кабак какпай арекет ету керек екен. KaKiran бул жачларды сейлеп турганда, Эб{ш хатты аяктап кеп едг Е нд 6¡pa3 сад ¡штей окып барып, сел ойланып турды да, екесж щ хаты н Кек4тайга y4ci3Fana усынды. К ак ¡тай кабак туче Tycin, Абайдын кесек, аныкжазуын шапшандата окыды. «...Дерменбасы маган канлайлыкекеннайтпай-аккояйын. Олжыл санап халыктында кдщрл4с{, аяулысы болып келед;. Сенде дос KeperiH Tepi3Æ ен. Мен сонынд)^! куптайтугым. Ал дос болсан «шын дос>>, «айнымасдоодепзепнбол. Эйтпесе,жаман дос коленке, кунашыкта кашып кутыла алмайсын, кун бузылса ¡здеп таба алмайсын. CeH¡ ел ¡[jiiiHeri алыс-жулыстан аулакет1псактаугатырыскам. Б4раконддда, менщалысуым: елс4зге,айьи1сызга,адал, момынга,ел улынааратусу болатын. Ei t/d мынау кез болса, мен сем н ксзепц кедш демекп{н. калага кдшып келгечдер{ дурыс. K.i<ip.ibin кара занынан,,днн!н ¡нарнпггынан - 6ep¡HeH де орыстын законы адам басын Teyip коргайды. Ол женде еюмдермен соттар, ceH¡Hб[лет!ч ортнн, Мен саган м!чдетарг[нм. Улкен елек тартыс кел;и. Тун демей, кун демей ез!л бол!<>—депп. Кокгган мен Э ^ ш 6¡p-6ip¡He карасканда сейлемей-ак угыса берд. Е н д ri жайды ангара садысымен Эб!ш, Д аниярга о н ы н ж е niл rpaatneHKecÍ4 шапшан жек'гчруд! буйырды. 03¡ бул тунде каданын. жай саудагершше Kn¡H¡n алмакбоп, жука шапан, ногай 6epK¡n киген е д . Ат жепп, жур!с ез!рл!1зн Данняр мен Кею тай к а\\м ач жургенде, 36im даниярдын жазу столына отыра калып, ею белек кагазга арыз жазды. Бунын 6ip¡ Семейлчн ояз начальнипне, ею н ш ю Семейд4н окружной сотына багытталган. Кд'закчын жабайы сахарасынан кел!ч, 63ÍHÍH панасы з басы на азатты к T ^eym i М акен Э з{м кы зы нан жазылган арыз ед{.
Кдгаздарын буктеп болып, енд! сырт KHÍMÍH иыгына ¡л!п B6itn журерменге айпад ганда, буны н ойында ж о к M¡He3 жасап, М агыш орны нан турып 6ipre ж уре\\нн дед!. Жет! тун ¡пинде оны н баруыч KetciTaii мен 3 6 im eney¡ де, Д анияр да окы с Kepin ед!, М агыш б ударна салмакты, орынды 6ip сез айтты. —М экен MeHÍH 6ip туганнан бетер жаным деген ж акы н досым. К унде барм аспы н, мумк!н енд! мулде KopMecniH. О ны н басы осындай кысталан, катерде турганда мен KepicneceM тыныштык таба алар eMecniH. С екпендер, MCHi ерте ж у р ш д е р !- дедк !штей кеп толкы п кеп, 6 ep iK байлаган салмакты 6 ip туй iHi т а р п т . Сулу жуз! Эбчлке тура бурылып, улкен кой коздер!н оган дел кадап, 6 ip назын етюзгендей садмаксалып, барлап тур. Эб:ш eKi сезге келмей-актунандь Магышты ныгынан кушактап сипай Tycin: «Жур!)>—деп, 6 ip -a K C 8 3 айтты да, ш апш ан K tiir w p in ерте ж ен ел д . Кликене же Hiл арбага уш Kici M¡HeT¡H болгандыктан кыпнрд!н орны ж о к е д т Ендч козлога K oK iran œ i MÍHA¡. Д анпярды н ж урдек кара жоргасын капы соктырып, жыракка, Затонга карай, уйкылы каланы нж ы м -ж ы рт кешелер{н жара ж енелш берд!. Булар Эбен угине жеткенде журт ж аткан едЬ BipaK сергек Дэрмен шаршап. талып катты уйыктаган М экенн!н касында кж м ш ен, ояу жаткан-ды. С ы ртка кел1п, же niл арба токтаганда уй imiHen бурын шыккан Дорменш н 03¡ болды. Эб:ш уйге KipreH жок. Жур1с, жумыс тыгыз. Бул уйдеп бар жанды коранын келенкеанде тосып алып, асыгыс жайларды шапшан, шолак сездермен гана айтысумен болды. Касынан Дэрмен тура бергенде, шырт уйкьшан аткь'п турган Мэкен ещц Магрипаны Kepin, унс1зумтылакеп, кушакгасатуоп. Ол екеу[нде булан 9pi де 6ip ауыз сез жок. Тек бетгернен, кездер1нен 6ipÍH-6ipi кезек кана cyHicin, кайта-кайта кушактасып калады. Е кеуЫ н де кеуде толы Kyjuri мен ыстыкжалын арман, шер: тамактарынатастай Tyñ^in кеп, кезек-кезек ыршып аткан ыстыкжаскаайналады. BipÍHÍnK83ÍHeH 6ipi суйгенде ашкьмтым жастарыч да жутысады. 0 6 im М экен ары зы ны н жайын айтып, eKi кагаздын. сонына бояулы карындаш пен M9KeHHine3ine «М экен Эз!мкызы)> деген колы н койгызды. Д эрм енге осы кед[с1н!нсадм акты гана ce6e6ÍH 96im шапшан сеилеп баяндады. —Айнала nayin-катер болса да, Ka3ip ôip-ак нэрсеге ырзамын. Кал адан мен кетпей турып жеткендер!н 6ip жаксы болды. Эл'[\\) жеткенше, колымнан келгенше, Дэрмен, М экен eKeyin yujiH аянарым жок. Ертен улыктар кенселер!не мынау арыздармен 83ÍM Kipe\\iin. EKeyiite айтарым: «К.ыбыр етпей, киналмай, б{рде-б!р нэрсегй ойга 89
алмай, тектыныш бола бер!ндер. Енш сендер етер epeKerôiiTi. Калган таукымет мечде, мына Кеютайда. Ж ене 6úieri мен журеп куитп, кезеп келсе кайраты мен н ам ы сьт жберм ес мынау eKi ер-азамат Э б д мен Эбенге мщдет болсын. Ж ау да жаман, б{ракжагаласып та кдлар заман. ¡стер icTi ¡стед)ндер, енш тек е к т е кермендер! Осы турган азганатоп, жанагы ce3ÍMai берще б{р-ацайтып eriHmni кедшм. Мына Магьштгын даайтары, eiiHepi о сы бо л сакер ек !-деп , ауыр жайдынсалкын C03ÍH аз эзшмен аяктиды. Эбд!, Дэрмен гана емес, ен д Эбен де Э&шт! жанагы сездер{нен жаксы танып, жакын ce3iwti. Бул топтан 36im айткан жайдан езге сез шыккан жок. Тек М екен гана б {р -аксеты сты к ж а с ы н т е п п ж4берд! де: «Не керсем де шыдагамын, 9 6 im » —деп калды. Буган барынш а жаны ашып ж ене осы соз'.не cynciHren Магыш «Ж аным М экено деп, тагы куш актай алы п кез^нен суйд4. «Ш ыдарсын сен. Ш ыдайсын, 6^eMÍH)>- деп уз!де ун катты. Оте акырын.айгы лса да, eKeyiHiH сез i де бар топка, тугел тынысы мен толык есллдь Ermiri сезд! К ек!тай, Эбд4, Э бен ymey¡HÍn акыл байлауына салды. Олар «окыс 6ip жайга керек болса, осында турсын>> деп, танертец М ука мен Элмагамбет алып еткен аттын 6ipiH осында, тогай ¡илнде, тусауда устамак болысты. Не хабар болса, еналдымен Д анияр у й н е , Эб}шке, К ок1тайга жету керек. Олар а т - к е л т н сай устап yHeMi дайын отырады. Бул apara ертеп Элмагамбет пен М ука да ж е-rin, М екен мен Д ерм ен касы нда кунд!з-тун 6ipre болады. Байлау осы е д . Y йкылы Затонды ypKirneri, жана жарты сагат бурын келген жец{л траш пенке сод ж у р п н ш ш ер ж M¡HrÍ3in, сод буйрек жолмен кайта тартты. Булар каланын шин аралап келе жаткан шакта, тагы да Улкен Семейш нортатусына, акд№рменн4нжагасына, 6ip¡H¡napTb!HaH 6ipi ¡лесе кеп, уш улкен кайы ктоктады . К айы ктар ycTÍHe алты ат, 6ip арба салган он ш акты Kici бар. Олар туй{дген калы пта, уйкылы жагага кеп, yHC¡3 токтаган е д . Сейш кдйык.шы кенбесе де, Ep*ric бойында Корабайга таныс уш кай ы кш ы н ы жет! тунде тургы зы п ал ы скан . Енд{ солар дел Д ермендер тускен жагадан алдынгылардын ¡здер{н 6acaTycT¡. 96eHHin т е р н уг'пнде онаш а болган Д ерм ен мен М екен, бул TYHHÍH енд}г4 ж ары м ы н уй кы сы з етк4зуде. B ip i туралы 6 ip i «тыныксын, уйыктасын^ деп ойлап, кыбыр етпей жатса да, е к е у т щ де K O H ^ ep i ты нымсыз. !ште куд{к пен Kayin мол. Дермен n in Ka3ipri eciHe ез махабатынын ер Ke3eni оттай ыстык бодып айкындап тусед4. Кыска ганатарихы бар бул суЙ1суд{н.едсе ')()
де естен шыкпас шакгары бар... Биыл жасы ж иы рм абескеж еткен Д эрм ен бул кезге дей1н махаббат ш угыласына, суй!спенд[к жалынына жанасып кермеген-д!. Ол езгенщ , достарынын, курбылас кыз-кeл¡нш eктepд^н араларындагы достыкка, ь[нтазарлык махаббатка барь[нша ллеулес.Калтыксыз таза дос, жан аямас кемекчи. Делдал болгапды суйет!н. Сол ретге Эб[ш пен Магыш арасындагы ойда ж ок куйден туь[п улгайган мол махаббат жайын Д эрмен кеп куаныш eiin тамашалайтын. Олар ce3ÍM¡ni н арасында, бунын!н[Л[к, курбылык, акын досты к ce3ÍMH¡n 6epi 6iie кайнасып, 6ipre араласып кеткендей. 96im пен Магыштын кандай жакын туысын алсан да, олар арасындагы енд!п т!рл[к т[лек кызыгын Дэрмендей бар жанымен толь[ц ce3¡HreH n id ж о к деуге болады. Ол etd жастын. ездер[ де Дэрменн1н буларгадегент!леулес\"пк достыгын катар куаныш ете*пн. Д эрмен булар махаббатына oui мен, эсем елен жырымен унемi араласып, 6¡Te кайнасы п кеткен. Биылгы ж аз ортасында, Керегетас сиякты KepiKTÍ коныстагы ногай аулына 96im куйеуш!леп соцгы {тетбар ганда жиырма кундей думан-сауык шактары еткен. Эбни куйеудщ жолдасы Дэрмен сол сапарда, жайлау кештер[ мен ж ары к айлы тундер!нде, 03ÍHÍH де бурын татпаган жан ракатьш тапкан-ды. М экен Магыштын касында кеп кундер бойында, удайы кездес!п жур!п, Дэрменн!н енд!п 6ip арманындай оралган-ды. Булар арасындагы махаббат 96iuu пен Магыш арасындагы ыстык сэулел!, езгеше таза уасиет ce3ÍM¡HeH эсер ала туган махаббат ecenii ед{. М умю н, G 6im пен М агыш сезбен , м ж езбен, не 6ip болы м сы з да болса ic-эрекетп ен бул eK¡ ж асты н ж арастыгын септемеген шыгар. Eiрак ол eKey¡H¡H М экен мен Дэрменге жиырма кун бойында керсеткен достык ажарлары тшс!з, унс!з куйде-акбул екеу[н де ез жалынымен тутандырган болар. «М экен мен Дэрмен eKeytHÍH суй[спенд!л!г! кай кунде, немен басталды* десе, каз[р Д эрмен e3¡ де, М экен кенпп де аны к жауабын айта алмас ед!. Эрине, М агыш пен 96iruTÍH бул екеуш кейде 6 ip re шыркатып эн салдыратыны да текке кетпеген болар. Ж арык айлы кештерде, ауыл сыртына сейшге ш ыккан шакуарда, эдеги аз ганатоп болып, окшау Keiin, соны н ycTÍHe 36ÍLU пен Магыш eKeyi гана боп онаш аланып, езд!-езмен болысканда, Дэрмен мен М экен ойда жоктан оцаша калысатын да кездер[ боп ед!. Бул да текке кетпеген болар. Кал ын жиын арасында шабытты Дэрмен, шалкыган ескек еленд: ойдан ш ы гараж ырлаганда, бар жантам аш алай cyricÍHeriH. Сонда Магыш ка косылып М экен де, ак сур ж узд!, киылган кара муртты, 9!
майда карайтын нурлы кезд! енерпазды тамашадап мактайтын. Буны н да гул багы на д эн кем гендей м эн -MeHtci, е з жем;с! тамыр шашкан болар. М экенн[н. кедейлеу ауылында жалгыз шешес! мен e3¡ тф ж к еткен ко] [.ыркай уш бар д ы . Сонда 6ip кеште Эб!ш, Магыш, Дермен- дер болып конактаган ш акта, М эк е н н щ ecTi шешес! Д эрм енге cynciHin, мактаганы да бар. Алгыс айтып, каралы ана бата берген. Ш ебер тш ж , орамды H03ÍK ce3ÍMÍH, майда M¡He3ÍH куптай отырып мактаган-ды. Сол М экеннщ анасындай, кедей ауылдын барлык улкен! мен Ktmici де, куйеулер конакка келген кештен кегнн ауызда- рынан Д эрмен атын тастамай, тамаша ет!скен. Онерл^ удпл[ 6ip ок.шау жасты момын ауыл 03¡He жакьш тартып жаксы Kopin калган. Ондай жайдыц да, кей№п шакта кезеп жет!п, ашылысатын жас махаббатка ecepi болган болар. BipaK бул гана емес, осылардын бэр!нен белек тагы да сол жиырма кун бойында не кунд)3, не тунде, не уйде, не тузде, кейде жиын ¡ш!нде, кейде онаш ада eKi журек арасында ж!бек талдай, майда лептей тагы 6ip гажайып тшсгз сыр жадгасты. Ол ер шакта, жанагы 6ip атагандай, есте калар кезде айтылатын Д эрм ен ендер[ ед1. Бул жас ж !птт!н e3¡ тудырган, тодгаган сез сырдары емес, Магыш пен Эб!штей сез[мд[ жастын 6ep¡He мэл!м жы рлар болатын. Ол —Абай сазы. Магыш Tepi3ju М экен де кеп тындаган, кеп уккан, жаттаган елендер бар. Кейде топта, кейде онаша Мекендер ездер[ де аса кеп кайталай айтатыны — Абайдын. сырлы ce3¡M жы рлары . Н е л ^ т е н е к е т б ел п а з, М экен отырган шактарда Д эрм ен «K,e3¡MHÍH карасы» деп жырласа, «Айттым сэлем, калам кас» деп, ыстык сэлем жолдаса немесе «Кор болды, жаным» деп, наз-надасын толгаса, кейде 6ip сирек кана «Ж арк етпес кара KewLniMне кылса да> деп бастап, ойлы, нурлы K03ÍH М экен ж уз!нетастаса, бар ж аска мэл!м осы жы рлар дел осы шакта, Д ерм ентиаузы наы шыкканда бурын айтылмаган сездей бодады. Tirni, мулдеашылмаган сырдай, соншалыкбадкып, жан.а 6ip туыстай калыктап ыргалатын. MyMKÍH езге, баска 6Í3 санаган eKi жас махаббатын тудырар ш арт-ш аралар арасында, осы KyiLiin де ез ecepi, езгеш е кеп ecepi болган болар... Калайда жиырма кун бойына Магыштын ет!тш ! бойынша, онын касынан айрылмай унем) 6ip re болган М екен Д эрм ен журепнде бурын ол бпнп барлап кермеген езгеше жалын тудырды. BipaK бул жастардын айырылар шагы жакындады. М агыштын узатылар кун[ такаган сайын, Дэрмен журе[тндеп от-жалын уйкысыз тунге айналып, енд!п жас хал[н билед!. Бурын жан 92
баласына журек жарып, ашылып кермеген момын, таза М экен де, енд[ сонгы кундерде Д эрмен домбыра алып, бунын карсысына отырып, ун сазын бастаганда, жас журеп л уп1лдеп согып калады. 96iin пен Магыштын кездер! соцгы кундерде М экен жуз[нен осындай сел 6ip шакта толкь!на туган кызгылт нурды керет[н. Тац шапагындай кызыл арай М экенн!ц тап-таза ж укалан б!ткен коны ркай жуз!не лап 6epin ш ыгатын да, тез толкы п, оны н H33ÍK жуз!н, шыншыл жуз[н сэл агарта туеin кетет[н. С уж скен жастар, 9cipece, алгашкы уыз жастык кез[нде, ез арасындагы туым келе ж аткан гаж айы п ce3¡M ж айы н ездер! андамай, толы к танымай журетпн 6ip анкау шак бар гой. Олардын ¡шю жайы эл! атал маган, эл[ ез кец[лдер[ндеде оймен, сезбен туймеген, шешшмеген. BipaK бул KipujiKci3 таза, анкау жастар ею арасында ту ып койган ce3¡M,T¡ келденен дос, жакын кез танып койганыи да андамайтын. Б[рталай куннен 6ep¡ осы жайды 96im пен Магыш шын сыр eiin 6ip-6iptHe айтыскан-ды. Екеу[ М экен отырган шакта Дэрменге ж иьж и^эло'н арнаулы ел ен айткы за б ер е^ н . 1н[, курбы, кы з бен ж !п т доста- ры ны н осы ш акта гы жуздер!н олар барлып, б!лд[рмей, сезд[рмей гана cyMcineTÍH. О зара кез тастатып, ¡штей куптап куй танысатын. BipaK канш а суйш, жалын куша журсе де сол к у й н ешк!мге, еш шакта ашпай сактап калу М экен колынан келер едг Онын ж[щшке, сунгак бойы, сулу кез[, барынша ne3¡K cyñKÍMjJ.i жуз! Эб[шке езгеше боп кер[непн. Элдебф бул окыган романдарда ете ауыр курбандыкка шыдагыш, махаббатка барынш а 6ep¡K эйел бар ед[. Ол жанып етсе де, жалынып етпес езгеш е улкен ce3¡M сактайтын жар едг Со журек пен касиет осы Мэкен алуандас кыздан шыкса керек. Эб[ш окыган тагы 6ip романда шебер жазушы айткан 6ip сын болжау бар. Онда: ж ^ ш к е , сунгак бойлы, ашан, жукалтан жузд[ сулу ейел, махаббат жолында ентуракты ce3¡M nec¡ болады депт[. Т олы кканды , калы нденел! эй ел д ету р ак ты ce3¡M сирек кездес[п, курбандыкка шыдамсыздык Ke6ipeK ушырасады деп те укканы бар ды. 03Í бппенш н Ke6ÍH кен!лгетуйген[мен, сыртка шыгармайтын Эб[ш, бул сахарада журген кыздардын арасында Мэкенд[ езгеше багалайтын. Д эрменд[ болса Э бш ; оны н OHepi ym¡H де, ж!птт!к касиет! аркылы да ж эне 9cipece, KÍpm¡KCÍ3 жасть[г*ы yruiH де жаксы керет[н. Кейде Эб[ш ез сырымен болып, эдш м[незд!л[пне салып, купия ойлаганда, осы сахарада бар туыс, дос, жакын-жаран ¡ш!чде экес[нен сон 36imTin ен жаксы керетж азаматы осы Дэрмен тэр[зденуш ! ед!. Кейде o3ÍHe-e3¡ сурак 6epin: «Мен Дэрменд[ ен cyäiKTi бауырым, ¡HÍM М агаштан да арты к керем бе, осы калай?<> деп калатын кездер[ болган. $3
K,a3ip 9 6 iu j, Д эрм ен, М экен eK¡ арасы нан не туй!н ш ыгарын кызыгып тосаты н. О лар OMipiHÍH алдында кандай ауыр толкы н, тоскауыл болса да, жанагыдай кызыгып куана карайтын у м тн ен 9 6 iu j Q3ÍH кайтары п ала адмай ж уреп н. Егер ол eKi жас буган акылдасар болса, 3 6 i ш олардьщ аддьщда от турса да тайсалмауын, тайлыкпауын куптаред[. Цалайдаол, ¡штей ез катарына Магышты косьд!, Дэрмен мен М эк е н т н костаушы, куптаушы cepin боп адган. EipaK булар тшеу косы п турганмен ол; де Д эрм ен, М экен арасы ашылыспай ж ене басылыспай журген буркеул[ 6ip оттай. Ею шыншыл, б iрак анкау, адал жастар ж урепн, енд! онай ашыдысуга катал 6ip жай жетектед). Магыш узатылардан уш кун бурын ерекше 6ip хал туды. Куидеп эде^ бойынша жастар кеш батар шакта ауыл сыртына сейшге шыгып ед{. Ж ука, керкем , кара Ж1бек шапан жамылган Магыш ез ш апаны ньщ асты на сунгак бойы e3¡He тен келген, талдырмаш Мэкенд[ тарггы. Кушактаскдн е й кь[3 жай, баяу басып, ж[птгермен катар келе жатты. Кей)н ай туып, ымырт жабыла бастаган шакта, Магышты М экеннен б е л т , Эб!ш ep iín кеткен ед!. К,астарында калган Э лм агам бет пен ж ен е 6ip-eK¡ кы з cepiKTepi эз[л-эцг!м ем ен кецщденд1р!п Дэрмен сейм erin ж у р д . Осы кезде бул жастар тобына карай астындагы жер кылан, журдек атьш теб[не Tycin, омыраулай бастырып, 6ip жуан денел[, жасы удкен Kici кеп токтай кадды. Ж!г!тгер берген сэлемд! жендеп адмастан шощна сакадды, зор мурынды, калын кеудел1 ж [пт катан ун катты. - Осында М экен бар ма? Анау турган М экенс[н бе? Bepí карай бас, 6epi, маган бур м ойн ы нды ?-деп eMip ете сейледг Ж анагы ce3aepÍHÍH арасын узш -уз[п айткан шагында анырып калган ж астар эл[ де тандану успнде бодатын. BipaK 6epi де мынау адамны н каткыл yHt мен MÍHe3¡H Kepin, аны сы н андады. М екен бул KiciHÍ таниды екен. Баяу, садмакпен басып, оны н касынатакады. - Bepiтаман жур! Bac6epi карай!—деп, гагы даэм}р erin келген адам атынын басын бурып, Мэкенд1 окшаулап апара жатты. Сол келген салкын унд[, катанажарлы журпнип М экен басына элек экечген. Ол Д айырдейлн Мэкенн)цэменгер{. Кыздынэкес; 33ÍMHÍH Tipi шагьшда Оразбай байдьщ жакын аганыны осы Дайыр, 63ÍHÍH кенж е ¡Hici К айы рга М экен;д айттырган екен. K^nip буган бес жыл м езпл еткен. Одан 6epi Эз;м кайтыс болып, М экен же*пм кадды. Кедей шаруа боп шешес; баскарган уй-жайы шаддуарлынка айнадды. Енд4 кыскы сотым, жазгы сауын сияктыны М экен ywi сол кайын журттан амалсы з алатын Kipiптарлы кка туст!. 94
М аке! [Дайырдын ¡HicÍH керм еседе,тагды ры наконд!ккен. Сол белг[с{з жар «косагымын» деп багына ескен. BipaK былтыр бугаи атастырган Кайыр, ез курбы жас аттан жыгьшып каза болды. Енд[, мше, жыл мезг!л[ толар-толмаста сол Кайырдьщ агасы, кырь[ктап аскап жасы бар, ушнде аюдай катыны бар мынау Дайыр Мэкен мен оньщ ш еш еан е с у ы к с е з сала бастаган. Ак.ыл-кенес емес, eTÍHim, тчлек емес, буйрык, байлау жолдаган. «ÍHÍM елее, ж е с ^ м Tipi, эмецгер[ e3ÍM бармы н. М экенд[ 63ÍM аламын. Осы жазда не кузде узатуга кам -карекет icTecin!v деген буйрык ж!6ерген-дг Ногай аулына куйеучилеп B6im келге/н сол Дайырдын аулы катты м азасы зды к куйге тускен . Д айы р болса К,оянды ж эрменкес!не сапарга кеттп, бул жактагы жайлауда боль[п журген жастар жайын мезг!л[нде б[лмеген. Eruii кеш елер жэрмецкеден кайтып келе сала М экенн!н «Абай аулы жастарынын ортасында кептен сауы к eiin , сайран салып журген[н» естид[. Бунын ауль[ндагы 6ip-eK¡ картан ж енгелер Д айы р келмес бурын ногай аулы на, куйеуд[ц отауы на ж ан сы з e iin , 6ip eK¡ картан еркек осекп и т де ж[бер!п алган болатын. Олар М экен мен Дэрмен арасын сырттан болжап, ездер!нше есекке танып айткан. Сондай 6ep¡H im ine жиган ж эне Оразбай ыкпалы бойынш а Абайдьщ 03ÍH, оны н бар ерен-ж араны н жау деп 6úireH Дайыр, буп н кел!м-кепмнен босай сала, эдей! атка мшген. Осы кеште Мокенд! айыптайтын т а к т ы ¡здеп, не пэлеге болса да ушырастыруга 93¡p боп келген. Енд! М экенмен ею-уш сезге келместен ол: —У й н е кайт, каз[р кет мынау Kecipтоптан! Ш еш енн!нкасы на жет. Аз кунде келем[н де аламын !—деп, бар буйрыгын да, байлауын да 6ip-aK айтты. Дайыргатиюдеген ой эл! М экенн[ц кенген ойы емес. Ж урепн ypKiie TypmÍKTipreH Kyrrri жайы болатын. Ш ынш ыл, аш ы к к е н и ш М экен Дайырдан жанагы сездерд! еспгенде наразылыгы мен ызасын жасыраалмады. Ол кабак шытып, pettim айтып: —Ci3re не Kepin,i¡? М унш а тасырлап неден бул[нд[ц{з?—дей 6epin ед[, Дайыр со н д акп стер ж акситып арс еткендей 3M¡p айтты. —Д огар сезд[, алма бет[мнен! Ж ен ел Ka3¡p угнне! —Акырманыз! М ен cÍ3A¡Hойелчгиз болгам ж о к эл !. Болам ден те жургем ж ок!—дей 6epin едг E t^ iri ce3¡H катты 6ip турпайы урыска ауыстырган Дайь[р: — O ujip yHirwi, ж уз{кара!- дей 6epin, М экещ ц камш ымен тарты п-тарты п ж!берд{. М экен шыретш: 95
—Куарган! Ж ауы з!—деп, KeniHri топка карай ж алтбердг Ащы зары топтан кем ек тшегендей езгеш е ес*пл!п ед!. Д эрм ен елден бурын ушып Kejtin, кы з бен Д айырдын арасына KtMire KeTTi. Д а й ы р д ы а колы н дагы ды рау кам ш ы сы н 6ip-aK жудкып, тартып алды. — Токтат! Айуанбысыц? Не деген арсыз адамсын.!— деп, камш ыны Дайырдын 03¡He 6ínen, тура калган. Д айыр буны да боктап ж!бер4п: —Т ур былай жолымнан. А ра тусем дейт{н шыгарсын., жерге кагармын шетпцнен!—дед4. Анадайдан бул жанжалга «о не, немене, бул KÍM?<>—деп умтылып келе жаткан Э&шп ацгардыда. Дайыр сонгы 6ip соткар сезж акыра айтты. —CemeHÎH Абай шыгар! А байы нтупл, кудайынды панатутсац да жерге кагарм ы н!—деп ш апкылай женелд!. Осы'кеште жастартобы кепке ujei-tin уйге келмей, жары кайлы TYHHÍH. Ko6¡H дадада кенирген, 9 6 im , М агыш , Э лмагамбеттер 6ip б елек KeTri де, Д эрм ен мен М екен узак к е ш л ж убы н жазбай отколь Солардын.ацысын андагаи Эбгштер бул екеу1тцарасы н сез кылган жок, ynci3Tycitm¡, камкор кегил4мен, оларды незара сыр ашуларына т)лектес!ж танытты. М экен мен Дэрмен сол кеште, 6ip сетте ойда жоктан онай ашылысты. EKeyiHia сырына кез жасы да, саран сездер{ де, ен. алгаш табь[стырган кушактары да араласты. М экенн!н толыкша келген, аса суйюмд! к4шкене аузын Д эрм ен оттай жалынды epit-mepiMeH тауып суйгенде, кыздын. да кабыл ала суйген ысты к ер!ндер{ жас ж и 1*гп балкыта тодкытты. Осы кеш булардын бупн, M¡He булггай туйипп турган тагды ры ны и ен. алгаш кы бастадуы ед!. 36eHHÍH. Tepri к!ш кене б ел м еан д е ой уст4нде yHC¡3 ж аткан Д эрм еннщ к ез алдына, будан аз кун бурын ум!т берген, кемек к ер ген ж е н е Kayin ойлаткан ж анлар кезектеп келед г YHCÍ3, тынышсыз oñfa баткан арлы жас 6ip кезек «Журтка елек салдым ба, Абайга азап экелд!м бе?)> деп те киналы п кадды. О з eMipinae кодынан келгенжше «Абайдай ез аганын басьша Keñic салмай етсем» деген буньщ азам атты карм аны ед!. Сондыктан да калага кашумен Абайды кырдагы кеп электен куткардым ба деп eдi. К^ырда болса бул ¡стщарты бупн ауыл шауьш, барымта алысуга cofap ма ед!? Н емесе аксакал, билер lep rey iH e, кел}с!м!не ai-щапсалып, Мэкенд! будан айырып, Дайырга кайырар ма eдi, Дерменд! жазалап, мал-мул!к айыбын Kecin, еуел{ тонап алып, содан epi аластап, ел ¡ипнен айдап тасгар ма eдi. T inii, ызалы 96
жырткыш боп, буныц басын жарып, кезш шыгарып кор етуге де барар ед!. Ол жагы сол !Biрак. бунда да куаныш пен азаттык кушагьш жайып карсы алып турган жок. Алдагынын 6epi бунда да тас каращы. K,a3ip басталаты н елею 1 коп куд!кпен кинала ойлаганда, Д ерм ен н !н м андайы нан ы сты к тер ш ы ккандай. Дем!не eKciKTi жалын араласкандай боп кетедг Сондай 6ip кезде, бунын. жалгыз жубаныш ындай боп 06im мшездер] еске тусед!. Ж ана кел!п кеткен 36im айнымас дос кдлпында. Ж ана булардынтугел тобына арнап айткан создер! сабырды да, кайратты да молайтып, кушейткендей. 36iujT¡H. осындай ce3i мен акы лы болм аса, Д ерм ен сонау кеште дел сондагыдай боп ашылмас едь Teri, онаша сыр туй!скен шакта 06im айткан 6ip жай болатын. Алдагы киындыкты болжай турып ол: — Дермен, сен жаскднба! Мен 6úieMÍH, сен, ecipece, Абай аганды кинаймын гой, дос-жаранды елекке салам гон деп жасканатын ш ыгарсын. Ен алдымен осындай куд!кт{ жой. Э рине, ж еш л емес. А уы релек, улкенсалмаксаласы ндос-ж араны на. BipaKceH Дермен болмай елдеб!реу болсан., булай жаскдну, именуге болады. Ал ceHÍH басын. уилн, мен айтайын, e3ÍM де, екем де 6ip салмагынды куйшбей KOTepeM¡3. M afam , KeKiiañ да ceHÍH жайынды дел осы менше, айнымай y fынады деп 6ep¡K ceneM¡H. М ен in бул сездер4мд4 М екен eKeyiH. коса ескер!ндер!—деген. Дел калага аттанарда езш шыгарып салган Дерменге 9 6 in j coHfbi 6ip жайды Tafbi айткан. Бул кезде М екен мен Д ерм ен н щ косылмакка бел байлаганы, 6eKÍHreH¡ Эб!ш ке аны км ел!м eai. Сол ce6enT¡ каладагы Абайга алдын ала Дермен жайын ôùm ipin, угындырын коюды 36Í ш ез мойнына алган. Кеше ri Абайдынажары Дерменге кеп жайды танытгы. Абай Эбшгген Дермен сырын б!лген де, ¡шке туйген тер!зд{. С онды ктан да « 9 6 iu j арыз жазсын», «Жастардын. мекен! ар жак, окш ау TyKnip болсын», «Осы тунде ар ж акка Сей!л eTKÍ3Ín салсын>> деген Абай, e w i Д ерм ен ¡а н е н сырт калып отырган жок. Аш ылып, ш е ш ^ е сойлемеседе, et-miii Абай, будан былайгы Д ерм ен ici мен со зж е жауап беруге кенген, мойындаган Абай. 9 6 iiu болса сол айнымган алгашкы беччнде булар ymiH алыска Kipicin, eKeci Абай ymiH де, e3¡ ymiH де ic бастаганы жанагы. Осыларды ойласа Дермен KeHÚii толас тауып, улкен 6ip жубаныш, тыныс алады. 97
2 Келер сэскеде, Э бен нщ у)\"н ойлаган улкен каумн жол тауып кел!п калды. Тун бойы Затонга жет{п, тыным таппай, ер кеш е, ер уйд т1мт1не баккан Корабай мен Дайыр осы Затоннан ездер!не таныс уй тапкан. Сол уйлерд!н. б!реу! ш арбак куймасы бар, к!ш кене гана топал уй, Эбен уй!не куймалас боп шыкты. Эткен кеште жанагы ш арбак тес!пнен сыгалап карай журген уйкысыз б)р кемп!р бар ед!. Сол кемп}р сескеде келген Корабай мен Дайырга тун бойгы сезген}н баян еткен. Сол-ак екен, Дайыр мен Корабай Затоннын баска кешелер! мен окшау тукп!р калтарыстарына тараткан жоддастарын ¡зделп, жинастырумен болтан. Оздер! ш арбак арасынан баспалап карап, Эбенн!н. юш кене корасынан кез айырмай унс!з отырыскан-ды. Осы карсанда танертенп пароммен ар жактан еткен кос салт атты, Мука мен Элмагамбетте Эбен уйше келд!. Атгарын корага байлап, А йш анын бастауы\\<ен олар да кфген-д!. Сонымен танертенп шайды Эбен уюнЬ; жасырын конактары }ш!п бола бергенде, жаулар саулап келген. Ж ат журют}, жау ниегп адамдардын. жеткен!н ауыз уйде, самауыр касында, ес!кке такау отырган сергек айша бурын андагач. —Ал, жанданып, же*пп кадды кеселдер!—деуге тана муршасы кел!п, од ж у п р е басып, ауыз уй ес!пн!н. ш отын да салып ед!. Сейкенш е болмай, сырттан ес!кт! тепкш ей, соккылады. А ны к талаушы жауша сатырлатып катал ерекет бастаган топ кимылы танылды. Айша самауырды пеш жанына кетер!п коя салды. Эбен мен Эбд! ж ене Мука, Дермен тортеуч ер кайратына бек!нген куйде, коддарына б!р-б!р кару устай алысты. Ш ошына кабак туй!п, бепн басып турып калган М экенд Айша алып, ез бойымен коршап тур. С ы рпагы жаулар: -А ш ! —Ж !бер ж аньщ барында! —Кутылмайсын, жоямын козьим ! —Кырыласын. ше!1 ннен! —А ш е а п щ п !—де[1, кенелеу юш кене ес!к-п кулатарман болып, катты соккылап тур. Э б д ез колына бурыннан б!р ескерген каруын устап калган екен. Ж аяу урыска табылмантын курал —кара шокпар буган т№Н'п. Эбен насыбайшы е,щ. Сонымен ертеде ауылдан ала кел ген, каткан кайын, кара шокпары осы болатын. Ол ес!кп б!р кодымен баса турып, сод шокпарды сырттагы арс-урс еткен канды ауыз каскырларга сштемек 98
те болады. Э беннщ де колы на узынша KÍhuÍK TeMip m inim i. EcKi балтанын. желке жатын б еж е а л ь т М ука да сайланган тэр!зш. TeMip кел!сап Д ерм ен ж и колы на TMiini. Б ойы аласа, ел-куаты ш ам алы , 83Í коркак Элмагамбет eKi ейел мен еркек тобыньщ аралыгьшда K03i алактап «алда» мен «Tey6eHÍo кеп айтып, сыйынумен жур. Енд! б!разда сы рттагы ж урт ю ш кен е eciKTin топсасы н сы нды ры п ж4берд). Калган куйде бул ес)к пана болмасын керген сон Эбен eciKTin шотын шыгарып жiбepiп, панасы болмаган тактайды жулка cepnin, лактырып тастады. Сол сэтте бударга карсы сермеле тиген Корабай, Д айы р eKeyiHÍH. камш ы сы сатырлап ед{. Эбен мен Эбд! буган орай eciKTin eKi жагына тура калып, пеле басы Дайыр мен Корабайды, камшы, сойылдан элдекайда онтайлы куралдарымен катты кагып, nepin ж)берют1 . Эулетг! Дайырдын. он. колы салдырап Tycin, камшысы ушып кетп. Зш шокпармен табандап урган Эбд1н{н сокхысы тигенде жанжалкой Корабайдын. да он. иыгы сыны п кеткендей сытыр erri. Атан кеудел{, жауыз lijmi, кара сакал каской саудагер Корабай 6ip жагы жапырылтандай кисайып, eciK алдынан ж алт берд{. О н колы нан кан саулаган, сол колымен ез колын суймелдеген Дайыр да боктыкпен кекес4ннен баска, «кырам, жоям» деген д он айбатган баска тук ¡стей адмай шегчне берд{. Оз кайратгарына енд! 6epiK сенген атан жинк, атпал азамат Эбен, Эбд!, Мука ymeyi ожарланып, катты аш ументуш лш апты. Булар катарьш ан умтыла аткып, eciK сыртына шыгып алды. Камшыдан баска куралы ж ок бес ж!птг{ жондай сойып, к{шкене коранын. ¡m inenтыксыра куды. Какпадан кешеге карай ei i-cen e айдапсалды. Колынан кан саулап журген Дайырды Эбд! какпа аузында белуардан 6ip Teyin, сыртка карай шан. каптыра жадпасынан Tycipju. Осы еред!кте Дермен Элмагамбетп суймелеп кел!п, корадагы ж уйрж торы атка м4нпзд!. — Сенен осыдан баска кемек жок. Шап, женел де жет Эб)шке K,3K¡Tañfa жет! Д анияр уй{нен тап!— дедг К акпаны сел гана аш ты ры п ж46ерп1, Элматамбеттч женелт!п салды. Kim Kene уйде жазыксыз жандарды Kopfan калган ер ж iriп е р тобы ermi кандай пелегеболсадатю тенш бекш гендей. Зорденед{, балуан б тм д ) Мука да Эбд; мен Эбенге сай екен. 9 p i кайратгы, epi батыл cepiK боп T¡3e косты. Ж ана езде pi идей он шакты ер- азаматгы айдап салгалы булар кандай жау болса да сескенетш емес. Уйд4н сы ртка караган Tepe3eci какпакпен ж абы лган да, TeMip cyñMeHi уй ¡ш!нде к е т л шегемен ны кбекш ген болатын. Ж анагы жаулар алгаш кы кел}сте Tepe3eni ескере алмады. К акпа мен eciK 99
мынау Ж1пттерд{п е з колында. Ehniri толас шагьшда Эбен Дэрменд! «уй ¡илне не бол!» деп, ейелдер касына кайырды. К.олына eTKip балта 6epin: «Ж ан цы сылса аянар не бар, сен ейелдерге шошыма деп басу ант та, ана сыртца шыгатын терезен) бац!» деп, Эбд! мен Дерменге камкор буйры кепч. Сескеде 9 6 im пен Кеютай тундеп арызын алып, ояз кеисес!нде болып ш ы ккан. Енд{ окруж ной сочка 9 6 i m жалгыз K ipin, К эю тай тыстатосып калган-ды. Алкынып шапкан Элмагамбетею кабаттас ytrain баскышында чурган Кеютайды корд!. —Ойбай, жаным, негып турсып! Цаптады гой, кырып жатыр ана Затонда. Ж ан дары н болса жете гор!—деп, каны каш ып, a i1тыга сейлед}. Бар жайды К ек!тай еп-сетге туйд{. Элмагамбетке: —Тур осылай,тапжылма!—деп, оны тастай сала жогаргы этажга тура кетер!лет!н кен., б ю к баскы ш пен ж у п р е жонелд{. Сол кезде тыстагы Элмагамбеггчц касына шапшан басып, лыпыл кагы п сары сакалды, к е к кезд! Баймагамбеч жеччп келдь О ны нтуксиген кабагы, тугилген Ke3i Элмагамбетке тагы 6ip катал хабар екелгенд{ сезд{рдг Элмагамбет KOH^iHe Баймагамбегг!ц, T in ii, K 03i де дагды сы нан тыс ш акы рая K e r e p in алган тер4зд}. Баймагамбет: «Хабар нашаро, «хабар нашар» дегеннен баска сезд! Элмагамбетке аш кан жок. Буны «Абайдын сыр сандыгы» десеччн. Эдей{ «соны пеленге айт» деген арнаулы буйрыгы болмаса, Баймагамбет Абайдан еспген созд! еуел! Эйгер!мге де айтпайтын. Соган орай буны «Абайдын. сыр сандыгы» деп Эйгер{м атандырган болатын. Сел шамада y ciim i уй, сот кен сеан ен 9 6 im пен К ек ¡тай асыга Tycii. Баймагамбеч-ri кере сала eKeyi де yHci3 умтыла 6epin: —Е, немене, Бака! Не хабар?! —Агамнын. не хабары бар, немене?!—дестг Баймагамбет суы ктутлген калпынша, ундемей гана турып, омырау калтасынан eKi буктелген хаталды да, Эб!шке усына берд!. Ка к ¡тай Эбпл касына катар тура кап хатгы 6ipre окьщы. Бул хатта Абай тундеп Оразбаймен урсысып ерепскен жайын айтыпты да, сактандыра сейлепт!. Д ел бгпгендей «Дермендер кайда жатыр екен? К.азак уРине туссе сыбысы тез шыгады, мыналар он.ай тауып ап, бастарына касты кет!п журмес!н!» депт!. Тезш ен 6ip орыс уHiне шыгарганды макул Kopimi. О ны ц y ciiH e 3 6 im K e б упн тагы 6ip жайды басатапсы ры пты . «К еш еп хатга мен екеум 1здег) д о сты к кар ы зы н гана атап ем... Б у п н еж ел п ж ау зу л ы м д ы к MeHi коркы тпак, корлам акбопты . Енд{ тек бетпе-бет белдес{п турып, ЮО
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
