Абай жолы 4 том

тускен жерде Оразбай: «Абай не деп жатыр?» дегенд! сурамай коймайды. Соны жана еске ала отырып, Абайга ацылдаскан Kici боп, TyciH жылытып, ж ен сурайды. —Ж е, Абай ага, 6Í3 не icrenriHjri еспдЬиз! Ал енд! шабуылга эз4рлен{п, ат MiHin, кару асынып жатцан халкыцьгз, туысыцыз мынау, не айтасыз? Оразбайдын. осы басшылыгына не дейаз? Абай бул тустагы шырганы ce3in отыр. Б iрак едет} бойынша ойдагысын жан баласынан ipKin керген емес. Еюнип жене ез ¡иннде Тобыкгынып жуан содырлары бастап отырган осы icri Tepic керед!. KetceHHiH. ецбек сауган ел! бул туста ед4л ашуга бекж ген. Абай оны ¡ш4мен гана емес, сыртымен де костауга, куптауга esip. Оразбай Эз)мбайдан eciiin ашуланбаса, тулай 6epciH. Абай оныц кезш е де ойындагысын айтады. Соны ойлап Эз!мбайга кыска гана сыр туйпздь —Оразбай ат Minirt, кару асынып алыстан жау ¡здеп кайтедч. Жауы, анык жауы, Оразбайсымакгардын ез!нде, ез ¡ш!нде! Ол -- кас надан карангылыгы гой! Алысар болса, eHi сонысымен алыссын да!—деп, улкен адамгерш)л)к оймен 6ip ой тастады. Арам, айлакер Эз!мбайдын жанаты быксыма кулыгымен коса, онын басынан аттап T ycin , алыстан барып 6ip ш аа 6epA¡. Ж ене 6ip ойыи ганытып: —Зорлыкшыл зорлыктан каза табар. Кдрашокпар шабуыл заманы, Оразбай тупл, кеше Кунанбай заманындатаусылганын таныткан болатын. Тань.п жетпесендер тагы бар, тагы гумсыгып таска rnin турып тани б е р ,- деп, бул жайдагы бар сезд! Эз4мбай уксын-укпасын осымен K ecin тастады. Оз4мбай болса, енд1 кымыз ¡ишлт болган шакта, Абайдыц булан epi cet^ecKici келмеген ажарын ангарды. Жанагы сездерден онын. 03ÍHme TyM[ eni де бар. Абай бул жорыкты енеуел!, макул демейд}. EKiHmi, Эз!мбагщын.ойынша, осыны Оразбайдын, бастаганын тагы жактырмайды. Дел осы сонгы жайды eciHe ала бере Э'^мбай ¡штей, 03ÍHÍH кудасы жакка шыкты. Абай баягы басараздыгы бойынша Оразбайга жаксылыкты кцмайды «Кай жерден шан. берсен де, сенщ койманды 6Í3 де K opin огырмыз» деп ез ойын туйд. Абаймен ¡штей арбаскан калчында, ofaH эсте сенбес кеудесш жене де кымтап, мыктап алып журуге ьщгайланды. Цолына камшысын унс!з гана алды да, касындагы караш аларынасуыккабакцен «ез!рлен!» деген eMeypin бiлдipдi. С ол-ак екен ж4птгер4н4н, 6epi де гымактарын KHin, камшыларын колдарьша алганда, Эз!мбай 03i Абайга «кош» деп елден бурын турып, ес:кке карай салмакпен TtK басып, тарта 6epA¡. 201

Булар кежен сон Абай Эйгер1мге болып жаткан жайды баяу пана енпме еип бердг Онынайтуьшша, шатак бастап отырган Кекен ел1 емес. Оларга Тобыктынын. кеп заманнан берп зорлыкежен1 рас. Жанагы атаган Тобыктьщан алам деп жаткан кудык, коныстардын бер! аныгында Тобыктын!ю емес, Кекен ел!тю . Соны былтыр сез еип, Жалпак деген жерде болган Семей уезтщ «Шербешнайында» Кекенн1н ел! арыз кылган. Олардьщ сез!н бастап, бупнде устап журген Серке деген пысык адам. Бул дел осы тустатура жолда жур. «Шербешнайга» ояз келген едг Улык жанагы жер Кекен елшщ ез!Н!К1 екен1н делелдейт!н кагаздарын ала келген. Теп, Семейдтн улыктары Кекен мен Тобыктынын болыстарын сел «Шербешнайда» косып отырып, бурын Тобыкты тартьи! алган жерлерл^ Кекен ел!не кайыртпак болады. Соны сезген Тобыктынын жуандары Жалпактагы «Шербешнай» сияз успнде б^рнеше пеле шыгарды. Енеуел! Серкен1 сескещцрмек боп, Теу1рбек дейпн Мукыр- дын казцгы оны боктап, лл типзедг Бейн кайырмак, жасытпак ерекет!. Ол жайдан шыккан Казбек дейпн бакырауыкпелекумар б1р даукес бар, сол Казбек Серкеге шарай топтын кез1нше «ез басында акым бар» деп жала жауып, пеле салады. Сонда да кайтпаган Серкен! кеп 1Ш!нде, улыктын уй!не юрер жерде Эш!рбайдынОспаны деген б1р бузык Тобыкты байкамай кагылган боп, желкеден койып ж1бер!п, басындагы берк1н ушырып тус1ред1. Бунын бер! кеп итт!н, еншец бер!аланын жабылганы, урген! сиякты нерселер. Бундай мшездер балалар ¡стейлн соткарлык тер!зд1. Соган танданып, Эйгер^мшн мыскылдаганын Абай макулдап кояды. Жауыз адамдардын ез жауларын «жасытамын» деп осындай шатак жасайтынын да айтады. Б1рак 1спн зоры ол емес екен. Жанагы сиязды баскарып, ек{ елдщ жер дауын тексер^п аяктамак болган улыктын ез!н де Тобыкты адамдары елекке салады. К!м !стеген1 белпс!з, ейтеу!р, жеи тунде, барлыкжурт уйкыда жаткан шакта ояз жаткан уй лау еип ертене бастайдь!. Ояз бен езге улыктар жаланаш-жалпы зорга кашып шыгады да, кагаз атаулы ертен1П кетед1. Барлык жумыс сонымен токтап, сияз тагь! таркап, улыктар калага кайтады. Жер дауы, Тобыктылардын айласы бойыншааякталмай калады. «Енд; мшеки, кыс бойы сол Кекенн!н ел! баягы арыздарын калпына келлр!П, тагы занмен жещп алуга жеткен гой. Жацагынын «жемтем!р» деп кек!п отырганы орысша «землемер» деген жер елшейлн шенеутк. Сол кеп гске к!р!скенде енш Оразбай «тагь!даб!ратым шыксын» деп тагыльщ бастаган гой!» деп, Абай б1р онын туйген. Болгалы турган 6ул!кпн бар сырын анык 202

ащарым, к е т н осы жумыста ез басы «жанагы Эз!мбайга карсы алысатын орай келер-ау» деп те 6ip ойлаган e/ii. К.аракудык дейт)н кен тескей коныска Оразбай коп ауыл боп коныпты. Ортада оз аулы узын желн'е кысыр байлаткан. Конак. уйд! коп TiKKeH. Эр уйлерд!Н арасына элденеше жерден керме тарткызган. Opi бастау, epi мол к.уды к. бул ауылга ен жакын жерде. G3ÍHÍHбалалары XacetíiH, Кдсымжан, Елеудегендер4н жене де белек-белек ауыл eiin, жанагы кудык басынан кашандау, шашырата кондырган. Жамагайын ¡Hici Дослан аулы сиякты 6ipHetue ауылды жене айналасына камау, коршау eiin жайгастырыпты. Бу пн танертеннен 6epi Оразбайдын осы кен сартескейдеп кеп аулынын yciiHe калын топ-топ болнп жинальсп кел!п K erin жаткан ер рудан, ер коныстардан шыкхан салт аггылар сансыз кеп болган. Бейне 6ip улкен той не ас берген калын Henip, кужынаган жиналыс байкалады. Сол танертеннен кешке дейн Оразбайдын e3ÍH¡Hуш улкен ушнде бупнп «жиыннын басы» аталатын енш ен аксакал, карасакал «гу-гу» кецесте болды. Бунда жан-жактан келген топтардын еншен басты- бедел/п агкам{нерлер). Ал кдстарынаерш келген каратопыр, косшы, сойыл согарлары болса, олардын 6epi жанагы корш: отырган отау ауылдарга орналасьт ошарылып жатыр. Оразбайдын улкен уЙ1нде 6yr¡H осы Царакудыкка ол урандап жиган кеп Тобыктынын сан жуандары отыр. Ата улынан атап айтса: Олжайдан, Сак-Тогалактан, Есболаттан, Карамырза, Дузбембеттен жене Tinii, жер шамасы шалгай болса да Оразбайдын селем уранымен жиылган Мырза-Мамайдан да бар. Осы eлдiн 6epiHÍH аузында Оразбайдан тараган 6ip гана желж пен пеле ^леген суык сез жур. Оны Эз}мбай осында келе жатып Абай YЙiнe сокканда: «Оразбай айтып ж4берген сез» демей, ез ce3i цып айтып шыккан-ды. «Жау улкен) - елд4н жауы, дау улкем - жерд!ндауы» деп 6 ip лаурайды. Соган ¡лес Оразбай жене айткан: «Уакпен MeHia алты аласы, бес 6 epeciM жок. Оз басым ym iH емес, Тобыкты намысы уипн, ел багы ymiH атка мтем п)! У ак болса, елге жаулык, e rin отыр» деген ceздi жене де кептщ аузына таратып жатыр. Сан жерде ер топтын ортасына койган аксакал, карасакал, ж4г}т-желещ, ж ас-KepiciHe ш ежн осыны айткызады. K.a3ipri топтардын ер алуан, ер уйде кайталай ту с т, кадагалап айтып жаткан 6ip шырга ce3i тагы бар. О да Оразбайдан тараган болса да, 6ip Оразбай емес, Тобыктынын бар байынын аузынан шыгарлыц сез. 203

Бунда не д е ^ ? «Уак Тобыктынын куз куздеуж, кыс отарын, кектем r¡ кен жайылысы, epicihi алып жатыр. KÍMA¡KÍH алы п жатыр? Тобыкты оруагына менш!кт! болтан коныс-epicTÎ адып отыр. Ендеше, намысын шабактап, ертеп тур. Осы кектем, куздеу К,аракудык, Терекудык, Обалы, Когалы, Шолакеспе, Канай караганы, Басжымба, Аякжымба — 6op-6opi Оразба!щын окес! Аккулы тана менш!кгеген жер ме ед!? Кунанбай тана пайдаланьш па? Байсал, Бежей немесе Молдабай, Буракан тана epic-KOHbiceTin ne ед1? К,удай кан!, т1лесе Тобыктынынбар атасынын улы б!рде кузек eTÍп, 6¡рде кь!скы жылкысына отар eTin немесе осы бупнпден коктемде epic eiin пайдаланып келмеп пе ед!!? Сол жер! нд! алталы отыр ! К,азак казак болтал ы ¡ргел! дауынын y:iKeHÍ — жер дауы емес пе? Сол жер уш!Н, желж уш1н емес, ез!М ym¡H емес, Ke6iн уш!н, Mine, туымды кетерд!м, алдына тусл м !— дейд{ Оразбай. Кысырдын кою салкын кымь!зын 6yr¡H жел!ге ¡ше огырь!П, ез уй!ндеп Тобыктынын кеп атасынын улына бар айтарьш айтып шыккан. Таты 6ip орайда: «Тартынтантартынып, буккан бутып кала 6epciH. Жер ашуы — жан ашуы, салдым барымды. Арь!нды жоктадым, Тобыкты! »—деп те с!лтеген. О3iTt мак! ай костап, кетере куптап отыртан Ж иренш е, Абыралы, Эз1мбай, Эбд!лдэснякты жуан рулардынсодырлары буны жене аскындатып, тасыта сойлетед!. Олар Жнреншенщ аузымен Оразбайта улкен 6ip мактау айтты. — Енд1п Тобыктынын анык туы сен^н колында! Намыс туы сол! Сатан ермент!н Тобыкты ез ел емес! Намыс ymiH жаута Ж1гер танытып сен шыкканда, устатан жерде колымыз, Tiere ген жерде TÍCÍMÍ3 KeTciH! Уатып алдымызга салып бер осы Уакты! — деген. Оразбай Уактын аты аталганда елер!п, сурланып, катты козданып алды. — LUикылдаган арбасына мостепн жеккен еншен епнш!, масакшы, курек-шоттан корепн ¡здеген ку кедей! Аталы ел боп, ¡ргел! журт боп белдессе 6ip copi. К,ырык рудан куралып, кырык жамау болтан бисымен «Кекен ел!М!3» деп кекнд! дейд!. Осы «устасканда к!м1мен устасамын» десен де, кезге тусер куйкалы жер! жок. Оншен «К.ум жнылып тас болмас, кул жиылып бас бол мае» дейт! ht, сайда саны, кумда i3¡ жоктар. Енд! шапканда солардын кырык руы 6ip apara жнылган кара корда HenipiH буздырайын деп отырмын. Оншен тырмашы, балташы, оракшы, сокашы, диканшы дей ме, ылгн ыныршак М!нген, ырымы жаман суь!рларды сойгызайын деп отырмын!—дейд!. 204

Жаулыкиа, аямаска o ii TiciH басып алып, ен;п барлык бай- жуанды шспнен мае кыла коздырып, кыздырып отыр. Оларга 6ip жагьгнан ecKepiin кояды. «Анау epiin келген ^innepiH e, карашы- косшыларыца, сойыл согарларын.а мен!ц осы айткандарымды угындырындар!»—дейд{. «Негебаратынын, нел4ктен баратынын, юмдерге соктыгатынын 6 ^ in барсы н!->—дейдь Деген4ндей-ак, бупн Царакудыктагы ауылдардыи бар конагы кей кездерде кымыз арасында, ет пен шай арасында кезек кыдырысып, жел4 мен кудыкбасында, ак уйлердщсыртындагы кегал шалгындарда кеп-кеп кездес4п, айкыш-уйкыш араласып калган. Оразбайдын сездер! 6 ip уйде, онын улкен узннде отыз- кырык Kicire айтылса, сол сэттерде жене оты з-цы ры цты н, ау зымен осы атыраптагы у л к е н -K im iH in , алыс-жакыннын 6 ep iH e де тарады. Сырланып, сыйпаланып немесе аекындай Tycin, аткуылдап, кейде боктык аралас жуандап, содь[рланып, не кылса да жасацшынын 6 epiHe жеткен. Эрине, Эз!мбайга ep in келгендей езге ipi аткам!нерлерге де ере келген yHc¡3 топтар, кара сойыл, атарман-шабармандар бар. Олар Оразбай айткызып жаткан c e 3j t i n 6 ip in укса, 6 ipÍH укпайды, 6 ipiH e иланса, 6 ip in e K e 3¡ де жетпе ti/ti. Ei рак буларга 6 ytÍH анык, айкын болган 6 ip жай ж ене бар ед{. Осы Оразбайлар Уакпен жанжалдаскалы отырган талас жерлер аныгы юмд4к! eKewi оларга дудемал, куд{кл-ак. Тобыкты Уактан тартып алган жерлер дегенд! ecrireH, б!лген кедей-кепш4к те бар. Ол оз бетше. Ocipece, сыртка ундемесе де Оразбаймен ¡штей дауласатын карашылар да бар. Оларга аныгы: Каракудык, Терекудык, сонау Жымбага шегпн созылып жаткан жерлерге, есте, Тобыктынынмалы жок кедей кепш!л4п кадам басып керген емес. Оздерже айткызсан.: «Бул жер!нд{ HTÍM б{л!П пе?» дейд!. К.алын ел «Бул коныстын пайдасын Kepin ne ед!ц?\"> десен: «Атаманыз, ai керт erin шеп же ген, ер кылкет!псу ¡шкен жер!м!з емес. Оны жеп журген, imin журген колы жеткендер гана!<> дейтугын. Аныгында, Оразбай «жер уиин, ел ytuiHo «елдщ жауы», «Тобыкты намысы», «жерд{цдауы<>дегенн)цбер!н журт кезше топырак шашып, кара борандатып айтады. Эз кулкынын, едетте, осылай козле!i кел4п, eTipiri-шьнгын косып аламыштап, карабауыр арамдыгына екеп сокпай коймайды. Komi арандаткалы отырыч. соны жене «ез!м ytuÍH. ез!мдей азым уиннодеп есте айткан емес. «O3ÍHуmin, Ke6in уш[н» деп 6ip пелен} кара бултгай каптатып екеле/л де, *плес!н, 11лемес}н коп момынга кушактата салып, тарта берс/п. Осылай ойласа, аныгында, жан.агы 205

даулы боп отырган куздеу, кектеу деген коныс атаулынынбарлыгын пайдаланатын жиырма-отыз гана ауыл ед!. Мьщ жарым, eKi мыц уйд4н ¡minen жиырма гана адам, сол жиырмадай гана бай жайлап- тостейпн. Бупн ri Оразбайдьщ отырганындай, Цунанбай заманынан 6epi карай, Тобыктыньщ эр жуан руыньщ 6ip-6ip улкен байлары керш! кедей, момын erinnii, еибекш! Уактын ездер! ел! пайдалана алмай отырган жepлepiн yneM¡ баса конып, жеп журетпн. KbiCTbiryni сол жерлерге отарлап, костап жылкыларын шыга- рады. Жанагы колдененсозылган узын олкеге кар тусе жиырма- отыз кос жылкы келедг Шамасы, елу-алпыс мындай жылкынын кыскы панасы Тобыкты жер! емес, осы Уактан тартып алган жерлер. Mine, Оразбайдьщ барлык байбайы мен айгайыныц астарында жаткан шынньщ шыны осы. Эрине, бупн Оразбайдынкасында онын шашбауын KOTepin отырган эр рудын жуандары бул eceniepin умыткан емес. Олар Оразбайдьщ айгайымен oздep^нinкiнд¡г^ 6¡p екешн жете б!лед!. Тек Оразбай уш мьщы бар бай болгандыктан, ол сэлем айткан- дыктан немесе Тобыкты деп уран шакыргандыкган кел!п отырган жуандар жок. Олар осы туй!нге 03AepinÍHде кереп туй!лгенд!ктен ентелей кеп оть[р. Б)ракайлакер, тартпакы м4незд! тэciл еткен ку мен сумдар, дэл бул шынга келгенде коймаларын ашпайды. Тек Тобыктынын енд!п агасы Оразбайдьщ басшылыгын костаган, куптаган KicÎM болысады. Mi не, осындай арыны, алкыны куши соз айтушы Оразбай бастаган кара жел енд) каз1р элдеб4р момын елдердщ, бейкам ауылдардьщ басы натуйте согатын дауылга айналып барады. Кун eKÍHAire такай бергенде барлык ауылдар ереде, арканда журген аттарды, кермеде турган, белдеуге бекем байланган айгырларды, бедеу биелерд! сатыр-сутыр ерттей бастады. — Атка консын, мезпл жетт!! — EHA¡ 6eTT¡ тузеп тартып 6epcin!— деген oMip, буйрык Оразбайдьщ улкен уйшен айтыла сала, 6ip сут nicipiM ¡ш!нде жузге тарта жарау сэйгул^тер Teric epттeлiп болып, 6ip кол ер- азамат сойыл, найза, шокпар, айбалталарын алып ¡р{ктелш, Кокен тауына булкектей жонел!п, бет койды. Эрине, Оразбай уй!ндеп улкен топ бул аттылардьщ imine 6ipAe-6ip адамын коскан жок. Олар катарын бузбастан шып- шыргасы тугел куйде, кеш бата Оразбай бата кылдырып, сойгызып жаткан кысырдын сем!3 кок тайынын eiin тосып кала берд!. К.аракудыктан атганган жуз каралы топтьщещцп жур!с! мен барысын билеген жастары отыз-кырыкка ¡л]нген óipneme 206

жортуыл басшылары бар. Оларды Оразбай, Эз!мбай, Жирен- шелер осылай кетермелеп кун бойы «жортуыл басы», «колбасы» деп жалган дакпыртпен апандырган болатын. Жалгыз-ак, Есентай гана калын топ аттылар ж т жур]п, ауылдан сытылып, арты узм е бергенде кермедеп ceMÍ3 шабдар ать та Minin, Teôine женелд4. Аттанган колдынартынан умтылган eAi. Буны сыртынан багып калган Оразбай, Ж иреншелер ôipece таныркап, ôipece тамашалап суйс!не карасты. Жиренше Оразбайды T y p iin калып, мыскылдап: — Байкустын, Kepi жыны козды-ау мынанын!— деп сыкылыктап култ, Есентайдын жас шагында уры болганын еске алды. О разбай кулм есе де, сы гы рая караган ж алгы з K03in Есентайдын сыртынан суйсшгендей карап тур. —Кешеден,танертеннен ун катпай койыпед]! Безбуйрек, жан шыгарда гана ун шыгарады гой ол. Аналарга акыл айткалы барады!—дедг Эз4мбай мыскылдай Tycin: —Акылын да айтар, жанж4п те байлар. Кдцалганнан кан алмай негып кал сын Есекен!—деп манындагы жуан содырдын 6epin ду K yA A ipA i. Есентай бул шакта топ алдындагы Бесбесбайды сел окшаулап алган. Кол катарында желе-жортып отырып, кыска сезбен акыл айтып келедь —Мына топты сен бастайсын! Мын да 6ip айтарым... эсте туткын калдырма!.. Адасып, кангьт, калын майдан ашнде бетшен жанылып, жауга душар болатын жаман-жэут!к те болады. EcKepTin кой 6epiHe! Кайта серпмер кезде 6 ep i Teric ат куйрыгын Тем4рказыккаделдес4н! Сондаокшау кеткешпн де, шогыр боп топпен жургеньйн де бет-багдары ôipey-ак болады. Елге карай, кешн дурыс беттейандер! Бесбесбай ундемей бас изей туоп де, «Макул екен!^—дед]. «Тагы не айтасын?» деп, esiMen 6ip заманда жортуылда кездес!п, 6ip бакырдан сорпа ¡шкен жайын еске ала, Есентайга жымия карады. Сем iзд] ri 6eTÍ-K03ÍneH, бугагынан Aipi;i кагып айкын KepiHin келе жаткан Есентай, ел! де салкын акыл айтты. —Аты ж у й р ^ , колы катты, кару етер жау болса, ен катерл{ душпан сол гой! Орайын тауып сондайларды катардан бурын шыгаруга тырысындар. Ana Kepi cepiKTepine соны да айтып кой ! О ндайларды н eMi к е б ж ш е сойылдасып жыгу емес! Карсы 207

урысканда, каша урысканда, Tinii болмай бара жатса, e3 in урмай атын ур! Шекеден 6ip-6ip-aK K arb]n, атын жыгып кету керек. Ол кайтадан аттауып Minin, катарга косылганша кашан! К,атер;пден осылай кутылар болар. Ал бар ендч, жолын. болсын, уай ецш еи батыр!—деп ipKMin кала 6epai. Адам туралы ырзалык пен мырзалык сез, мактау сез есте аузынан шыкпайтын Есентай бул топтын. алдындагы бесеу- алтауды «батырлар», «азаматтар^ деп одеHi даурыга мактап калды! Оларды 6yrin осы enipAer i «ец жаксы», «ен кад!рл{», «ен тамаша ежет жандар» деп KornniK койганы алдаусыратьш, колтыктап дем 6epreni болатын. Ал шынына келгенде, артгагы елге де м атм , мына кележаткан колга да айдай айкын: булардын 6epi анык каныпезер урылар eni. BipaK Оразбай сол урыларды ер ортадан тандап алган. Булардын, кейб!р! Тобыктынып ж уан-жуан руларынын. урылары. Кейб!реулер4н!н. K epreni кеп, жур!с-урыс, кашкын-кугында айлалы, жырынды адамдар. Eepi де ойдагы erimni, ецбекии момын ел Уакты кыста, жазда талай торып, бар конысынан мал куып екелп журген сыркынды кулар. Кекен тауынан асатын асуларды, ер жерде, ер кезде топталып отыратын ауылдарды б{лмейт!н! жок. T in ii, Уактыц «пелен ауылынын жылкысы тунде калай карай оред!» десе, Шыцгыстын ту сыртында отырып та булжытпай айтып бере алатын осы урылар. Оздер! жене жацагы елдерд^н жуандарымен шеттершен тамыр, тату, yueMi жаксы ат, жаксы курал атаулыны кезек алысып журет{н, ¡л!ктер! уз!лмейт!н сактаулы жандар. Калайда уш мын. жылкылы Оразбай мен осы топты бастап келе жаткан алты барымташынын, 6epi де сондай тату-тетт! болатын. M iHe, сол атакты сака урылар: Ж аркы мбай, Дубай, Бесбесбай, Саптаяк, Кулайгыр, Кусен дегендер едг Осы алтауы Каракудыктан кун барда шыккан сон-ак: «Уак хабарланса К екен тн тастарынан карауыл салып, калынтобымызды Kepin кояды. Соны ангартпас yniin алтауымыз осы жуз Kicini алты бел in алайык<> Aecin, 6 ip кайкацнын алдындагы TiKTey сайда алты уры бар барымташыны алты топка белд{. Сонымен Оразбай аттандырган, пеле ¡здеген калын топ жанагы сайдан лек-лек болып бытырап, буын-буын бел!н!с!п ап жол тартты. Жер алые емес, ецшец жарау ат-айгыр, бедеулерге MinreH, кымызга кызган, соктыгыс сойкан ¡здеген ж е л ^ л топтар кас карая бергенде, К екен тауынын. ар жагындагы «кандар сайы» дейт!н сайга карай асатын кеп колатпен жел4ге тартып келе жатты. 208

Бул кезде дус4рлете желген катты туяктардын, калын дуб)pi мен суйреткен сойыл, шокпарлардын сатыр-сутыр кактыгыстары гана елс!з таудын тыныштыгын бузады. Окта-текте Tynri жортуылга м)н)лмеген ат-айгырлар пыскырып калысады. Узенплер шылдырап, кактыгысып шын-шын еткен те\\лрлер yni б{л{ьнп калады. Бар е с еп т ер ш , алдаг ы ким ы л-epeKeTTepin Кекеннен аса б е р е аныктап алмакболган жортуыл басы ларэз!ртек алгатуст, калын топты en/ii cap ж е л д ф т , тау ж ел!не ж ел косы п, ecin келе жатыр. Жортып келе жатып акылдаскан, байласкан сездерд) н 6opi нде айтканы орайлы. T3Æipn6eci молы ракбоп жанагы алгы барым- ташынын ¡чинен ôipeyi басымдау Kepinni. Ол —жас жагынан да езгелер!нен улкетрек, егдерек жене бар Тобыктынын ен калын, жуан ортасы Олжайдан шыккан Бесбесбай. Жасы кырыктын ¡mine жана Kipe берген, сакал-муртында кылау жок. eKi кез) бадырайган шыгынкы, от шашкан eiKip. oii шекел{, жалпакбетл, кызыл сары Бесбесбай дене жагынан да еге кесек 6¡TKen адам. Бойы б т к болмаганмен жауырынды, жоталы. тертбак келген. Ат ycTÍH,'te, сол атына желшдеп тасгагандап. Коргасындай куйылган 3in-3epni, аныккара сойыл. кара шоклардын мойымас жауышер). Ол бурыннан хабарлащ ан KiciAeH алдагы щабатын ауылдарынын отырган конысын жене жылкынын 6yrin тунде Семейтауга, кунбатыска карай epeiinin кудж кылмай, кесе байлап айтып келед{. Кекеннен inip карангысымен асып ала сала, бул жанагы колбасыларга e3ÍH¡H сонгы болжауы мен байлауын айтты. Дел осы кезде кол тугел токтап Hipmin, сайда аттарынын дем4пн сэл бастырып турган. Бесбесбайез касына Жаркымбай, Дубайларды epTin, бес-алты Kici боп, он жактагы такырлау лкш е тебеге шыгып алып, алдагы карангы мунар жапкан алые гунгиыкка кадала карап тур. Дубай жекей тымагын басынан алып, кулагын сол дала жакка салып унсгз узактын тындап, тесеп гурды. Аттардынсэл кыбыр еткен козгалысыч [¡нчндерд! жулка тар- тып тыйып койысады. Сулыгын сылдыраткач атты да кымтып устасыч тур. Biраз осылай турып барып Бесбесбай енд: андаганын айтты. — Осы арадан козыкеш жердеТучлыкел бар. 5Í3 баратын бар жауын сол Тушыкелдж айналасына конган. Bip жагы камыс, ар жагы су. Егер жылкынын e3¡ сол кауга Kipin кетсе, айдап шыгу да онай емес. Бул жиын отырган ел бейкам емес. Жылтылдаган оттарын KepLiti... Сонау, байкансындар ма?.. Бул ауылдаржатпай немесе кой ш етте <*),aetii оттар жагып. сакайып отырган ел тэрпдг 209

Ал б iрак жылкысы Семейтау жакка, колдш батыс жагына ердч AetiTÍnÍM. жел сол жактан турды. KyHi бойы ыстыкта уйездеп туртан жылкы, бупн кун ыстык болды гой, енд! мына желге беттеп, солай шыккан болу керек. Байкандаршы!—деп 6ipa3 турганда, Карамырзаньщ капсагай денел! жырынды урысы Саптаяк: «Ce3ÍH рас!»—дед!. «Мен алыстагы жылкыныц сарынын ангары и калдым. Ж ана желдчн 6ip y3¡K леп берген согуынан андадым. Kicineren жылкынындыбысын шалдым!»—дед!. Ендч булардын алтауына да айкын, даусыз Kepinren 6ip-6ip байлауды Бесбесбай 03¡ жасады. - Алдымыз - enic ой, ар жагы мидай жазык ßip сыретюзсек, жылкынын услнен TyceMÍ3. BipaK ел уйыктасын. Эл! тунн!н жарымынан артыгы бар. Журттын K03i калын уйкыга барганда ôip-аксоктыгамыз. Ар жагында танга ш ей т кайта куган малмен дел осы «кандаро сайынан асамыз. Танагарганша осы сайдан асып, KeKeHniHTOcine кулай беру керек. Ал eiipm e сэл аял ereniK. Осы тау койнауында турып. ер-турманды бек[т:п, аттардын. бойын салкындатып алайык. Эркайсыннынез тобындагы ж!г!т!не жен- жосыкты да айтып кой. - Кай жен-жосык?—деп Жаркымбай сурап ед!, оган Саптаяк кесек уимен жен айтты: - Кара сойылды келденен устаганы болмаса, мынау калын тобын жортуылда болмагандар. Оларга айгай-суреннщ o3¡n де айтып, б!лд!р!п кою керек. Кугын-cyprin болмай-ак, кейб;р жаман жортуылшы, акылсыз барымташылар e3i айгай-шу салып, кугынды езсоны нан asi шакырып отыратыны даболады!—дед!. Калган жай ô e p in e мэл!м. Енд! бул алтауы ойга T ycin, топ- топтарына кел!п, алдагы жауды, тш сетт кезд! айтты. Кайта беттегенде осы сайга келетш байлауды да тугел айтысып шыкты. Кеп журт аттарынын айылдарын босатып, жен!л желком ерлерш атаркасы на 6ipa3 желп!п Keiepin, ездер! MiwreH сэйгу- л!ктер!н!ц. бел!-жонын салкындатып алмак боп жатыр. Енд! бф азда6epi де: «Атка кон!», «аткакон!»- деген сездерд)ести бере сонгы рет тес айыл, шап айылдарын ныктап тартып алысып, жугендернннсагалдырыктарын карангыда кол мен сипалап анык б е к т п аль[сып, тымактарынын кулактарын байлап, кейб!реулер! калындау шапаныныцонжакжен!н белбеумен коса тартып, он колын босатып алып, тыкыршыкаткан, жер тарпыган, игыр айнала елендеген ж у й р ^ т е р т е MÍHe-Mine сарт-сурт аттаныса берд!. Бул сэтте сойыл, шокпар, найзалар бмекке, аякка суйреткен куйде емес, колтыкка кысылып, колга алынган. Немесе ердщ 2)0

касына келденен салынган. Найза, айбалталар он аяктын узенгщег! басына туп жагымен койылып, узын бойларына он колдаTÍKwe шаншылып, аспангакарап калган. Кеп ж!г!ттер согыс уст!нде ер дыбысты андай отыру ym¡n тымактарынын кулагын ¡mine жымыра байлап апты. Tyciepi суык, артык сез жок. Е н д т акырын, шолак айтылатын сездер буйрык кана. К.алын колдын алдына ак боз атты, ак шекпенд!, ак елт!р! тымакты Бесбесбайдынез! тускен. Кол алдынан кешт!ц коныр салкын леб! б!л!нд!. KyHA¡3ri жур!сте омырау, колтыгы, ку л ак Ty6i, шабы терлеген, бусанган жарау сейгул^тердщ жур!с!не мынау салкын жел карсылай согып, же}илд;к жасап, жел iк коскандай. Кеш батура айналып, кез байланып келед!. К екж иек коныр кекиил каи!ын кунпртбояуга ауыскан. Тек батыс жак, ел! кешк! шапак кызыл кек арайынан тугел арылып болган жок. Карауыта кызарган сол шапак кекжиекке темендеп бата туein, таусылып барады. Колдын дел беталдында, шекс!з узакалы стакенсозы лган бшк жотабар. Ол да бул шакта кек баркын мунарга оранып, аспанмен уласып араласып, бояу косып тутасып барады. Тек окта-текте сол алые кекжиекке ете 6íp жырактагы, шок кара булттусында найзагай жалт eiin калады. YHCÍ3 6ip улы жарык лап eiin, сет сенед!. Жакын дала, enic елке еуелде жасылданып созылса, ымырт келенкес! коюланган сайын бозгылданып, куан тартады. Жусан, изен, жауылша, тарлау niciepi мен кей шалгындарда сиыржуа Hici кезектеп кслiп, сахараныи шацсы з, м елдртаза ауасын сан Mienen кубылтады. Аттуяктары тасырламай дунк!лдеп, жш Ay6ip ун беред. Жол бойында KeniKi мекенге жайгаскан бозторгай, караторгай атаулы жер бауырлай, саскалактай ушады. Тагы 6ip кезек калынтоп таргак карала канаттарын ымырт карангылыгында алакуйындата, жаркылдата Tycin, кыркылдап ун салып, карбаласа женел!ст!. Ь!мырт карангылыгы коюланган сайын жортуылшылар жур!с! катая берд]. Енд; айсыз кеште б!рт!ндеп жулдыздартуа бастап ед!. Бесбесбай «сел гана ¡рк!л!» деп колга шолак белп e rri де, багана Есентай тапсырган, e3¡ макул керген 6ip жайды барлыкточка мел!м eTri. Колтыгына кысып алган узын кара шокпарын келбете K eiepin, аспанга нускап турып, барлык топка Тем!рказыкты K epcerri. - Ay, азамат! О, MHHa6ip HepceHi жадындатутшы! Тындап ал, угып ал! Сонау жалгыз жулдыз - Тем!рказык. Зеу!сайтан, 6ipey¡H окшауланып, тагы 6ip топтарын жырыла жарылып шабатын кез болса, тепнде, ес;нле болсын! Ел кайда, жау кайда 24

CKCHÍH кашкылык-кугылыкга андамай, катерге тус!п-ак калуга болады. Сочда cepirinocbi жулдыз. Аткуйрыгын дел осы жулдыз- га ôepin а л ь т б етту зегей сщ !- дед! де, тагы да жорта женелд!. Жацагы «К.озыкеш<> жерде деген ауылдардын Ka3¡p барлык оттары cenin, алыстан ангарарлык т!рл!к б е л п а emin тур. Тек жырактан гана окта-текте ypin калган зор дауысты тебеттер yH¡ Fana сел сирек ест!Л1п калады. Кол желе-шокытып, «ауыл болар-ау'< деген алкаптан катандап айналып. батыс жактан ескен желге карсы жортып барады. К.атарына келе берген Саптаякка Бесбесбайдын жалгыз айтып калганы: «Жылкы такау, ексум!зд;ч долбарымыз рас болды. Жел жактан б;рнеше реткю неген айгырлардынанысын андап келем!«—дед!. Саптаяк буны костап: «Ол деген!н рас, мен де ангарын калдым. Тагы б!ржай бар. Байкайсынба, жел катайынкырап келед!. 5Í3 болсак ык жактан келем!з. Сонын жылкысында журген кандай саккулагы болса да, 6Í3 кику салып Tuin кеткенге шей!н дабыры- мызды, сарынымызды андамай калатын 6ip сот бон тур! о дед;. К.атарда жортып келе жаткан Жаркымбай, Дубай, К.улайгыр y'Lueyi б!рдей: «Сет-сет, жол болсын<>, «Байлансын, Ораздынын жолын 6epcÍH!<>Aecin лау-лау eTicTi. Булар жылкыгатакап калды. Бар колды катарынан жорткызбай, лек-лекке бел!п, алты буын eiin, енд) шубырта созылтып, Бесбесбай айтканы дел орындалып келе жаткан. Осы топ тигел! келе жаткан «жау» деп атандырган, аныгында, соншалык 6eñ6¡T, момын ел дел осы бупнп кундерде ездер!н!н дагдысынан Tb)c6ip окшау куйге келген болатын. Тобыктыдай емес, керш! болыстас ел болганымен Кекеннщ халкы кеб!нше ег!нш!, niuteHmi, калага жакын кес!пш!л, ш елнен енбекке б ет м ел. Булардын Kemyi де сирек болады. Эр ауылдын сырт ажарына карасандаТобыкгыгамулдеуксамайды. Уй-уйд!нтусындане арбасы, нетаралейкасы турады. Устай гын малынын Koöici сиыр, епз, жепн малы. Булар ездершщ epici аз жерлер!не орналасканда да мол-мол уйлер болып, кеп ел болып орналасады. Сондыкган К.екенн!н ер жердей ондым-ойдым ел!н, коныс кос iптеpiмен коса атасады. Осы елде гана: <Кырык уйл!<>дейлн ауылдар болады. «Кандар» денлн кеп уйлер 6ip арадан табылады. «Коп-Сакау»дейт!н калын ауыл б!р елкеде кездесед!. «Балта-Орак» деген 6ip елкен! жузге тарта мекен етедг Онда жанагы «балта-ораК'> деген аспаптар, кару-саймандаросы ел мен осы жерд!нт!рл!к Kecin калпын анык ангартады. «Жалпак» деген коныстары ен жалпак п!шенд!кте жабыла енбек етет!н кеп журттын барын байкатады. 212

«Кандар» деген жер аты да бул арада кан болгандыктан аталмаган. К,айта ер рудан жиылган кеп уйлерд!н адамдары б!рталай заманнан бер! туган балаларына ат койганда ерб!р анык аттын аягына «кан» дегенд! коскыш болтан. Мысалы, Эсемкан, Сэл¡мкан. Жумакан, Семейкан, Жабайкан, Терекан деген сиякты уйкас аттары бар кеп адамдар шыгады. Берпн келе эркайсысы уй иес! болатурып, сол барлык адамдар б!р сайдан табылады. Эуел! солардын сайын жанагы Тобыктынын барымташылары аскан тогайлы, шалгынды узын б!р сайын «кандар» сайы деп атаскан. Содан эр! жетшс-сексен уйл! б!р елкен!н ел!н де, ата-тепн, руын былай тастап, тек кана «кандар» дес!п атап кеткен. Аныгында, осы «кандардын» ¡ш!нде, сол сексен шамалы унлер;нде кандаремес, талай ж андарбаредг Т тт!, Кекенн!нУ агынару жагынан мулдем манайласпайтын адамдар да кеп. К эсткор , момын епнш! елдщ ортасына корек ¡здеп кел!п, осында куда, дос, керш!, тамыр «ецбекшсргк\", «кес!пшер!к» болысып орналасып калган кептеген елд!н уйлер! бар. Сондыктан бунда жанагы комыстаскан Кеп-Сакау. Балта- Орак, Ж алпак, Кандар, К.ырык уйл! деген ауылдарда, елдерде, Уакпен катар талай атанын улы бар. Осында Бура, Найман, Жалыкбас, Бэсенти!н, Матай, К.ерей,ттт! Тобыктынын езж ен де ертел!-кеш жырылып кел!п осы елдер арасына орналасып, момын енбек, адал кес!пке бер!лген кедей-кепш!к кеп болатын. М!не, осы елдерге езге дуние атаулынын бер!чен бурын, енбек ушш тыныштыккерек. Ал дэл осы кектемде, эаресе сонгы он кунн!н ¡иинде сол тыныштык ер!кс!з бузылып отыр. Булар К екен ел!н!н ег!н салатын жер! азайгандыктан, аныгында, Кекенн!и сырты Тобыкты бурын тартып алган жер атаулынын б е р т е анык муктаж. Себеб!, ол жерлер епнге аса жайлы, ен шурайлы тескейлер. Бетегес!, кедес! ки!здей, ез! сан шакырымдар бойына теп-тепс боп созылган, анык «Кудай коскан» дейт!н, улкен енбект!н жанасуын т!лейт!н жер. К.ыстыгун! бул жерлерд! калын жылкы, Оразбайлардынелу-алпыс мындай жылкылары да мекен етет!н! сол: кыртысы калын, жайылысы бетеге. кедес!, акоты кеп болгандыктан. Рас, кыстын ортасына шежн гана бул жерлерд! Тобыкты жылкысы мекен стед!. Акпаннан бастап сол тескейлерд! калын кар басады. Бул даосы елкенщ сызы мол, ег!нге кенеу! кеп колайлы жай екен!н 6!лд!ретт. Енд! сол жерлерд К.екенн!ненбекш!, епнии ел! Тобыктыдан кайырып алмакка шын талап етед!. Бул женде бар Уакты, Кекен ел!н дэл осы эд!л ниетке бастап, жумылдырган Серке деген басшы 2)3

адам е к е т рас. Ол землемерд! шыгартып, жанагы ецбек ел4не есел! жерш кайтып эперем деп алып жур. BipaK соган орай Тобыктыдан келген суык созд; 6ip Серке емес, Кекенн ¡н кеп ел4 eciireH де, осы кектемде дагдыдан тыс 6ip калыпка келген. Олар ер жерде салып жаткан er¡HÍH де ôiiipe ал май, калыцел болып 6ip apara жиылып, Тобыктынын кастыгын, KañpaTHH,T¡nTÍ шабуылын болса да, 6ip арадан тосып алмакка беюнген. CeHTin, жацагы Бесбесбай андаган Кекен бауырындагы «Тущыкелдщ» басына Кекен Hiн осы атырап- тагы талай елдер! Keuiin келген. Олар Keci6in тастап кеп отыр. BipaK кектем Ke3¡, ен су жетерл{к болгандыктан, осы елкеге мал жайып кайту, eriH шаруасына колайлы болмаса да, мал баласына жаман емес едг Озара бас 6ipiKTipin, жуан елдщ зорлы- гына, корлыгына карсы 6ipirin ерекетжасаймыз деген KeKeHHÍH ел{ Ka3ip бар жылкысын косып багатын. Анык дерек болмаса да «Тобыкты барымташы аттандыргалы жатыр, Кекен елш шаппак!» деген сездерд! Серке алдымен eciireH . Сонымен ол сонгы 6ip жуманын ¡иинде осы тустагы Кекен елЫ н opTacbtHae3i келген. Кеп белек ауылдарды дел кел басынаe3i жидырып, кондырган. Жене талай ж1герл{, кажырлы, кайратты адамдарды ергел4-кеш e3i кайрап, ез4рлеп журген. «Тобыкты кол жумсаса, сен де кайратетер каукарын бар журтсын. Кай кастыгына болса да алысып карсы тур. Жалынган бас коргау емес, жагаласкан бас коргау! Олар зорлык етпек кой. BipaK шабуыл заманы, кубакалмакзаманы еткен. Соны андамай даракылык етсе, кай Тобыкты болса да сыбагасын алады. Зорлыкшы зорлыктан казатабады. Жол мен женге жыгып, KeiiiH аддына байлап беруд мен e3¡Mм{нделме аламын. Ал 6ipaK 6yriH олар кара кушке салып, кол кайратын етер болса, сенщ де колын кайратсыз емес, MeHiH ел;м ! CeH¡n колын олардай селтиген ку агаш сойылды гана котеpin керген жок, сен балтаны да, балга, тесп де Keiepin ура 6^eTÍHCÍH. CeHÍH колын кара жерд^ц сауырын кара сокамен де айырып уйренген суйелд{ кол. Олар ш окпар жумсаса, сен жетепнмен-ак урып коршП Олмеген Гобыктыны мен KepepMiH!»- деп, осыТушыкел басындагы елд{н Kepi-жасынын 6epine e3ÍHÍH ж!герл4 ce3ÍH кеп таратып, жетк!зе айтып болган-ды. ByriHAep кел басындагы калын елд;ц кару устауга жарайтын ер-азаматы кара бакан, жетектерш болса да езгеше 6ip ж^ермен, ызамен б!лемдеп устап отырган тер4здг Бесбесбайдын тобы жылкыгатиерменге такап келген шакта сол жылкынын шелнде ат ycii тебелесте де, бурыннан атагы шыгып журген бес-алты мыкты ж4г!т кастарына жиырма шакты 214

жас азаматты epiin алып, калын жылкыны камсыз калмай, уйкысыз багып журген шак eAi. Тущыкелдег! елд;ц Ka3ipri сетте aTMÍHin, кару устаган, жылкы маиында журген карулы азаматыныц да ер, жауынгер аталган ноян жп птер! болатын. К.андардыцоз!нен шыккан, жасы кырык шамасындагы Бостан, Валта-Оракел!нен келген Конай жене баска жакын коныс, калын шогырауылдардан екшел!п шыккан, мыкты атанган Енсебай, Марка, Кулжатай сиякты ез орталарына аныз болган ерл!ктер! бар азаматтар мел!м eAi. Булардыц кайсысы болса да, Тобыктынын барымташы- ларындай урыдан шыккан емес. Сондай урыларга мал бермеймгз деп, кажыр-кайраткерсетет!н жылкышы,бакташыдан шыккан, диканшы, п[шенш[ден шыккан азаматтар. 0 MipnepiHin кеб;н енбек сонында eTK¡3Ín, жаз шагында, жау торуылы кебейет!н кездерде косылып жайылатын жылкыгасакшы боп журелн. Жау ту ар п ш ер жылкышы, атпал азамат, ат y c ii баглан боп мадакталады. Оздер! жау болып, жат 6 ip e y a ia малына TMin керген емес. BipaK ездерж щ ел!н, ауылдарын эр кезде торитын, кебжше, Тобыктынын урыларына калай карсы ерекететуд! жаксы б!лет!н. Жаумен андысуга, мал амандауга, сол жаулардын барлык анла- амалын андып, карсы кайраткерсетуге т е с т алган ж!пттер. Жанагы бес-алты ер-азаматтын жас жылкышылармен косылып, 6yr¡H ¡нмрде жылкы шет)не келгенде езара се й л ес т , байласкан жайлары бар. Bip бупн емес, сонгы терт-бес куннен 6epi Тушыкел ел! удайымен кунд!з-тун Тобыкты шабуылын тосуда. ByriH болса сонгы кездеп дагдылары бойынша осы тунд; калай сактык жасап, аман етк!зу жен!нде акыл косысты. Вул топтын да Весбесбайдай езге кепшм!п аузына карайтын 6ip балгын азаматы бар. Ол —Бостан. Мойын жотасы тутасып 6¡TKeH, жар кабакты, кеселеу, кесек мурынды, шущрек кезд! Бостан ете ер б тм д !. Кара кушке атан туйедей. 3p i балуан, epi согыска 6epiK жауынгер ж!пт. Terí, Бостаннын колынан талай Тобыктынын жаман урысы басы жарылып, колы сынып, елденеше рет кугын жеп, колга тускен кездер болган-ды. Уз ын сары келген бойында артык «кырым ет жок» дейт;идей, cyHeKTÍ, ci гирл i Крнай да кен жауырынды карангы кештерде алпамсадай бойымен 6 niK баран аттын уст!нде ол туйе MirtreH юс^дей KepiHeTiH. Ж ер кылан кулага мж ген, туйе жун шекпен Knin, т о с т жалацаштап ашып алган, каба кара сакалды, тертпак Кулжатай да бупн белек. Сепз кырлап жонган сырлы кайыа 215

шокпарын е р т щ алдыча келдечен салып, Марка, Енсебайдай курдастарын ек! жагына алып ке.;пч, Кулжатай Босганга акыл салып тур. Бостан дел бугчиг! кун/л сез!кт! керед!. Семейтау жактан катан со! ып турган туч жел!н жауга жайлы деп, ездер!че кырыч жел деп сачады. - Егер жау Кекечге кун дз 6 екш 1Потырып, тунде жылкычыч батыска карай чJыккaчыч бакылач алып бет койса, каз!р б!зд!ч ык жагымыздан келе.п. Б!з,пн де, жылкычыч да бар сырыч, дабырымызды ол естнд! де, б!з очыч б!р тыкырыч бммей каламыз. Ек! турл! ¡с ¡стей!к, ж!пттер! Меч ауылдагы аксакалдарга айтып кеткем. «Жылкычы коз байлачгачша батыска, Семейтау жакка беттетем!ч де, кас карайган сои тез гача ылдига карай, Те\\чрказык жакка, ауылдардын ыгыча карач течкер!п ж!берем<> дегем. Каз!р мыча жиырма ж!пт жылкычы желд!ртш отырыч, тез аучатыч ж!6 ер!ндершП Ал калгач алтау-жетеум!з сол жылкынын белче карай, «осы тучде журедмауо дегеч жаудыч жолыч кесуге тырысайык!- деген. - Осынын акыл-ак! - Куп болады !-деч Кулжатай мен Марка костаганда, Кочай тагы б!р жайды ескергп. -А уы лды ч бэр! буггч отыч ерте еш!рс1 и! Жатыч калгач боч жым-жырт бола калсыч деп ек. Т ш л , кузетш!ч!ч айтагын азайтындар дескем!з. Гек эр белдеуде 6 ф сэйгул!к, б!р жетек э ^ р турсын дескеч ед!к кой. Ауылды тындачдарш ы! К алы н ел болганмен сол дегенчен шыгыпты. Энеки, урген игтен баска тырс еткен дыбыс жок, жылт еткен от ж о к !- дед!. Бостан макулдай костап: - Ундеме, не кыласын, б!згача емес, елкеч!нел! болып, «эй, бэлем-ай> деп мыгым отыр. Тынып отыр. Ендеше, кел!ндер, жанагыны бастайы к!- дед!. Булардын эм!р!меч жиырма ж!пт жылкынын калын шогырын топтап кайырып алып, ауылдыч ыкжагыча карай тасырлата, желе- шокыта куып ап кетт!. Ал Бостан мен Конай екеу! б!р бел!н!п, Енсебай, Кулжатай, Марка ушеу! б!р екшел!ч, жанагы аталган «Батыра шалгынга> Кекен мен Семейтау аралыгын мегзей, желе-жорта женел!ст!. Сонгы ушеу! аз-ак уакыттын ¡ш!нде ездер!нен киыс ет!п, Семейтау жакка, жел жакка жосытып айналып от!п бара жаткан ушы-киыры жок калын аттылар тобын керд!. Кулжатай ер болса да мынадан калын неп!рд! каргенде, алгашкы сэтте журег! «д!р» ет!п, аг басын ¡рке калды. 2)6

- Т окта!- деп ею жагындагы жолдастарын т!зг!ндер!нен тартып, ат жалына жабыса койды .- Астапыралда, мынау барымташы емес, аны к шабуыл гой! Саны жок, шег! жок! Мынаныч бор! адам болса курыды гой бупн У ак!-д еп калып е.п. Кунд!зден берп ж урташ уы мен ж!гер! Кулжатаймен б!рге Енсебайды да катты ширатып, ызамен тутлд!р!п журген. Онын сез! аз болатын. Б1рак анда-санда: «Бэлем, Тобыктынын кан- куйлысы,тек кезге кер!н!п кел!»-д еп журедь К,аз!р К.улжатай- дын коркып, ур!ккен сез айтканына Енсебайдын жыны кеп кетт!. - Ой,куйексакалаузынды... Неоттаптурсын! Жау деген осы! Коркытып келмей, кушагын жайып, куантып келе/п деп пе ен! Не шатып урк!птурсын! Жур, буй!р!нен кершем{зде,эдеш кер!н!с бер!п, кугынды артымызга саламыз! Мен!н атым шабдар, сен!н атын кула, екеу! де жер кылан. Кер!нбейм1з, тарт! Марка, сен астындагы ак бозынмен каз!р жарк берш ауылга карай шап. ^¡з/пп даусымызды бак! Б!зден ун шыкканда сен де ауылга карай «аттанга^ басып, елге хабар бере бер. Б!з жазым болсак т!л кегсЧн!—деч, ечд! тымагынынбауынтктеп алды да, «козга.1 !»деп камшы устаган колымен Кулжатайды буй!рден койып калды. Анау ел! де бойын баяулап жиып: «Макул, б!раксэл токташы, андайыкшы, арты бар ма, жок па? Тым курыса, артынан тией!кш!!»- деген едь Енсебай енд) бунынаты мен ез!ч коса узын камшысымен орай тартып ж!берд!. «Былжырамай ж ур!»- деп, келденен жауды андамай, катты жортып бара жаткан шубырган жауга карай екпшдеп шапты. Енд! Кулжатай да е с т эбден жиып алган е/ц. Енсебайдан калу корлык екен!н андай бере-ак, ол да астындагы аккуласына камшыны басып-басып ж!бер!п, басы кырлы шокпарын курайдай жеп-жен!л ет!п такымынан жулып алып, Енсебайдыналдына кеп тусть Еке\\1 агындаган бойында ел! етш, арылып болмаган узак шубырган лек-лек жаудын орта тусынан, дел б у тр д ен сугыла бер!п: «Урып таста!», «Урып таста!» деп катты айбар атты! Сейте бере-акаттарыныц басын шапкан куйде ойыстырып, айнала бер!сл. Буларды аркан бойындай жерден анык андаган, ез колдарыныц орта тусында келе жаткан Кулайгыр болатын. Ол акырып: «Туе!», «Туе!», «Ж!берме мынаны, бас!»—деп о з т ш колын артынан ерте, бастырып кеп женелд!. «Алдарында тагы да тоскауылдаган жау кеп шыгар!» деген К.улайгыр мен онын соцындагы он шакты кугыншынын ойы бар едь Олай болмады. Жанагы ездер! ун салып, кер!н!с бер!п, каша 217

женелген ею атты булардын кез алдында сагымдай кубылып, бозгыл кеден!н ¡иннде жокболды да кетл. Алгашкы сет осылай ед!. К.улайгыр енд! ез тобын дауыс шыгартпай, кайтадан алдынгы агындап бара жаткан жылкыга коспакшы е.и. Осы кезде арттарына тускен жосынган топтын кугынын аныкандаган Енсебай мен К.улжатай «еодесш а.1ды. Булар бурын Бостанмен кел!скен сез!нде ауылды. елд! боска урютпек емес. Анык бадырайган жауга бетпе-бет кел!с!п, кер!сш алган сон тана атой салу керек дейтугын. Ёчд[' булар ша.1гыншынын ¡сш анык дэл куй!нде ада кылды. Жауды тапты, кугынды арттарына салды. К.аз!рп булардын максаты ездер! тебелес салу емес, б!рак жауды шубыртып, жылкышы мен ел кулагынаест!ртпекш{. Осы жайлар екеуш щ б!рдей кек4рег1нде сайрап келе жаткан Енсебай мен Кулжатай, енд! катарынан бул тунн!н б!ршгш, ен алгашкы суык сурен!н салып коя берд!. Б!рнеше куннен бер! уш-терт жасар баладан.бастап, к э р ^ !п эбден жеткен, алжып можа болган токсандагы шал, кемп!рге шей!н: «Жау келедПо. «Жылкыга тие,й!<>. «Уры келе.м, барымта алады!», «Тебелес болады !->, «К.ан топледП» деген сиякты суык хабарлар мен дакпырттарды эр дастаркан басында, эр ошактын касында, жатарда жыртык керпе астында, ма.1 шет}нде, кеген басында узбестен сез ел сел н . Бурынгы момын лрш!л!ктер{нде тыныштыкка уйрен!п ескен, пэлеш суймейлн жуас елд!н эрб!р уйшщ ¡ш! сонгы кундерд! каргап алегендей болатын. \\'Пне. сондай кеп уйл!, кеп ауылдардын Тущыкел айналасына коршай конган топтарынын барлыгына К,улжатай мен Енсебай ауыздарынан жана, кара ту нд! как жара, урюте шыккан сумдык айгай жеткен. Ол б4р-ак сез - жалгыз-ак, ерттен де, дауылдан да, шатырлаган найзагай, курк!реген куннен де бетер ен б!р суык сездер. - «Аттан!», «Аттан!» Уэде бойынша К.улжатай мен Енсебайдын ун! шыга сала, ауылга жете бере суык хабарды жедел б4л/иру уш!н Марка да сурен салмак керек. Арттагы Кулжатайлардын алгашкы «Аттанын-> енд! калын ауыл услне карай куйыктыра шауып, такап калган Марка удете жетюздь Ауылдардын бэр! де отжакпаганмен уйкысыз ояу екен. Кеп- кеп уйлердщ жанында айран-ша.1 абын асыкпай ¡ш!п, белдеудеп аттарынын касында екщен-уштен э!1г!мелес1 Нотырган ер-азамат эз!р ед!. Уркус!з, эб^ерсгз бэр! де белг!л{ жерлерде турган камшы, сойылдарын алып, айбалта, найзаларын, кейб!р! шокпарларын кетер!п алысып, аттарына кона-кона бер!сл. 2)8

Кундер бойына кулактарыча ж!гер, кайрат сездер{ эбден ci чтеч азамат санда 6ipi болмаса, жачагы «аттаччач» да шошычыч. саскалактап ур!ккеч жок. Булар ездер!ч!ч жазыксыз эд}лд}г!че сечед!. Ж эче калыч ел жалгыз чиетке ала кентспз жумылып отыр. Ол буычып, TyniHin алгач, KÍM келсе де жен!лем!з, аз боламыз деч отырган жок. Булар 6ip жагычач бас коргаушы жене 6ip жагычач ел!ч!н ортасычда отырыч, сол ipreci4e сечушшер. BipaK осы куйд! ат сойылыч камдагач ер-азаматтач кергечмеч. ytï.ieri кэр!лер меч жас бала, жетчегеч ¡Hi-бауыр, кечиш^к журтты жачагы «аттачдар» орттен бетер шошытты. Жылаганы, дабыстап жалбарычгачы, аруак, Кудайга сыйычгачы, аттаныч шауыч келч жаткан бала, бауыры, байлары туралы безек кагыч, урке шулагач учдер де аса мол. Эр ауылдычтус-тусычач ачдыздач чемесе калын шогыр боч «кайда-кайдалач!» шауыч жечел!ч жаткач еркектерге ауылда калгач бала шагачыч шулары бегет болгач жок. Кайта солардыч тыныш ты гы н бузы ч, ж астары н TOKTipreH, ж уректер!н турчиклргеч жат душчачга ызалы enjiry де удей туседь Ач-азгачтай уакытеткечде Марка коячдай ак боз бедеумеч кел бойычдагы жиырма-отыз ауылды ypKiie хабарлач o u i . Даусы да зор,тамагы да 6ep¡K екеч. Тычбастач «аттачЬсалумеч болды. Алгашкы ауылдач шыккач калыч чту меч айкай-ду, туч e6irepi аучач жечк!л!ч, 6ip ауылдач 6ip ауылга лезде ауысыч жатты. Жаулар жылкыга жеткечше Тушыкел айчаласычдагы бар ауылдардыч шуы бул тучч!ч айсыз, жулдызсыз, булычгыр кара баркын асчачыча каулай жеткеч. Жау тобычыч алды чдагы Бесбесбай, Дубай, Кусеч, Сачтаяк TepTeyi калыч шогыр куйычдай кара селд! бастап кеч жылкыга жеткеч едг Жылкычыч шеттче булар ш ч е бергечде-ак, алдарычач дел ездер!чше T¡3e косыч сайлачгач калыч шогыр, кайсар точ «кайт-кайттач!» айкаса Kerri. Бул катардаалгаш сойыл сштегеч Бостан, оган ¡лес Марка, Енсебай болатыч. Уш ж!г!тт4зе косыч айкаскач шагында журектер! лоблыгач жок. Артычдагы калыч шогыры да жаута карсы Бостачдарга катарласа, аттан са.1 ыч араласа берд}. Сатыр-сутыр кагыскач кара шокчар, ак сойыл, емен кара найзалар гача уч беред!. Бостанга карама-карсы Бесбесбай &3Í тап келгеч ед['. Bip-6ip ретсойыл кагысып ж!бергенде, Бесбесбайдычек! колы зыркырап Kerri. Катты тигеч з4л шокпардыч мыкты ау-жайын туй in калды. !ш4чеч «мычау кол туралач ура калса жазым етер» деч тез ойлай кач, шачшандыгычасалды. Жырычды жортуылшы сойылды кайта 2)9

кетерк'кснде Бостанды кодычьч; карычач урып иабердг Осыдан кепке шей{н Бостаннын колы салдырап калды. Урганына ез! де мэз бола алмады. Б!рак бет алдынан тайки берген Бесбесбайдын каракус тусынан сол колыныи куш!мен сырт айнала урып калганда, Бесбесбайдын басынан кап бурк еткен е;ч. Басы мен- зен боп калган Бесбесбай е н д т б4рер сэт айналыста, Есентай айткан жолга ауысты. Сочыча тускен кугыншылардыцаттарын удайы шекеден урып кулата бер.н. Дубай, Кусен, Саптаяктар болса Марка, Еисебай топтарымен мейлшше мылжаласасогысканед!. Б4рталай урыс,5форычдаек4 жактыи да бет бурмай салыскан калпында етт{. Бул шакта ек! топтын мыкты жауынгерлер!н!н колымен талай бастар жарылып, б!рнеше жаулар тус!р!лд{. Оймакшып, шапкылап б!рталай аттар да кете барды. Аздан сои уйып, салдырап калган колына жаны кайта к<ргенде Бостан: «Урып таста!->. «К.апта!» деп кушырланды. К.уйыктыра ж урт катгысогысашты. Б!рэред!ктебелбеу!менбасын кысатартыпбайлап алган Бесбесбай да согыска катты ашынып кеп ызалана к!р!скен едг Алгашкы бет{ндеол удайымен ек! жылкышыны ек!-аксалып,б!р! артынан б!р!н омаката тусчрдг Оуелг! катты, канды айкас шынайы «жаннан кешкено намыскер кызу кайрат кактыгысы болды. Осымен улы дуб!р, уз/чкстз пале жаулыгы тун! бойы тынбастан созылды. Ош!ккен, сайланып кез&кен кадыи жаулар ею жактыи да жчер кимылын таскындатып кеп шайкастырды. Сондыктан да тебелес тун< бойы созылып, тан агарып атканша тынбады. Ей соны кун шыгып, л п л найза бойы кетер!лгенге шей!н аяктамады. Тобыкты колын бастаган Бесбесбай качдай сыркынды болса, соган орай бупнп Бостанчыч айласы да таныгаи журтка тамаша есте каларлык есеп керсетт4. Оный, адресе бар жылкыны шашыратпай, калын неп!р!н б!р арага косып бактырып журген! акыл болды. Егер жеке бакса, отыз шакты ауылдыи ап-аз гана белек-белек шогыр жылкылары тырым-тыракай жайылар ед! де, солардыч кайсысына кеп соктыкса да, жаудыи алдынан шыгар, басы б!р жерге курылган кеп бакташы сойыл согар болмас едг Мал кандай шашырап жатса, азамат куш! де топтана алмай, шашырап тозып жатар ед{. Онан сои, эс!ресе бупн кешке жылкыны кез байланганша, кунбатыска, Семейтау жакка беттелп барып, кей!ч отыз ауылдыи ык жагына тез тенкер!п Ж[бергет, эс!ресе мыгым акыл болды. Батыра шалгын жасаушы уш жолдасы жаудыи колы эл{ жылкыга араласпай турган кезде, ояу отырган калын ел/и жаудыи 220

тус-тусынан каптатып коя берд[. Сонымен Тобыктынын жуз сэйгул!к м!нген, жуз жауынгер мыкты ж!пттер! «алмай кой- маймыз* деген жылкынын карасын да кере алмады. Олар жылкыга жеткенше жол бойы буй!рден шауып, уран-сурендеп, «К.апта!» «К,апта!», «Тус-тус!», «Аттан, аттан!», «Жой-жой!» деген еш!ккен ундер агылды. Енд[ жылкыны койып, осы кугыншымен тебелес салып кутылудыа ез{ муа бола бастады. К,атар шауып келе жаткан Бесбесбай мен Саптаяк эл! де ездер; алда отырып: «К.угыншыны жайрату керек те, жылкыга араласып керу сертболсын!» дескен. Сонымен олартебелесе отырып, эуел! к е б т ш е жылкыга карай умтылумен болып едм Б!рак булар елшеп-мелшерлемепт[. Ауылдан шапкан аттылар саны аса мол болып, с][,л жылкыга карай еткен жаудын алдын да коршап, жылкынын тусынан да камай карсы алды. Артын да каусырмалап, екшелей куып тыксыра бсрдь Осымен бушрден, алдан, арттан жер-кек*п «аггандаган» айгайга толтырып камаган кол Тобыкты жауларынын санына карамай, ыгын ксччругс айналды. Жылкы былай турсын, бас амандап кутылу онай емес. Осыны жарты сагаттай тебелес сонында Бесбесбай мен Саптаяк, Дубай ушсут б{р сэтте 11 зе коса бер{п, андасып алды. «Бас амандап, кайта сершл!», «Тек жау колында калып койма!», «Жау колы ндаю а калдырма!», «Айырылмас-айырылмас!» деген сурсч!]; салып, каша урысудын камынак{р{ст!. Алдагы бул ушеу! бурыла шапканда арттагы бар Тобыкты жайды ангарды. Тез!нен жалт-жалт бурылып кайта айнала бер1С11. Бул кездердеп тебелесте Тобыктыдан б!реу емес, бес-алты да емес, он шакты юс! аттан ушкан болатын. Сонын орайына Жаркымбай, Бесбесбай, Саптаяк, Дубай, Кулайгыр мен Кусен де Уактынонга жуыкаттыларын бас жарып,талдырып, мерлкпрш кулаткан-ды. Енд[ Тобыкты колы кайтасертлгсндс бурынгы бетте кулап калган жаяу Тобыктынын б!разы «айырылмастап» келе жаткан аттылардын ез к!с!лер[ е к е н т андап, жаяу куйде алдарынан жупрш: «Ала кет!», «Ала кет!» деп орала берд!. Аттан кулап туесе де, енд{ естер!н жиюга жараган эл[ барлары колга тус!п калгысы келмей, жан ушырып, ез к ^ л е р т е карай жуг[р!скен екен. Осындайдын терт-бес жаяуын кайта кашкан Тобыктылар арттарына м т г е е л р т , ¡л!п-{л!п алып к е л с л . Танга жакындаганда, Тобыкты аныктап бет тузеп алып, кел бойындагы елден жалгыз тайды да ала алмай тырым-тыракай кашкан болатын. К,аша урыс салысып барады. Буларды «кандар» сайына ичс)П1;, тпгп осы сайдынбасындагы Кекенн1н кен кезетч е

шешн куып, пирата согысьш,1 у1ДЫКодд[н ел! айдап тастады. Кун эбден найза бойы ко1 срьн[[ болганда кугьч; токтач калды да, аман калган жаулар Кекеннен асып, ечд! гача ес жнып, бас курауга айналды. Топ катты снреп, азайыч калган. Узыч санын санаганда он уш к!с! туткынга тус[чл. Жчырмадан аса ат калыпты. М[нгескен- уштаскандар анык кашкылык-кугылык керген, сургп; жеген, ес! кашкан куйде екен. Аман калып, каз!р ат усттде басы калкиып тургандардын ез[чщ де керес!н! кермеген! жок. Бесбесбайдыи басында тымак жок. Торсыктай ш екест белбеу!мен танып апты. Б[рактура, мандайынан айгыздач аккан кан мурнынын ею жагынан соргыта катып капты. Сакалы, мойнына ше)нн ел! токтамаган жана каны агады. Б!р чыгы шыккан ба, колын белд!пче асып алгач Саптаякта камшысыч кеудесчче лреч, ат усттде кулап кетермен боп тенселе тус[п, зорга тур. Бет! кан болган, т!зес!чен кач аккач, лс[ сычгач Дубай, Жаркымбай, Кулайгыр да алжа-алжа. Б!рак жырычды, кеп шабылгач бес-алты барымташы качдай чэлеге урычсадаездер! колгатуспей кутылыч шыгыпты. Бастап апарып арандаткан точтарычан жау колычда калгач оч уш юс! Тобыктычын эр жуачы экеп коскан жылкышы, сауыншы, туйенм, малшы, косшы екеч. Олар алдарычда че челе, каза керер! белпсгз. Тобыкты содырларычын бастагач пелес! каз!р бар салмагымеч туткыч болыч, «жау» атачыч Тущыкел ел!н!и колына т у с т калгач сол сорлы точтын басында. Осылай Оразбайдыи кысырычын кымызыча жел!кт[ргеч колы ит корлыкты к о р т , кач жоса боч кангып кайтты. Оразбайлар болса, эул[Г[п бастаган, батырсып, жуансыган даракылыгын ечд[ барелге чаш кылыч ап, маскара болган куйде, мазак болып калып отыр. Кутыра сейлеген сез!нде бар ку/црс! ез колында тургандай бакырып ед!. Е; ;д) же гидген, жечтек жегеч ол ж^бергеч колы гача емес. Ен еуе;н, од!Ч б!лмей электе калыч, мазакта болью отырган Оразбай, Жиренше, Абыралы, Тэкежандар сиякты тынымсыз бул[ктердщ оздср! болды. 2 Тобыктыныи Бугылы болысы д о п т слд торчасьтда соигы оч куччеч бер! к а л ь т б!р ж и ь т е л п жатыр. Бул жиын орчаган жер Бугылы болысындагы Карамырза, Тасболат жене Есболат дейт!н калыи елдердщ ете ж)н отыратыч тер жайлауы. Айналасы кез ушымга шыркач капп жаткан мол сулы, калыи шалгынды, кеи 222

жазык бар. Сонын тап ортасында орнаган Улкен К ексенпр деп аталатын бч!к бар ды. Айналасы тесектей жазык болгандыктан, К ексенпр аса 6ntK жалгыз тау боп, одагайлап турады. Жан- жактын кай тарапынан караса да ат шаптырым алыстан дунки!п, тутасып, кыр аркасымен со зы л а кертнелн ж ал гы з тау «мен мундалап» тургандай. Алыстан Караганда мол даланын мунары ¡ш!нде окшауланып турган 6 ip тутас ж ал гы з 6ntK тотняйындай кекпенбек боп KepiHeiiH шактар бар. Ш ынгыстын сыртында талай 6n¡K таулар болса да, солардын ¡ш!ндеп Бугылы, Машан немесе Акшатау, l c3CKi in Карашокысы iepi:M¡ таулар дел Улкен Кексенг!рдей кез тартып, ерекше кекш[лден!п, окшауланып турмайды. Олардын 6epÍH¡H де айнала коршау таулары, адырлары кеп те, жеке 6níri соларга жалгасып жаткандыктан, улкенд!п де онша б!л!нбейд!. Кекш[л реи! де езгеше боп кез тартпайды. Кексенпрд[н етепнде, тер[скей жагын ала конган ел езгеше мол. Бул таудан агатын булак, бастаулар мол сулы болгандыктан ылдилап бара тускенде езенсымак боп кетед[. Аккан булактары шалгынды, сазда, салкын теспен агады. Жазгы слдтн малына ауыз су, конысына мол шалгын, жайлы жон, самал тау осы жайлау болады. Сондыктан да Ka3ip, жаздын орта шсншдс осы ie p жайлауда отырган ел, сол жайлау елЫ н айтуынша «жыртылып-айырылады». Онсыз да жайлау адамдарынын кыдырысы, ат ycTÍ жур!с!, ерс!л!-карсылы араласы кеп болудын услне, Kasipri кундерде К ексенпрдщ бауырында езгеше окшау жнын ж уpin жатыр. Бул жайлау ел! уйренген мерз!мд[ сайлау емес, счяз да, шербешнай да емес, счрекболатын ас та емес. Аныгында, nc¡ казак даласы аты- жен[н бчыл алгаш еслген тетенше 6ip жчын, эрекет бар. Оный атын казак ел! ез!нше атап «санак> депл. Кексенг!рдег! калынелд!н, мол ауылдардындол ортатусына т!г!лген кырык-елу уйд!нбейне 6ip жерменкедей кыруар жчыны к е р т е д г Бул кырыкшакты уй ди тап ортатустарында, уш жерде улкен-улкен ак уйлер, кестел! отаулар терт-терттен тыгыз T4icin, кызык гурде косылып т[пл[пт[. Тап ортада сеп з канат уйд[н кеудес! 6n¡K кесек кумбездей кетер!лген. Осы ортадагы улкен уйге терт жагынан ес!ктер!н сугындырып, алты-алты канаттан терт уй косылыса орнапты. Сырт караган журтка да, ¡плне KipreHre де сол уйлер езгеше оюдай жарастыктанытады. ¡une алаша, юлем, туски!здер мен кеп TycTi шымылдыктартартылган. Бул уйлердносынша жасауланып, жабдыкталган калпын кергенде жайлау казагынын e3¡ де тандай кагып тамаша кылысатын. Казактын Kn¡3 уйлер!нен езгеше, ойда 223

жок кызык жай жасалыпты. Буны дагдылы крестьян началbHHri мен ояздарга TireTiH уйлерден мулде бас каша eiin , ынта салып, тырысьш Т!ккен бей!лдер байкалады. Аныгында, калын елд!н кан жайлауынын ортасына орнаган «сана к» те релepi! tе бул жолы баскаша 6ip бей!л берген осы жайлау байларынын ынтымагы бар­ ды. Сол байлардын ituiнде бул атырапка уш мын ак-кек жыл- кысымен данкы шыккан, ез! KyuipeTTi жуан, бул!к, аткам!нер Оразбай бар. Ол 03iH терт жуз уй Есболаттын, ез! нше 6ip шу- райлы калын елд!н «кайтпасымьпt* деп санайды. Жанагы «санакшыларга» TirbreH кеп уйлерд!нортасындагы орда тор!зд! окшау уйд! осылай eTin т!кк!з!П отырган да Оразбай. Э с ipece, oKeciH осы туста оз акылымен жург!з!п келе жаткан онын болыс баласы —Елеу. Булардын дол осы жолы ерекше бей!л берген 6ip улкен Tepeci бар. Ол — жанагы езгеше уйлер тобы на 03i HiH аткос шы ж! ri TiMe)t, сакш ы стра ж ниг! мен же не касындагы хатшысы орыс ж!г!т!мен келiп тускен казак чиновниг!. К,аз1р жиырма шакты уйлерге осы «санакшы» улкен TepeHin кемекш! кызметкерлер! жайгаскан. «Санак» журпзуш! ер алуан чиновниктер, жас ж!г!т, егде эйелдер орналаскан. «Санакты» ездер! жург!зет!н бул топ чиновниктер «регистратор» деп аталады. Орыс адамдарымен катар сол регистраторлардынжарымына жуыгы казак окыгандары. Жене булардан тыс жиырмага жуыкт!лмаштар «санак» жумысын казак ортасында жург!зудег! жордемш!лер. Алдынгы аталган регистратор чиновниктерд!нтобындагы казактар кеб!нше отыз бен кырык арасындагы тереш!ктерге уксайды. Ал жанагы, сонгыт!лмашбоп кызметету!шлереншенбалдырган жастар. Булар он жет!, жиырма жастар айнадасындагы казак окушылары тер!зд). Жазгы ек!-уш ай демалыс кез!нде осы «санакпен» казакортасына жалданып шыгып, кыскы окуларына азын-аулакталшык, тамак, тиын-тебснтауып кайтуга шыккандар. Олар уш)н каз!ргшей жаксы жайлауга орналасып алып, дагдылы жен!л т!лмаштык !с!н аткару кундер! epi онай т!рл)к, epi кен!лд! б!р кызык шак. Жумыстан колдары босай салысымен, туе ауа олар атгка Miniп жарыс салады. Манайдагы ауылдардытун !ш!нде мазалап, кыз-кел!ншек андысады. Кейде ездер!нен улкен 6ipeH-capan казак 4HHOBHHKTepiH кенд!р!п алып, Кексенг!рд!нжотасына кет!сед!. Жуйр!к тазыларды таптырып алысып, коян куады. Бул т!лмаштар жене елденеше казак чиновниктер!-регистраторлар ездер!ие манайласкан казак атаулынын 6epiHe осы «санакты» жург!з!п жаткан ездер!н!н улкен терес!н - казак Ж)г!т!н кеп мактасады. Сол камау, коршаудын аузынан шыккан кошеметсездер жанагы казактерес!н Оразбай мен

онын баласы Елеу болыска езгеше улкейт!П, дабырайтып мэл!мдеген. Ал езгелерден Тобыкты ¡ш!не бурып кел1П, Кексенг!рд!н бауырына Тобыктынын терт болысын шакырып алган Семейд!н осы болыстарга б!л!кт! \"плмаштары болатын. Сол катарда округ сотынын ¡¡лмашы Сарманов, банк ттмаш ы, туб! осы Тобыкты елЫ н казагы Данчярдабар. Тобыктынын буг!ндег! б!ркелк! жастарынан шыккан болыстары Жанатай, Елеу, Эз!мбай жене К,оныркекшен!н жас болысы Семендеред!. Булардынбэр! де жанагыСемейд!нт!лмаш, терелер!мен жаксы таныс. Осы терелер Кексенг!рге келе бере Оразбай аулында жатып, кулын-тай сойгызып, тырандап ырза болысып, тыныгып алады. Содан дел осы бупн орнап отырган Ортабулактын басына терт болыс Тобыктыдан кырык-елу ак уйлер, жана отаулар жчгызады. Ортадагы езгеш е уйд! терт болыспен, Оразбаймен эдей!леп акылдасып отырып солайша, езгеше ет!п т!кт!ред!. Булар б!р жагы улыкка жагынгыш кул м!нездер! бойынша жэне б!р жагы казактан шыккан улыкты казак елже ерекше кастерлет!п, кампайтып, улкейте керсетуге кызыгады, ынтыга тусед!. Екнуш ттм аш Оразбай уй!нде «санак» жайын, мэннженш кеп айткан. Бул «санак» Тобыктынын баска ж ерлерте, езге болыстарына ауыса кеш!п бармайды. Осы жердег! уй, сойыс, бап тугел эз!рлен!п болган сон б!р-ак кеш!п келелн кеп терелер бар. Бул б!р улкен отряд немесе каладагы декей б!р кенсе десе де болады. Сонын орыс, казагынын бар улкен-к!ш! терелер!н!н осы жолгы ен улкен бастыгы казак ж!г!т!. Оразбай уйже алдын ала кел!п сейлесуч1! таныс ччновнчктср, эс!ресе сол эли атаган терес!н катты кетер!п сейлейд!. Айтула- рынша, ол Петербургта оку б тр ген . Бул журген казак баласынын бэр!нен б!л!мд!. Оз! орыстын Петербург, Москвадагы еншен аксуйек, князь, дворяндарынын. жастарымен б!рге араласып ескен. Орыстын анык ак патшага жуык ортасын б!лед!. «Сонау сег!з санат мчнчстрлерге такау жерлерде де болган!», «Мынау корпуснайларыныздан улкен жандаралдардын ¡н!лер!, балалары осынын касында ескен!», «Орыстын талай мчллчонш!к байла- рынын жас буындарын да ол б т е д !!» дес!п сенлескен. Ал «казак баласы бола турып бул калайша, не касиетпен сондай б)ик кчяга жеткен?» деп сураган Оразбайга жанагы т!лмаш, терелертагы б!ржайды баянетт!. Бунысы Оразбайдынкекей!не эбден конганед!. Цошеметш! чиновнчктерд!ненд!г! айткандары 225

Елеу, Семен, Эз1мбайдай болыстардьщда кекейше кона калды. Теренщ жанагыдай топтарга тез араласып журген! e3i де тек тукым емес екен. Орта жуз казагын 6ip заманда «булк етюзбей» билеген Жабай ханньщ немерес! екен. Жене Оразбай мен Елеуге, Семен мен Жанатайга жакын 6ip жер! тагы бар. Теренщекес!мен туыскан агалары Куспек, Жамантайлар болады екен. Олар Кдркаралы дуанына кеп жылдар кезек-кезек ага султан болыпты. Анау 6ip шакта Кунанбайды орнынан кулатып, ага султандыгын тартып алган да солар екен. Кунанбайды Омбыга жауапка, тергеугетарткызган, сонау «Итжеккенге», «Жерс;б1рге^ айдатып Ж1бере жаздаган да солар бопты. Осы жайларды мынау келе жаи<ан тере ез кез!мен кергендей, дел алаканында тургандай, ай, кундер!не дей{н атап айтып бере алады десед!. TepeHí мактаган кездерде еуелде унс1з тындаган Оразбай осы тустан бастап imi жылыган. Онын eHTyciHtKTï ce6e6i 03ÍHÍH бесекесш ен туады. Абайдьщ ез багы мен абыройы Оразбайдан асып тур деп Оразбай есте ойламайды. Абаймен öeceKeci жен!нде ол Абайдьщ 6ip жагы Teyip болса, бул e 3ÍHÍn кеп жагымен одан артыкпьш деп санайды. «Байлыгым гана артык емес, кайратым артык!^, «Ел iшtндeгt салмагым басым» деп бшед1. Жалгыз-ак, бунын таласа алмайтын 6ip жагы бар, ол Абайдьщ eKeci Кунанбай жен!нде. Оразбайдь[некес! Аккулы тек кана кара казак болган, TinTi, бай да болган емес. Тепнде, 6ip жагын урлык, «бмсе барымта, бшмесе сырымта» дегенге суйей жур!п, жас шагьщдатыньсисыз жорткан Оразбай осы кун ri кеп малым ез! тапкан. Ал бунын жауы Абайды алса, ол анык- акаталы жау. Bip Кунанбайдьщ ез! бай болудьщ усине, ага султан да болды. «Карадан шыккан хан» аталды. Кдндай асып-тасты! Enai MtHe, мынау 6ip заманда сол Кунанбайды да урып, канжыгасына байлаган улык бары сез!Л!п отыр жене жакындап угынып, бшу! бойынша мына келе жаткан Жабай ханнын Hecmi улкен тере Кунанбай тепн, Абай жагын онша мактамайды дейд. Т еремен оязы 6ip, жер[ такау Сарманов чиновниктщ айтуынша, Оразбайда бул тереге карай ерекше ден тарткан 6ip сыр бар боп шыкты. Кдркаралыдан 6epi шыккалы осындай улкен жайлауларда, калын елдер арасында «санак» eTKÍ3in жур}п, жанагы тере Тобыктыныцжайына да кеп каныпты. Сол ретте биылгы еткен кектемде Оразбайдын жуз ж^пт аттандырып, кандарды шапкднын тере езгеше кызыгып, ынтыгып тындапты. «Анык бул ещрдеп казактьщ мыктысы Оразбай екен», «Шабуыл жасаган деген1 кандай батылдык!^, «Заманы eiTi ме, жок па, сол 6ip шабуылы, 226

б[р крмылыныц ез! неге турады?» деп Оразбайды мактап келед! дейд[. Ж ене де сол улкен тере «Тобыктыда ец алдымен ез[м барып селем берет!н к[С[м езге емес, Оразбай болады» депт}. Мше, Кексецпрд[ц бауырына оть)з уй сураса, аныкаппак елу уй т!кт[ру, ол елу уйд!ц ортасына бес уйд[ хан ордасындай орнату —бер[ де Оразбай мен Елеу болыстыцбул жолгьч тереге тесеп отырган кайыгы ед1. Оразбай ол тереш ез жагына'мулде уйь[тып, бурып алмацка тырысады. Оньщ атак-айдынын езг цатгы мадактап, аспанга кетер[п жур. «Орыстын да терес!, казактын да аныккайнар кез!, каныкты туцымы, кешеп замандагы ханыннын ез!, ак патшанын аркдга капкан терес;. Эр: атам казак багьжган хан терем. Буны кутпей юмд! кутем! Орданы буган Т1кпей к[мге т!гем?» деген, казак терес[не осы сездерш ж етк1зет[н Семей ^лмаш тары нын алдыцда едей! б!р алкына сейлеген. Бунынайткан селем байлауы да бар. «Улкен тере ацылымды алсын, Кексенпрге орнасын да жатсын. Терт болыс Тобыктыньщ бер!нен алатын «санагын» дел осы Кексенпрден алсын. Б[ржолга Тобыкты ортасына кеп т у с т калган екен, таукымет[н ез[М[з кетерем[з, тек осы арадан [рге аудармасын!»—деген. Манайына жиылган, ат уст! кездескен, ас айналасындабасы туйюкен Тобыктыньщ аксакал, карасакалдарыньщ б е р те Оразбай терен[, т[п*п, кермей жатып, едей[ кеп!рте мактап коядь[. Сондай б[р шагында: — Эсгресе, аса бшпр адам дейд1. Б[Л[мдч болганда казак баласы ш ер[пне келмейд}, шаць[на ¡леспейд[ деп айтады. Осында «Абай б!л!мд[», «Абай бмпр!» деп кулагьииды сасытушы ед[. Енд[ баксам, мына терен!ц кдсында Абайын анкду елге арамза молда боп калса керек!—дейль Осындай алдын ала алып ушкан кошемет жайга б}р кун! бес пэуескемен, тройкалар жекпргп, кеп жез конырауларын бул- кынта шылдь[ратып, казактып Оразбай куткен улкен терес[ — Эз[мкан кел[птускен-д[. Ол айтканындай-ак, езге жумыстарын еуел[ догарып койды. Кексенпрге келген к у н т щ ергещнде кдсьма Сарманов, Данияр сиякты ез[ курбы, езш щ алдында курдай жоргалайтын жагымпаз чиновнпктерд!, ллмаш тарды ерт[п алып, Оразбай аулына кел;п тускен-д!. «Селем берем, жаксы ниетпен достыккд келем» деп, езш щ бетш ацгартып келген. Содан бер[ кунд[з жумысын [стесе, кеш сайын ол не Оразбайдыц ез уй[нде немесе кебтш е Оразбайдыц болыс баласы Елеудщ отау аулында болады. Калын курмет, кошемет ортасында кунше б[р кулын, б[рнеше баглан жеп шалкь[п жатады. Кеш бос шактарында бул 227

тере Оразбай бастаган аксакал, карасакал, Елеу, Эз}мбай, Семендей жас аткдм{нерлер ортасында ауыз жаппай ecin сейлеп, корген-бшген жайларды баяндаумен болады. Терешн осындай enrtMeciHe жене Оразбайдай ел жуанына керсеткен бейш^не карап, айналасындагы болыстар, бил ер, аткам!нерлер оны мактай бастады. Эркайсысы ез тусынан, ез айналасындагы аткдм{нерлер!не, камау, коршауларына Эз1мкан TepeHi кеп дер!птесед{. «Bpi e3i улык, патшалык улыгы. Opi казактьщОрта жузд! билеген ханынын тукымы. Былай салсанда тере, олай салсанда хан-тере. Улыктык осыган тауып конган. K,a3ípri казактьщ Ресей заманындагы бастыгы осы болар» дес!п, Оразбайдан шыккан сез атыраптагы аталы жуан, бай, би, кджы, болыс, рубасыларга кеп тарады. Келгешне он шакть[ кун болмай-акбуны дабырайткан, кетере мактаган лакап, кошемет сездер Тобыктынын терт болысынын бар жайлауына жетт{. Bp6ip Эз^мбай, Семен, Жанатай сиякты алысырак жайлауддн келген болыстар ез елшдеп ниеттес жакын жуандарына селем айтып, шакыртып алып жатканы да болды. «Теремен таныстырамыз. Цазактан шыккан epi бшпш, epi улык. Орысша, казакша б!рдей улык, б!рдей тере — Эз!мкан улыкпен таныстырамыз!»—деп едейшеп шакырысады. Осьщдай селеммен Кексенлрдеп Эз1мбайдын хабары бойынша Шубар да келген. Ол Абайга сыртымен гана жылтыраган боп, imKi есеп, айла-тес!л, ниет, максатта мулде баска болатын. Юм Абайга тубегейл! жау болар-ау десе, сонымен бунын сыры да уштасып, достыгы да беки Tycin, Tûieyi де узакка косыла берет!н. Оныц Текежаннан бетер кастыкетер кайраты бар, кырысть1гы бар Эз1мбайды езше «жакьш туыс», «жаксы досым» eTin алган. Ocipece, eKeyi, кейдеТекежанмен ytneyi гана боп, езге жан баласына еспртпей сейлескен сырларын тындаса, шындарын сумдык кып ашушь! ед!. Олар андан аи, жылдан жыл еткен саиын ep6íp улкенд1- Kimíni тартыс-таласка Абай ыктиярсыз араласкан сайын, онын сыртынан айтпайтын eceri, такпайтын айь!бы калмайтын. Тек Абай гана ойламай, бшмей журген Ktci болады. ïuii сезсе де ол eлi де алданумен, жубанумен келед!. «Кызганышы болмаса, Шубардын кастыгы бола коймас» деп санайды. Ce6e6i Шубар eni кунге болымсыз гана ce3ÍK андатканы болмаса, бул шакка шей(н соншалыкайлакер сактыкпен кастыкетед!. Унем! 6ip содырды, соткарды, ез сумдыгы e3ÍHe-e3Í жетш жаткан б!реуд! алдына салады. Солардыц сыртында, ыгы мен тасасында журш Абайга 228

ататын огын кезеп отырады. Сондай есеб[нде ôipece Оразбайды, б[рде Текежан жене б[рде Эз!мбайды алдьта салып журедг Кейде Ж иренш е, Э бд {лд е сиякты аталас елдерд4ц айлалы жуан содырларын да акырындап туртю салып, алга шыгарып, ез[ сыртгарынан даддадап тасага Tycin K e iin журед[. Каладагы Kni3m¡ Сейсеке, Касен, Ж акып сиякты байларды, мецмт, медреседеп Ka3ÍpeT, халфелерд[ де акырын тамызыктатып, А бай га жау ете тусет[н сездер айта б{лед[. Олармен кездескенде бул 63ÍHÍn мусылманша кеп окыганын жене мусылман гуламадарынын к[таптарынан кол узбей журет!н молдалыгын да ¡ске жаратады. Эз{мбай, Оразбай, Текежан тер{зд} ел жуандарына араласканда ол бул топтан жене де жуйр!к боп шыгады. Ce6e6i жасынан болы сты кка, е к {м д ^ к е ¡л!не жургенд}ктен Ш убар ез б езм ен орысшаны да кдрастыратын. Барып турган кунш[лд[к, кара ниет кызганышпен Абайды кастам к е р т ж у р с е де, о л Абайдьщ 63Í ¡стегенд!, онынкасындагы Магаш, Кек!тай, Дермен сиякты жастардыгнстегетн, ¡здеген!н коса icren, катар ¡здеп журген Kici бола б}лед{. Бул А бай елегцнщ 6ep¡H б!лед). Жатка айту керек болса, Абай отырган жерлерде агызып, судыратып айтып та бере алады. Эз[мбай, Текежандар болса, ерине, «Абайды н ce3¡» деген жалгыз ауыз сезд! жаттап керген емес. Оразбай, Ж иренш елер де А ба й м ен кас, бесек е болгандыктан А ба й C63ÍH есте ауызга алыспайды. А л Ш убар болса Абайдын бар коймасын б}лет!н, ол кергещц коса Kepin, о л ô h r e n a i 6 ip re й ^ п , одан «калыспай журш кармасамын» дейт!н адам. А н ы к «¡ш т[-ты сты », «к !р ес{л{- шыгасылы» дейт[н, «6 y rÍH ri дос —ертен жау» деп Абай 63Í болжау аралас сын айтып журетш агайын-туыстьщ 6ipi. «O 3Í керген коймасын жауына барып e3Í ашып 6epeTÍH » Kici болады деп те Абай еленш де ез ортасынын талай аткам}нер сойканды кулары н атап журсе, соны н да сан кылыгы 6 ip Шубардын басынан табылатын. Енд{, мине, сол Ш убар да Оразбай, Э з!м байлар хан K e T e p in жаткан казак тересш е амандаса кел in, танысып табыскан-ды. Бупн жумыстан колы босаган кешк{ отырысында Эз!мкан тере Оразбай бастаган уй толы жиынга бейш берд!. Озмге r iiijtre H бес уйл{ орданын тап ортасында уш -терг ак жастыкка шынтактай cyn eH in , ер жайдан сез бастап отыр. K em K i шайдан бурын ол бул отырган Тобыкты жуандарын, рубасыларын, ата-текп жаксы 6^eMÍ3 дейт!н казактарды тан калдырды. К п а п тьщ айтканы ма, e 3 Í n i n x a H баласы болган T e riH e H , жасгайынан e c r ir c H i ме, o H ie y ip , 229

казак деген елд1Н аргы -берпст бул ещрде, бул отырган казактар айтьш та, ecnin те кермеген турде баяндайды. Сондай 6ip шагында Эзшкан казак даласынын Ресей патшалыгына караган жайын сойлей женелд!. —Kimi жуз казагы Ресей патшалыгына осьщан жуз алпыс жет! жыл бурын карады. Оган караткан Абылхайыр хан дейд!. Орта жузд! караткан Абылай десе де, Жекей хандай б!зд!н аталарымыз да катынаскан!—дед!. Айнала камап отырган Оразбай, Есентай, Жиреншелер мына сезд! куптай Tycin, тандай кагысты. Жиренше куб!рлеп: — Берекелд1, аргы атасы ак патшамен кел1скен, ез! мынау! Шынжыр катар осы-дагы! Кант дейсщ, epiM-ак-ау !—деп, тереге соцгы создер!н ест1рте тамсанады. Торе одан сайын деу!рлей туоп. - Улы жуз карагалы кырык шамалы жыл болды. Буны караткан да б13Д1Н торе, Абылай баласы Сек, Эд1л дегендер болады!—дейд!. Енд! 6ip орайдд: «Кеше Кунанбайды ага султандыктан Tycipin, орнын тартып алган мен iц т уган агаларым К ус пек, Жамантайлар !»—деп те ecin сокты. Оразбай мен Есентайгаосы жайдыншет! мел!м болсада, мына туста айыздары кднып, кенк!лдеп куле 6ep¡CT¡. Кунанбайды бул ен!рд!н кдзагы атьпнатамай тек кана «кажы* дейт!Н. Мьснау отырган Шубар мен Эз1мбайларды Кунанбай Hocùïi демей, кастерлеп «кажы баласы* деп атандыратын болтан. Ka3ip мынау жас TepeHin Кунанбайды «Кунанбай* деп батгитьш айггканы, кекгес!н как баска 6ip салгандай Оразбайга жагып отыр. Бул жагынан да Оразбай, Есентайлар терен! осылайша сейлелп, деу1рлетед!. Тобыкты жуандарын 6ip соньщ аузына каратып алгысы келед!. Tepe де Оразбайга ез1 жаккан сайын еркештене берд!. Bip ауык ол, шайдан бурынгы енпмес!нде, бурын казактын хандык тпрл1п болганын айтады. «Кдзактын аргы рулары дуниет алган Шынгыс ханнын колында бопты-мыс» деп кетед!. Ол Шынгьюгын Оразбайлар eciTin кермеген, <удуннен!нтерт тарабьш ездер!не каратып алган» терт улын мадактады. «Каска жолды» шыгарган Касым, «есю жолды* калдырган EciM хандь! айтады. «Буюл уш жузд!н казагына ем{р-куд!рет!Н журпзген казак хандары мен терелер1н!н* тепн апарып, сонау Шынгыстын Жошы деген улына байланыстырады. Айта келе, езш сол Шьгнгыс ханнын несш! кып 6ip шыгарды. Бунысы да Оразбайга жагып oibtp. «Енд!п казакгы осындай, epi аргы теп казактын ханынан келе жаткан, бупн 03i 230

орыстыц е н е р т 6Min, Оразбайдыц «айтуы нш а» ак. патшаныц колынан улыктык алып келген Kici бастау керек!» дейд}. Б у п н п кеште «Эзтмцан терентц ецпм естне ынтыгып жиылдык!^ деген би-болы с, аксакал, аткам тер сеп з канат уйге зорга сыйды. Жагалай жайылган кеп дастаркандар ортасынан алты-жеч! жерден сапы рьм ьт жаткдн кымыз бар. Жиын цымызды мейлтнше сплтеп, кыза отырып, осы терентц ендтп 6ip ец п м ес!н ть]ндайды. Онысы да мынау тындаушыларына тан калдыратын кызык, соны ец п м е боп ест!лд1. Бул тере мынау отырган Тобыктыдан аргыны кеп бтлмейт!н казактарга Hci «казак» деген елдтц б у п н п орналаскан ж ерлер!н, белж ген болыстарын, ояздарын таратып айтып бердь Ж ене Оразбайды, Эзтмбайды, ecipece, Шубарды, Елеуд! езгеш е суйс]нд]р!п, бар казактьщ бар ж ерлер!ндеп санын шубыртып айтып кегп . Бу жайларын ест{генде: «M iH e, елд1ц енд1п басы, будан былайгы Heci осы болатынын д ел осы тустан-актанысандаршы!» десед]. Эзтмкан бар казактыц санын айтып 6ip K e iii. «П е л е н м иллион» деп, мелшер емес, Оразбай гана емес, Tinii, кезд!- каракты дейттн Ш убарлар да еслм еген дерект! айтты. «Тесей ге караган казак пелен миллионнан астам» деп, оны 6ip кайырып тастады. Содан epi, б ул отырган казак кайдан бтлс!н, 1895 жыды Петербургта басылып шыккан «Энциклопедический словарьд!ц» 15-томынд казак деген халыктыц ер болыстагы санын айткан цифрларды уст!-уст!нетепей Tycin, Эз!мкан айтып жатыр. -А ст р а х а н ь губерниясында eKi жуз он алты мыц казак бар. Орал облысында —терт жуз он ей мыц казак! Торгай облысында - уш жуз отыз сепз мыц. А км ола облысында — уш жуз кырык 6ip мыц. Мынау ездертц отырган бес ояз Семей облысында бес жуз кырык ж е л мыц. Ж ет)суда - алты жуз мыц. А нау Сыр бойында, TypKiciaH, Ташкент жагында жет! жуз отыз мыц казак бар! Бул шогыр, тутас, куйкалы калыц отырган ж ер лер т!»- деп, уй ¡ипнде кымызга кь]зып алган аксакал, карасакалды, би*болыстарды, аццылдак, мактаншак, уркеппе байларды «казак не деген кеп е д », «кайдан б!лген», «mipKÍH, бшсен осылай бтл!», «казакка ие болган, камкор болган KiciHin жиганы гой м ы н ау!»—депзедт. «Бундай б]Л[мд] ктмнен керд!к», «кай казактыц дтлмары мен 6úiripi осындай кып бар казактыц басын тугендеп 6epin ед!», «мынау анык-ак, Оразекец айткандай, енд!п казакка бас болгалы тур екен», «ез! де тектщен шыккан гой», «буныц ойы, теп, казактыц бэртн санап алып, содан ¡ргел) ел курайын деп жур е к е н !» дестп, кец уйдщ eKi жак децгейтнде созы ла отырган 231

Жанатай, Семен, Эз!мбай, Ш убар, Жиреншелер кейде тереге ест!рттп, кейде езара кызып алып, кымыздыц ж ел!пмен дэу!рлей т у с т , мактанга да басып гу-гу ет!с!п калады. Энпмелер!н м ь т а у отырган журт езгеше таныркап, тамашалап тындарандыктан Эзтмкан тере «Энциклопедический словарьдан» жаксы жаттап алган косымша деректертн тары да айть]п кетп. - Жацары калыц отырран казактан баска анау Орал, Торгай облыстарыныц кырык мыцга жуык ел! сонау Ора;[ тауына юре жайлайды.Верхне-Орал, Ч еляб!,Т ройцций дейт!н ояздарды мекен е л п те кетед}. Одан баска талай мындаган казак Хива хандырында е\\пр кешед!. ТекеТур!кпенм ен аралас Амудария бойыцда кырык мыц казак бар. Самаркан облысында жиырма мыц казак, Каспий атырабь[нда кырык мыцнан аса казак тары бар. Одан кала берсе, Кь]тай жер!нде, сонау кара Е р лстщ басында, Алтайдыц туст!к жакс!ле\\янде, Тарбагатай, Сауырдыц ¡ш!-тысында, оц-тер!С!нде тары талай казак бар,—дейд!. Булардыц кеб! и Эз!мкан тере жуз-жузге бел!п, талай-талай руларын атап та берд!. Соны тындаушы Тобыктыныц бай, билерт енд! мулде тандай кагып, бас шайкасып, ауыз ашып калган. Олардыц кеб!н!ц атын тагы да Оразбай туйе сейлед!. - Н е керек, шырагым Эзтмкан, текж олын болсын! Он куннен бер! сен!ц леб!з!ц д! ести-ести ырза болганы м сонша, кай сипатынды айтайын! Терт тарабыц сай келген, епд[п казактын хан-тереи сен екенс!ц! «Ханым сен, карашыц мен^десем дегщей юс!м ез!ц екенс!ц! Эзге казактыц «б!лд!м, болдым» деген!шц бэр! сенщ садарац к етстн !- деп каркылдап бтр кул!п алды. Жиренше жакка жалгыз кез!н б!р кысып, бас изеп, Эзтмбай жакты нускап та калды. Д е л соцгы садара кетюзтп отырраны езге емес, эр кезде андыран, андыскан жауы А бай е к е т н ангартып отыр. Бул тун! тацга такау калыц журт Эз!мканды кошеметтеп мактаумен больш, тарап кеткенде Ш убар ел! де оган жабыса тусш: «Сурайтыным бар, айтатыныц коп » деп конак уйлерге кетпей конып калды. Эз!мканныц да Шубарды б!р есептен керек еткен муктажы бар екен. С о л женде жиын аягында од Ш убармен кыска турде жауаптасыл, сейлес!п те калыч ед!. Онысы —Абайдыц жайы. Т ер е Шубардан Абайдыц женш сураган. «О лец жазатыны рас па жене орысша б!лет!н! шын б а?»— деп ед!. Ш убар Абайды кеп б т е т ш к!с! кып керсеткен жок. Бтрак «орысшаны долбарлайды» деген. Мактаура уйренш!кт! кызраны- шы ж!бермед!. О л р ж л ж ене бадырайтып айта алмады. Онысын 232

жене «е з туысын ез; мактап тур» деп айтпасын дегендей айлага да жалгап, сыпайылыкка сала жасыра сейлеген болады. Б:рак бул ойлагандай емес. Эз4мкан Абайдыц Keiiöip жайын б ^ с п н тер!зд!. Ол туралап: «А бай Пуш кин, Лермонтовты аударып, елец шыгара ма, сол рас па?»—деп те сурап калды. Ш убар мынау тереш н Абай жентнен накть]лы б4лелн дереп барын ацдап калды. Сондыктанда оган бтраз шынды айтуга тура келд). — Рас, А бай аударады. Аударганы рас !—деп кыска болса да, дел жауап бердь 93¡MKaH Тобыкты казагын шешен т!л!мен тамсандырган жок болатын. Онын Keñ6ip казак ce3ÍH айтуында бул егирдщ ел:нен к ен е леу 6ip т4лмен казакылап сей леп кояты ны бар. О л тобы кты ларш а «б о лм а й д ы » деп айтпайды «бо м а й д ы » дейдт. «Ендеш е» деген сезд! «еш е » деп кояды. K.a3ip Ш убардын жацагы Абай ж е т н д е п сарац хабарын ести бере кадала Tycii. — Еше сол Абайдыц Пушкин, Лермонтовтан казакша жазганын бтлесщ бе?—деп сурай калды. Ш убар теремен жанасуына Абай сездер} себеп болатынын енд{ аныктап, ацгарды. Жацагы суракка ол «бтлем» деп жауап берд!. Бул женд! есттген жерде тере Ш убарды билей, байлау жасап цойды. — А , еше, о л сезд! мен ес!тпей бомайды. Осында касымда боп, ертец маган соны айтып берестн! Болды ма?—деп кадала сурады да, Ш убардыц бас изеп куптап кабыл алганын ангарып, кул;п койды. T ep eH in Абай жайычан ест! ген i аз емес тэр{зд{. Сонын 1Ш1нде осыдан 6ip жыл бурын буган ерекше KepiHreH 6ip жай Абайдыц акындыгы ж ен1нде болатын. Былтыргы жылы жаз басында ол Петербургтан Семейге кел4п, содан Семейтауды басып, Каркара- лыга карай журген. Семейтаудыц бауырындагы Бураныц 6ip байыныц аулына конып оть]рганда ол окшау, ойда ж ок 6ip жайды андаган. Keputi уйде, ангары отау уй болу керек, кеп жастардыц жтизшь], думан-сауыгы болып жатыред}. У лкен уйде, ауыл necinin касында отырган Эз4мкан сол отаудагы эн, сауыкты eciiin, аландай берген. О л думаниыцжо)пп сураса, куйеу кеп жатыр екен. Ж ен е сол куйеудщ жолдасы боп, осы Семейтау, Кекенге аты шыккан 6 ip on tu i кслнтп. Осы жайды еслген соц жас тере уй HeciHeH OTtniit, сол эниин] шакыртып алган. 233

А к сур жузд^ келкт! толы к бет б т \\ н бар, етшец денес: зор б4ткен, шокша кара сакалды ен и л б ул терен) салган жерден тан кылды. Ол: «Амал жок кайттым бглд[рмей, Япыр-ау, кайт!п айтамын, К,оймады д ер п ц куйдгрмей, Н е салсан да тартамын!» — деп 64р кетп. Сездер тереи4ц шала шырамь]татын бчр жайыи баян етт]. Энид мангаз п!Ш1нмен бул еленд{ бчраз айтып барып, енд{ тагы б{р еленге ауысарында: «Жацагы хатка Онегинн!н жауабы мы нау»— деп салды. Т ер е енд1 анык ез4 болжаган жайды жыр кып отырган энш 1ге басын жастыктан жулып адып, ентелей берчп сурау салды: — Эй^ с е т и айтып отырганьщ «Евгений Онегин б е ? »— деп, езш е б{ткен топастау, окыс мшез!мен турпайы сурады. Энш{ буган бет бурмастан, эдей! пандана жай сездей е*пп, тагы бчр жайды айта салды. — Озщ де б:лед! екенс!ц гой, мырза! Н е, бул сол «Татьяна, Онегин» жайлары. — Е, сен оны кайдан бшуин ен? — Мен бчлмей^н нес! бар!? — Юм деп бшесщ оларды? —Олар орыстын мен сиякгы Пушкин деген акыны жазган кыз бен ж:г!т. Солардьщ жен4н казакша елец кылган б ;з д н досымыз, улкен акынымыз А бай !—дед!. Бул жайды Эз!мкан тереге былтыр баян еткен Абайдьщ дос энш!С! М ука болатын. Абай атын Эзчмкан теренчн алгаш есту! сол болганда, о л Абайды тек акын деп бмуми едч. Биыл санакка шыккалы сонау Кдраеткел, Царкаралы, Баяннан бер1 карай Абай деген юсшчн сез!, енер{, хадыкка айткан есиет!, эн мен елей у л п а дегендердч окта-текте эрк!м ненести журген. Енд! м!не, колына Абай елен!н кеп айтып берет}н к)с! Ш убар тиген сон, ол жарым кундей Ш убарга Абайдьщ эр еленш айткызып, тыпдап шыкты. Б!рак жаратылысында еленд! суймейт!н бул тере, каншалык окыган адам б олса да, езш щ туган ел ш щ тш{, казак т!л!нде жазылган Абайдьщ еленш таре танымады. Бчр ауык о л А бай Пушкинд! аударыпты, Лермонтовтын. кеп елещ н казакшалап айтыпты дегенге елендедч. О л Абайдын казак 234

жайынан айткан, ез жанынан шыгарган сездерш тыццап отырып, бул елендердч багаламай, баска 6ip жайды айтып кегп. — Цазактын ен жаксы акыны Букар жырау болатын!— деп, А байга оны салгастырмай, жогары атап отырган тарчздч. Ce3ÍH¡H дал осы тусы жакында Абай казацшага аударган Крыловтын «Есек пен б у л б у л » атты мысалына тап келуш ! ед1. Сонда булбулды жырлатып, танданатындап болып, есек даналыкпен акылгейлж керсетчп е;ц. «Эн1н жаксы екен, тек кораздан бчраз улгч алсан болар ед1>> деген есек ж е т н Ш убардын арам да болса жуйрж кен)л] сел ecine алып калдь]. О л ез ]'ш!нде Абайды улкен акын деп бчлепн де, б;рак жолы тура емес, кисык женде жур дейпн. Казактын бар жаксысын маскаралап, елд]н «корына, букарасына, кедей- кепш!гчне» кеп табынатын Абайды бул сынап, унатпай журет{н. Сонгы кездердеп оньщ угымы бойынша Абайды тузу жолга салып, казактьщ хаи-TepecÍH, жуан ата жаксысын, мусылмандык шаригат салтын жырлайтын акын ету керек. Сонда Абайдан Ш убардын ойынша, анык бар казак «жаксылары» суйет!н акын шыкпак керек. Эзчмкан терен1Ц жанагы сынсымагыньщ орайына Ш убар тагы 6ip ол тереге жакпайтын Абай жайын м эл]м erri. — CÍ3 Букарды жаксы д е д ^ з гой. А л б 1зд]н А бай сол Букар жыраумен де шайкасью, муйзчне ¡ле кеткен 6ip жер] бар!—деп Абайды н бел!1 л{ елец !н айтты. Кабак туйе, жактырмай тындап отырган терен{ц кулагына эдей! кетерщк1 унмен еспрте сейлеп: «Ш ортанбай, Дулат пенен Букар жырау Оленг 6ipi жамау, 6ipi к ур ау!»— дей Tycin, тереге кабак кагып, иек кетерд!. Эзчмкан тере осыдан api Абай сезш тындаганды токтатып койды. О л «казактын хандарын дурыс мактаган, ез заманындагы казактьщ кемел акыны!» деп, Букарды е з т щ д э л буп н п ханшыл, жуаишьи, бишш ойымен ебден туысы жакын, ниеп тузу акью е л п кетерш , сейлеп кеттг. Енд{ не ниетпен eKeHi анык м ал1м болмаса да, тагы 6ip кунч Эзчмкан тере Елеудч, Ш убарды шакырып алып: —А т ерттетащер, сендерд! epTin мен сапарга аттангалы отырмын!—деген. Бундагы HHeii К ек сен п рд ен т у с л к кана жердег[ Шакпакта отырган «Абайга барып, селем 6epin, жуз Kepicin сейлеап, 235

кайтамын» деген e/ti. Э з 1мкан т ер ен 1ц ертенднкеш касынан кетпейлн, катты сен}мд1 досы болып алган Оразбай баласы Елеу теренщ байлауына ун катцан жоц. Bip ауыз сез айтпастан атгарды тез э з 1рлетт1. Ертецп шайдан соц-ак атца Miнген он шацты nici цошеметий HQKepaiH ортасында келе жаткан Эз1мцан тере Кексецпрден шыга бере Елеу мен Ш убар, Э з1мбай уш еу1н гана бел{п алып, езгелерд! ¡л repi xdôepin, онаша 6ip эц п м е бастады. Бундагы сез Абайдыц жайы ед1. T ep e осы А бай деген адамныц ез сездерш де ecrinTi. О л туралы журт ce3ÍH де кеп угыпты. K.a3ip буны н сол А ба й туралы б4рталай ойлары бар. К еп ниеттн шынымен айтса, 03¡pri e3i б!лген цалпында Абайды жаксы керуден repi, сынап, М1неп, урсу жагына 6eñ¡M тэр{здг Ocipece, осы ойына оны бею ткен сонгы бес кундей бунын, касында болган Ш убар, Э з 1мбай тер!зд{ Абайдын ез жакындары. О л Оразбайдан А бай туралы естп еж н е 6ip турл1 царар ед!. А л Абайды ц д ел касынан, етбауырынан шыгып кел1п, оны ц бар сездер1н де айткан, ic, м!нездер1н де, ой, ниеттер{н де баяндаган Ш убарларды тыцдаган Эз!мкан Абаймен тус4н{суден бурын дауласардай. Осыган na3ip Эз!мцаннын касында келе жаткан Тобы кты нын жана буын басшылары, осы уш атка мшген азамат не айтады? А ны к iuneti цырындысын калдырмай, шынын актарса калай? Абайды ц MÍHÍ кеп пе, жаксылыгы кеп пе! М ен онымен сей л есу уыйн, осы ж енде колыма устарлы к дэлд1, салмакты жайларды атап б е р т д е р ,—деген. Солайша касычдагы уш жоддасын ойласу мен сейлесуге салды да, TepeHiH e3i енд4 узак сапар бойында ундемей, тек тындаумен болды. Э у е л п 6ip eH.riMeHi Ш убар айтты. Соцгы алты-жеп жыл гана бойында оныц iutiH Абайга катты муздаткан ¡стер бар екен. Соны айтады. Бунысы: Семей каласындагы ар жак пен бер жактагы он меингпц, сан медресен!н гулама, ишан, имам, халфелерш Абай 83¡He карсы жау erinTi. С о л женде о л ею турл! дэлел эц п м е айтты. Bipeyi — оба наукасьты ц ycтiндe мусылман имамдарымен араздасканы туралы. Ек{нш4с{, д ел мынау Оразбайдыц жес1р!н, аталы ауылдыц каралы куйде отырган жес!р{н атасыз, елс!з, текс4з 6ip жалгыз кедейге Абай алып кашкызган. Оны апарып, каладагы орыстыц улыгына коргаткан. Сейтш , казактыц, халыктыц кагидасын, ата ж олы н буздырды. М усы лм анды к ж олы нан, шаригатынан сотцар жастарды аттап eiKÍ3/i,ipin, п эле бастауга баулыды. 236

Осы ictHiH eneyi де калан ын бар устаз имамдарын, 6¡JiÍKTÍ адам, басты саудагер байларын, кыскасы, калалы жерде)! «казак халкыньщ бар каймагын шайкалтыпты да Tyni^TÍ]iTÍ». Ш убар соны, ecipece, кешпейд! екен. Эз1мбай айтканда, А бай кырдагы толып жаткан eriHLui, тшенын, емен-жаркы fana т;рл:п бар жатак-сатак деген, букара- с укара дегенд1 костагыш боп алыпты. Солар yruiH сан рет елдщ болысымен, кажысымен, бай-багланымен, аталы жаксысымен, T Írn i, е з 1мен 6ip туган Текеж ан, Эз!мбай, Майбасардай етбауыр жакындарымен де yHeMi ж аргыласудан, жага жыртысудан жалыкпайды екен. Сондыктан болыс боп журген Эз4мбайдын айтуынша, бул кунде ол билеген болыста не кеп? С ол Абайдьщ коздыруымен азып ж урген жалшы-жакыбайдын, кедей- KenmiKTÍH дауьчнан, арыз-шагымынан кеп неме жок екен. Сездчн 6epiH арнаулы нысанасына шактап, есеппен, салмакпен айтуды езшчн айла, тэс}л[ eTin журген Оразбай баласы Елеу енд[ гана сейледч. О л алдьщгы екеуш щ сездерчнен багып, туйгенчн Q3Í айтатын жайга дерек e iin , керекке жаратты. — Жыракты, баягыны кояйын, осы биыл кектемнен берп Абай M¡He3ÍH гана айтайыншы!— деп сез бастап едг О ньщ айтуынан MejiiM боп отыр. Оразбайдыц кектемде кол жиып, К ек ен ел!н шапканы Эз!мкан тереге унайды екен. О л муны о н -Tepic болса да кайрат, кажырлы кимыл, е т м д [ ашу деп б{ледЁ Ел болатын елдщ басшы боларлык ер-азаматыньщ колынан келетгн кайратты кылык дейдг— А л Абай болса осы женде бар Тобыктынын ип ж аксысына косы лм ай, кырын KeTin отыр. TinTi, мынау ею íHicÍMeH, туган агась; Тэкеж анмен де К екен ел;н шапканнан 6epi карай, ecipece, кырбай, кырги-кабак боп алды. «EriHmi-TiriHuti», «Kecin ел i момы н» деген боп, «TijieyiM солар жакта» деп айтады. Оразбайды «eлiн б!лмес есер» дейдк «Ka3tpri заман — баягы бузакы, шабуыл заманы емес. Енд! тузел4п келе жаткан заман. Артка карау керек емес, алда болатын жаналыкка бой беру керек. EcKi колшылдык, кара казак жолын кугыштык б ул кунде садака кылатын мшездер!» дейд{. «Елд1н ип жаксысына осы елдщ ис1 букара, кунсыз-булсыз кара журтын emiKTipin, урпитпп салып отыр!)> деген. Ушеу1Н1нде ewriMecin тындап к е л т , тере ж алгы з гана сурау 6epin: —Алдагы жаксылык деп айтады, онысы не, ктмнен ecTireH, кайдан куткен жаксылык екен? Буньюын б{лд1ндер ме?—деген ед4. О л жайын Ш убар тагы да таратып бердч. 237

— Бул женде Абай казакгы айтпайды. TinTi, сонау Ресейд! айтады. Алдыцгы аз заманнын 1Ш!нде Ресейде жаксылык болады. Бул Tepiin езгеред1, баскдрады дегенд! де кеп айтады!—деп бастаган. Tepe тагы да падала Tycin: —Ол юмнен шыккрн, кайдан шыккан сез, соны айта ма?—деп Шубар бул жайын да тереге таныта б1лд1. —Е, Абайга буны айтатын оныц iuixi Ресейден айдалып келген ер алуан достары бар емес пе!— деп Эз^мканды тагы 6îp турыпкпрдь Шубар еуел! Михайловты айтты. Одан берп, сонгы сепз-тогыз жь!л 1Ш!нде ойы мен Teri T im i белек, Павловтай Абай досы бар екешн баян еткен! Осы жайдьщ 6epiH Эз1мкан eciTin болганда жолаушылардьщалды Абай аулына такап калган ед1. Енд! тере шугыл езгерд!. «Елеу!»— деп катан ун катты да, жагын т!степ, калын кабагын туксите туйш алды. — Мен езгерд1м! Шакыр анау алдагыларды. Бармаймын бул А байга! Мен селем беруге туратын Абайды таныгам жок. Болды, кайтбер!Н,—деп^зпш н шугыл тартып, атын кей1н карай бурып адды. TepeHiH байлауы ездер^н тан кылган, окыс байлау болса да, Елеу мен Эз!мбай 1штер1нен ырза болысты. Екеу1 катарынан бар пермешмен асыга айгайлап, камшыларын, тымактарын булгап, 1лгер! кеткен жет1-сепз аткам1нер жолдастарын тез кешн бурып алысты. Сол кун i кеш батпай, Абайга бармай Эз1мкан тере Кексен- прге кайтып келд{. Баласы Елеуден сурап, Эз1мканнын бупнп бар сездер!не, Шубар мен Эз{мбайдьщ жауабына Оразбай 6ip канган ед1. КеЙ1н Эз1мканнын Абайды мшеп, айыптап, оган барудан айныганын анык б1лгенде, Оразбай отырган орнында байыздай алмай, куанганнан жоргактап Kerri. Bip шынтактап, 6ip ыткып отыра калып, б!ресетепендеп, астындагы тайтер1С1нен жылжып шыгьш кетед:. Жалгыз гана оцаша отырган баласы Елеуд]н кез алдында ете кызып куанды. Осыдан ек!-уш кун еткен сон К,оцыркекшен!н каз1рп болысы Семендг Оразбай касына алган. Жерлер! шалгай келскенмен бул екеушщ туб! аталас болатын. Сол Семеннщ буган ашкан 6ip сырын жене езш щ де 1Ш1нде журген 6ip улкен куд!к К1рбен1н Оразбай енд^п досы Эз^мкан тереге аныктап ашып, акылдаспак болды. Екеу! Оразбайдын улкен ушне Эз1мканды жалгыз гана шакырып алып, ушеу гана боп отырып, ез1рше кыска гана, туйык кана турде Эз1мкан тереден акыл сурасты. 238

Енд; 6ip он бес кунде Аркат деген жерге Семейдщ оязы Маковецкий Шербешнай сияз шацыртып отыр. Онда кешеп Уак пен Тобы кты ны н жанжалы тергелед1. Тобы цты мен Уацтын. жер б е л ^ 1 б ею лед 1. У а к e3ÍHe Семей оязы ны ц кеп билер4нен к ем ек жиып жур. Эз!мкан теренчц осында журт алдында е з 1 мактаган «Оразбай шабуылы да» талкыга туспек. А л осы туста «e 3 re H ¡n жен! 6ip баска» деп кел[п, Оразбай кесер ce3¡HÍn Эзчмцанга салып отырган бар салм актуйж ш е шукшиып келд[. Енд!ri айтатыны: «Ж араны н улкен} сол болгалы тур. Уактын CQ3ÍH MeHi му кату ytrtin А б а й костайтын сиякты. А л о л цостаса Тобыктыныц e3ÍH Ín im iHeH маган карсы айгак шыкканы. M eH i айыптаушы, Tirrri, Тобыктыны айыптаушы Уак емес, улы кемес, Тобыктыныц Q3Í болганы. Сонын ¡ыинде, e c ip e c e , Абайдай, ой мен кырга аты бчрдей жур4п турган адамныц айгак болганы. Осы бар ел жаксысыныц аягына тусау боп тур. Тагы 6 ip кеселч, А ба й Тобыктыны «зорлы кш ы л» деп езг айыптап шыкса, айналада отырган осы Семей оязындагы Сыбан, Керей, Бура, Матай, Уак, Найман - 6 e p - 6 e p i сез 6 ip¡K T ip in жабыла туседч. С ейт!п, А ба й Тобы кты жаксысын ipÍK -tüipÍK T epre тусатып жыккалы жур. О л сонымен, еск] едет! бойынша езчне «э д !л » деген атак, ал мак. Бар казактын «кам коры » д епзбек. «O cipece, жылаулар, букара казактыд корганы» деген атак алмак. EipaK Kepin отырсьщ, 6epÍMÍ3re, казак жолына, ел жаксыларынын^рлж, 6epeKec¡He кас ерекет erin отырган Абай мше ! Ж е, осыган не кылсак paya? Ертен Шербешнайда бэр1м{зд1 кулатып 6epin, 6ip apara уйш -тепп кетсе кайтпек керек осы А б а й га !?»—деген ед4. Сем ен — Абайга Оразбайдан да бетер etui бар болысты н 6ipi. О н ы ц ез ecen Tepi жетерл1к болса да, Ka3ip кеп онда емес, Оразбай айткан жайда. Ещц ол да ез1мен жаксы курбы жас TepeHi «агеке» деп жалына Tycin: — Тура акыльща консы кона келд{к, агеке! Енд ri басшым, асыл терем! Айтарынды e3in айт! К.алай ereniK осы Абайды ?— деп кадалып отыр. T ep e Абайга ещц сыншы гана емес, em irin алган жазалаушы e cen T i. Аям ас жаудын калпына кел1п, кырыс кабагын суыта жауып, туй[п алыпты. О л ез жауабын енд) бгр-акKecin, шолакайггы. Жудырыгымен кылтанак муртын сипай отырып, eKt сотцар жуанга, олардыц езш ен елде кайда а с ь т тускен, булардьщойларынан сонагурлым ектем жаткан 6ip пелен! тастады. 239

— Еше не сез1 бар? Бар сез б!ткен, бар жол таусылган jota! Сондайда жен таппайтын Оразекен бе ед1?! HeciHe уйлыгып, камалып отырсындар? Бундайдынсез1, Т1Л16ipey-aK болады. Ол Т1ЛД1 Оразекен окыган да окьпкан. Абайды модца кылатын да сол Тущыкелде жумсалган кайрат, кара шокпар! Оган тыйылмаган, аюсыган Абанд1)1 Kopin алармын! Уктындар ма?—дегенде, Оразбай мен Семен 6ip-6ipiHe epi таныркап, epi куаныса карасты. Бар жайды TyHicin, ундемей гана бас H3ecTi. Енд1 тырс еткен ун шыгармай, «е» дескендей жаба койысты. Осы тунде Эз^мкан тере ойга келмес сумдыкка ез колымен куры к берд;. Т у н ортасы кезш де Оразбай Ti ri ri берге ri ордасымагына кел^п жатып калган ед!. 3 Аркат бул 0Н1рдег1 таулардын кеб!нен езгеше. Колем! шагын жалгь[з тау болганмен бунын куз-княлары, би1К жартастары коп, кыр аркасынын серек тастары ерекше суду б!ткен, 6ipaK кнын тау. Осы Аркаттын ен бн!к тусы окшау б!ткен жылтыр куз, текшедей бел!Н!п, аспанга шаншылып, кызыккер!Н1сберед1. Сол куздын 6MÍK басы мен томен! едей! кырланган. куймедей боп б!ткенд!ктен «Куйметас» деп аталагын. Ka3ip Куйметастын шыгыс жак баурайындагы Копа дейт1н кен коныска тагы да кеп уйлер Т1г!лген. Бунда калын жнын ж ур т жатыр. Копа — кен шалгынды, жылып акиан мол сулы, мелдгр булакты жене тауга караган тергн!н xe6i тал, терек, жасыл есем жас тогай. Бунда да бупн т!плген уйлер ауыл уй, жеке адамдар мекен] емес. Сирек болатын бегде топка арналып Т1плген уйлер. Уй саны мол, елу-алпыстан асады. Кей туста сол уйлер ympmin топталып кон са, тагы 6ip туста, елке бойынын кегалы ж!Н1шкелеу тарткан жерлерде ею катардан узай созылып Tiriлimi. Ортадагы калын топ акуйлерге жакынтастактебеде Кекен болысыныц осы жнынга келген уш-терг Kicici езара онпмелес!п отыр. Булардын арасында Бостан, Кулжатай, Енсебай бар. Ол ymeyi Ka3ipri алты-жел юс!л!к топтынортасында Ko6ipeK сейлеп, KOTepiHK! кещл, ажар байкатады. Сонау узак ойран айгагы болган Тущыкел басындагы тунде Бостан катты мерлккен екен. Онын каз1р он колы шолак боп б!ткен. Саусактарынын басы семе бастапты, кайратгы батыр колы сынып б!ткен калпында кыскара TyciiiTi. BipaK Ka3ipri ажарында Бостан уайым еткен Kici тер1зд! емес. Кулжатай да каба кара 240

сакалы, калын мурты аузын жауып турганмен, сойлесе, кулсс мандай т!стер]Н!ц катары тугел опырылып, жойылганын байкатады. Бупнп жиынга булардын келу максаты да, осы ездер! кешкен, ез бастарынан аткарган ауыртпалыктын, «бас шыгынынын» жокшысы болу. Б[раколар бул жонде, дел осы отырыста ез!рше еш нэрсе айтыскан жок. Тепнде, айтарлыкжол болса, ол елденеше сойлен!п калып, байланып болгантэр]зд]. Ж ене, ес}ресе, бупн п кун буларды н бэр! де байлаулы б[р созд! асыгып тосып отырыскан. О л сезге тиянак байлау жасататын адам бар. Бупнг; сез со л адамньщ сез; десед{. К.алай айтады, немен кслсд;?! С о л жайды ездер]н !н ойлары на улкен б]р асу тэр]ЗД! сезж ген Бостандар жандгы «к елед]» деген адамды асыгып тосады. Ж акын ден.нщ басына шыгып отырган отырыста да «со л керект] адам келе ме екен» деп коздей отырыскан. Арада б]раз мезпл етсе де о л к!с!н]н кeлici богелш тур. А з гана топ ермек уш!н ер алуан жайдан кыска кайырьт, сез козгап отыр. Б]р уакыт Енсебай ез]н ]н курдасы Кулж атайга царап, он колын нускап Куйметасты керсетт]. — Кулжатай, сен «ерм !н, баты лмы н» дей берес1ц. А л анау Куйм егасты н басына шыгар ма ед!н? Осыган жан баласы шь!кпапты дейд] гой. Журттан озып, жалгыз б)р шыгып корсен не етер ед!?— деп эз;л тастады. Кулжатай буган орай Енсебайды кыжыртып, кекете сейлед]. — М ен] Куйметаска шыгарып, тагы б!р Боран атандырайын дейс]н-ау,э!?-дед]. Бостан мен Енсебай Боран деген юс;ч} ес*пген ж ок екен. Булар катарынан Кулжатайдан соны сурады. Енд{ Кулжатай опырык аузын жымита кул!П отырып, Куйметаска карай т у с т , тын б!р эц п мен} айтты. —Тобыктыда езгем ен катар от[р!кш] де елден ерек емес пе! Мамай деген руыныцадам айтпас о*пр!ктерд} айтатын Боран деген к!с]с] болган. Сол айтыпты гой: «Куймегастын басына тан сэрщс жалгыз оз}м б!р шыгып, дуниен! болжайын дед{м. Т у у басына шыгып алып, айналага коз салсам, бул елемнщ кержбейттн жер[ жок екен. Сонау Семей каласы ^ п п , аятымнынастында калды»— дей бергенде, Кулжатайга карап, кызыга тындап отырган журтгын бэр] ду куле бастады. Кулжатай ез] де балгын, калын иыктарын др !лд ете тус)п, куле отырып, энпмес]н соза берд!. — Семей аягымнын астында калып, барлан карап турсам, каладагы ки4зш4 Сейсеке бай танертенп намазга дерет алгалы жез 24]

куманын цолына алып, ауласыньщ 1Ш1нде ежетханага бара жатыр екен!» деггп. Сейтш, Боран осы Аркаттан ездергне мел!м жуз елу шакырым жердеп Семейдщ байын да керш, колындагы куманын да андаган. Ал кейш, сол Боранды кылжакетзп шыгарган еленде бар гой!— дед1 де, б!р ауыз кызык елец айтып бердг. «Басына Куйметастын Боран шыккан, Казактан ет!р1кке оран шыккан. Онан сон Куйметаска жан шыккан жок, Аспанда шанкылдаган кыран шыккан!»— деген соз бар деп едк Бостан мен Енсебай Кулжатайдьщ енпмес!не суйс!не мез бола кул!стг Енсебай ел! де кылжактап, Кулжатайды кагытып отыр. — Тобыктыда Боран шыкса, «Кь1рык уйлщен К,улжатай шыккан» деп 6Ь де елен шыгарайык. Кейшпге аныз босын. Сен де бгр осы бос жаткан кунде шыгып кайтшы сонын басына!—деп жаксы кере^н курдасын сейлетюс! келед!. Кулжатай енггмен! баскага бурды. — Кулжатайды Куйметаска шыгарып жет!ст!р!п кайтесщ. Оразбайдай Тобыктынын содыр-соткарын женд!рш-ак жет!С- Т1рсенш^ Бул жолгы б!ЗД!Ншыксак шыгатьон, кексесек кексейттн би!пм!3 сол емес пе? Акылы жоккоксоккан-ау!—деп койды. Eндi гана алдынгы жасыл белге карай тус!п отырган Бостан ез тобына жана андаган жайынан дабыстап сез катты. — Ж пптер! Анау бфтопты байкандаршы! Со жактан келед! деп ед1! Осы б^реу бес-алты К)с! сол елп б1здщ сияздынтосып жаткан адамы емес пе! Мезепне, кисьшына Караганда осы сол болу керек! Журшдер, анау орталык уйлерге баралык. солай бет алды гой! —деп орнынан тура берд1. Булар беттеген калынтоп улкен уйлер он шакты едг Дел осы уйлерде Семейд!Н оязы Маковецкий жаткан. Кдсындагы уйлерде, соган ере келген кыр болыстарын баскаратынек! крестьянский начальник жатыр. Бунда жене Самалбек сиякты ояз тшмашы, кенсе кь!зметкерлер1, тагы да бес-алты стражниктер жататын. Одан аргы жогарь! кеткен уйлерде Семей уезшщ он бес-он алты болыстарынын адамдары бар. Томен карай ылдилай т т л г е н уйлерде Тобыктынын торт болысынан келген адамдар жайгаскан. Жогарыдагы уйлерде Бостан мен Енсебайлардай Кокен болысынын адамдары бар-ды. Жиын Семей оязыньщ бар казак болыстарынан жиылган «Шербешнай сияз» деп аталады. 242

Аркаттагы «Шербешнай» кешн ез1Н1Ц кеп байлауымен кеп ел аузьша мел!м болтан, Маковецкий баскартан, тетенше 6ip сияз. Дагды бойынша бундай Шербешнай сияздарда каралатын ¡стер коп болатын. Ал мынау сияз болса, олардан белек 6ip жайы бар. Бул óip-ак женге, 6ip тана улкен ¡ске едей! арналып курылган. Бунда каралатын — Тобыкты мен Кекен елшщ жер дауы. Сотан байланысты осы еткен жылы коктемде болтан шабуыл, улкен жанжал жен! тексершед!. Семейдщ жандаралымен кел!С!п, Маковецкий Семей уез!не караган он алты казак болысынын бэр!нщ басын осы Аркатта косып отыр. Дау торт болыс Тобыкты мен 6ip болыс Кекен арасында болганда, бул eKeyi 6ip жагы даугер, 6ip жагы жауапкер болып кездесед!. Ал арадагы байлау, бил¡к созд1 кесет!н калган елдер. Жене солардын акылын, байлауын ескере отырып, ен сонгы ок1мд!к туй н жасайтын ояз болады. Келденен елдерден EpTíCTíH теменп жагындагы бес болыс Бесенттн, Найман, Бура келген. EpTtcTinap жагындагы карагай !ш!ндеп казак болысы — Белагаштынадамдары бар. Содан баска EpTÍCTÍHкыр жагьшдагы Тобыктыдан езгеалты-жеп болысынын ел! жиылган, Эрине, «ел» дегенде, бул apara ояздын, крестьян начальниктер1н!н жинап оть!ргандары ер болыстын патшалык заны рет^мен сайланган билер!. Булар ауылнай басы 6ip биден болганща, ер болыстан он мен он бес шамасындай би болады. Он алты болыстан жиналганда солардын узын саны ею жуз елуге тартаадам. K,a3ipri коп уйлерд! мекен ет1п жаткан сол эр тараптан келген билердгн екщен-уштен жайгаскан топтары. Сойпп, Тобыкты мен Кокенн!н дауына тергеу мен KeciM айтатын жанагы билер тобы. Енд! сияздын 03ÍHe тартыска келген жактар мен жауапты адамдардан баска барлык, осы манда журген адам атаулынын 6op¡He мел!м 6ip жай бар. Онысы: кай жактын тллеулес адамы коп, соны танертеннен кешке шей!н журттын 6epi соз кылып, санасумен болады. Бид!н кеб1 Кекен жагында ма, Тобыкты жагында ма? Осыны сарапка салады. KeciK, байлау жакындай коймагандыктан, елп жай ешюмге де анык мол!м емес. Жалпы, сь!рттай ойласа, Тобыкты — зорлыкшыл, соктыккыш жене урысы, барымтасы кеп содыр ел. Оны ой мен кырдын бар елдер! б!лед! де, Тобыктынын бузарларын, сойкандарын соншалык жирен!п жек коред!. Ocipece, Кекен, Семейтаудай, Белагаш, тогай бойьшдай енбекшт, епнш!, каракетш!Л елдер! катты жиренш жек кередг Ол болыстардынмомын халкьшын аузында Абайдын: 243

«Ел бул^п Тобыкты, Кеп пысыкка молыкты!*— деген сездерг жи! айтыла журед!. «Тобыктынын жыртысын жыртамын» деуш!лерге карсы эрдайым Тобыктынын ез жаксысы айткан «урып жыгар» делелдей. Бул жагынан караса, Тобьыстьтьщ \"плеулестер! аз. Кекешнн кемекшшер! кеб!рек болу керек. Сол елдерщнынтайыменбипершж^ккс белю байкаганда Тобыкты жагында елу-алпыс би каладыда, озге жуз жеттс, жуз сексендей билер бгр-ак жакка ауып кетуге болады. Б:рак солай еттл коя ма?! Би дегендер, Абай айткандай «аттын сауырына, туйенщеркешше^>жантаятын, 6ipорынлатурмайтып жанлар. Олардын. жене6ipсырь! бар. Кдйболысгаболсадакем кейса, ею жуаннынбесекеа болааы. Ендеше, ер болыста ею жак, ею тарап билер! журед1. Солардын снд] кайсысы кай тарапка тартып кетер!н бшу тагы онай емес. Ж ене осынын 6epiH!H астарында билер уинн тартысып жаткан, елердей жанталаскан сыпсын сез езгеше кеп. Тергеу басталган жок, б!рак Тобыктынын осы Шербешнайгаертекелтп тускен Оразбайынын касына ере елу юс! келген. Одан баска Эз!мбай, Семен, Жанатай сиякты болыстардын кастарында оннан, жиырмадан келген анык сезуар, пеле куган, партия басы аткамтнерлер. Солардын 6epi де осы уйлерге орналаскан. Барлык болыстардын билер! мен олар жаткан уйлерш щ манында, 1ргес!нде ep6ip еткен тун сайын карангыны жамылып, калын сез тартыстар журед!. Бул туста «ат майы», «туйен1н еркешЬ> емес, кем койганда, ту йе аталса, ту пмен жутылатын. А т ауызга алынса басы бутш кетет!н. Акша, пул «куйек асты» кеп жол тауып журш жаткан. Буньщ 6ep¡HÍH атын, дел!Н айтканда «арын-сырын саудалап», келер таразыга, тайталаска жанталаскан халд! б!лд)ред1. Багана Бостандар тоскан адам осы топтын ортасына келмек. Ол —алдагы байлауга e 3ÍHÍHаса манызды «кесер сез!н» айтатын куе адам. Оны куега салып отырган зорлык керген Кекен жагы. Сонын куел1пн тындауга буйырып, соган карай ездер!н!н байлауын, бет!н белплегел! отырган кеп болыстардын елi беп ашылмаган кеп билер!. Булардын успне сол келетш куенщ сезш ояз Маковецкий мен ею крестьянский начальник керек етедг Даугер Кекен болысынын кеп приговор берген калын ел!, кара букарасы болса, ездершщ ер арыз приговорыньщ !ш!не осы адамнын атын жазыпты. «Б13Д!К! жен бе, Оразбайд!ю жен бе? Осынын аныгына айдан анык кез! жетет)н сол адам, соны куега тартамыз!»—деггп. «Ce6e6i 244

ол адам — Кекен мен Тобыктынын жер дауынын аргы-берпс:н жер тубшен бшелн адам!»— депт1. Ж анагы жендерд!Н бэ pi Hi н уст! не со л бол а шак ку о Тобыктынын оз!нен шыккан адам болып отыр. Бунысы жапа керген Кекен ел!н4н, мынау куега не сенген!н керсетед1, немесе ел болып сынга салып, шынга тарткысы келген байлауын танытады. Тобыктыга да бул KiciHÍH куол!п мойын буруга келмейт!н кьюталан жай. Жауласкан жауьщ куоны оз!ннен салса, оган кайт!П, не деп карсы боласын. Бул женде «осы куо куол!к айтпаса екен деп» айтуга ен еуел:, Оразбайдын 03ÍHÍH аузы бармайды. Ендеше, Тобыкгынын аткам!нер тобы бул куога карсы болу былайтурсын, 6ip есептен ¡штей сол куол4кке баратынына ырза да болып отыр. «Не дегенмен Тобыктынын намысын Ж!бермейд!. Бiздiн деген жер!м!зден шыгады». «Оз eлiн жатка жыгып бермейд!» деп 6ip ойлайды. Ж ене де одан epi сумдыкб!р ойлары тагы бар. Егер Тобыктыны жагаласып турган жауына жыгып берсе, онда Тобыктынын тобынан оз!н-ез! жат кып шыгарады. Окка байлап берген! болады. Же, бул куе дел осы куш осы сонгы жолга баса ма, жок па, оны да керерм!з?! — деседг Сейт!п, ол адам 03ÍH¡Hаузына караган коп к е ^ н сынына гана емес, кадалып турган коп найзанын да ортасына тусед!. Денес{не жара салгызбай, арына танба бастырмай адал, аман оту шарт. Сондайлык киын тушнге бупнп ыктиярсыз сапары алып келген куе касындагы бес-алть! Kici жолдасымен ен еуел! Самалбек т!лмаштын уй!не кеп Tycin ед1. Кальщ KonTi Ka3ip дабырлатып: «келд!, келд!» депзген, сол кепке оз!н шын кеп KynripreH куе — Абай болатын. Самалбек —суйеп кыргыз. Оз калпында Семей каласындагы бар казак т!лмашы, усак чиновнип, жалпы «каратаяк» атанган тобынын !Ш!ндеп момын, тузу адам. Абай оны «Отырган орны адамды бузатын жер болса да, 03ÍH-e3¡ ез ол1нше дурыс алып журед!» деп багалайтын. сонын уй н е тускен ce6e6i, Абай 03ÍHосы снязга алгызып отырган еюмдерд!н нетплейпн!н б1лмек. Тобыкты мен Уактын бул жайында ек! жактап, уст!-уст!не кел^п сейлесетгн KicmepiH керуден Абай тартынып KeAni. Еналдымен 03ÍHÍH ce3i «К1мге керек?», «неге керек?» жене «кандай салмагы боларлык жай бар?»— соларды андап алмай, алысып жаткан ек! жактын б!рде-б1р K iciciн керу буган керек емес, жол емес тер!зденген. Самалбек жаратылысындагы саран ce3AÍ, тартымды MÍHe3Í бойынша Абайга ашыпып кеп нерсе айтпады. Онын «жалгыз 245

бшгешм сол» деп айтканы: «Алысып ж а т ц а н eKi жак б1рдей Абайдын куел1пн керек кып отыр. Ояз бен крестьянский начальниктер сол ек! жактьщ арызы бойынша Абайды тындау кажет дест!. EipaK олардын !Ш!нде, аргы ниеинде кандай байлау бар екешн Самалбек бшмейд!. Оньщ ойынша, Абай не кыларды ез! жаксы ангаратын болар. Ж ене сол езтне лайык кер!нген дагдылы жолымен куэл!к айтканы Абай басына лайык болар!»— дегендей кенес тер!зд: сез айтып бллрдт KyeniK бупн тындалмакшы емес. Ол ертенге калып отыр. Туске жакын Самалбек утн ен Абай шыга бере ойлаганындай, жан-жактан камап, жеке сейлесуд! Tiлек eiymi Kicmep кадам баскдн сайын орала берд!. Сонымен бупнп жарым кунщ жене сол KyHHiHKemiH, жарым тунше шемнп уакьггын Абай кеп юсшермен жеке-жеке сейлесуге белген ед!. Тобыкты мен Уактыцаткам{нер жуандарынан 6ip-6ip гана KiciMeH рейлескен. Солардан KeniH Абайга eTÍHiiu айтушы кеп адамдар, кектемдеп жанжалда каза керген, азап тарткан, Tinii, содан кейш copra камалган жандар екен. Булардынб1р алуаны — Бостан, Кулжатай, Енсебай тер!зд1 Кекен жагьшан сол шабуылда соккы Kepin, кем-кеттк боп калган адамдары. Тобыктынындаер руы аттандырган жуз каралы KicÍHin Ka3ip онга жуыкадамы сол Бостан тep^здi ездер4н4н бас уайымын шагып келдт. Булардьщ арасында кабыргасы сынган, колы сынган, бет-аузына ауыр жара тускен немесе кез! шыккан кем-кет!ктер келген-д!. Солардан баска, ездер! жок болгандактан, сол шабуылда туткын боп кайтпай калган он уш адамнын жалгыз Kepi шешест, алжуга жеткен карт атасы, аш-арык боп калган катыны немесе жет1мс!реп, кун керуден калып, кайыршылыкка салынып бара жаткан жас балалары Абайга ез жайларын айта келген eAi. Бупн тун жарымына шей!н ас imneñ, жолдан кeйiн тыным алмай, бipдe-бip уйге де юрмей, карангы далада кеп уйлерд^нсыр­ тында тапжылмай жалгыз отырып Абайдын тындап шыккандары кектемдеп бyлiктiнeлeгiн шеккен, азабын аркалап калган еншен кедей-кепш!к, жалшы-жакыбайдын жайлары болатын. Келес! кун! Абайдан бурын тагы да куел!к айтатын 6ipep Kici erri де, туске такай берген шакта ояз бен калын топ билерд^н жиыны Самалбек утн ен Абайды шакыртты. Каз1р ояздын ceri3 канат уй!не Абай беттегенде кешеп Бостандай сыртта журген барлык ел ден басынан, алые уйлерден, булак басынан, тал тогайдын арасынан андыздап шыгып, каптай бастады. Билер мен ояз отырган улкен уйге Абай табалдырыктан 246

аттап юргенде, сол ynai элденеше жузден аскан кара халык encepe камап, басып Kerri. Абаймен !лесе агылып Kipe бастаган топтар да бар ед1. Стражниктер, атшабарлар Абайга жалгаса Kipin жаткан топты токтата алмай калды. Енд! б!разда Абай уйдеп улыктар мен казактын эр тараптан келген, эр улпл! ки:м киген эктмдертмен амандасып тур едт BipaK осы кезде уйге токтаусыз агыла Kipin жаткан журтгын дабыры мен шуы амандык сездерд де еспртпед!. Абай отырарлыкорынды да калдырмайтын тэр1зд{. EKÍ жакбосагадан торге карай малдас кура сыгылыса отырган, тестер! нде знактары бар болыстар мен билер енд! антарылып оязга карады. Ояз касьшдагы Самалбекпен, начальниктермен сел жауаптасып, орнынан ушып турып, 6ip байлау айтты. Самалбек онысын журтка жeткiзгeндe енд!П жиыннын отыратын жайы езгерет!Н болды. « К т з уйге сыймайтын болгандыктан Ka3ipri жиылыс далада болады. Барлык журт ещн кайта шыгу керек!» деген. Ояз e3i касындагы HexepnepiH epiin, есжке карай козгалды. Осымен сияздын енд!П Kcneci тагы 6ip сагаттай 6erenin калды. Ы стыккуншн келенкес13 шакырайган ет:не шыдау да онай емес. Сондыктан болыстар оязга ездершщ кошеме^н керсете туспек боп, жакын конган бес-алты уйдщ ортасына ки!з, кiлeм жайгызды. Тебе жагын улкен кенеппен Kepin, келенке самал жасатгы. Уйдеп стол, орындыктарды да осында кел^рген ед[. Бул алан тары да кеп билерден элденеше есе артык болган бегде халыктын тобына лык толды. Отыруга сыйыса алмай арт жагы турегеп турыскан, Yй-yйдiн арасына сыгылыскан, кей уйлердщ imiHe Kïpin ап, eciriHeH караскан адам топтары cipecin алды. Абай куэлтп басталатын кезек жетп. Enai калын жиыннын ойы да, Ke3i де Абайдын e3ÍHe тенгешн, Teyip ум^пен ceHreHÍH Абай анык андап тур. К,азак жолымен болатын талай жиындарда жас кез!нен-аккеп сейлеп журген Абай бул топтан да корганып турган жок. BipaK eмipiндe дел осы жолы катгы кобалжып, киналатын шакта тургандай. Сырттан, келдененжурттан, калын топтан кысылып, кобалжыган куй емес. Эдетге, кyэлiк онай да, би болу киын. Будан бурынгы сан жиын бупнпден Абайга элденеше есе ауыр болса керек едт. Онда бул он ба, Tepic ne KeciM айтып, киын туЙ1НД1 шешет!н. Акылмен, абырой, атакбарымен де жауапкер болатын. BipaK сондай кезендердтн ез:нде де дэл каз!ргщей Абай кысылган емес. 247

OMÍpain ерн f eaeyip жур!п кел!п Абай, енд! айналага кез тасгап, еткен мен кеткенге, бупн мен болашакка ез кеудесщдеп таныганын, шынын ашпакшы. Бул жиынга айтатын еномп ce3ÍHe Абай баскаша, ерекше 6ip 6eKÍHÍcneH кел!п тур. Оз угымынша, Ka3ipri Абай анау OTbtpraH, туксне караган жалгыз кезд! Оразбайдыдалдында турган жок. EKÍ жуз елу знактары мойындарында салбыраган, ары да, адамшылыгыдасаудалы сан бишнде алдындатурган жок Керек десе, enairi Абай сез!н хатка тус!ргел: оть!рган улыктардьщ да алдында турган жок. Абай ез[н заманымен беттес!п турган адамша тус!нед!. Bip есептен еке мен бала болып айтыспакшы. Таты 6ip женнен 03i эке болып, бала буынмен беташып, шьшга жет!спекшг Exi жайдын екеу!не де ардын тана мегзеген!н аркау етпекшт. Не сейлерж ойлап алмаса да, HeHi сезетжж андап алтан ед!. Озже кезек жеткенде Абай орнынан турып, коныр жуз4акшыл тартып, басындаты тымагын алды. Ек! колын сол тымагымен коса артына устап турып сейлеп кети. — Агайын журт, 6¡p дуан елд! 6ip арата шоктай жиган елек сезд!н itíoirtiíns мен i куога тартпаксыздар. Мен сол h;)/i3Lrii*(Tr! айткаг!Ы кeлдiм. KeciK айтатын мен емес. Осында мансап neci аса кеп адам бас косыпсыздар. Мансаппен адам касиет таппайды. Адаммен мансап касиет табады. Э д4лет жол тапсын, epic алсын дейм!н. Каншалык ащы болса да, елдек!мге ауыр тисе де, журт жарасын емдейт!Н дер[ сол — ед!лет гана. Ал дер! ащы болса да дертп жазады. Осыны С!здер ойлар деп сенем!н де, ез!ме де соны аркау етем!н. Колымнан келсе, акыл-парасать!м жетсе ез кеудеме ак кер1нген ед!летг! айткым келедк Рас, бул женде жец!ДД!К жок. Ойткеж кейб!р кыныр кеюректер бар. Олар каскейл!кпен, зорлыкпен, арамдыктын есебжен басканы ойлап керген емес, барлап барган емес. Казак «Инемен кудык казу кнын» деген накыл айтады гой, мен айтсам сол «инемен кудык казу» кей кек!ректен каскейл!кп куудан онайыракпа дейм:н! Осы айткантуй!ндер!м менщ куел!пмн!н тагы 6ip аркауы да TipeKTepi!— дед!. Абай мынау жиынныцбержжсуырылган шешенд!к дейт^н, ез ел!нше акыл-парасат дейтш жайларынын ôepiHen жогары согып, бтк теп шыкты. Адамшылык ар таразысын атап, белж койгандай болды. Оны андаган Kici аз болганмен «Абай 6ip улкен сезд! мегзеп тур-ау!», «Абайлыгын байкатып бжкке ерлеп барады-ау !» деген жайды TyciHreH Kic^ep де бар сиякты. Абайды ентелей тындаган еншен жупыны ки!мд! Уак, Жатак тобынын арасында Дормен отыр ед!. Айналада тандай кагып, 248

тамсана Tycin, анда-санда тшеулес дос-жар ун наткан жандарды Дермен кеп eciTin огырды. — Алда айналайьш-ай ! —Аузьщнан айналдым, леб!ннен садага, eMÍce, жолынболгай- акта! — Эд!летт[ сен айтпасан KÍM айтар, тостым жолыцнан жаксылыкты!— дескен сездер жеткенде Дермен ез! де Абайга келдененнен, бегде niciHin кез[мен тамашалай карап капты. Жазып журген кара сез:нде, елен, есиет, акылында Абай кандай екен!н Дермен аса жаксы бшетш. BipaK емфде, шын т1рл!кте, кундеп камау-коршауындакеп К,унанбайлардыцес1п-енген ортасында отыр. «Шынайы ата намысы келденентура калса, осы Абай аттап отер ме ед!, жок па ед1? Сол шакты 6ip керсем-ау» деген ой Дер- MeHH¡H Абайга табынган дос кещлшщ 6ip тукп:р!нде арылмай, айыкпай жата беруил ед!. Дел Ka3ipri кезен Абайды сол Дермен ойлаган сын еткелдщ «тар eciK, тас босагасынын» езше екелд:. «К,айтер екенс!н, калай етер екенс!н, Абай afa!» деп Дермен езгеше ентелеп, тына тындап калды. Абай кцмтанып отырган билер жагь!нан тырс еткен ун, кыбыр еткен кнмыл кермесе де, ез!Н!Нсырт жагындатурган Hin т!рескен калын топтын ¡иинде тандай кагып тургандар бар е к е т н андап тур. Жанагы бастау ce3íH 6ip буып бел!п тастап, енд! 6ip кезде Абай осы жиын ез!нен т!леген куел:кке ауысканын айтты. Сол орайда Тобыктынын Оразбайы гана емес, ecipece, бунын аталас туыстары, ураны 6ip ет жакындары канын ¡ш^нетартып, турш!ге дем алатын 6ip сездерге ауысты. —Тобыктынын Кекен елin осы кектемде шапканын менен сураудын кажен жок. Оны жалган дейтш жан жок. Неге шапты? Кекен ел1 нел!кген e3ÍHe Тобыктынын шабуылын жасатарлык карсылыкка шыкты? Осыган келешк,—деп алып, Абай енд! бупн емес, кеп бурын болган куйге ауысты. — Мен Тобыктынын улымын. Ешк^мге сатылгам жок. Сондыктан да Тобыктынын repiciH айтам, тентеri н, зорлыгын, бузыктыгын айтам. Ол Тобыктынын калын eniH каралаганым емес, кайта жазыгы жок кепшпнпн актаймын деп соны айтам. Калын момын, жазыксыз KenmmiriH арамга апарып, HTepin жыгып арандаткан аз Тобыктынын азгындыгын айтам. Кеп eлдi аз арамнан, зорлыкшылдан, соткардан, сол Кекенн!н кеп елшщ кез алдында актап алам деп айтам. Kiмдi атаймын, «зорлыкшы, 249

соткар, киянаткер, булiк басы Тобыктыны» атаймын. Эд:лет соны Tiлесе, атанньщ да болса айыбын ант. Ен еуел^ айыпкер деп мен ен аддымен кешеп еткен ез окем К,унанбайды айтамын !—деп Абай капы унмен ете 6ip ауыр шьшдыкты басып айтып калганда, e3ÍHÍH бул кунге шей!н ауырлап турган дем! жешлей!п, тынысы кени бергендей бодды. Bipan соньщ орайына карсы отырган Оразбайдан бастап айналада, ер жерде тобы жнын Тобыцтылар «дур» алк!нгендей болды. «Астагыпыралла!» дес!п, «алжыды», «азгын» деп те ер тустан сусылдаган сыбыр байкалды. Абайды жазгырып жаткан ундер мен куйлер б!Л1нд!. Осыдан epi Абай елу-алпыс жыл бойында момын ел, шаруанын ел: — Уактынталан коныстарын бастыгы Кунанбай болып, кеп Тобыкты тартып алып журген1н антты. Оз eiceci Кунанбай Уактан тартып алган Жымба, Аркалык, Куш!кбайды тугел!мен «даусыз Уак жер!» деп Kecin берд1. Кеше Оразбайлар алгызбаймын деп, землемерге белiк журпзбеймт деп елек-бул!к бастаган Акжал, Терекудык, Царакудык, Обалы, Когалы деген коныстардьт 6epi — Кекен ел!Н!н кай аулыныц, кай атасынын мекен1 екен!н Абай булжытпастан санап берд!. Елу жылдан 6epi тартып жеп, баса конып, бастыра жайлап, зорлыгын eTKÍ3Ín алган Тобыкты, бупн Кекен eni ecin кебей^п, ецбек етер ез жерш кайта сураса, оны каралайдь!, кылмысты eтeд^. К,ала берсе, шауып шаншады, жазалап жаралайды. Осы жайдын 6epiH epi шешен, epi ызалы унмен кушп турып, кекейге кондыра айтып ежен кездер!нде Абайга енш Тобыктыныц Ke6iHin жуздер! туралап карай алмады. Абай кез1мен кез: кездескендерг жасканып тайки берд!. Бул жайда билер мен ек!мдерге кажет болган дереклн бертн 6epin алып, Абай ce 3ÍHÍH еюнш! бел!м1нде кектемдеп шабуылга ауысты. Ол шабуылды жасап отырган бупнп кунн!н Кунанбайлары. Солар Кекен ел!Н гана зарлатьт, куйд1рт отырган жок деген жайга сокты. Енд; сол шабуылда каза керген, азап шеккен талай кедей жылкышы, койшы, туненп, нелер cinipi шыккан кeдeйд^н «сойыл согар» деп атанып, Оразбайдын отына Kyñin жаткан муньш айтып K erri. Бул туста да Абай катты толкынып, еш куан тартып, Ke3i сел канталайтуст, асадем!пп, кобалжып турып сейлед!. Шынымен киналган, ары туриппп киналган жайы бар. Сол куйлер жиылып, ширыктыра сейлетед1. — Мен осы куел:кке атаган кун! келмей, бeгeл^п келд1м. Ce6e6i, сол кудай урган шабуыл KyHi казага ушыраган жандардын 250