Абай жолы 4 том

Найман, Сыбаннын Цамбары, К,аракесект1н Акпаны, кыскасы, энеугг «терт арыс, Орта жуздщ тобы» деген кауымынан едей{леп келген к4с;лер. Ж ацагы lep iey ÍH e косылып карагай ¡ш!ндег1 Белагаштын буггнп пысык, жуйр1к дей-пн адамы, суйеп Тобыкты — Айтказы ¡лесе келген. Ол Абаймен конагасы араласы бар болгандыктан,эл ri К1с}лерэдей] шакырып, кастарынаерттп алыскан. Абайга келгенде де алгашкы сезд! Бегеш бастады. Ол езЫ н ал ы стан о р агы тк ан , у й р ен ш 1ктг куба ж ондаты п келет!н ш еш енд]пн Абайдьщ алдында да ipiKKeH ж ок. Уйренш!кт] машыгынан езгермед[. Ce3ÍH¡H арасына эуел! Абайдьщ 6Ымд4 жаксы eKeHiH 6 ip посты. Сол туста: б{л!м —бактын ж1бермейт1н казыгы, 6^ÍMCÍ3 бац —элдек{мн!н азыгы деп кестелей 6 ip орап KeTTi. Сонда Абайдай жаксы, надан ел!н ж аксылыкка бастап отыратын калпынан ауса не болмак! ? Халык устазынан айырылса не таппак? Ел не? Ел —жаксымен ел. Басшысы болмаган елде елдж бар ма? Сагымдай кубылып, сабындай бузылып ipin-mipiri ете барады да? Жаксы деген онай ма, ол ж т кездесе ме? Кездеспейл.[. Талай жан бар, аузымен айды алады, колымен косаяк сога алмайды!—деп тындаушынын санасына конарлык аса 6 ip eriMRi сездер айта бастады. Абай бул туста Бегештщ шешенд!пн багалай отырып, сел гана 6ip ауыр ойдынащы шындыгын со Бегешт^н е з т щ шешенд}пне сай eTÍn, оньщ айткан кестел! TMiHe мегзей сейлеп, кы ска кайырды. — Ай, Бегеш-ай, бул айткан ce3ÍHHÍH 6epi дурыс болганда, калып жаткан Kacipei iarbt бар гой. Карамыктыч дэн} болганша, бидайдын сабаны бол! Жаман кауымнын жаксьюы болганша, жаксы кауымнын жаманы бол десе не дейсщ! ?—деп Бегешт! 6ipa3 аныртып, токтатып калды. Ermiri 6ip кезек сезд] Айтказы ¡л4п экетл! ед]. Ол: «Жаксы адам ды к а р ы к кы латы н OMip ж о к , e c e p -e c ip iK б о лм асан т1ршЬнктен пайда жок» деген Абайдын ез сезгн еске алып e rri. Ж ене де Абай еленцн, кара с е з т угып журген, жадында сактап журген KÍci eKeHiH байкатып, б у п н п т1рл!кте саналы адамга куаныштан кайгы кеп екенгн де ескертт<. Сейте кел in ол em i, шеберл4кпен ез ойына оралды. Жаман да болса ез ел{, надан да болса ез ортасы. Ж аксынын ортасына KeuiipiMi болмаса дуние дуние бола м а ? - деген 6ip ойды да туйген ед]. Осы жайды аякгай кел]п ол: «Абай ага, ез!щзд!ц есиет^цгзден менгн 6ip тагы да андаганым бар ед]. «Ж аксылыкка ж аксы лы к эр KiciHiH ici, жамандыкка жаксьмык ер Kicmim ici» деген 6ip акыльщызды уккаи 301

тэргзл! ед[м. C i3re сол женде «epitu» деп кеп отырган жок па, мынау халкын!»—дед]. Абай Айтказыны, тепнде, акылды, шешен, орамды Kepeiin. Мынау жерде шагын бойлы, бiрак кесек, денгелек кызгылт жузд], кен мандайлы Айтказынын ойлы, саргыш кезше Абай жауап ойлап, барлай парады. Ол Абайдын андауынша, шын ойын айтып отыр. Б!раксол ойды айтатын орын бул емес. KemipÍM етер Kici Оразбай емес. Булар оны канша дегенмен Абай б{лгепдей бшмейд]. Оразбай болса, ол эляе калан андамай баскан, байкамай адаскан Kici емес. Ол —63ÍHÍH жаманш ылыгынанык, 6epiK жолым кып устанган Kici. Онын аты Оразбай емес, жауыздык. Соны кыска гана туспалдай отырып ескери! де, Абай сезш щ аяк кез!нде Айтказыга барлык улкен бойымен, кен кеудеимен бурыла ойысып, 6ip lepen ойдын Ka3ipri кезде сэттмен аузына тускен кел4сл байлауын айтты. - Жанагы сен айткан сезд!н орнына бул туста баска 6 ip ой орай емес пе? Ж ауызга айткан жаксы сез —суга жазган сертпен тен емес пе?—деп, мынау отырган терт-бес KiciHi тапкыр ойынын жалт еткен 6ip керюмен тан калдырды. Серке Абайды тындауды эр кезде жаксы кореин. O cipece, былтыргы А ркаттын Ш ербешнайында ез елiHin жуандарын Уактын кеп момын ел4не жыгып берген куэл{пнен KeniH, ол Абайды сыртгай макгай журет!н. K.a3ip жанагы Абай C63ÍHСерке куана кулш, катты cyficiHÍn карсы алды. !иинен «Абай касына келсен, MiHe, осындай 6ip нэр жапсырып, олжатауып ала кетесщ» деген ойга кел}п едг Ол Абайдын элгч тапкыр ce 3ine суйс4нген кулк{с[н токгатпастан шын бейлден e 3¡HÍHMaKTayb]n айтты. - «Обалы сенп р кабактай, келенкел! дараклай!<> деп, Абай мырза, казак баласынан б!реул.[ ауызга алар болсакайтатынымыз 63ÍHÍ3 емес ne! Cbjii сакгай алмасак, бул Орта жуз болып елд!ктен Keinet!MÍ3 бе? Сол касиеттнш жоктап кеп отырмыз гой!—деген ед]. Абай буган да онша eMeKcireH жок. «Касиет деген сактаса касиет, былгаса, таптаса, туныгын лайлап корласа немесе сь]нды)х:аол касиет кайда Kerri, соны ойлау керек кой!»—дегендей ойды айта отырып, е н д т ce3¡H 6ip жаксынын айткан Kepi m i ойымен дэлелдемек болды. - Атакты Шайхы-Сагди: «Бадахшанын лагыл тасын сындыру онай, 6iра кс ь]ндырганынды жамап керш!» деген! кане!—деп тагы да токтап калды. Осы топтын ¡шннде Каракесектен келген, Абайга кептен таныс, сан ретмэж1л4стес, дастаркандас болган крланынб{р шешен казагы 302

Кали болатын. Буны «Кали Акбасов» деп кала мекендеген казак, чогайдьч; 6epi б!лпрадам катарындасанайгын. Ол жанагы Абай айткан сезге e 3i бшген улпл] 6 ip сезд} коса сейлед]. —«Дэн кетерген кумырскагатимеии, алысканы eMÎp гой. Ом[р сондай абзал гой !»деген ед! гой Фердауси. Е сщ зд е шыгар, Абай мырза. CeHÍH, ж окш ьщ болганда, сол е л т щ дэн!н кетерген кумырска деп жоктагым келед! гой. Бул уш]н мен айыпты болмасам керек. Мынау келген агайы нынаралы ксезд] бос 6ip кь]сыр кенес кып бастаган жок. Айтыла берсе сез кеп емес пе! EipaKдэл осы туста «ауыз —дарбаза, сез - самал» деп киуасызды кисындырайык деп отырганымыз жок. Акылымыз жетсе, колымыздан келсе 6 ip жагынды жаксы лык, 6 ip жагынды жамандык деп тани отырып-ак, сол жаксылык пен жамандыкты еселест!рпм}з келед!. Орта жузд!нбаласы боп жиылыпосы туста елд!пм!зд], ез!м!зд! сынап керпмнз келед}. Сезтуй}н} осы гой!— дед}. Абайга Кали ce3¡ бар баска сездентокыратарлык, салмакты сез кер}нд}. Ар жагындагы шыны мен дт} качланл ыкекеч) ч кере- б}ле турса да Абай ermi будан api дауласкан жок. Ундемей, осы сонгы сезд i байлау кергендей Калига карам, бас изед] де, отырып калды. Осы кезде шай жасалып, кен дастаркан у стте Кумаштыч ynÍH¡H аш ы ган бауы рсагы салы нды . Ж ум ы ртка жагып домалантып, баптап nicipген усах, токаштары келт1р!лген ел.i. Ж аркыраган таза ак самауырдан шай куйылып, конактар кен;лден}п шайга KipicTi. Абай 6ip гана кесе шайды узак устап отырганы болмаса, ¡шкен де жок, ecip ece, дастаркандагы дэмге кол созган ж ок ед4. Соны байкам отырган Бегеш Абайдынкасында отырып, оныналдына 6ip-eK¡ токашты ысырып койды да: —Абай мырза, e 3ÍH¡3 дэм татпадыныз гой. Тым курыса, мыча наннан алсанызшы !Нан иман демеп пе ел! !—деп ези!дей сейлеп ед]. Абай кул}п ж!берд{. Сол арада жасынан бойына 6 ¡TKeH турашыл, шапш ан ащы мыскылшылдыгынабасты. Барденес!н селк!лдет}п куле отырып: —Апыр-ай, «нан иман» дедщ, Бегеш, э? «Есттмеген елде кеп, есек мшген сартта кеп» деген осы екен-ау. Нан иман болганда,нан кеп жерде иман да кеп кой !Онда, теп, мусылман баласыныч ¡здеп журген иманынын Keôi, сорлы Ресейд]ц наны кеп мужыгында екен гой ! - дегенде, Eereunitt e 3¡ бастап, Серке, Айтказы болып катты каркылдап кулкш калды. 303

Осы кенестщ сонгы ке'инде Абай Бегештен аралык сезге к]мдер араласып жургенш нактылап сурап ед{. Соган жауап crin, бул келген терт-бес Kici - Аргьш, Найман, Керей, Уакдей'пн «терт арыс» аталган елдерлчн кеп адамын санасты. Ж акынла Бмеубай кажынын у й тд е болгандарды тугел атап ôep icii. Ойдагы Керейден Ракыш бар легенд.) естпенде Абай, «казаклып кара C63ÍHÍH шешен]М]3» деп журген адамдарын тан кылып, тагы да накыл бон кетерлж, терен 6ip ойшыд мыскыл т у й т туйд!. - Е, ce m in , Ракыш та бар ден!з. Кешеп 6ip шакта «Ыбырай e.rmiH жауы» деп Оразбайды шуйлейтш ед]. «Улыктьщ жауы» деп ояз бен сотты менщ соныма тендтруш! ед{. EyriH сол Ракыш Абайды амандап калмак, сакгамак, Абайга жаксылыкетпек, э! Ш:рк4н, дуние кайдан баянды болсын. Дуниен! билеген мшезде баян болмаган сон, байыздап тура ма! Ант ¡шежн, Teri, осы ж ерщ здщ осы турган тауларына, айтайык, мынау Семейтау, Кекендер1не аяк 6¡Tce, олар да 6ip орында турмай жур!п кетер ед]- ау,э!-дед!. Бупн 6ip шабытты кен!лмен отырган Абай «елдщ шешен!» атанып журген 6ip топ к!с!лерге жанасканда залай кызыксездер айтты. Акындык, тапкырлык enepi козгалып, шалкып шыккан айшыкгы, кызыкойлы сездер. Осы кездесуден кешн жанагы топ ез бетчмен ездер[ бастаган сездер т аяктау жолында эрекет eTicin журдг Кейде булардын тобы бер жакта Жакып бай, Сейсеке байдын ушнде кездесед!. Б!рде ар жакка шыгып, сондагы ipi саудагерлерд]н 6ipey¡HÍH у й л ер тд е мол дастаркан айналасында болысады. Немесе буларды н C63Í осы ж ен д е ж ауап ка, кадага кел!п ж аткан Оразбайдын баласы - Елеуге жетед]. Тагы 6ip ушыгы, сол Оразбайдын кешеп кунде Абайга карсы с]лтеген кара шокпары, содырлы Сэменге барып согады. Абай болса ещц бул жендеп сездщ б!рде-б1р!не араласкан да, кулак аскан да жок. Ол Ka3ip осы куздеri ар жак пен бер жактагы казак халкыньщ эр алуан ортасынын тгрл]г1н танып, б4луге ерекше кенм аударды. Сол ретге базарда кездест, дэм татуга ездер]Н!норташа коныр момын уйлер!не шакырган Keñ6ip усак «алыпсатар» дейт]н саудагерлер yñinme болды. Сондай 6ip барган yñi уш белмелi, асты KÍpniLuneH шегенделген, 6nÍKLue боп салынган Есберген дейтчн саудагерд!н уй] ед{. Онда Абай ез касы на Баймагамбетгз гана epiin барган. Есберген усак алыпсатар, «Kici колына караган» дейтгн кала саудагер! екен. Бупн Абай осы энпмеш!, орта жасты, кырма, 304

тыкпа са каллы саудагерден кеп кызык жайды ест}лг. О ньщ бупн б]лген{ б]р Есберген емес, ар жак пен бер жактагы жуздеген Есберген тэр!зд! каланын усак кес!пш{с] турасындагы жай. Ж ене еиресе, кызыкканы —Есбергендер мен казактыч анау Сейсеке, Касен, Жакып, Б]леубай кажы сиякты улкен байлардын арасындагы карым-катынас болатын. К.аз]рг! кезде Абайдынбайкауынш а, осы Есбергендей усак саудагерлер улкен б{ртынымсыз кысымшьшык шагын бастарынан аткарып жур. Соны Абай базарда, кейб[р сауда дукендер!нде немесе керуендер тускен корада жене кайык уст!нде кеп ес!лп, андап ед]. Есберген тер]ЗД1 саудагерлер каз!рп кундерд] «имампос- имампос» дей беред!. Кейде ж ене сол «имампосты» —«аксабан» дейд!. Буг[н Есбергеннен Абай сурастыра келсе, каланын улкен байына кун; тускен, к;р;птарболган кеп Есбергендер шыгарган семейл1к метел де бар екен. «Не аксабанда аларсын, не каксаганда аларсын!»- десед{. Онынмен! - к у н к е р п ш т жалгыз ат-арбамен кырга алып шыгатын мэл}ш-саудамен айыратын сан мын казак бар екен. Осылардьщ ез колы шолак болады. «Тен, пул» дейтЫ болмайды. Сонда булар жанагы атакты Сейсеке байларга жалынып, кез с у з т барады. Ал ол байлар ар жактагы Деров, Плещеев, Михайлов-Малышев немесе татардын жанагылардай улкен магазин иес] - Уели бай, Ы скакбай д еген дерте каланын жанагы ездерщеп кемек езчнген жатак, шолак саудагерлерн ертш барады. Улкен байлардын6ер1де «Бенк! ашкан» дейт}н, былайша айткднда, государь банкес!нде «текущий счеты» бар байлар. Солар он-он бестеген усак саудагерлерд! ездер]н!н байлыгы мен казынасын кебейтуге аяусьп айдап салып, жалшы-малай сиякты етед{. Пулы кеп, шайы кеп, дуниел]'к мулк! кеп магазиндердщ иелер'[, жанагы казак байларына катты сен!м керсеччч, бей ¡л берел.!. Эйткен! бул байлар жанагы он-он бес Есберген тер)зд4 саудагерд! магазинлерге апарып, эркайсысына жуз сомдык., уш жуз, бес жуз, кейде некен-саягына мын сомдык пул алгызады. С ондай кесек сауда алушыларды магазинге е к е л г е т уш4н Сейсекеге бул магазин сомына сеп'з тиын шегер!п арзандатып персе беред4. Ал Сейсеке Есбергенге сол пулды сп к Ь т жатканда сомына он ек! тиын косып етюзедг С е М п бул бай, улкен бай б!р сомнан жиырма тиын пайда кылады. Есбергендерд{ц кол-аягын баскаша жолмен жене алдын ала буып алады. Не кыладь!? Бул: «бес жуз сомга магазиннен пул епер» дегенде, Сейсеке мен 305

Касендер бунын колынан «ак вексель» алады. Онысы — тук жазылмаган вексельге мынаныц колын койгызып алу. Сонан кей!н мьшау акшасын, кдрызын мезплгнде кдйырмаса, айтагтык, гинуарда алган карызды алты аига деп немесе осы «имампоска» деп бергенде соны Есберген уакытында телемесе, Сейсеке жанагы ак вексельге ец оуел! сомына жиырма тиындык устемес!н косады, мынаньщ уакытында кайырмаганына штрафты жене ез! б!лген турде ез! билеп колымен кояды да, ешм ак вексельд! казак саудагерлер! атынан коркатын латарске (нотариуске) бере салады. Сейт!п, карызы кайтпай бара жатса, Есбергенд! уй, мулк!мен уйпап алады. К э л а н ы н т о л ы п жаткдн Есберген, Кершжан,ТелепбектерЬд4 Абай б!лет[н, жалгыз ат-арбалы усак саудагер!н!ц бэр! ез уйлер!нщ манындагы байларга соншалык юр!птар екен. Булар мойнынан шырмалган шыбын тэр!зд! де, анау ерб!р жатак уйлер!н;ц ортасында екг кабат бойымен, кызыл шатыр, кек шатырымен би!ктеп турган бай уйлер буйней не ермекшией екен. Ол уй айналага, мечнт ж т м е н айтса махаллата ечж !ц торын курып тастап, кыр мен каланын саудасын ез колымен жург!збей, жанагы ондаган, жуздеген жалынышть; усак саудагер аркылы журпзед!. Сол байдар мыналарды тагы да баска нешетурл! жолмен тусап журедг Мысалы, кырдан Есбергендей, Телепбектей уй! бар, кора- жайы кендеу, теу!р кала жатагынынкакпасына кыста, жазда едщн улкен керуен! келсе, солар экелген тернтерсек, кьм-кыбыр, жун- жабагы, ки!з бен ан тер!с! немесе аякты мал болсын — бэр!н жацагы улкен байлар осы саудагерлердщкакпасынан баска жакка кеиртпеуге тырысады. Саудагерлерд!н уй!не конып жатып, калын тобымен ошарылып калып, ел керуен! де Есбергенге юр!птар болады. Ал Есбергендер удайы кен!п алган дагдысы бойынша анау кек шатырлы бай ушне мынау керуендерд! алдап согуга, аунатып жеуге, прнемнан а.пдап, безбеннен жеп, какпайга салуга амалсыз жердемдес болады. С ы рт К араганда ез уй лерп пц алды нда к е п 1рт!п сауда жург!збейт!н, шубыртын керуен тус!рмейт!н, какпалары унем! бер!к, жабык атакты кажылар, байлар бар. Б!рак олардын шын жайларына Абай Есбергенде, Телепбекте, Кэр!пжандаконакта болып, демге шакырумен барып, ебден канып шыкты. Кешк! шай мен кешендеп барып п!скен тунп астыцаралыгында Есберген саудагер Абай мен Баймагамбетке жанагыдай талай жайды енпме ег!п отыр. Кдланын кеп саудагерЫн улпс! бойынша 306

бул саудагер де *прсек жен, узынша кара ламбук камзол киген, колына уйде отырганда унем! устап, юрк-шыгысын кагьт есептеп отыратын шотын алып, соны ерл}-берл! коз гай тусед}. Бунын бупнг! сездер:н кызыга тьщдаган конактарына ел} енпм е шерт!п отыр. Абай улкен столдыц жанына койган ею улкен жастыкка келденен тус}п, шынтактап жатып Есбергеннен кез алмайды. Ол айтып жаткан жайларды тандана тындап отыр. Баймагамбет те ез!н!н. осындайдагы дагдысы бойынша журес!нен отырып алып, б!р шымшым насыбайды сол ж ак танауына ти пз!п койып, Есбергенд! тындайды да анда-санда тандай кагып, кдлыц жирен сакалын шайкап-шайкап кояды. Есберген де мынадай егде, ест! конактарыныц кала саудагер! ^ р л т н е н еш нерсе б!лмейттш е кез! жет!п, ез сырларын, бар ауыр бейнет ш ы ндарьт оцаша уйде ¡р^пестен айтып отыр. «1шек кырындысына шей!н айткан шыгармьш» деп ойлайды. Аныгында, Есберген ез! дел осы кундерде Сейсеке байга берген мын сомдык ак вексель карызы етелмей, кысылып турган шак ед . Абайдай к егтц д о сы б о л т н адамга онаша б!р муц шакпак ойы да болатын. Абай б!р уакытбудан: «каз!р негып каланыц кеп адамы катар кысылып жур?»—деп сураган. —Анау Кер!пжан, Коцыртай, Телепбек, Цайнарбай сиякты терт-бес к!с!н! сонгы кундерде андасам шет!нен кызыл танау. «Негып журстдер, десем: «Ойбай-ау, имампос кысып кеп калды гой!Имампос мойынга м !тп тур гой!» «Биыл жене имампос кырын кеп тур гой !)>- дей беред!. Сен де соны айтасып, осы бер!н кел}п, сол имампос дегенге калай б1р -ак ты гылгансы н?— легенде, Баймагамбетте осы жайга кангысы кеп, ынтыгып отыр екен. Ол да сол жайын б!лд!р!п калды. —Бесе, осы «имампос-имампос» дейдг Бул ез! к!мн!цсез!! Ютап соз! ме, казакуып б!з еспмеген элдеб!р кыркуйеп ме?—деп кулген ед!. Есберген ез! б!лген жен4н айтты. —Э лп байлар аркылы, орыс кепес1т н магазин!нен карыз алдыкдед!м гой. Оны жылга немесе он айга созып бермейдг Бар созганы сег!з ай болады. Гинуардын басынан есептегенде осы агустын жиырма гогызы кун! орыстын мейрамы болады екен гой. Оразасы ма елде б!рдемес!, соны «имампос* дейд[!—дегенде барып, Абай, «имамнын» Иван екен!н ангарды да кул!п ж!берд!. Тег}нде. бул плркеудщ «Иван постный» деп атайтын кун!. Аныгьчнда Еайсаныц он б!р апостолыныи б!р! елт!р!лген кун. Оны 307

дш ютабынынтпйнде «усекновение главь! Иоанна Крестителя» деп атайтын. Есбергенн1н айтуынша, гинуарда карызга кетерм еге борыштаньш алган бул, шайды жанагы саудагерлер кырга, казак ортасына кыскы ак кар, кек музда бейнет кеш1п алып барады екен. Кдламен кдтынасы кнын, шалгай жаткан елдерге барып, сол бул дуниесш сатады. Сатканда азды-кепгп панда кылгысы келед1, кес1п емес пе? Ал бунын колындагы булы анау Сейсекелер коскан устеме пайдамен ез) де кымбатгап барган. Енд) мына саудагер тагы да тнын-суан косады. Сонымен бул кымбаттайды. Оны елде де етюзу, колма-кол акыга жытыру мумк!н емес. Сонымен осы Есбергендер несиеге кымбатырак сатып, жанагы сепз айдын бойында жаз ортасы ауган сон елге барып, кьтстыгун! несиеге саткан булынын малын жияды. Б1реуден кой, б!реуден серкеш, тагы б!р жерлерден тай-торпак жинап алудын ез! де «бетт!н арын бес тепп» алатын калын бейнет. Енд! сол малын калага екелш сатып, базары теу!р болса, теу)р гып сома шыгарады да, жанагы жиырма тогызыншы августа «имампоста» вексель берген байга карызын телеп кутылады. Осы жайды айта кел!П Есберген б^ енпмес1н аяктай берд!. - Кутылады дeймiн-ay! Ол базар теу)р болып, колындагы малы куйл1 болып, елмей-ж!тпей аман келсе, жаксы сатылса гана кутылады. Болмаса, кептен-кеп б!здей бакырларыныз, сол Сейсекелерге б1р жагын телеп, тагы б)рдемелер1н тугел жетюзе алмай калса болды, кул кылып аягына Ж1П тагады да кояды. Бурынгыдан бетер мойнына М1н!п, малдана тусед1!—дейд!. Абай мен Баймагамбет соны 61раз кундер ¡Ш1нде осы Есбергеннщ керш1с! Телепбек шакырып, К ертж ан конакелп, Кайнарбай да аска шакырып, онаша енпмелескен кездерде олардын да еркайсысынан осындай мундарды естпен. Булардын бер1 де сыртынан Карагандатап-туйнактай, к!С!ге кун! туспеипн адамсып кер^нуш! ед!. !штер!Н ашыпбайкаса, ездер! б1р жагынан елден келген кepyeндi жей жур!п жене бip жактан аяктарында кгсен! журген, матаулы, шырмаулы юр!птарлар болып шыкты. Кырга барып несиеге сауда кылганда, ерине, булар да елдеп момын шаруаны аунатьт жеуге, асыра сауда гып алдап кетуге тырысады. Кер!пжан кертем1стеу, ез1лкой кю1ед!. Ол Абайдын жанагы женде булардын ез!Н шенеп айткан кез!нде мойындап сейлеген. — Рас айтасыз, Абай, каланын бу Есберген, Кер!пжандай саудагерлер!Н1н де кудай суйер кылыгы жок, кырдын момын 308

керуеж кездессе, колымыздан келсе, aeren¡MÍ3re кенсе «сол Сейсеке мен Бшеубай кажыныц e3ÍM¡3re ¡CTereHÍH ¡стемей4к», «кудайга царайык.» деп 6Í3 де турмаймыз. Ол жер}н{зде негылып шаригатты ойлайык-ау ! - деп калжыц айткан. Абай Кер!пжанга сын аралас шын созд! мыск^ш цып жетюздг KeñiH Кер}пжан соны базардагы e3i таныс саудагерлер}не сан рет кайталап еппмелепт!. Абай онып ез сезш, жацагы айтцанын тындап кеп сынаган-ды. - Сахарада мал урысы болса, базарларда жене урылар бар. Б!раканалар ездер!н тек урымыз десе, мыналар ездер{ц «саудагер ганамыз»деп атайды. Кдланыцосындай кулкы бар екен!—деп Абай 6ip калжындады. Ж ене 6ip кезекте осы шолак саудагердерд!ц улкен байларга шагым айткан мунын тындап, осылардып ездерш щ момын ел д ез ел!нше тагы алдап жейтлнн айта отырып, Абай Кэршжанга жене 6ip эз!л айткан. - Гажап, адам деген адамга дей!м! зулымдык етсем деп озеурейдг Ал 6epi екеш 6epi болса да 6ip¡H-6ipi алып жейм!н десе, тек капысын тапканда гана жыртуды ойлаушы ед{. Циланын саудагерлер{, кейде сендерден даланып 6epici тазарак па деп те ойлаймын-ау ! - деген. А бай осы узак жаткан кез!нде, кундгз кеб!нш е ар жактагы Гоголь ютапханасынан Kiian алып, козгалмай опаша отырып, сол ютаптарды окиды. Ал кешк! кездер!нде буны кдланып ар жак, бер жагындагы кедей-кепш}ктер4 де конакка шакыруга кумар болаты н. К,ала казагынып сахарадагы туыстарынан ел! 03rep¡ti кетпеген 6ip KacneTi сол: шама келгенш ш е ел ер дей конак'лыл. А зды -KenTÍ ¡ш!п-жем!н дастарканына сый адамды шакырып, соган тартып, улесе жеп отыруга ш е^нен кумар деуге болады. Абайды айнымас дагдылары бойынша ecK¡ достары, тул катын Д емежан, кайыкшы Сей!лдер конакка шакырган. KeñiH сол уйлерде Абаймен 6ipre конак боп, табактас болган отыншы С ау д аб ай , eiiKm i С ал м ак б ай , TiriHUJi С агы н д ы к си якты колонер!мен lip.iiK талшыгын айырып журген кедей уйлерд}ц б!рталайы жене де кезектеп конак erri. Кейб!реулер! Абайдан repi оныц жолдасы Баймагамбетпен жаксытапыс екен. Бурын кысы-жазы Баймагамбет кел!п жургенде соларды ц Keñ6ipÍH¡H уйлер!нде cyñiKTi ко н ак болып, узак ертеплер, кызыкенпмелер айтады. Абай елендер!н де булардьщ айызын кандыра айтып 6epín кетед! екен. Enn¡ солар 6ipece бер жактыц орта жатагында, аякжатагында Абайларды кундгз-тут кезектеп шакырып, мэжш!стес болады. 309

KeR6 ip топтары, ар жактагы Затондагы жумысшылары бар, белпл1 СеЙ1гпц, Эбенн1ц уй!не жиылып, Абайды орталарына алысады. Bip уакыт Абай мен Баймагамбет Затонга Сеш гпюне барып, содан дел 6ip жумадай Затондагы жумысшылардьщ талайынын уйлершен дом татып, конак болып журд!. Сол ретте Затоннын СеЙ1Т пен Эбенге жене Павловка, Марковка аса мел!м тату, кымбат жумысшылары — Акшолак, Жепек, Эл1пбек, Исак, Кусакснякты грузчиктер, былгары заводыньщ жумысшылары, тоншылары ортасында Абай асыкпай журдг Бнылгы жылгы Абайдын одел liriiri баска. Бурын калага келш узак жаткан шагь[нда уакытты кеб)нше e3iHiHорныкты петер!цде OTKi3eTiн. К,ала мен кырдын адамдарын ол e 3i жаткан уй ге келт!рт1п, конак етк!Ш болатын. Биыл алгаш келген кун1нде Павловпен етк!зген жаксы кенестен сон, Абай осы капанын кеп енбекш1 tijiiHin уйд1-уйлер!не e3i де Kipin, шын куй-жайларын б1Л)п,таныскысы келген. Баймагамбет екеу! «кайда журд!н1здер?» дегендерге женд) мен-жайды айтпай-ак, сол каланын ер алуан халкынын ортасында болды. Затонга Абай барганда Сей)т пен Эбен кешк! шактарда 6ipre журеин жолдас боп алган. Жене де Затон eлiнe жакьшдагы калын жата к — Байкадам-Сапак <^Jiiнен келген Доулеткелд) деген 6ip кедей, 6ipaK соншалык кызык думан адам кездескен. Эр уйге жиылган журттын анысынан байкалганы, Деулеткелд4каланын бул кауымынын кептен б{л!кт] жене cyiRiKTi думаны екен. Оны керген жyмыcuJылap, картан шал, жас кел^ншектер де куанып кул1п, бунын не сез!нен, не 6ip MiHe3iHeH елдекандай кызык кутед!. Деулеткелд! керек болса акын да боп кетед{. Кейде Kici KeiiinKep — артист те болады. 0 3 iHin курдым кедей калпына карамай, бар ;H<ryp)i(;i, MiHe3i yneMi кедей уйлер мен ауылдардын кызыгьша айналып кеткен. Акшолак дейт!н Сей4тпен 6 ip r e пароходта жук таситын кен жауырьш, ак сары, кайкы танау, конакдос 6ip грузчикт! н уй!нде Абайга еналгаш селем бере келген Деулеткедд!Н1н niuJiHi окшау KepiHreH. Ек1 урты суалган, бетсуйектер! шодырая шыккан, орак тумсык, шун!рек кез Деулеткелд1кеселеу калпымен epiKci3 ез ж узте кез токтаттыратын белек бейнел1 адам. BipaK сулу болмаса да, жанагы жуз4нде, жар кабагынын астында жылтырап KepiHreH KiujKeHe шужрек K03nepi Kici ге сондай тартымды, суйюмд!. Keзiнiнкyйpыгындaгыeжiмдepi шашылатарапты. Бунын кулмей турган KecKiHiHin e3i де 6 ip уайымсыз кулк{ такау турганын ангартадь!. 310

Деулеткелдшщ езш ен бурын Абайга жеткен 6ip эз!л е л е т болатын. Ол - шешесше айтты деген елец!. Абай na3ip Дэулет- келд! касына кеп отырып, шай ¡ш!п болган соц-ак, ofan ет!н!ш айтты. — 03¡HHeH бурын CQ3ÍHжет!п ед). Элri коныр тай жамандатып елгецде шешеце не деп e n , соны айтшы?— дед!. Деулеткелд! eHriMeciH тостырмай ¡ле айта женелдг Жуз)нде кулк1Н)ц тук те елее! жок. Оныц айтуынша, шыр бппеген кедей Даулеткелд!'н!ц жалгыз сиырынан туып ескен 6ip Teyip кунажыны бар екен. Сол былтыр кт^сыр калын жургенде, Даулеткелд!н!ц uiemeci бул жокта 6ip керинлер[н{ц алдауына тусед!. «Балац MiHÍn журет;н бутартар кел4г! жок. Менщ 6ip коныр тайым бар. Соны ал да, кунажынынды ез) кысыр екен, мен согым етей!н, маган бер»—дейд]. KeMnip алданады да, Даулеткедд! калага бау тасып сатып жургенде «жаяу жур гой, соны куантайын» деп жацагы тайды айырбастап алады. Арада 6ip жума еткенде Даулеткедд! уй)не келсе, тай жамандатьш ауырып жатады. Сейтед) де елед{. Тнтыгы курьпан KeMnip камыгып, уй!не Kipe беред! де, e3ÍH¡n TepiHin алдына 63i шыгып ап курс)нед} де отырады. Дэулеткелд! б!рдеме дей1н десе, KeMnip аузын ашырмай, акырып сейлетпейдг 03Í де eKiHimTeH жарылайын деп дымы курып отырган сорлы гой. Дэулеткелд) темен, от басында отырып, шешеане кез1н1пастымен карап койып, кекетедч «Отырысын, кудагн боп!»—деп калады. Ш ешес! буныцтабалайтынын б!л!п, ундей алмай отырган. Енд! мынау жыбыр еткенде, «Эй, не оттап отырсын, сен!?»—дейд]. Сонда Дэулеткелд] шешес]не еж]рейе карай калып, елец шыгара коя бередг «Нен бар тайда, Кылам деп пайда. Мал жиям деп жия алмай, К удаги оты р уялм айio- деп суцк ете тусед!. С онда e3i куй!п отырган memeci от басында ж аткан шымшуырды жульш ала сала: «Жогал, аузыц ¡иине... ит куар!» деп тап бергенде, Дэулеткелд] каша женелед). Кдшьш бара жатып: «Е, Абайдыц «Сепз аягы» емес пе? «Сепз аяктыц» елшеу] емес пе!» деп коям» - дейд} Дэулеткелд). Бул анпм еж Дэулеткелд]н]ц барынша салкын жузбен томсарып алып айтып отырганын андап, Абай Дэулеткелд!Hin 311

езгеше кулд)рп, ез1 б1р Алдар кесе тер!зд! тамаша адам екен!н багалады. Кеденл!к бунын мойньша елдекашан мшш алган. Ол журген Байкадам-Сапагы, Жоламан жатагы, Бейгел!-Шагаласы, Затоны - бер! де жок-ж!Лк, мукгаждыкка толы. Ом1р1 кайтып шыга алмас туйыкка камалган кедейлер. Деулеткелд! солармен б!рге бейнет кеш!п, енбек зая ауыртпалык коре жур:п, соны женердей касиегп куш тапкан. Онер)мен, кызык кулк1(лмен нелер киын жок- шылыгынды мыскылдап жене бшед!. Оз басьша келсе де жасымай жур!п, куле тус!п ауыртпалыкпен алысады. Жене сондай, ез!ндей талай жудегенд!, жылаганды кулд^ре жур!П жубатады, жубата жур1п куатын, куш!н беютедк Сондайына келгенде Деулеткелд! ез1не де куледг Оз! деген жакыныныи куйк:, жудеу жайымен де кулк!мен алысады. Абандын куле ^ндаганын андап отырган Сешт Деулеткелд! ге онын Бейгел1-Шагалада шыгарган оленин айтуды сурады. Деулеткелд! оны да Ш!М1р!кпестен, азгантай да езу тартпастан айтып отыр. — Айткун! кырык уйге юру парыздеген. Бейгел!-Шагаланын бар жатагын аралайын, бар кедей!н тугендей!н. К^лрыкуй —кырык кедейд!ц уй! шыкпаса, сонда кер!П алармын белемд! деп, жагалай кыдырып келем. Сонда б!р уйге к:ре берсем табалдырыгы тап лзе- ден екен. Аягымды кетер!п, аттап К1ре берген!мдетабалдырыктыц алдындагы такыр жерге баласы сн1п койыпты, кек тайгак боп жатыр екен. Атгай бер!п курс ете туспм. Ес!пн ашканда байкагам, терезен!н б1р кез! жок екен де, орнына карын жапсырып койыпты. Ес!кт1 ашып калсам елп карын «куп» дейд! екен. Сонда орнымда жыгылып жаткан куй!мде, аузымнан елец саулай женелшп. «Ес!ктен к{рсем, дейд!, Терезес! «куп^> дейд!. Там ба, шошала ма, Кудайдан бурын жанымды осы ала ма?!»— деп акыра турегелд!М,—дейд!. Деулеткелд!Н!Ненд!Г! б!р енпмелер! Эбенн1нбастауымен еске туст!. Онысы — кырдын б!р байын мазактаган жайы. Байкадам- Сапак жатагыныц манында б!р-ек1 бай ауыл болатын. Соныц б!реушщ улкен аксакалы елед!. Манайга хабар айтып, жан- жактан жан куйерлер! ат койып кел!п жатады. Жанагы елген бай 312

ез! койы кеп, б;рак ки габан екен. Кораны малымен араластырып жаман салыпты. Деулеткелд! уйге ю рп кер!с!п, тыска шыгып келе жатса, денес) таудай, каукнган б}р картан бай жалгыз ат койы и келш, атынан домалай тусш жатыр екен. Деулеткелд1ге кел)п асыла бер!пт!. Деулеткелд! байкаса жанагы бай ею кез!н таре жумып алып, аузын ашып: «ойбай, бауырым», «ойбай, сенпр'м», «кайда кетт!ц?» деп бакырып, уйге карай ентелей бередг Сонда Даулеткелл.) байды коранын ¡иине кф п зе бере, адам туратын жакка апармай, кез) жумулы журген куй)нде, тастай карацгы кой коранын ¡ппне жетектеп апарып юрпзед!. Тер!не карай б!рталай апарып, эбден мен'реу карангыга жеткенде: «Ал осыдан аргы жер)н езчм де б!лмейм!н, ез)цтауып ал !»- деп жалт бер!п, бурышка тыгылып тура калады. Элг! каукиган улкен денел! бай «ойбай, бауырым!» деп ер! бакырады, бер! бакырады, айналасын сипалап жур!п, басын ана баганага б!р согады, мына баганага б)р так етюзедг Енд! б}ресе «ойбай, бауырым» деп, жанагынынтастап кеткен!н б!л!п, «кай- дасын-ай аузынды...» деп кояды да, тагы «ойбай, бауырымдай» беред). «Койшы, сут п!с!р!мдей жанагы байды кудыкка тус)п кет- кен ег)здей оцк{лдет)п, м огпретт-могиретт кете бардым!» демдг Деулеткедд!нщ ен сонгы рет осы оразада ¡стеген б!р м!нездер! бар екен. У^!Д]ц шл онынсез)н кызыктай отырьш, сол ецпмес)н де айт- кызды. Ораза куги аузы ашык Деулеткелд каладан кайтып бара жатып, кеиже жакын б)рбайдыцаулына тусед.Бунын жасы б)ртлайга келген к)С!' болгандыкган «ауыз аш» деп, жолдасы ауыл нес! у т н е гусчп, куткен болады. Сол ауьмда келденен ке/ип жаткдн конактар бар екен. Олардыцб!рталайы каланынсаудагер!, ездер] Даулеткелд1'н) бм ед. Солар буны кылжак юилгысы кеп «е» дес!п калады. Ас алдында «яшык» намазын окимыз деп жеп'-сепз к)С), ауыл иес} бай бар, сапка тура беред! де Деулеткелдш! орталарына алады. Бунын дерет! барына, намаз окитын-окымайтынына карамай «имам» бол дейдг Таргынайын десе орталарына тургызып ап, кед!мг! имам етщ алдына шыгарып, ку саудагерд!ц б)реу! азаншы боп, дегб!р тус!ре бастайды. Сонда Деулеткелд! «ендеше керп а^чайын»дейщ де, ауел! агузыны каггы бастап калып, аяк жагын М)цг1рлеп й л р п , кол кусырып алхамдун]' айтарда дауыстап турып: «алб)с!на лемге сек)н - ел, хисынха —елха, мемге сеюн —елхам, далтурду - елхамду»- деп кит1р1ндеп, ¡лгер!л)-кей!нд! кет!п, мусылман баласы окып кермеген турде намаздын «елхамду» дейт!н дугасын «еж!ктеп» оки бастайды. Ш!м!р!кпей, сункылдата беред) сонысын. 313

Сонда жацагы буны имам кып сапка турган саудагерлерд)ц 6epi сыкылыктап кулш, жайнамаздыц уст)не кулай-кулай кет1сед!. Бул ж айы н Дэулеткелд1 e3i MÍ3 бакпастан айтып шыкканда Абайлар езгеше мэз болысты. Сол Деулеткелд1н! алгаш кездескеннен б1рнеше кун бойы Абай касына epiin жур)п, 6ipre сый, кызык конак болысты. Даулеткелд! кур гана калжыншыл, кулд)рг! емес. Ол Абайдыц 63ÍHÍH де елегин жатка 6 ^ in , ел ортасында агыл-тег!л айтып журед! екен. Мынау конакта журген шактарында кейде Абай «ецпме айт» десе, Дэулеткел;и анда-санда ойда жоктан 6ip кырга 1\\пнед!. Ол жулып ала сала Абайдыц «Бойы булгац)> сиякты, «Адасканнын алды жено тер1зд) ез ел е н д е р т Абайга бурын ол мулде ест!п-б)лмеген адамдай гып, катты томсарып отырып, ойнакыландырып агызып айтып бередг Бунымен де ол e3ÍHÍn дагдылы тьшдаушьмарына езгеше 6ip азык апарып журе*пн жайын ангаргады. К.алада узак жаткан осы жолгы сапарында Абайдыц анда- санда, тагы да кей кеште эдеш арнап кездесет!н 6ip алуан конактары болады. Олар — калада окып журген, орыс школдарындагы ержастагы балалар. Солардын 6ip тобын Абай мен Баймагамбет екеу] бупн, ceH6¡HÍH кечине е з д е р т щ кен кешабасына уштен-терттен отыргызып KepiMHÎH yniHe экелген. Сыймай калган б)ртоп балаларды Абай Байм агам бетн жалгыз 63ÍH Ж)бер1п, едей1леп 6 ip шанага жеке толтырып екелпзген. K.a3¡p шайдан сон кешк1 отырысын Абай сол балалармен ер алуан енпмеге арнады. Олардын еркансысынан окып журген кластарын, бупн бер)лген сабактарын, жаттап журген елендерш сурайды. Абай мен Б ай м а гам б етн ар жак, бер жактагы eKi naTepiHe де осыдан бурын 6ipHetne рет кел)п, конак болган бул балалар Абайдан онша уялып, жасканбайды. Eepi де ездер1нен сураган Абай мен Баймагамбеттщ сездер)не ез эддержше жауап бер!сед!. K.a3¡p школдарынын формаларын Knin, 6ejm¡KTepÍH таккан TOfb)3 бала, Абай конактары —уш школдын, окушылары. Бул тогыздын ¡илндег) ен улкен) —Деркембайдын Рахымы. Ол Ka3ip он cer¡3, он тогызга келген. Одан сонгы он терт жас шамасындагы Асан. Бул — Шс кемп!рд1н ертеде елген жалгыз баласы Иса койшынын артында калган Асан, Усен дейт)н ек) жет1м едг Соларды Дермен аузына т)стегендей пермена боп, пана боп ecipe журш, Абайдын аулында еуел! аз гана орысша окыткан. Сонгы eKi-уш жылдан 6epi каладагы орыс школына TycipreH. 314

Рахым, Асан жене бупнде он ею жаска келген Усен ушеу!Н1Н де «Городское училище» формасы бар. Будар ар жактагы «Пятиклассное городское училище» аталатын орыс школында окиды. К,аз1р ушеу1 де степной генерал-губернагорга жолдаган арыздары бойынша стипенния алады. Бул стипендия, тепнде, орыс школында окитын казак балаларына арналып, тунл!к басы салыкка коса, казак болыстарынан жиналатын. Бар казак баласына сол стипендия тие бермесе де, ораны табылып, арызыньщ сот: болган осы уш жет:м баладай шанда б!р кедей балалары, желм балалар сол стипендиядан алатын. Ол ушеу!нен баска, кара кшмдерше сары жез туйме таккан усактау, б!ркелк! терт бала бар. Олар Слободканьщ ез:нде, казак балаларына арнап ашьинан интернатта турып окитын осы кала кедейлершщ балалары. Булардын екеу! тогыз жаста, олар —Затон жумысшылары СеЙ!т пен Эбеннщ балалары. К,аз!р б!реу! еЗ!н «к1мсщ?»десе, «Сейпов Аскармын»дейд1. Ек!нш!с! — улкен кезд1, ак сур, сопак беттеу бала Эбенов Максут. Калган ек! баланын б!реу! — Демежанньщ немерес!, сепз жасар Жеб1кенов Мурат. Екшнна — кайыкшы Сей1лд!Н к!шкене баласы, о да сепз жасар Шекет. Бул терт бала шолак мурын, аласа бойларымен б1ркелк! форма киген калыптарында домаланган козыдай, шелнен суйюмд! кершедг Оздер!нщендер1 сондай таза, ажарлары толык, беттер!нде сел кызылдары бар. Эл! шаш Ж1бермеген. Тертеу{н б[р кузеген тайдай кып, жана теб!ндеп шыгып келе жаткан шаштарын б!р сагаттаалган тер^зд!. Булар — кулегеш, ойыншы балалар. Ал Абайдьщ бала конактарынын ¡ш!нде осы ек! топ кедей- кепш!к балаларынан баскарак, езгерек кер1нет!н ею жуан кара бала жене бар. Олар жанагы интернаттын терт баласынан сел калкынкы. Булар он ек! жастардагы курдас бала жене ес{ресе, булардын кн!м! белек. Ныгымет, Желел деген ек! Кунанбаев гимназияда окиды. Бупн Абайдын петер! не конакка келерде олар ездер!Н1нсый жергебаргандакиетш гимназнялыкмундир!нки!п кел!С1П11. Кыска мойындарына окалы жагасы лрелген, оннан аса ак жалтыр туймелер: тамагынан К1нд!г!не шешн жыпырлай Т1з!лген бул балалар, езге ек! топ баладан ездер^н бар. М1незде баскаша устайды. Олар аз кулед!, ете саран жауап бередг К е б 1нше манындагы балаларга суыккарасады. Эр1актуймел! мундир!мен, гимназнясымен мактанса жене де булар ездерш щ Кунанбаев екенш де сез!П калган, ныгыз ажар байкатады. 315

Он eni жасар Ныгымет Кунанбаев —Эз4мбайдыц баласы. K,a3ipri заманда сол Эз4мбайдыц уш энсл!нсн он 6ip улы болатын. Он 6ip улдыц TepTeyi бейб:шес4нен туган. Соцгы уш-терт жыл ¡ш!нде, Абай балаларын орысша окытты деп Тэксж ан, Эз4мбай да он 6ip улдын 6ipey¡H калага шетке шыгарган. Эз4мбайдыц ерте алган 6en6imeciHeH туган алгашкы улдары он алты, он cer¡3re жет{п, тетелес ecin келе жаткан. Сол бэйбнчсж н терт улынын ортаншы 6ipeyi, осы Ныгыметт! ар жерде азфлеп кеп, енд) cni жылдан 6epi гимназияда окытатын. Еюншч Кунанбаев Ж алел — Кек4тайдыц баласы. Ол да Ныгыметпен сабактас. EKÍ Кунанбаевтьчг сырт ni илн, бст-жуздср! уксас болмаса да, жалпы ажарда 6ipÍHe-6ipÍH катгы уксататын 6ip жай бар. Буныц eKeyiHia де он exi жасар бала калпында, TycTcpi ете суык. Жалел бацыр басты келген, кен мандайы кысык, кисык K63ÍHe кона тускен. Мурны к4шкене, ycatcTicTepi сирек, калмак бет-ri бала, кез куйрыгы кер}л}п кигаш б!ткен де, сол к!шкене K63ÍHÍH eTi де 6ÍTÍK келген, кабактан темен калыц боп салбыраган ycTiari eT¡ Ke3¡HÍa жарымын баса тургандай. Эз4мбайдыц баласы Ныгымет болса ол ш еш есте уксаган, салпауыз. Теменп калыц epHi yHeMi 6ipeyre жчрегин, пыскыра карап турган сияктанады. Эз4мбайдынбул баласьмын бет peni Кызыл емес, коныр сур болса да, кабагыныц eTi жене де калыц 6iTKeH. EK¡ коз i ашушан, ойнакы к с л т , унсм! шатак ¡здеп тургандай. Бул eKi бала орыс уйлер4ндетурады. Гимназняныц imirme eKi жыл окыгандыктан жене орыс yiiitMCтургандыктан, орысша т4лге жап-жаксы ысылып калган. Абай немере ¡HLicpin конакка кел^ргенмен, оларга кецш белген жок. Эусл! кеп ецпмелескен{ Деркембайдыц баласы — ересек Рахым болатын. Абай оны осыдан бурынгы жылдарда Городское училищеге алгаш тускен кез)нде ез!л ступи ед4. — Рахым-ай, окуга KCtuirin туст1н,. Кластагы ез)цнен KÍiui балаларга гой екедей KepiHecia, е!—деп калжындайтын. K.a3ip Рахымга тагы сол женнен аз{лдеп сей лсд!. —Ж е, енд{ калай, Рахым? Биыл ymiHmi класка шыктыц. Ана жылгы ез)нд! «эке» дейпн сабактас орыс балаларын ер жетп ме?— деп кулген ед:. Рахым Абайды екес4ндей б)лш, срк'ш калжындайтын. Жацагы езмге баска усак балалар сыкылыктап кулгенге ол кысылган жок. Абайдьщ 33¡mnc орай кызык калжыц айтты. — HeciH айтасыз, Абай ага! Уш -терт жылдыц ¡ш!нде ол балалардыц ездер: де оцки)п, зщпттей ж}пт боп алды. Сонымен 316

коз!м ашылды гой. Алгаш приготовительный класка тускен жылы бар сабактас балапарым К1нд!пмнен келеин. Переменде мен жас козылардын арасында журген ботадай болушы ед!м!— дегенде, Абай буган мейл!нше суйс1н!п, катты кулд!. Енд! 6ip орайда Абай Асан мен YceHHin орысша оленокуын тындамак болды. Усен Абайдын сурауы бойынша сонгы кундер учитель жаттауга берген еленд! айту керек ед!. Оларга бер!лген! Крыловтын «Осел и соловей» баснясы екен. Усен соны орысшасьм келлре алмай, ударениес!н, айтылуын соншалык нашар айта бастады. Абай оны оуелi токтатып жоне де океше жумсак калжын айтты. — (1)йпыр-ай, Усен -ай, ceHÍH орысшанн ын ударен иeci орысшаны отызга кеп окыган мен!к1нен де жаман гой. Эуед! мусылманша окимын деп орысшатш ге Асан екеу!нбастыга алмай келес!н-ау, о !?—дед!. Енд! орысша окьпканын койды да Усенге: «Же, сол «Есек пен булбул» не кыпты ез!, enriMecÍH айтып берш!!»— дедг Усен, TifiTi, ол мысалдын б!рталай co3ÍH ол! TyciHóenTi де, баснянын магынасын б!лмейд! екен. Ныгымет пен Жолел оны мазак кып кулгенде, Усен кып- кызыл боп намыстанып кысылса да Абайга «Есек пен булбул» кандай шаруамен кездескен!н айтып бере алмады. Абай осыдан сон: «Ойбай, Усен, саган комек керек екен, кой, мен 6ip шара жасайын!»—дед!. Сонынартынан ол Сей!тг!н баласы Аскардан, Эбеншн баласы Максуттан жоне Асаннан да школда Крыловтын кандай мысалдарын жаттайтындарын сурады. «П!л мен канден», «Кумырска мен инел!к», осы «Есек пен булбул», тагы сондайлар жатталады екен. Абай жана ез аузынан Усенге «комек етем» деген уедес!н осы кеште умыткан жок ед!. Кер!мн!ц ек!нш! болмес!не бар балага арнап тор алдына тосек салынган. Абай Баймагамбетт! сол бапалардын касына жаткызды. Жоне Аскар мен Максутка акыл айтты. Олар Баймагамбетт!н ею жагында жатыр екен.— Сендер б!лес!ндер ме, балалар, мынау Бакан аузын ашса болды, epieri деген гулеп турады. Бакана ертек айткызындар!—деп, оз! балалар ебден шеш1н!п болганда, олардын тесектер!н!наяк жагында кен шапаньш жамылган куйде, rypeí^en турып, козыдай балаларга суйс!не карайды, кызыгып, кадапып карады. Сол балалар шамы ошкен, карангы болмеде 6ipÍH-6ip¡ коркь!- тып, турт!п ойнасып, куле Tycin Баймагамбетт!н epTericiH тындап 3!7

жатысты. Абай болса ез белмеанде оцаша калып, Усенге берген уедес!н орындаумен болды. Ол осы тунде сц алгаш рет К рьтовты ц «Есек пен булбул» аггы мысальш казакша аударып керд!. Тацертецбалалар шайга отырганда Абай Усеид! касына алып: «Сен орысша ютабыца кара, мен казакша айтып берей!н. Есек пен булбул сонымен былай кездес!пт!, балалар!»—деп, тундеп ез! ецбек ет!п тудырган аударма жолдарын пысыктап турып улкен бейшмен окып берген. Осы туннен бастап, кыс бойы калада жатып етюзген токсан тогызыншы жылдыц алгашкы айларында Крыловтыц Усендер, Асандар, Рахымдар жаттарлык талай мысалдарын Абай бей ¡л берш, кызыга тус:п аударумен журд!. 3 Бул жолы кыс ортасында Абай калага езгеше б!р шакыртумен келд!. Кеше кеш батып, кас карайганда пар ат жеккен Абайдыц шанасы Кумаштыц корасына кел!п к:рген едг Сол кеште Кумаш тыста Абайдыц алдынан шыгып, кар болган кшмш кагысып, уст!цп уйдеп баскышка жакын кец белмеге ^¡рпзген. Абай езш щ осы жолы ойда жоктан келген жайын Кумашка кыска гана бшд{рген. Себеб) эз!р ез! де елге жеткен шолак хабар, шакырту сезш ен басканы б!лмеуш! ед!. Тез жасалган шайды ¡ше отырып, Абайдыц айтканы: —Б!лмейм!н, Кумаш, елде менен езщ бул жайды кеп б]лет<н боларсыц. Осында каланыц казагы мен ноганы косылып, б!р кецеске к!р!с!пт!. Д!н мусьмман елдер!н!ц сол д!н-карындас боп байласатын сез! бар деп айта№]. Эртараптан калага к)С1 шакырып жатыр дейд!. Маган да сол хабары жеткен ед!. Осыдан сондай сэлемдер барган соц кел:п калдым!—деген. Шай жасала бергендетыстан к)рген Баймагамбет уйге улкен б!р сандык пен ек: басы толган коржын к!рпзд!ртт!. Абай ол жуктерд] нускап, Кумашка енд! жай гана б!р сез айтгы. - Мынау экел!п жатканы, ез!ц 6)лссщ, мен)ц к)таптарым. Баймагамбет екеум!зге жазга жетерл!к осы сандык пен коржын толы ютап ала кайтпакпыз! Калашы, базари]ы болганда бул екеум!зд!ц басты шаруамыз сол!—деген. К,умаштыц езге конагы ж ок ед!. Эз!н!ц теп кокан ды к болганмен Кумаш жалгыз Абай емес, казак керш)лср!'мен де кеп араласады, каланыц саудагер!, кырдыц керуен! сиякты кеп жандармен жаксы таныс. Бар казак кандай болса ез! де, ейел! де, 318

ер жеткен, шетке жур1п ж урген саудагер баласы Эл)мкан да сондай качагуар болатын. Кумаш —мусылманша окыган адам. Абайдьщ елендер!н кейде кеиирпп алып, ютапша к.ып уйнде сактайтын. Сол женде Баймагам- бетт! де ез!н!н жакын дос-жар, агайын танысындай санайды. Абаймен келс!н, жалгыз келсш Баймагамбетке ол уй оцашада отшил ет!п, ертег! айткызады. Жанагы коржын мен сандыктолы к!тап уйге юргенде Кумаш Баймагамбетке б!р ез!л айтты. Онысында сыпайы ет:н!ш! де бар. —Каладан шыккан ^¡тап сахарага барып кайтып келд!, кеп романдар, хикаялар айтып келд:, е, Бака! БЬдсй ол ^¡тапты оки алмайтын адамдардын касынан ол к:таптар осылай ундемей, ерл!- берл) етчп жата ма? Ж ок, элде, кейб!р бсттсрш ашып, енпмелер4н айта ма?—дед:. Абай Баймагамбетке кул:мс!реп барлай карап ед!. Ж ауап айтатын оз! смсс, Баймагамбет болган сон, соган «не дер екен» деп бурылган. Баймагамбет жолдан шаршаган жокекен. Шайдан кейш жайгасып отырган соц б!р энпм с айтып бермек болды. — Бунын аты «конак кедес!» болсын. Ертецнен бастап, б)ч ез!м!з уй иес:, ауыл иес! боламыз. Бупн алгаш келген кун! маган айткызып калганын акыд, оган дауым жок!—деген. Кежн асыкпай баптап отырып: —Орыстын б!р улкен ойшылы жазган ютап екен. Абай осыны жакында маган ен п м е ет:п бер!п ед!. Мен езш ел! к:с!ге айткан ж ок ем, соны сез!м сол болсын. Сейтш, мен!н буг!н айтатын хикаям «К ум к князь» аталады!—дед!. Оныц енд! баяндай бастаганы Алексей Толстойдыц «Князь Серебрянный» деген романы болатын. Бул тунде Абай бегде юсш! корген жок. Кумаш Абайдын келген шаруасы жен]нде кала халкы айтып журген сездерд! ест!ген-д!. Б!рак онша есп-басты к!с!мен сейлес!п, дел дерепн б!лмегенд!ктен, ол ез!н!н шыншыл, делийл, момын кадпына баскан. Абайга «осындай соз кепт!н аузында жур, мен шет- жагасын ест!ген!м бар ед!, сол езщ!з айткандай» дегеннен баска, кеп сез таратып айтпаган. Сонымен бупнг! тунд! Баймагамбетт!ц кызык енпмесж тындауга берген де, каланын тын хабарын кей!н ест!мек боп койыскан-ды. Уйкыны молынан кандырып, кеш турган Абайлар шайды жайлап, туске такау ¡ше бастаган ед!. Осы шайдыц аяк кез!нде Абайдын калага келгенш ест!п, оган селем бере ею адам К)рд1. 319

Bipeyi —алдынан к!рген би!к бойлы, кесек денед!, бул кунде бугагы шыга бастаган, узын талды шокша гана сакалы бар, жал тумсык келген Кекбай ед4. EKÍHmici —аласа бойлы, жалпакбетт!, акшубар, кырма кара сакалды, сыпайы nimirmi кекше Элпегим дейт)н ж! пт. Бул ею адам Абайга таныс к1с!лер болса да, каз:р Абай оларга тандана карады. Ес!ктен юрген калыптарына кез Tirin, олар торге жур!п кеп отырганша, сол кадалган кез!мен жагалай карап, ел! де таныркаумен болды. Буны тан еткен себеп — ол ею адамнын Ka3¡pri услндег! кн!мдер1. Абайдын ез ел!Н!Н казактары. Кекбай болса 6ip кездерде Абаидын касына жакын да журген ж!пт ед1, каз!р сол Кекбай кундыз устаткан кек м еутм ен тыстаган ногайша кумыра бер1к KHin апты. Ногай Т1г!нш!ге лкпрген иыгы т!к бешпет! кер!нед!. Онын сыртынан киген! кула туст!, кала моллаларынын жука шапаны. Аягында жене де калаша лплген кеб!с-мес!. Буньщ касындагы аласа бойлы, тертнак келген Элпешм де осылайша «сызылып, шелтит» дегендей калаша ки!нген. Булардын 6ipey¡ каз!р бас меш!тт!н халфес! — Кекбай халфе атанады. EKÍHmici — сол меынт жанындагы медресеге сонгы жылдарда кел!п жатып окып журген улкен шеюрт, сакалдь! шек!рт. Окуга кеш!rin калдым десе де, оны болмай калага жетектеп екеп, Кекшен!Н осындай тагы 6ip топ жастарымен катар медресеге окуга юрпзген Кекбай. Жасы кырыкка такап калган Кекбай бурын, 6¡p кезде акын, енш! Кекбай болушы ед1, Ka3ip «молла Кекбай», «халфе Кекбай» деген атына eni, peni де мулде уйлес1п алыпты. Абаймен амандасу успнде Кекбай «хайыр дуганызда, аллага шуюр» деген снякты сездер айтып амандаскан. Бунын мынадай сары аяз сакылдаган кыс кундер!нде e.iTipi !Ш1К, бояулы тон, Kyni, каптал шапан, саптаманы тастаганы кызык. Каланын, ecipece, мешптеп намаздын кн!М!не ауысып алган. Абай бул жайды езгеше тус!нд1. «Кекбай мулде¡ый-тысымен-ак кудай жолына кеткенс1п алган екен» деп ойлады. Жай сурасып болган сон Абай Элпей!м шеюртке бурыла карады да: — Ал, Элпейм, айтшы, сен бул кунде не окып журсщ?—дед!. —Наху окып журмш, Абай мырза!—деп, Элпей!м «недер екен» дегендей жылтыраган кез!н Абайга кадап, кул!мс!рей калды. — Е, жынды болуга аз-ак калган екенсщ! Араптын e 3ÍHÍH макалы бар: «Фихканы кеп окыган акылды болады, нахуды кеп окыган акымак болады» деген!—деп, осы сездерд! Абай арапша да судыратып айтып шыкты. Куле тус!п:-- Сейлп, жанагыны айткан мен емес, окып журген арабыннын e 3ÍHÍHгуламалары!-- 320

деп 6ipa3 отырды да: — Элпей1м-ай, екен Мук!з!р — Тацырдыц бойына ен алгаш епн еккен, акыл тапкан казак <ejijí. Саган да кызыгы сол ел¡не барып, енбек сауган гой. Кекшенщ сен сияцты 6ip топ жасын осы бер жак пен ар жактын меш¡т, медресес!не шубыртып журген мынау Кокбай гой! Буган ере 6epin те кайтес!ндер. Жеке-дара 6ip жаксылыкты осынын оз!не гана тутасымен киып берсендер eTTÜ— дед!. Bip заманда 03ÍHe жас жолдас еткен Кокбайдан каз!р тушл!п калган кещл танытты. Кокбай едеттеп ауыз баккыш, кабак таныгыш калпымен Абайдынжанагы co3ÍH котерген Kici болды. Шыдаган болып, сыр б!ЛД!рмей, ундемей тындады, imiHen ойлаганы «б!рдемедесем гой, тагь! 6ip кетпестанбадай eix ip сез, ащы мь!скыль!н атып ж1беред{. Оданда осы Абай пелес!нен бул туста ундемей кутылайын!» деп отыр. Ендг бipaздa Абаймен 6ipre шай iínin болган сон Кокбай осында келген шаруасынынжайын ceздipд!. Калага Абайды екелпзген ¡сл н ж е т н жаксы бiлeтiн Kici Кокбай боп шыкты. Онын Абайга кел{с4—opi—берщен сонаныкталуьша караса, оз безмен келген кел!с емес. OAeñi Абаймен еддес болгандыктан, айта берсе, бурын жолдас саналгандыктан алдь!н ала сойлесуге жумсаган тонтар бар екен. Сол жайы да ангарыла бастады. G 3ÍHкаладатосушьшар к:мдер eKeHiH Абай Кокбайдан eндi угынуга айналды. Буны ар жак пен бер жактын Кокбай тшшше айтканда, ногай, казак «зиялылары» тосады екен. Олары KÍM десен! з — ар жактагы белплi улкен меш!ттерд!н имамдары. «К,осмеш!т», «Тасмеш!т», «Kß3aKMemiTi» дейлн уш-терт MemirriH имамдары Fабдулжаппар, Fабдыразак, Хисами, Жомелиддин жопе Сарт м е ш т т н имамы Миркурбан ахон топтары бар екен. Сол катарда бер жактын бас MemiTi мен TOMeHri MemiTiHin имамдары тагы бар. Олар казактан болган tiмам Мел iкаждар кари, Эш!м кожа жене каз!рет Акметжан. Баска да казактан шь!ккан кеп халфелер, карилер, д:н устаздары Абайды керек етедг А бай б улар жайын ecTi генде e 3ÍHÍH дагдыл ы шап шан айткь!штыгы бойынша Кокбай ce3ÍH¡Hаягын кутпестен асыгыс 6ip ез!л айтып калды. — Е, немене, бул бар молла-кожан, жиылып, \\ieini Мекеге ж!бергел4жатырсындар ма? Элде «басы намазга тиген жок ед!, кудай жольшасалайык, сауап алайык» деп журс!ндер ме?—дед4. Элпeйiм кул4п ж{берд!. Кекбай Абайдын бул ce3ÍH де басынан асырып, еспмеген тер!зден!П былай койды. 321

— Абай ага, жене тындай тусш!з! Сол кауым С1зден меслихат сурайды, е л н е д [!—дед! де, сезш щ ар жагын тагы айта ж енелдг — Бул адамдар б1рсер1. Енд! осы к!С!лермен сез косып, сЬд1 тагы тосып отырган ар жак, бер жакжамагаты жене бар. Олар ар жактагы ногайдьщ белпл! мешИур байлары, уй, доулет иелер!, зор магазин ножалары, мысалы, У эли бай, Садык, Ыскак байлар, Икрам байбатша, Шернияздай мырзалар. Соларга коса ар жак, бер жактын казак байлары да б)рге ниет, ынтымаккосып отыр. Булар, мэселен, Сейсеке, Касен, Жакып байлар, Б1леубай кажьг Кей!н байыган, кэз1р ез[Н13ге белг!л! Цытайдан бастап 1рб!т шаба басгаган Бакия кажы, Балажан, Турбек байлар да бар. Бул адамдар да жанагы айткан гулама, хазфеттерге сез косып жур!—деген. Осымен катар ол Абайдьщ жузше барлай караудан жанылган жок. М б!Л1п отыр, Абай буныц санап жаткан бай дегендер1н кеб!нше К1С1 кермей, жек керелн. Б!рак айту кажет болгандыктан Кекбай Абайдын бет тыжыртып, мойын бура берген^не карамастан, жанагы казак байларын да тугел санап шыкты. Осылардын артынан Абайга «оларга кенбесен, буларым бар» дегендей гып енд[ б1р топ адамды тагы санады. Жанагы кепке, топка ортак Кекбай айткалы отырган жайга, мынау аталатын адамдардын да ниет, т!леу! б!ртутас екен1н ескертт[. С ей лп барып, енд! Абайды жанагы топка ер!кс!з жакындататын кю!лер деп ойлап, б:р топ каратаякты, орысша окыгандарды атады. Булардын б!р-екеу[ ар жактан уй салып алган, орта жаска кеп калган, кеп казакка мел!м улкен ллмаштар. Тагы баска б1р тобы «Петербург, Москвада окыды» деген немесе «окып жур» деген, Кекбай айтуынша, казактын анык зиялылары екен. Оларды айтканда «кырда, елде елде- к!мдерд!н баласы емес, кейб1р! хан, тере тукымы», «атакты ата- лы ауылдардын балалары», «Суйнд!кт[н кальщ шогырынан шыккан», «Царакесектщтургы-тургы жер!нен келген», «токал Аргыннын бинкп атасы», «Найманнын мыкты аулынын адамы» деп сейлейд!. Баягы хан, султанды мактагыш, мадактагыш Кекбай дел калпына тус1п отыр. Абай «аттарын айт!» деп буйырган сон, Кекбай Семей каласында турган немесе аз уакытка осында согып, мына сезд[н байлауын тосып журген К!С!лерд! атады. Олардын басына «Жабайканов Эз1мкан» деп тере тукымды улкен б4р чиновника бел1П койды. Петербургта «адвокаттык окуда журген Сакпаев Сакып» дед!. «Мал докторы болгалы журген Баспаков Беинр», тагы б!р «улкен тере Нуржанов Кьщыр» деп санады. Солардын 322

катар ында Абай жаксы бм епн, бул кунде шенд], чиновник болган Сармановты, Самалбект^ Даниярды айтты. Б!р шеи имам, б1р шеи орысша окыган патша кенсес!н!н тере, чиновниг1болган казактардын тмектер! калай косылганын бшу Абайга кызыккерЬиг Кекбай сол жайды эз!рше узакка таратпаса да, аныктап ангартып бердг Абаймен жанагы кальщтоп адамдар ездер! ауызша сейлеспек екен. Кекбай буньщ бе*п мен ниетгн гана танып алып, бер жактьщ ек[ имамына —ЭшЫ кожа мен Акметжан каз[ретке айтып бармак. Сонымен Кекбай Абайдын жанагы топка и лек косуын кутед!. Ал бар жиыннын сондагы тм еп мен арманы не? Онысы — муфтиге карау. Осы кала мусылмандарына, кала берсе, Семей облысы жене, т т т ц бар казак халкына ортак кажет болган сол жай екен. Эз!рге Абайдын Кекбайдан б Ы гет Россияньщ бар мусылманы болып, б!р д[н орталыгьш жасамакшы. Оны «муфги» атандырмак. «Соган ногай, казаксиякты сонау Кдзаннан, Уфадан, Орынбор. Т ройцк, Омск, Кь[зылжардан бер! карай, бар мусылман ез!н!н Д!н устазы деп багынбак керек». 1шк[ ниеттер[н айтысса «Русиянын отыз миллион мусылманы ¿¡н-карыпдас боп б]'рше- б!р{ жакындай тусед!!»—дейд[. Ж ане «халифа султан журтында дэурен шепп отырган, ис! мусылман галамынын. Ыстамполдагы д!н орталыгы —Шайхул!слэм бар. Соган бундагы д[н-мусылман кауымын кабыстырмак. Осы женде сез бастаушы — биыл Русиядан М эккэ-М эдине сапарьш хаж кылуга барып кайткан б!р топ ногай, казак уа баска уэлаяттар хажылары болыпты'>. Семейден сол ынтымак сезде Габдыразаккажы, Икрам бай, казактан Акметжан каз!рет жэне казак байынан Бакия кажы болыпты. Осылар бу жактагы мусылман халкы атынан уэде бер!п кайтыпты. «Б!з Русияда е ^ м Ь ^ н д т устазымыз муфти болуын максат етем!з. Соган ак патша, барша мусылман суйген гулама- мызды сайлап коюымызды руксат етсе!^—деп сурамак бопты. «Ал Русиянын патшасы есту[М!зше: сол муфтид! сайлаймыз^, «соган караймыз» деген мусылман д!н!ндег! халыктардын бэр!, е з д е р т т приговорларын, гарызнамаларын жиып ту ар а н » депт]. Мше, ниетосы! Д!н мусылман б!р сэуле керет!н жол. «Осыган казактьщ иг! жаксысы боп сез косысып, кемек етс!н! Мына кала мен кырдьщхалкынан б!р ауыздан сез, б!р жецнен кол шыгаратын етчп, ез есиеттер[н айтып, приговорлар жиып беран» депп. Халык алдында атагы, абыройы улкен адам болгандьжтан Абайдан осы ж енде улкен ум!т к у т т , кемек плесед! екен. 323

Кекбай осы жайдын бэр!н Абайдын падала карап, ойлана тындап калган жузш андай отырып, тугел баяндап шыкты. Б1рак ол ез! куткен жауабын Абайдан бул отырь^та ести алмады. Абай Кекбай сез[н б!Т[рген сон оган тук жауап айтпастан Баймагамбетке «ат жек!»—дед! де, турып ки!не бастады. Жегшген шанага Баймагамбетпн касына Абай отыргалы такап келгенше Кекбай мен Элпей!м сонынан калган жок. Уйден ундемей асыгып шыкканымен Абай б!р жауап айтып кетер деп ¡лесе келген едг Шанага отырган сон ел(ез[не кадала карап турган Кекбайдь! андадыда, Абай Баймагамбетке «божыны ¡ркетур!» деп белп етт1. Сонымен Кекбайга бурылып, аз гана сез катгы. — Менен каз!р жауап кутш турсьщ гой. Мен б!рнеше адамнан аныктап канып алмай, бул жайдан жауап айтпайын деп отырмын. Сенщ жанагы айткандарьщнын бер!не дел ез басымда ез[р жауап болса да, соны езгелермен ойласып, акылмен байласып отырып айтамын. Метнсез!мд1 бшпс! келген меылт имамдарына уш кунс13 жауап айтпаймын!—дед!. Кекбайдын калган жауабын тындамай, сурамай да Баймагамбетке белп етп. Актабан коныр ат Ж!Т! журш, кеше бойлап ж ел т кеттг Бул кундерде Кекбай терЬденш, бер жактынбас жатагын, орта тусын, аяк жатагын кайыкаузын жене Слободкага жакын отырган кальщауылдар арасын кыдырьш, аралап журген адамдар кеп болатын. Кала халкы б^лелн Самурат мез1н, сокыр кари, Шер1бжан халфеден баска, бул кунде ек! меннтнн имамдарына тетелес келе жаткан улкен халфе Зекен, Габдышуюр дейлн улкен молдалар бар. Осьшьщ бер! де намазга келетш азын-аулак, кер1- куртанмахаллахалкын есиеттеуд! аз керген. Булар ещц журттьщ топтанып жиылган жерлер!не журе бастапты. Сонымен ар жакта Затонды, тоншы, пимашы, былгары заводынын жумысшыларын аралаган. Бер жакта кеб1 касапта жумыс ¡степ забойда журген каланьщкеп кедей жac-кepiciн, ейел, еркепн жинап алып, есиет ceйлeйд¡. «Муфтиге карап, дш мусылман баласы б¡pлecy кажет» дейдг «Халифе-султан» деп, «Шайхул!слем» деп ллек айтып, ун косуын ллейщ. Затонда Ceй¡тпeн, Эбенмен ер жайды б!рге кенес{п журет{н кара тeмip устасы Савелий жене мастер Марков, булардан осы жана сездщ кунде шыгып журген!н ест4ген. Олар ез белмен Ceйiткe сейлескенде: «Орыстын попынан бiз орыс кедейлер[ жaкcылыккyтпeйм¡з. Олардьщб!Здей усталар мен грузчиктерге eзipлeп жургет тек тозаккана. Сендер молдадан, мешггген де кеп 324

жаксылык тауып, ужмак алар ма екенсщ? Буны Павловпен аныктап акылдасканьт дурыс болады, б!з оган хабар айтайык. Сен екеу!Н бундагы казак жумысшыларына сезд1 аныктап айтындар. Кепш[Л!к, букара халык бьиай ойлаймыз деп, байлау сезд1кепке таратып айту керек!»—деген. Сонымен неше алуан жумыскер журтка достыкакылы ез!р Павлов сонгы кундер эр топ жумысшы, енбекгш, букара журт арасьтда болатын. Абай оны дэл бул жолы онайлыкпен таба алмады. Тек кешке жакцн гана угине кайтар кез!н андып, пэтер!нен тосып алып, онаша эдпмелесуге Кумаштьщ уйпге алып келген. Бупн тундеп Павлов пен Абай энпмес! ек! жакты кеп жанал ык, тын д у н и ен т ш елн ашты. Аныгында, бул ек! дос осы шакка дей!н езге талай жайдан сейлескен болса да, д т жайын ауызга алып, кенес ет!п кер!скен емес ед!. Павлов Абайдын б1р кезде «кудайга иланатын мусылманмын» деп аныктап айткан сез!н ест!гел! д!н жайын сейлеуден сактанатын. Буг!н болса Абай езш щ жауабын тоскан топтардын, б!рде-б!р!не байлау сез айтпай турып, Павловпен акылга салып отыр. Бул, эрине, Павловтын да шеш!ле сейлеу!н керек етедг Ж эне де Павловтын ез! де орыс патшалыгы мен православный ипркеу устаздары казак, татар сиякты елдерге кандай ерескел ¡стер icтeйтiнiн жаксы б!лед!. Оган жэне Павловтын ез! де, дос тобы да езгеше карсы екен!н Абайга б!лд!ру керек. Сонымен Павлов едэуел! патшалык!с!н сынады. — Имамдар, байлар каланьщ кедейлер!н, кырдын карангы халкын алдайды, адастырады. Оларга кезге шукып турып керсетш , нен! айтады? Мынау почтанын. касында, каланчанын ж аньтда турган ак плркеуд! керсетед!. Онда к!м бар, не бар? Бул ш!ркеуд! «миссия» деп атайды. Оны ез!н!з де б!лесгз. Ал осы миссияда к!м турады? Улкен д!нбасылары турады. Анау Омсюдег! генерал-губернатор дэрежес!ндейАщюла, Семей ек: облысынын д!нбась[сы епископ турады. Ол епископ Андриан осы казагы кеп Слободка каласьша эдей! кеп орнаган. Неге? «К,азактьщ, татардын халкын шокындырамын», «¡слэм дшчнен христиан д!н!не ауыстырамыно деп келш о ты р !- дед!. Осы женде Павлов Абай бммейтш миссия ¡ш!ндеп кеп сыр мен жайларды айтты. А к ш!ркеуд1н жанында школ да бар екен. Оз!нше жеимдер турагын уй-жайлары да бар. Соган осы калада панасыз журген жас жет!м балаларды алады. Бул кунде отыздан аса казак, ногай балаларын шокындырып, окьггып тэрбиелеп жур дейд!. 325

Жакында буган бер жактагы почта контор ыныц уса к чиновнип Ивашкин айткан б1р баланьщ жайын Абайга мол1м етп. Семейтау болысындагь! Знаменка каласына почта жон!мен Ивашкин барып кайтып келе жатса, жолда казактын б!р жыртык киiмдí сег! з—тогыз жасар юшкентай баласы жылап ту рады. Сурастырса, жакындары куып жгберген, оке-шешесг олген, жетпм бала Мекеш екен. «Осы жакта кала бар, онда кайыр сурап, тамак ¡шуге, олмеуге болады» деп келе жатады, Ивашкин сол баланы алып кел^п, миссиянын интернатына беред1. Ол Акбота болы- сынан келе жаткан бала болатын. Соны Ивашкин айтады: «Жакында белеем, жанагы балага Бутин деп фамилия бершл. Мекеш деген атын жогалтып, Михаил, Мишка деп ат койыпты. Оз!н орысша ки!нд{рт, теккана орысша сойлетед! екен. Тук б т - мейтш сепз жасар баланы каз!р епископ Андриан шокындырып: «Сен егщ! орыс боласын!* деп торбиелеп жур дeйдi. —Бала сондай зей!нд1, сонша угымтал екен, мен де корд1м. Ек1 коз! кап-кара бадырайган, танауы танкиган, суйюмд! бала. Ол каз!р б!р норсе айтпак болса, 031 б!лген аз гана орыс т1Л1мен гана сойлейд[. Бар б^лген! казакты урсады, казактын молдаларын орысша боктайды!—деп осы жайды Абайга одей! узактап айтып кел!п Павлов:—Орыстынпопы да жаман, мусылмандардын имам, молдалары да жаман!— дед!. — Булардын екеу!нен де халыкка жаксылык жок. Олар жене халыктарды б^p-бipiнe тек д!н жагынан карап, араз елп, жау егуд! ойлайды!—деген. Жене оз!шн осыган карсы нанымды муддест бойынша Павлов ом!р!нде б!р1нш! рет жасырын бтр газетпн аз гана жергн Абайга едей1леп окьш берд!. Бул газетете купия турде революцияшыл жумысшы копыллтне жасырын таратылады. Енд1Г1 ностлд! бастайтын, Россиядагы ен мыкты топтын отты соз! бар Т1Л1 екен. Б1р1нш1 декабрь кун! шыккан «мын тогыз жуз!нш!» жыл деп белп койылган, озгеше газет соз1 ед1. Газетп колына кымкыра буктеп, тыга отырьш, б!р-ак жерт гана Павлов Абайга орысшалап окып берд1. — Мше, байкайсыз ба... Осында саналь! жумысшынын бор! халь[кгарды халыктарга жау е*ппкарсы койган каскойл!кпен алысу кажетдейд1. Б1ЛД1Н13бе, сойТ1П, орыс халкынын анык, од!л, дурыс куштер! патшаны да, орыстын Ш!ркеу[н де айыпкер деп санайды. Ойлансань13, осы туралы ойланьшыз. Казактын, татардын молдасы емес, байы, болыстары, кажылары емес, Сетттей бейнеткорлары жене с[здей сол бейнеткор халык камкоры калай ойлау керек?—дег!, енд!п жайды Павлов Абайдын ез!н!н шешу1не берген. 326

Абай соныц орайына Павловка ¡слем есиетш[лер[Н[цтолып жаткан маскаралык, карацгь[ надандыгын айтты. Олардыц ойы тугел[мен сонау Стамбулга, Халифа журтына, Абдулхамит султанга табынган ой екен[н танытгы. Сондагы Шайхул[слэм есиетт мен мундагы сокыр карилердщ ниет[, иманы, арманы бтр е к е т н андатты. Осы орайда Павлов та кеп н ар сет таныган екен. Ол ешн Абайга каз[рг[ Турция туралы кеп кызык, соны ецг[мелер айтты. Абдулхамиттщ гарем1нде мын канизд1ц барын, Турциянын езгеше кдрангы, надан патшалык екен!н аса кеп далелдермен ашып айтып берд}. Алгашкы кунг! Абай мен Павлов кецес[, бул ек еу тш ойлары улкен ангарда бтр арадан табысканын тачьпты. Абайша айтканда, «64р сагага куйганын» абден аны к байкатты. Екеу[ тагы да кенестп турмак болысты. Ал Павлов казак пен ногай жумысшыларына приговорга кол коймас бурын Абайдьщ есиетчн ес[т!п алуды тапсыратын болды. Абай ертенкаланьщ калын кепшШ пмен жалгаса бастайды. Ек]нщ[ жагынан, езш[ценд! аныкбею палганбайлауыбойынш а каланьщ имам, каз!ретгер[мен айкасып кермек болды. Арада уш кун еткенде, Абайга келтп-кетуш[ журттын саны улангайыр болды. Ойда жоктан, талай жактан сан юстлер Кумаштьщ уйтне шубыра берд[. Абай булардын ¡шщен кепке беделт етет[н к[С[лерд[ ез касына кеб[рек устайды. Озтнтн кыска гана, бф ак алуан акыл сез;н айтып жатты. Сол ретте бас жатак пен орта жатактын енбек еткен кебтнен келген ею к!с[ болып едт. Абай кепке жетер сезщ соларга аныктап, угындырып айтты. Бул келгендер —Абайдьщ еск[ кез таныс татуы кайыкшы С ейм мен кала кепшиигше аты мэл[м, сезт дэрт Бектогай Ботабаев дейттн Акботаньщ казагы. Озт кеп ел ¡шше юрме, аз уй Кыпшактан шыккан. Б[рак ойга, сезге жуйр[к, орта гана куй! бар кала адамы. Айт пен той, калын базар, ж а ц ы н жерменке, окыс б!р апат, кат-кабат эб[гер кездер болса, кейб[р ашаршылык жылда каланын кеп кедей! осы Бектогаймен, Сей!лмен ен алдымен акылдасатын. Абайды булар ездер[ тосып журген-д!. Соныц уст[не Павловпен бтрнеше кездес!п, эр жайды ойласып болган соц Абай екеутн езд[пнен де шакыртып ед!. Осыларга айткан сезш Абай кей!н кел!п кеттп журген ер топтьщ адамына да кайталап, кадагалап айта тускен. Бектогайларга б;лд!ргсн;: 327

— Каланын. халкы к!м айтса да бул приговорды жасамасын да, к,ол койып ырзалыкб1лд!рмес^н! Бтз Муфтид^ т!лемей\\из!—дес!н. Себеб! казак ата-бабасынан 6epi соншалык кудайшыл боп, Д!нш1л боп ескен халык емес. Еск!ден келе жаткан, ак-караны ез!нше таныган TycÎHiri бар халык. Жолы, заны, едет-гурпы бар ел. Енд! сонын 6epiH тастап, «шаригат бабымен жанадан ем!р курам» деп кексейтщ, кызы- гатын дуниес1 жок. Ойткен! халыкть! кегертеттн шаригат емес, енер мен бинм. Ал енер, бпнм шаригат жолында емес. Ол енерл! елден улп алудын жолында. Озге терттарапын кел1С!п, енд! тек муфтиге карауын калып па!? Одан да енершен пайда тиет! н елдщ жаксылыгын алып, пайдасын к ер е тк . Ал д!н-карындас боп косыламын деген уран б!здщ кекей1М!зге конбайды. Халык болып айтсак, кен^Л!М13ге жакпайды. C e6 e6i, ол енерден, б1Л!Мнен кашыктатпаса, жакындатар жол емес! Муфти 6¡3re кол емес, осы журген молдалардын e 3¡де жетед!!—деп акыл байлау жасаган. Кепке сез! мол тарайтын Бектогай осы жайдгл угынумен 6ipre Абайга кейш онаша кеште тагы келш ед). Ол — «бгпген услне бшсем, уккан услне уга туссем» дейпн, кез1 каракты, кулагы тур!нк! адам. Сонгы 6ip кеште ол келгенде, Павлов тагы да Абайдын касында онаша кенесте огырган-ды. Абай Бектогайды ездер!Н[н касына алды. Павловпен анда-санда орысшаласып, акыддасып отырып, табак кагаздын улкен белне кесек жазумен бес-алты бетт1к акыл сез, байлау сездер жазып берген. Шайдан сон, Кумаштын уЙ1нен Бектогайды женелтер жерде жанагы кагазды буктеп 6epin, Абайдьщ ескерткен1 бар-ды. —Бектогай, мынау кагазды сен ез!Нгана окы да, езген!н кез!не керсетпе! Журтка акыл айтудан бурын ез!н осыны кайта-кайта окьш, угыньш ал. Содан кейш «кудай берген т1Л1нбар» гой, езщнщ икемще ал да «ез акыльщ», «метнакылым» кып айта бер!—деген. Бектогай жирен мурт, жука ернш кер^лге кул!п, аппак кесек тютерш аксита турып, Абайды куптап, бас изеген. — Абай мырза, басына жи, аузьщмен айт, ез1нд[ю кып айт дед!НГОй! Онынкуп-ак. «Жаман би жанына жияды» деп кекету айткан казактында кагиасы бар ед!, кара заны бар-ды. Эй, 6ipaK сонын 6epÍH айтсак та, мен кулакпен уккдннан repi, С13Д!Н касьщыздан ердайым калтама салып екетелн олжамды артык керетугым!—деп кулана кулдг Ол айтып турганы акша-пул емес, Абайдьщ бул бымейтш тыннан жазылган елендер!. Соны ер кезде Абайдьщ касында 328

отырып, Keujipin алады не б!реуд!ц кеи н ргетн сурап алады да жаггап, e3i айтатын ацыл се з1не цосарлап журеин. Абай бунын осьшдай зерекнк, укыптылыгын, дос ниеин ойлай тура суйсше парады, угына кулдг Бектогай жанагы сез[не жалгап, Ka3ipri кагаз туралы байлауын айтты. —Сол айтканымдай, осы кагаз да олкьч кагаз болмай, тагь! 6ip олжам болар деп турмын. Eipan тапсырдыцыз гой, уцыпты болармын. Бетен кезге керсетпек туг[л суйкетпесп!н де!—деп журш кеткен. Сол Бектогай мен Сейчл сияцты, Абайга ар ж акты ц кеп жумысшы кедей-Kenutiri атынан Сейп, Эбендер кел!п аныл eciiin кеткен. Каланьщ ел к!С[лер!меч байланысты тобынан Абайга ер ¡стер жен!нде араласып журеин Кдли Акбасов кеп сейлесп. Бул да Абай C63ÍH тугел куптамаса да, муфтиге карсылыкты нык устады, Онындалелг «Муфтиге караса бардуниен[ шаригатпен жург[зу керек. Елдчн. eMipÍH меиит билейдч. Бил!пн казылар журпзед!. Казак кыз айттырса, куйеу куйеулет[п, келш Tycipce, эменгерл[-жес!рл! жайга ушыраса, ещц онын 6ep¡H ез кагидасы емес, шаригат буйрыгымен жург[зет!н болады!»—дегецщ улкен карсьмыкпен айтты. Дел осы ж е т н щ ез[нен де ол: «Абайдьщ 6ip акылын алганды макул дейм!н. Муфтиге KipMeñiK!»- деп сейлейт!н. Каланын. саудагер жагынын кепш!л[п болган Есберген, Телепбек, К эртж ан сияктьшар кызык^ннезге ауысып жур. Олар улкен байларга ездерщ щ ¡ш наразылыгын езге кезде керсете алмайды. Оз уйчнде онашада жылап жур]п, еркчмге шагым ай тьт ж у р т , бетпе-бет келгенде куш Tycin отырган кек тебел уйл! байлардын какпасынын. алдынан ыктайды. Бет карай алмай багына беретгн. Кдзчр солар тобынан Абайга Есберген кел!п-кеип ед[. Ол талай жанга базарда, лавкаларда, керуен тосып, кала сыртына шыккан жур[стерде кеп кездесп. Сонымен жиырма-оть[з езнгдей усак алыпсатар, «шолакколо саудагерлер атаулыньщ коныркай токал уйлер[не тараган байлау «улкен байларга ермеуо болды. - Б[здерге не керек?! Сейсеке мен молдекелер 6ip жерден шыгып жатса, олардьщ дастарканы 6ip. Жайылатын epici ортак. EctKTepiHeH сыгалауга да батылымыз бармайтын 6Í3, болыссак кеппен болысайык. Сол казчреттщ шакырганына да, байдьщ бастаганына да тап осы жол ермей-ак кояйык. «Имампос» емес кой. Натарска 6epin, ак вексельд[ сэдуэтельге eTKÍ3¡n, уй- жайымызды кат-шотка ¡л!нд{рмес!<>—десе беретщ. 329

Эрине, Есбергенн1н бул ацылы дарыган саудагер бар да, дарымаганы да бар. Онысы ер саудагердщ ер улкен байдан алатын гин уа рдагы дагдылы HecHeci Hi н сомасына карай бол iнд1. Есбергендер карык болган жылы мын сомнан артык несие алып кермесе, Кодыга, К,онырбай сиякты агаш шатырлы уй кетеруге жарап калган, улкен байга Kaaipi барлау азгантай топ саудагер де бар. Олар HecHeni уш мынга, кейде, irii*ni, бес мынга )*(e:Tr]<i3iп те KOTepin алып журед!. Бундайлар Есбергенге токырандап урсып, айткан акылын алмай Kericri. Кыскасы, ermi 6ip жума орайында (I^eTHfiiijQLiri; ар жак, бер жагы жене толып жаткан жакын елдер, жатак ауылдары муфтнге косьшу туралы байлаулы сез^н айтатын кез желп e:;ti. Сол кун такап келгенде осы icTin басында журген, енеуп Кекбай айткан имам-каз!рет, бай-мырзалар, окыган каратаяк зиялылар катты Typmirin тун1лет4н куй туды. Прнговорлар туспей койды, сан мындаган казак, ногай уйлер1нен «TycTi» деген приговор жуздер гана боп саналды. Осыган куй[н4п, бул4нген сепз-тогыз MemiT^iHKa3ipeT, халфелер! каланын бар халкына Kici ЖYpгiздi. Базарларды хабарлады. Сонымен муфтиге карау жетнде сез байлау ytuiHMemiTTepi е халыкты шакырып, арнаулы жиындар жасамак болды. BipaK Семейд!н Ka3ipeTTepi мен байлары 03aepiHin маскара болганын дел осы Memirrep !ш{нде кердг. К,азакхалкы бipдe-бip MemiTKe бармай калды. Кундеп кел4п журепн намазкой, д!ндар Kepi-куртандар болмаса, каланын «махалла халкы» дейт1н кедей тобынан, кеп саудагер!нен, керуетнен де казак атаулы келмей койды. Соньгмен 6ipre, «муфтиге карамаймыз», «осы жаксылыгын Ka3ipeTTep казак журтынан аулак eTciH!»— деген сездер кеп жактан катал соккыдай жете берген. Сейпп, epr;ti MiHe, бупнп KyHi бар каз!рет пен байлар улкен 6ip байлаулы жиын жасамак бопты. «Анык халык атынан сойлейт1н к{мдер екен, не дер екен?». Соны ест1мек, айтысып кермек болысады. Сейпп, бер жакта, улкен залы бар бас MerniT медресес!н белплейд{ де, соган кала халкынын ер тарапынан кеп журтты шакырады. Бул жайдан алдымен хабарланган тагы да Павлов пен Бектогай, Сей!л, Сейптер болатын. Абай казак адамынын 6opiHe жанагы медресеге баруды буйырды. Оз1 жене барган едт Медреседе, бфнеше жуз Kici сыйып отырарлык «деpic белмес4не» кшем, керпе жайылган ед1. А с жок, сезд1нжиыны. Улкен узын белмен:нжерге теселген орын-жаitnарьигахалык кеп сыяды. Тердег! о рынды ар жактын меш iTTepiHен кел ген 330

Габдулжаппар, Габдыразак каз!реттер мен Ыскак бай, Салык бай д ей тт байбатшалар алыпты. Бер жактын казак байларынан Сейсеке, Б!леубай кажы да сол терде отыр. Эш{м кожа мен Акметжан каз!реттер жене де сол катарга жайгасыпты. Бул топтьщ ек{ жагын ала, ак жага салган, фрак, сюртук киген ж ене б:реулер! окалы жага, сарала туйме таккан казак чиновниктерт)з!л{пт]. Казак, ногай байларынынкигендер еншен мэут^мен тыстаган жасыл, кек, кара ¡штктер. К еб { тн суйетж! тамактш!к болса керек, сол кеб!рек. Б!рен-саран гана жанат ¡ш[к кшггп. К,аз!реттерд{н. бастарында сэлделер{. Осы жиында «еЬл{ ¡слэм кауымына» арналган «гузыр» жайды, кара сезге шешен Акметжан каз:рет айтты. Ол жартылай ютапшылап, жарымын казакша макалдап, мэтелдей сойлеп, угындьтрып бер[п ед{. Абай бул жиыннын кеуде тусында, Бектогай, Есберген, Сежт пен Эбен тэртзд! кала адамдарынын ортасында отырган. Буган такау жерде Кали мен Серкелер бар екен. Олар келеи сезд{ Абайдан кут:п отыргандарын куб:рлес!п, айтыса отыр. Акметжан каз!ре1тен сон, ногай байларынан Ыскак сейлеп, муфтид!н кажетт!г!н айтты. Сейсеке де казакы кара сез{мен окымаган адам е к е т н б!лд:ре отырса да: «Т{леу{м{з б:р, ниет!м{з кабыл болсын! Муфтиге ден кояйык, казак баласы!»—деп сейлеген. Абай енд! андаса, казак торелер!нен бунда отыргандар Петербургта окитын студент, болашак адвокат Сакпаев бар екен. Нуржанов дейпн кесек денед!, салкын калын кабакты, усак шубары бар, сырт ажары салмакты б{р чиновник отыр. Абайдьщ сыргган есту{нше, бул топты н акылшысы, осы сез жен!нде тагы басшысы боп журген казак терест Эзтмкан Ж абайканов ед!. Оны сыртынан коптен ест}генмен Абай бурын кормеген болатын. Каз{р Сарманов, Данияр, Самалбек сиякты ез{ б[лет)' н тчлмаштар мен жанагы Нуржановтарды жагадай карап шыгып, Абай сол Эз{мканды ¡здеген. Оны Бектогай б)лед: екен, бул арада Ж абайканов жок боп шыкты. Сурастыра келе б{лгет, ол кешелер Петербургка журтп кеттпт!. Бул жердеп журттьщ приговорларын. арыздарын сонда тосып, сол жерде ¡ске асырудьг ез{ ллен!п, мойнына м!ндет ет!п алыпты дейдь Мундагы каратаяктарга каз!реттер мен кала байларынын, ел адамдарынын созш тугел б!р арнага косып, б!р- ак байлау жасагуга тапсырыпты. Жене солай болады деп сен{пт! де, оз! жур!п кет!пт!. Абай онынбундаболмаганьмаб{раз октн!п 33]

калды. Себеб1 дел осы туста сол теремен б!р сынасып, кездес;п кормек ед1. Ойткен1 токсан желнш! жылгы санактын тусында оньщ ¡стеген мтездер! мен айтты деген сездер! Абайды ол адам туралы б;р сыншылыкойга, катан байлауга бей;мдет1п журет!н. Бупн Эз{мкан Абайдын алдынан тагы колденен кел:пт1. Муфтиге казакты каратпак юсшщ б1р1 сол бопты. Жиын эуел! муфтиге караймыз деген, каратпак болгантоптын сез1н тугел естцц. Окыган каратаяк тобынан жанагы Сакып Сакпаев та бар, ынталы сез, т1лектест1к айтып шыкты. Онын аузынан бурын, шолтандаган ею колы тынымсыз сербендептурады екен. Алаканын б1р жазып, бтр жумады. Б^ресе озшщ кентанауын, кесек мурнын сол алаканымен кагып-кагып сойлейд!. Ек1 кез1 тасырайган, алкымы ¡екен, жуан муртты, туксиген кара сур Ж!Г1Т екен. Созшщ бер!н е ^ н д е п п бастап, жарым сойлемге бармай, акырындатып ез1 жутып, шала ест1рт!п айтады.^Аузы сезге олак болса да, алкыны, екп!Н! кушт{ тергзденедь Кенеулт ойы жок. Ылги нукып-нукып, ер жайдын атын айгайлап атап, басын шалып етед!. Оз1, теп, мусылманша окып кермеген болу керек. Муфтид! «мупти» деп атайды. Молдалардын К1тапшылап сейлейт!н сездер1Н1Н кеб!не Т1Л1 келмейд!. Онысынжене елемейд! де. «Шайхул1слемд1» ек! жерде аузына алайын деп, калай айтатынын умытып, Т1Л1 келмей калды. Сонысынан жене кысылмастан «ш... ш...» деп турдыда«ну как этотам!» депалып, «елп б^рдене 1слем» деп б1р айтты, екшыл б!р орайы келгенде «жанагы ¡слем»дед1. Бул топтар сейлеп болган сон, жиын б1разтынып калган кезде Абай сейлед1. Абайдын сез! салганнан «муфтиге казак халкы караудын кажет1 жок» деген тура, жара сейлеген кенестен басталып ед1. — Ен еуел!, ¡слем дт1Н!нкауымы болмакдейд. Дщ-карындас деп, Мысырдын арабынан, Унд!станнын мусылманынан, Стамбулдын Халифе султанынан, Шайхул1слемнан Россияда, Сибирьде жаткан казакка карындас тауып бермек. Туыскан таппакболысады. Ен алдымен, осыньщез: жалган. Эрхалыктын калын кауымын алсак, кундел!к лрл^пнде сыбайлас кер1шс}мен кел1с!п кун кешед!. Б13Д1Халифенщ мусьгпманымен жакындатам деуш!лер ен алдымен касымыздагы керш!м!з орыс халкынан алыстатам дейпн болады. Айтпаса да ол айдан анык. Ал сол орыспен кайпп сен алые боласьщ, казак халкы? Жеке адам да, тутас кауым халык та жанды тчрл!К етед!. Т1рл1к деген!М13мынау 332

¡шкен су, жеген тагам, киген к т м , OMip сурген уй, ортан. Озгегн койып, Семейд!н казагы, ceHi айтайын; мынау Epric сегпн. e3eni н. емес, орыс халкынын езен!. Ендеше, ен, эуел:, Семей халкы, казагы, с е т и iiuin отырган суьщ —орыс халкыныц суы. EKiHuui, жеп отырган наньщ 83ÍH еп н екпейпн, енбек саумайтын елс!н, орыс мужыгыньщ ecipin ôepin, ди!рмен!не тартып экеп ôepin отырган уны. Одан кала берсе, киген к т м щ , юрген уйщ, барша буйымын мен жиыньщ —6epi-6epi орыс халкынын каласынан, опершей к е л т отырган дуниен!.. Сен осыдан алыстамаксын. ба !? Алыстасан тырдай жаланаш Keiin бар да карындас таба гой! Екшыи, 6Í3 карангыда жаткан, калын туман баскан, надандык туманы баскан, соры басынан аскан карангы елм з. Б[зге ен алдымен не керек? Б[Л[м жарыгы керек. G3ÍMÍ3 надан отсек, енд!п нэс!л!м!зд! болса да тез окытып, дуние танытып, кез[н ашуымыз керек, асыгуымыз керек бул жолда! Сол женде де, бар жарыгын ала б!лсен аямай берепн досымыз —орыстын OHepi, орыстын улпл! кауымы! YtniHtni, муфтиге карамайтын ce6e6ÍMÍ3: эйел!м{з, уй прл{пмпнлемейд!. Б{зд!н эйел жынысымыз онсызда сорлаган кауым. Ал мусылманшылыктын аныкорнап, шаригатымен тугел баурап алган елдер:н ойлайыкшы !Ондагы эйелдер жайы казактьщ каралы ойел!нен де калын сорда, карангы керде. Бупнп казак э й е л ш щ басындагы базар малындай «ак ноктанын<> 83Í де жетерлж каза. Енд! апарып оган «шадыра мен шашуан^, «перде мен пэренж Ь , «желек пен шапан» жауып, тагы да тумшалай тусуд!Н каж еп жок. К,азак,тын кара занынан, ата-баба надандыгынан алыса жур!п кутылу онай. Ал «муфтиге карап, д[н-карындас ¡здейм!з» деп карангы тунекке тагы апарып, 03Í жабайы журтты камау, ол бул кунде адаскандык. Аяп айтсам адаскандык, кадап айтсам кастык! Ермендер бул сезше, казактын момын ел! ! Калын. журтым, MeHÍH айтар co.3ÍM осы-ак!—дед!. Абай ен д байкады, бунын арт жагында отырган калын ел бар екен. Олар Сежл, CeñÍT сиякты каптап келген жупыны ки!мд!, коныр п!ш!нд!, жанагы Абайдын 83i атаган «калын журтынын.» каз калпы екен. Олар дабырлап: —Бэрекелде осы соз —сез! —Абайдын деген! рас. Keperi жок, осымен турамыз!.. —Халыктьщ ойын Абай ай гты! - дес!п дабырлап, ажарлана сейлеп, к е т е р ^ п калды. Бар молла, имам агаулы да, байлар да енд! Абайга карсы бетгеп сейлей алмай, ауыздары буылып отыр. Bcipece, жанагы халык ажарын кергел! олар cecKeHÍn, тартынып калган. Тек жанагы 333

Сакпаев Сакып капа окыгандар арасында тушталандап, б1рнеше сездерд! орысша айтып, ещц Абайга карсы басын какшита котерш алып, сез тастады. —Стз калай?! Абай дейд1, С13Д! акын дейщ, С13калай, б!лмейс13 бе?—дей берш ед1. Абай оган еуел! б!р катты зeкiп, колын карсы С!лтед1. —Ен алдымен адасканды сендердщ ез!н койсан етп! «Окыган» дейд!, «кезд1-каракты» дейд1. Сендерд1н осы жиында не акыларын бар ед!? Не кара басып кангып келш журстндер!?— деп катты катуланып, урыса сейлед!. Анау осы кезде шокшиып журес!нен отырып ап, тагы нукындап, сездер!Н1Н бас жагын айгайлап айта бастады. — Д1Н1 жок ел болмайды! Жаксы елд!нбер;нде Д1н бар! Дш1 бола турып енерл! болады. Караныз, католиктерге, С13 айткан орыстын да князьдары, дворяндары, ученыйлар, поэттер! — бэр1 де Д1Н1 бар халыктар!—дед!. Абай: «Же! Кангырлаган коныраудын куыс екенгой!»— деп алып, ентелей сейлед!. — Д!н1 бар, б!рак алдама журтты. Олар енерл! болганда дш басыларына бастатып енерл! болган жок! Д1н басыларымен ашык ой, анык б1Л1м басшылары алысып, карысып отырып енерл! болган! Жаксылыкшыгады десе, сен;н надан ел1нмн ортасына екелгенщ осы ма! ? Жана буыннын зоры болар десем, соры болар сырларын бар ма ед1, казактын калтандаган чиновниктер!, каратаяктары! Байкадьм датунинп отырмын мен сенен. Мынау турще Караганда сен алдарсын, талай алдарсын ел!! К!мдерд{ алдап, К1мдерд; сатпас екенс1ндер! Аулак болындар ендеше! Мынадай терелерден сак болындар, казактын халкы!—деп, Абай айналасына тагы катты жар салды. Эюм айта, буйыра сейлегенде, жанагы Абайды костаган халык енд1 Сакпаев кана емес, барлык баска каратаяктын тордеп аз гана тобын тугел1мен тапап кете жаздады. — Жетт1, болды! Догарындар сездер1ндИ — Абайдан баска акыл айтпасын б;зге! Керег1 жок сездерщнщ!— деп, орнынан турып кожырап алган журт, сол ашулы айгайынын успнде тарай берд1. Абай езж щ ебден женген жайын андап, ещц жанагы Сакпаевты кулю етт1. Онын лаулап, баддырлап отырган калпьш сел токтатты да, айгайлап сейлед{. — Сен адвокат, бул имамдармен кайтш дос боласын! Оз1н керек десе «Шайхул!слемдЬ> дурыс айта алмайсын. «Какой-то 334

ислам» дейсщ. Соньш. ез!мен-ак Д)ннен шыккан жоксын. ба? Булар MeHi Kynip, ceHi K enip десе paya гой!—деп катты кулд!. Абай касындагы Бектогай, Сей[т, К,алилар де м э з болысты. Бул кыстын ойда жок, езгеше 6ip жиыны Абай мен хапыктын осылайша аныктап жен.{н шыккан жайымен тарап ед). BipaK сонын орайы на, осы KyHi кеш ке Семейд{ц полицмейстер4 берген жасырын буйрык бойынша Федор Иванович Павлов тагы да абактыга алынды. Абай уй!нде осы кун тунде катты TÎHTy болды. Бес Kici жандармдар кел!п, К,умаштын уй[н астын-усп'не шыгарып, уш сагат TiMicKMi. 1здеген[ элдек!мнен еспген 6ip eMic хабардын дереп болатын. Полицмейстерге ол арызды екнуш байдын. колын койгызып, болашак адвокат Сакпаев жазып тус!рткен. Арызда казак халкын аздырушы —Абай деген. Онын yriitni акылшысы —орыстынайдалган революционер!, социалист Павлов. Сол eKeyi б{рлес!п байласкан, 6ipre жазган байлау кагаздары да бар деп керсеткен. Жандарм Павловты устаган жерде таба алмаган кагазын, кылмыстын жылы ¡3ÎH суытпай, Абайдын калтасынан суырып алмакедг BipaK ол кагаз ез!н{нхалыккамын ойлаган шынымен жене imiHe буккен сырымен Бектогайда калды. Мын жандармнын колына туспес мыкты коймасында калган-ды. 335

Ж ¥ТТА l Цыстаута конгалы Ka3ipri калын кыстын ортасына шейгн Абай Аралтебеде, Эйгергмнгн онаша кыстауында кirán соцында уакыт KernipeTÎH. Акшокыда Маташ, Нуртаным, Дшдемекендеген. Абай сонгы жылдары осы Аралтебете OñrepiM мен e3ÍHe арнап онаша кыстау салган. Бул кыстау Семей каласына коп Kipeöepic. Акшокыдан KyHniK жерде. Семей ге де салт атпен журген катты жypic болса 6ip кунде же^п конарлык жерде. Аралтебен!н жан- жак манайында уш шакырым, бес-алты шакырым, жет4-сепз шакырым жерлердекеп ел бар. Жакында Акылбай кыстауы, оньщ ар жатында ер рулардан шашырап конган, топталтан «кеп жатак» дейт!н жатактардын кыстаулары болатын. Эйгер!м кыстауы —Акшокыдагы кыстауга уксас. Бунда да асты- ycTi тактайлы, улкентepeзeлi, кен де жаксы конакжай белмелер. Керш!лер—Дермен мен Мекендер жене солардай бгрнеше жас, тату уйлер. Олардын балалары мен Абайдынжас немерелер!н окытатын Хасен молла дейтт ак сур жуздг сыпайы молла бар. А б а й осы кы стау да биыл 6ipHeure ай бо йында онаш а тыныштыкта yneMi к!тап окып, Эйгер!М мен ауылдаты жастарта, колы бос кершп:ертесол окытан KÍTanTapbtH кызык, керкем енпме erriг! айтып берет!н. Допетый алгашкы айы, ecipece, осындай жаксы тыныш 6ip жаймен басталып eají. Б:рак декабрьдгн ортасынан 6epi карай сонгы он шакты кун Аралтебетнмал nec¡ адамдарын кудгкке салып, кыса бастады. Bip Эйгер!м гана емес, керш4Талдыбулактаты Акылбай аулы да, Берлщеп Абайдын ecKi кepшiлepi «К,ожанын аулы» деипн ауыл да кыстын антарынан сескенуте айналды. Айыкпай борай жауган, суык кундер удеп тур. Бул елке кейде «Бауыр» деп аталатын, кейде «Байтабыл» деп аталатын тустастау коныр адыр болушы едг. Сай-саласында булак, корык, каратаны кеп, пiшeндiк коныселкелер) мол жерлер. G3ÍHeer¡H егугеде колайлы. Бгракосы ещр^н, бар Байтабьщдын езге Шынгыс, Жидебай, Акшокы сиякты кал ын ел, кеп ауылдар мекен еткен жерлерден белек б ip жайсыздыгы тагы бар. Бауырды кар калын басады. К^ысы катты жылдарда, шеп жаксы шыкпаган жылдарда ен алдымен жут кысымына ушырайтын ocbí Бауырдын ел! болады. Епнш4л!кт4Kocin еткен кеп енбекшг ел, Бауырдын сел енбект! кес!пке колайлы болтанын унатып барып мекен eTeTÍH. Bi рак 336

кысынын каталдыгын ойлап, Бауырдагы элд!-элс)з шаруанын 6epi де жаз жаксы болып, шеп шыгысы Teyip болса, кыскы гпшенд! аса кеп жиып, камдап алуга тырысатын. Анык калын, мол маялар Абайдын кыстауы Аралтебеде, Акылбай кысгауы Талдыбудакта, Берл!дег4 Кожа кыстауларында, барлык Ш ынгыс ел!н!ц казагынан баскаша мол кор болып жиылатын. Бул —осы onip ел!н!ц ceHÍMC¡3 кыска карсы ¡стейпн камынын улкен[. Сонымен катар ж ене Бауыр кыска карсы, жутка карсы eKÍHmi амады тагы бар. Декабрь/и ц тусынан бастап оз жер4н!цанысын, кыс багдарын, кысымын катты кадагалап, ойласа бастайды. Егер осы бупнпдей декабрь кысып кете бастаса, Бауырда, колда арык-турагын, азын-аулак малый гана калдырып, айдауга жарайтын кой атаулыны, кара малды тугел!мен Акшокыга, алыстагы Жидебайга, Ш ыцгыска алып кашып, шубыртып женелед[. Сонда апарып сеш'мд]' кыстау, куйкалы корык, кара бектер калын Ш ынгыстын койнауына Kipin кетед}. CeHTin, талай кыстыц жутынан осыпдай ерте кам eiin , алысу аркылы малдарын аман алып калып отырады. Аралтебедег! Эйгер}м аулынын декабрь ортасында шугыл ойланып, байлаган байлауы осылай болды. Керыллес торт-бес ауыл 3Hrepi\\ía.ÍK¡He жиналып, акылдасып келгенде: «Биылгы кыстын ангары жаман. Ж аз болса кургак болып, Бауырдагы ел 6epÍMÍ3A¡n де корамызга жиып алган nimeH¡MÍ3 аз болды. Ж ыл мойны болса узак, кыс аягы узап кетсе онан да api катер бар. Осындай малдын бойынан ет арылмай, элд{ турган кез!нде Акшокыга, Жидебайга, Шыцгыска карай койды, кара малды айдайык!» дескен. Кеп ауыл езд!-ез малымен 6ip кунде козгалмак. Ce6e6i, жол жок, кар калын. Малдын журетш сурлеу!н салу yujin карды бузып журу керек. Соган кезектескен кеп ауылдьщ б!рлес!п аттануы жол болады. Эр ауыл eKt-уш кен шананы кок шепке толтырып сыкап алысты. Жол ж урепн ер-азамат, эдуетт} эйелдер болса азыктарын, ки1мдер{н сайлап алды. Сонымен эр ауылдын малынын алдында шаналы tuert жур!п, мал атаулыны артынан шубыртты, узаксалкар, кара Henip болып, Байгабылдан Акшокы, Жидебайга карай мал созылды. Абай бул шаруаларга жонд) араласкан жок. Ол ер кезде кешю шай устщде, ecipece, танертен ерте Эйгер4м1пцсол шаруа жайын ауылдагы азаматтармен сейлескен!н тындайды да, e3i кеп араласпайды. Биыл ангарьт, суйанебшгеш Эйгер!м шаруа науканыньицусындааса 6ip кайраггы, ойлы адамнын enepiH керсеип кслед. Ол Ka3ipri кун райынан, кыстьщ кабагынан кдтты кысылады. 337

Абай отырганда да малга карап журген еркек-эйелге б!р жагынан жаны ашып жене шаруаныц кдмын жете ойлап, байыпты сейлейд!. Кешелер Акшокыга карай ез аулынын конын женел- терде, туган ел! Мамай-Байшорадан керш! ет!п алган туыстарын ¡ржтед!. Торгай, Мангаз, Акжол деген улкендьюшин уш азаматгы Наймантай дейт!н озшщ сен!мд!, ест: туысы жене керынсше косып берд!. Осылар керш: ауылдардынЖидебай мен Шынгыска мал айдаган лек-лек топтарымен аралас кеттг Эйгер:м Мекен, ДерменД! ерт!п, жылы ки!Н!п алып далада узак журд!. Цыстау сыртындагьг би!к адырга шубырган койы мен уш шана жеткенше коз алмай караумен болды. Уш-терт корни малшылар жуанс1Шр, ересек азаматтар болганда, аласа бойлы Кызыл шубар келген Акжол бала Ж1пт болатын. Эйгер1м соньщбет-мойньша ез колымен шерп!Н! мыктап орап берт: — Ус!п кала керме. Бел-колынды аяздан катты сактай жур!— деп кабак шытты. Цоркыныш ойлап, терт Ж1птке б!рдей амандык ллепн ете жаксы ун!мен, тамаша майда шыньмен айтып женелтп. Кун кептен бер! жыльшбай койды. Бупн де сондай шытырлаган катты аяз. Бфтеу!р! мал женелткен кун! жел болган жок. Тепнде, бул етр д е аяз елердей катты болудын устше, карып турган, кылауьггкан усюр!к жел аязды удете туселн. Сондай жел аралас аяз жайы; «усюр!К аяз», «ек!рш турган аяз», «акырган аяз», «колканды кдуып турган аяз»деп нешетурл! катал турде халыкаузына алысады. Биыл декабрь мргел! Абай мен Эйгер!м отырган жакын ещрге, сол жанагы айтылган ажалдай аяздьщдем! катты батып тур. Осыдан екз кун бурын мыкты, сен!мд1 койшы Тунщкбай аяздын катгьшыгынан бен-мурньш усгпп кайтгы. Ауь!лдагь! керш!, малшы, катьш-калаш, ктм! нашар бала-шага кораньщ ишнентумсыгын шыгаруга коркдды. Айнала ер ауылдан сирек катынаскан адамнын бер! ещцп жур:сте тек амалсыздык айдап келген жайларын айтады. К,ай ауыл болсын Бауырдын, Байгабылдын бер!ндеп кер!-жас кыстан урке корка бастаганы ес*плед!. - К,ыс ерте кысып кетп, дуние не болар екен?.. -Жаздан кургактык боп, п!шен де шыкпай, дала шеб! де ерте курап кет!п ед!, мал сорлыга жайылыс жок!.. Оныц успне, кар калын тус!п, ой-жотанын бер4н жумырт- кадай кып жылмитып, сыбап салды. Керш ген кылтанак жок. Тобьпгы, бута, караган, ши дегенн!н баурайын казып шеп ¡здейш десе, усак малга ол да колдан келмейлн жук. К,ар с:реу боп катып калган. Удайымен он кундей соккан желд! аяз кар атаулыны 338

омбыга айналдырьш, шынылап, 11гтп, муздан бетер ет!П, шегендеп тастаган. «Тек сем!3 ат-айгырдьщтеб!ндеп туягы бузбаса, езге кой туяк, кара мал айтылган жерден шоп ала алар емес» десед!. Тагы б!реулер Бауырдагы бар елд!н кушнтаныган калыпта, кепке ортак тагы б!р шаруа муцын айтады. — Енд! п жалгыз шара — корадагы п!шенге карату ма? Мал колга караган сод не шыдайды? бндай П1шен коры мол ауыл бул е т р д е жокка тон. Биыл, ес!ресе, жок. Жаздын oзi, теп, жут болатын жыддын жазы боп еткен жок па? Жарытып П1шен алган ел бар ма!?—дед!. Абай мен Эйгер1м ез уйлер!не окта-текте кел!п тускен манай- дагы ауылдын жасы улкен шаруа адамдарынан осыны кеп еспген. Сонымен Эйтер!мын Акшокы, Жидебайга осындай ерте бастан кам епп, кой айдатайык детен сез1н Абай тез макулдаган. Енд! мше, малдын кeб^ не болары белпс!з халде узак кнын сапарга кетп. Сонын орайына ауьщда кодда калган мал азгантай. Ол азын- аулак токты-торым, кер! саулыктар жене «кыс уайымына ¡Л1нед!- ау» деген тай-торпак, б!рен-саран бота-тайлак кана болатын. Содан езге, ат усп жур!С1 бар еркектер М1нет1н, ет! куши аттар бар. Бул алуандас колда калган маддынкамы, кутчм: енд1 ауыр емес. Оган Эйтер^мшнкеп уйл1 кыстауындагы керш!лердщейелдер1, бала-шагасы да керекке жарайды. Сейттп, он шакты кун ¡иннде Абайды ез1н!н шаруа мунымен, камдарымен ертел!-кеш алан етепн сездер енд! Аралтебедеп ауылда саябырлап, басылган едг Сонгы кезде нурлы жуз!ндеп жукалан кызылы басылгандай, ен! акшыл саргыш тартып, жудей тускен Эйгер!м енд! тыныштала бастады. Ол декабрь ¡пинде тек кана мал мен малшылардын, ер- азаматтын мунын айта береттн болса, енд! ол сездер^нен тыйылган. Кайтадан сылдыраган есерл1, есем кулюс! оянып, кещлд! жуз! жене де езшщ ак-кызыл ажарымен есемдене туседт Ас успнде, кейб!р шактарда Абай окыган ютатгган жайынан енпме сурайды. Абай буган бурылып, окудан кез! талган калын к<тапты жауып койып, сел жумган кезж кесек саусактарымен сипай отырып, елдекайда Эйгер!мнщойына келмес б!р жайлардан кызыкенпмен1нбасын бастап кетед1. Эйгер[м бундайда ез!Н!Н касында болмай калса тез^нен баланы, кызметкер ейелд: жумсай койып, ез уйлер!ндеп Мекен мен Дерменд!, Хасен молланы шакыртып алады. Булар бер! боп Абайдыц неб!р жылы жак, жем:ст! бак, алтын арай куншуак мекендер ¡Ш1нде журген сулу жузд!, жаксы меЙ1рбан М1незд{ 339

немесе ежет, ер кещлд! жандардьщ ез тусындагы жауыздыкпен кажымай алысканвн айтады. Нелер кара таудай кара куш} мол, каИары, зэр} кеп, катал куштермен жацаты саны аз ra n a , 6ipaK сапасы артык, жаксы жандардьщ жасканбай алысканын кызыгып энпмеетед}. Осымен кой женелгеннен кейшп eKi-уш кун оцаша, кещлд} куйде erin келе жатыр ед!. M iHe, 6yr¡H дел шацкай туе кез1'нде Абай Эйгер] мнщ би]'к суйек recerÍHÍ ц алдында, денгелек стол касында француз жазушысыныц калыц романын окып OTbipfan шакта, улкен у¡Min eciri ашылып, бетен 6ip жолаушы селем 6epin Kipe бердк К,онак табалдырыктан аттай бергенде, аягындагы кальщ опайкеден ¡стелген кенелеу саптама eTiriHe Абайдыц кез'; Tycin ед{. Тыскы суыктан келген адамныц кжм[, eiiri, камшысына дей[н аяздаган. Муз каткан азын-аулак сакал-муртына да ijtecin, Абай отырган opbiHFa катты аяз кеп тумсыгын суккандай болды. Ж олаушыньщ ек[ eriri катарынан зуе/п' кырауытып бозарып алып, содан бусанып тур. Аяздыц ауыр булы дем'ш жер бауырлата жайып келед}. EiiK 03¡ де аязбен дем алгандай. Тымагыныц ею бет!н калыц кырау басып, кек сецсен карлы муз устаган cipeyre айналып калыпты. Келуш! адам Абайдьщ керсету!мен уйд!цтер!нетаман шыгып токтап, жана гана отырган ед}. Абай оны енд; таныды да, жылы шыраймен амандасты. Уйге бул кезде бф'шдеп 9ñrep¡M, Дэрмен, М экен де к}рген болатын. Ко нак оларга да жаксы таныеша дос шыраймен амандасты. Абайдан бастап уйдеп бар жан бул адамды оздер}не жакын таныстай кабыл алды. Жург!нии тымагын шеш4п, сакал-муртын карлы муздан б;р[Л)деп арылта отырып ез;н!Ц кайдан келе жаткан жайын айтып жатыр. —Каладан кайтыл едм, apafa ею конып ж еткетм осы-ак. Кеше кунн!Ц суыгы бастырмай койды, атым да сем!з емес, eT¡ жадау ед}. Соныц да кабагына карап, суыктан да коркып, удайы ел сагалап, жай келем. Бупн мына Канай, Кеп-Сакаудан шыктым!—дед}. Бул келген калашы Эбд}. Bip кездеп М экен мен Дэрменн}ц косылуына жанын салган, канын токкен дегендей кимас дос болатын. Абай б}лед}. Ол ер кециии, эрдайым тура жолда журет}н, осы ел ¡ш}цдеп кедейден шыккан жаксы ж !ггтц б !рт. Сонысын ойлап Абай Ka3¡p конагуар, камкор д осты кбетл керсете бастады. - 83ÍH жаурап келгенещ гой. Кун тагы катты аяз. Ш ешщ, сырт KMÍM¡HA¡ ш еш !тп , тек иыгьща жамылып отыр! Жылыншы, эуел! жылынып ал ш ы !- дед! де 9¡':repÍMre бурылды. 340

—Эйгер^м, М экен!—деп, уй Heci эйелдерге карай конагуар беЙ1Д1н бар ыцыласымен б!лд1ре бастады.—Шайды тездет!ндер, тустж астарьщ кашан болушы ед1? К,урт ечг!Ч)ндер! Эбд1 катты аязда 6ip кун емес, б1рнеш е кун киналы п келед1 гой, кам кьмындар! Э йгер1м мен М экен езара сел гана сыбырласты. М экен Кэр1бжан деген орта бойлы, ак сур кел{ншек-п Эйгер^мнщ касына шакырып екеп берд1. Эбд{ сырт KHÍMÍH memin, иыгына гана жамылып, енд1 жылы уйде ож-жуз) кызара жылынып келед;. Абай буган каланын жайын, жолда керген-бш генш айткыза бастаган. Эбд1н!ц ен алдымен айтканы —кыстын жайы. —Kaaip eKÍHÍH 6ipÍHÍH аузы ндагы co3¡ осы кыс боптур, Абай ага! Цыстан кысылган ел кун санап кебейп барады. Кысымы кепке жайылган жаман кыс десед1. Абай будан эуел! oai керген жолдагы ел! Уактын жайын сурап ед{. Эбдшщ айтуьшша, жол бойы Балта-Орак, Мукыр, Аркалык, Куш!кбай, Канай —бэртщ тусы нда карорасан калын, мал колга карап капты. Дермен! бардын бэр! мацындагы куйкалы та\\ча немесе Epiic жагалап тогай бойына, азды -кепт1 nimeHi болган е ц 1рлерге карай шубырып жатыр дед1. Ж ене Эбд1И1ц керген 6ip елемет1, калага бара жаткан, каладан келе жаткан керуеннщ бет1-жуз!не карап болмайды. Б]реулерд!н мурны ycin кеткен. Тагы б1реуд!ц бел кеткен, neri ycireH ж эне 6ip топ журтгын бетшде ак жалак, кызыл жалак боп бурын ycireH жерлерд1ц орны бадырайган, айгыз-айгыз болган. Соны айта келш Э бд1: «К.ыс ызгары жаман. Адамнын да, мал атаулынын да берекесш Keiipin, 6ypicTÍpin барады!»- дед]. Осы куй тагы кай болыстарда барын сураган Абайга Эбд{ жэне де байыпты, кулагы TypÍHKi адам боп жауап берд1. — Есту1мше, Семейд{ц дуаны тугел, оган ж алгас мынау Ц арабуж ы р, К.алба, О скем ен ж агьщ ы з, анау К ек п ек т:, Тарбагагайыньч тагы да кысылганнын 6ipi дейдт. Мына батыс жагымыздагы елд1 алсак, Акбота, Дегеленнен epi ерлей калын Кэракесек, одан аргы канаттас К,араеткел, м ь т а жагы СуЙ1нд1к, Куандык 6epÍH¡H хабары жаксы емес, тарпы жаман десед1. Бупн шай уст1нде, одан туею ас кез1нде де Абай мен Д эр- менн1н сураулары бойынша Эбд) кеп эн п м е айтты. Цаланьщ жон!н сурап, Затондагы Эбен, Сейттерд1н куй-жайын 6úirici келген Дэрменге жауап айта отырып, Эбд: кала халкыньщ кысымшылык жайын да баяндады. 341

—Ж аз епн, жалпы облыста нашар болган екен. Соньщ салдары бм]н<п жатыр. Базарга астык тусу саябырлапты. Цалада азы к- тул1к кы мбачапты . Осы кунде кеп кедей-кепш1к уйлерд1Ц куй] катты бэсендеп к е л п л . Кей кедейдщ уЙ1не кара нан мен кара шайдын е з 1де киындап кеткен жайы бар!—дед]. Бул Эбд]н!н жайсыз хабары ед1. Тагы б1разда Эбд] ец ш ен жудеу хабар екелген1н ез! мойындай сейлеп кел1П, 6ip шакта баска эцг]меге ауыскан-ды. —Ж а, жудеул1к жайындагы хабарымды осымен токтатайын. Teri, 6ipey жол ж у р т келсе «жаксы ат, жаман аттан не бар?» деп сураушы ед] гой. Жанагыны сонымен айтып ем. Енд1031м 61лген жаксы атымдыайтайын. Абай ага!—деп алып, Абаймен Дэрменд! анык кон]лденд]р]'п, куантарлык хабарды бастады. Бунын айтуынша, каз1р калада алты дуан ел! бас коскан улан- гайыр улкен 6ip шербешнай боп жатыр екен. Ой мен кырдыц, ыдди мен ерд1ц сорпага шыгарынын 6api жиылып, 6ip жумадан 6epi улкен келел! жарыс, айтыс-тартыс бардейд]. Бул, тег], жапсарлас елщ 'здщ 6 e p i...- деп алып, Эбд1 ermiri сезд! Абайдын е з 1Н1ц куэл!Г1не суйеп айта кетп. — Ж апсарлас болса ею ояздьщ ел1, е з 1м1зд1ц Керей мен Тобыктыдай, Наймандай алысып, шабыса беред] екен гой. Kici ел 1М1 ме, ау ыл шабу ма, барымта-сырымта ма тыным таппаса ке- рек. Сонын кейб]реулер) дуй!м елге жетпг, KecipiH кепке жа- йыпты !—деп кел1п, енд) шербешнай тексергп жаткан !стерд] атады. Сонда жаксы аты, жаманаты шыккан ел адамдарын ауызга алды. Бул туста Эбд! e3ÍH¡n ce3i емес, каладагы талай жанньщ аузынан ест^ген сез!н айтады. Естушше, сияздагы барлык жиынньщ ден койганы деп сейлед]. 9cipece, дауына дауа тауып кет!скенд{ «кел1СТ1рд1», «кию сы здын кисы ны н тапты» деп кейб^реулерд! кеп аузы катты KO iepin мактап жур екен. «Тобыктыда, кала берсе, nci Семей дуанында сондайлык кара y3in жаксы аты меюйнше шыгып турган Kici Магаш болыпты» деп Эбд1 кеп енпмесш Магаштын жайына арнаган. Осы кундерде кырдын. ел1, ойдын ел1 болсын —6epi де улкен дауын Магаштыц алдына екеп салуга талпынатын болыпты. Эбд1 е з кез1мен керген! сол, Магашпен селемдесей^н деп Сулейменнщ уЙ1не барса, кора, eciK алды, дала Teric дау с е з д е р т айтып, Магаштын KeciriH естуге келген адамга сыймайды екен. Соны Эбдi Ke3ÍMeH KepinTi ж эне Магашты камап, коршап басып жаткан ел! KÍMдесен Тобыкты емес, тымактарына, шапан, тон улплерше, ат тацбаларына карап Эбд]Н!ц ангарганы: «Бошан да, Ш акантай, 342

Керей де, Tepic Танбалы Матай, Сыбан да —6epi де табылатын кер^недЯ^ деп келчп 6ip ец п м есш туйе бере e3ÍHÍn жене 6ip суйс!нген1н айтты. Магаштьщбилчпне келгеннчн кебч тозгантон, жендею шапан, peni жудеу тымак, шекпен ки^скен жыдаулар кепиилж сиякты дейд]. Эд!лд1пн танып, колкаланып Магашты ]чдеп келуш!Н]ц кебч ж о к -ж т к , жарлы-жакыбай екен)н Эбд! жаксы Kopinii. Сондай жандар басып жаткан сон, Эбд] Магашка амандаса алмай кет!пт;. EipaK. ¡шчнен ырза боп кайткан жайы бар. Бупн мунда сонысын айпзш берген. Абай бул хабарды бар уй ¡шчмен куанып тындаган ед]. Осыдан ею-уш кун еткен сон, Аралтебеге сирек келеттн конак есебчнде тагы 6ip жолаушы ж егп. Од кеш батарда тыска келш, атын догарып, шанасын ыкка койып, шанадагы астыгын баптап жинастырып журд1. С акты к e iin киЫ , алашасымен астыкты кымтап орапсалды. Уйгешам жагылып, шай жасар уакытта гана К1рд1. Жылы уйде женчл KHÍHin, Kiian карап отырган Абайга казфп кыс кундершщ бе*п кайтпас аязьш, акырган суыгын бу да ала к]рд]. Аягында жана кара eiiri бар жолаушы селем 6epin к^ргенде, касына Дермен мен Хасен молла ере юрген ед1. Уш адамнын да аяздаган eiiK iepi жылы уйде бусанып тыныс алады. Салкын аяз буга айналганда ауырлап, темендеп тарай бастайды. Шай жасап отырган ж енм кшмш Эйгер^м уйге юрген аяз лебчнен сел сескенчп, Абайга карай жантая туст]. Денгелектеу сакалы бар жолаушы, казчр аппак cipey болган карлы музбен бетж каптап алган Tepiaai. Кенетоз сургылттысы бар жундес кара елгтр) тымактын беттусы сфескен карлы муз. К.онактын аузы селемге зорга ИЛ1КТ1. Абай оньщ селем!н алса да, эуел! танымап ед1. КеЙ!Н мурт, сакалдьщ музынан ж урп н ш [тн бет-аузы б[р*пндеп аршыла бастаганда аныктап таньщы. —Уай, сен Элпейчмс^н бе? Жайынды айтшы, ел: наху окып журсщ бе? Ж ок, ж ен 1нд! баскаша тауып па ен? К.онак e6¡ кеткен аузымен суйсчне кулчп, бегеле турып жауап берд!. —Нахуды койгам. Абай ага! Анада айткан жалгыз ауыз акыл C03ÍHÍ3 ем болды гой. б п ж з айткандай, елге барып, Такырдын бойында екем ¡стеген Kecirrri ¡стеумен айналыстым. Сондагы айтканыныздай, «епн erin , енбек сауып» карекет адамы болгамын!—дед1. Абай буны сы на «б эрекел д е!»— деп ы рза болы п, ендч Элпей1мн1н шайга отырган кезшде, кайдан журген ж ай ьт сурады. 343

Элпешм де каладан келед! екен. Бул оз1еккен erÍHÍHÍH б^разын калага тастап, ти1рменге тарттырып, жарым-жартысын базарга сатыпты. Кысца керек жабдык: кант, шай, кжм-буйым алып, бндайынын жарымын ун кып тарттырып альт, кыс камын ныкгап, каладан елге кайтып келед1 екен. Эзге ойда-кырда ашыккан к.арекетс!3 кешшл1кке Караганда бул ез енбепнщ анык иг1Л1пн керген юс!дей. Абай Элпешмге ырза болып отырып, елд1Ц кеп кедегнне буны улг1 eiin сейлед1. Эл пейiм Абайдан еслген макта у сезге куанып жымия Tycin, енд1Г1 нала жайынан уй iuti боп сураган сездерге кец1лд1, созымды жауаптар бере бастады. Qai т]лд;, ест1, орамды Ж1Г1Т ед1. Ол осы ауыл eciTin отырган ылди бойынын кыстан ыгыскан хабарын тагы да кобсйтгп, тьщайтып айтып берд1. «Кыстан мал тана емес, биыл адам жазым болмаса не кылсын». 9cipece, EpricTÍH 6epri жатындагы жогары, темен кедей ауылдар жайын жаксы сурастырып б!лген екен. Ш еплгак, Жоламан, Ожерке, темендег) Бэйгел[-Ш агала, Карашолак, Кенжебай, Жалпак см к гы калын кедей-кепш1л 1к орналаскан ауылдар жудей бастапты. Кобнпн адамы калага шубырып, эрекет ¡здеп, дэм ¡здеуге Tycimi. - Базар кымбагтаган. Азык азайган, каланьщ мацындагы крестьян калалары да биыл жаз erirn шыкпай, жудеу таргьт калган десед]. Ж олдагы ел керуенд! тус!рмей отынын ipKin, жалгыз тал шоп, сабанын санап отыр. Tinri, ез азыгымен ыстык ic ie n ¡шуге руксат бермей жатыр. Аяз болса, толас жок. Соцгы кундер тагы да Куш^кбай, Мукыр тусыньщ 6 ep i айыкпаган ак боран!—деп, Элпей^м жана осы уйге юргенде eiiriH e ¡ле керген аяздьщ демш енд1 барлык керген кебтмен коса коюлатып, ауырлатып айтты. Кей^н ас алдында, енпм е баскага ауыскан шакта Элпей}м калада больт жаткан шербешнайдан да жаксы хабар айта бастады. Эз1Т1лд1-ауызды, жаксы сезд1 угынгыш, сактагыш калпы бар екен. Ол Абай мен Эйгер1мге карап отырып, о з д т н е н бастап ж ене де Магашты мактап сейлеп кетт1. —Алты ояздан жиыдган, бес-алты уйге тутас орнаган жузге жуык би бар екен. Сонын 1Ш1нде «каршыгадай ш агьт гана бойы бар, ущ ей улкен ойы бар алгыр, ак сур, Абай баласы—Магаш кара уз1п, озып отыр. Акты бозды айкындап, алгаTycinтур!» деген сезд1 каланьщ халкынан да, сиязда ici бар, дау-далбайы бар журттан да кеп ecirriM !—дедг Абай будан ез кез1мен Kepin, ез кулагымен еслген соз! болды ма екен, соны сурап ед]. 344

Элпежм ora и да кызык жауап айтты. —Шаруа!^щы жайлап болган сон, ею кундей едей} Магаш бшик айтып жаткан бер жактагы Сулейменнщ yniHe бардым. Топ ¡шше арызшынын 6ipi боп Kipin отырып, ез кулагыммен естчген 6ip-eKi CQ3ÍM болды. Соны счзге аде Mi айтайын!—деп тын сезге ауысты. — K,apaKeceKT¡H 6ip кезде езчн'збен и зе косып, субел) сезге араласкан Кали д ей тт жуйрчп бар екен. Магаштан жасы улкен, ез1Н1натагыдадардай кер!нед1. Соны Семейд)нторт би]Н)Н6ipi деп атайды екен. Мен отырганда Магаштын K03¡Hme Калидын аддына даумен ею Уак келд!. Бурын Уактар тамыр болыскан екен. EipiHe- 6ipÍH¡H сол тамырлык жолмен 6epreHi бар, кемн колкага шыдаспай екпелескен, содан араздаскан. Енд1 екеуч дауласып, бидщ алдына тускен екен. Осыны кали узакка созып, кагуга айналды. Татуластырмак боп жене кеп кажады. Анау eKeyi ею жакка алшайып б1Т1спей, се з береке таппай созы лы п кеттч. С онда М агаш келдененнен Калига сыпайы сейлед1. «Кали ага, осы сездш Keciri онай емес пе!? Руксат етсешз мен айтайы ндед} де, —тамыр болдын —айтыс жок, кодцан бердн —кайтыс жок! Бундай даудыд TeTiri осы болса нетед!. Emiirepi осыны кагида кып, жол кылсак кайтед?»— дегенде, езге уй тола отырган, мойнына знак салган топ, он бес би шу епп, костап коя бердч. Осьшдай бчртапкарлыгьш керд!м!—дед1. Абай ойлана суйс!нд1. —Мынау 6ip ест!лмеген тын сез екен-ау !—деп Дерменге карап ед]. Дермен кулд1де: «Ес*плмеген себеб), мен бмсем осыны Магаш жанынан шыгарды. T inii, акыннынез) гой»—дед1. Кали осынын артынан, аузымдагы сез! мд) айткызбай екетг) н дегендей боп, Магашпен калжындаса отырып, ю на айтып калып ед1. С ез1Н1ц арасьшда шанышпасы да болды. — Кошкар туган козыдайсын, шырагым. BipaK жолымды KecKeHÍH калай? Улкен емес пе ем?—дегендей болды. Магаш соган ¡ле-шала езчл айтгы: «Андыскан ауыл болмас, есептескен ел болмас» деп, азды есептеп не кыласыз?»—деп тагы 6ip токыратты. Кдли ундемей кадды. BipaK жагалай отырган еншен сез баккан желаяктар емес ne! Bipey анадай жерден Кдлиды телкек кып отыр. «Кали алдымызды орап болмап ед1. «Таудагы т у л ю т табандагы тазы алады» деген-ау, Магаш баладан онбай cypinai-ay!»—деп калжын erri. Кали орай сез таба алмады ма, тыгылып кадды ма, бегелендей 6epin ед{. Магаш 03¡ оны суйемелдеп тагы 6ip калжын айтгы: 345

«Кали ага, азпще кек жок, есекте шек жок! Кымсынатын жер ж о к !» - деп, уйд{ц imin тагы да жадыратып Kyj^ipin, жанагы 6ip тушлген жайды e3i tuemin ж!бердт. Кали осыдан сон гана бойын жиып, жанагы ез!н кагыткан Буранын, 83¡ курбы 6ip би!не енд! мыктап турып жауап айтты. - Багы ж ок баска жаудыраган коз б!тед!, дуасы ж ок ауызга саудыраган сез 6iTeAi, деп жиырма куннен 6epri осында отырган кенесте жыртылганды жамаган, уз!лгендт септеген берекел! cœinni еспмеп ем. Мегпн Магаш ¡тм нен кемек алган 6ip кезепмд! гана андып отыр екенс]'н го й !- деп жанагы бщц де cypiH iin Kerri. Osi де кысылып калган киын жайынан киялап шыкты. Бул да жуйр{к Kici екен. Б!ракжасына карамай, сол отырганнын 6epiHeH Магаштын иыгы асып, KeHTycin жатканын кордам!- деп Э лпейм CQ3ÍH аяктады. Буныц энп м еи Магашты кур мактау емес, Абайды анык карык кылгандай куантты. Каланын осы алуандас хабарын арада 6ip жума еткен сон, тагы 6ip екелуш! жолаушы болды. Ол —Абай ортасына ботен емес, жакын Kici. Семейден кайтып, жолшыбай Абайга е д е т селем 6epin жене Магаш тапсырган хатты екеп беруге Аралтебеге соккан Самарбай молла. Узын бойлы, ж4щшке денел{, K03Í, мурнында кернекп суду ажар бар, киылган жирендеу келген мурты бар Самарбай, жас молла болса да жаксы окыган. Бул Абайга керш ¡лес Мамайдын жатагынан шыккан жепм баланын 6ipi ед[. Осыдан он бес, он алты жыл бурын оны Абай e3i апарып окуга берген. Keüin Самарбай Магаштын колына кел!П, 6ip жагынан ¡Hi болып, Акшокыдагы ауылда eKi-уш жылдан 6epi бала окытатын. Ол - жазуы ете сулу жене Kiran кумар, талапкер жас, Ka3¡pri кунде мусылманша окудан орысша 6i;t¡M сонагурлым артыкекен{н жаксы TyciHreH. Есту мен угынудан бул шакта басына токыганы да кеп. Абайдын аударганынан, 06iurr¡H энпмелерщ ен, Магаш пен Кек!тайдыц окуынан есМ п, кеп керкем сездерд{ жадында сактайтын. Абай айналасында айтылатын талай романдарды, ipi ертег4лерд{, кызык«меселе», хикая, дастан дегендерд; Самарбай кен. отырып айтканда, аса шебер тмм ен энпмелейт{н. Каладан Самарбай хатекедщ. Ол - Магаштын eKeci не жазган, аса ауыр сыры бар хат едг Абай OñrepiMHÍH байкауы нш а, Магаштын хатын колы Aip^Aen окып, кепке ш ейн танып, ryciHin, бойына c in ip e алмаган тер!зд}. 9Hrep¡M хаттын хабары жайсыз eKeHÍH Абай жуз{нен сезд] де, суйек шкафтан Абайдын K e3^ipiriH аперд]'. Бурын да уркектеген 346

ж ур ек c e 3 in калган ауы р ш ы нды к енд{ ай кы н дала T y c ii. Самарбайдын жуз!не Абай шошыган, аларган кезбен yHci3 Караганда, жас ж т т т щ де кабагында уайым бары байкалды. Магаш ез хатында: «Сонгы кезде наукас болатын ангарым бар. Калада жумыс басты боп кайта алмай да жатырмын. BipaK докторга каралып, жауаптарын да тосып журмш. Жайым кандай болатыны Me;tiMci3. Калада жайланып жатып емделем бе болмаса акылдарын, AepiciH алып Доктордын руксатымен елге кайтам ба? Акылыныз керек боп отыр!»—депт!. Жаратылысында сыпайы, жумсакм}незд! Магаш Абайга кел демептг BipaK eK eciH in Ka3ip онын касында болуын ттейтнн танылып тур. Абай шай ¡ше алмады. Енд]' тыныш тыкала алмай, журеп алкымына тыгылып, мандайынан суык тер шыгып, 6ip турып, 6ip отырды. «.. .Тагы да кайгы келе ме, тагы да каза жотасы KepiHe ме ! Eruiiri калган eM ipiM Hinжалгыз 6 ip Tiperi бул да жана гул атып, екен щ T ep ôn ecin актап келе жатып гайып бола ма?.. Кажыган журектеп erm iri жалгыз TipeK осылай ортасынан опырылып, уз!ле ме?!» Абай тыным ала алмады. Самарбайдан уй imi Магаштын жайын сураса, Абай ылги ун катпай, ж т т жуз4не шошына карайды. Кабактаныгыш , салмакты MiHe3i бар Самарбай уй ¡пине айткан боп, Магаштын Ka3ip зор абырой тапканын, халыкка жагып, езгеше алгыс алып жатканын айтады. Абай буган тагы да yHci3 илек еткендей, «жубату айтшы» дегендей мунга толы кез!мен Караганда Самарбай оны жаксы TyciHAi. Магаштын ез кулагымен е с п г е н 6 ip е зг е ш е акылды сездерд! акырын айтып erri. ' Bip кун уй онашада Кек!тай мен Самарбай гана болып, Магаштын касында калган екен. Алдында кундгз журт тагы да каптап, Магаштан 6ip дауларга би;нкайтуын тмеп келген. Сонда Магаш Самарбайдын Kesinuie тесекте жантайып жатып, дауласкан eKi жакты эд]л жолга салып, бил!К айткан екен. Кешке Самарбай мен К ак ¡тай eKeyi Магашка eKi жактан акыл айтыпты: «Тез елге кайтса екен», «кунде басып жаткан жиыннан Магаш кутылса екен. Enai елге журейж!»—A ecim i. Сонда Магаш 6ip жауап айтыпты: «Сактан дейс{ ндер», «Казадан сактанам» дейм!з гой. BipaK «TeMip би «QjtiM кылышы жетсе, TeMipAi де жем]'рер!^дед[. Содан сез таратып Магаш 6ipa3 жайларды айтыпты: «Журт плейд}, бойында эд!лет{н бар ма? Жаксы ата тербиесшен алган HepiH бар ма? Сонынды бер, дер!м болсы н!»- дейд!. «KiM6i3 e3ÎMÎ3? Не сактап журм!з imiMi3Ae! Сарапка салып керш еш к деп 347

ед]м!»—деп отырыпты да, С а ^ р б а й д ы н ecirm e калган тагы соны сезд! айтыпты: «Тыгулыжатканалтыннынтопыракбаскантастан арты к не K acn eii бар?!»—д е т ь Абай Магаш айтты деген сезд] енд! тамашалай тындайды. Самарбай мен К акпайга ем4рд{н ер сагатынын каншалык кажет, каншалык кымбат екетн Магаш жене де сейлеген екен. Сол шакга тагы 6ip кызык, ойды соншалык KepiKTi e iin , Самарбайдын кекей!не кондырып айтыпты: «9M¡pA¡Hер дем! сондай кымбат,— деп келш .—ñ ip a n не шара ! Созуга да, токтата ту руга да, «етпе», «6¡Tne» деп ет{цуге де жол жок! Минут, сагагтын ен акырын козгалысынын e3i ен жуйр!к аттын, ен куш и шабысынан куаттырак... не шара!..»—депп. Абай бул сездерд!н ар жагында, 63ÍHÍH асыл улынын дана- лыкка жетердей акылы, enepi барын андайды. Соган кызыга куанумен 6ipre жалындай кайгырады. Бул тунп кападан, жана толкып келген катты 6ip Kaciperren Абай тыным таппай, ден- 6exm in шошынып шыкты. Ертещне Абай асыгыс камданып, Дорменд; касына алып, калага карай тартты. Аяз ел! де, бупн де айналаны шацытып басып, шытырлап ycKipiK атып тур екен. Соган карамастан кешаба шананын ycT¡ne айкара KH¡3 жапкызып, жылы ки!ммен ыкка карай отырып, Абай ауыл адамымен Ke3i жасаурап коштасты. Ап пак боп жудеген Эйгер{мтн жана шыккан ыстык кесек жастары KipniriHAe, ай ж у зт е TyniH-TyñiH муз буршакбоп катып тур екен. Кос атгы шана калага карай cap же;пптартыч женелгенде, Абайдынкез алдында Эйгер!мн{н азалы жуз! айыкпай кадалып, буган карап meKC¡3 суй гетн yHc¡3 баяндап турып алды. Алгаш калага келген куш Абай тура Магаштын noiepine кеп тускен-дг Жол бойы ас ¡шпей, уйкы уйыктамай, ауыр ойдан тыным алмай келген Абайдын ез жуз! де катты ауырган жаннан бетер болатын. Экесш щ шошынып, асыгыс келгенш андаган Магаш, cyñiKTi, газиз екесш щ K ea^iH сел де болса тыныштамакболады. Корага eKeciHiH шанасы к4рд{ дегенд} ести сала, ымырт кезнще, Магаш KHÍMmen отырган калпында басына тымагын Knin, кунпрт бешпет imiriH тез к т п , eKeciHÍH алдынан шыгуга айналды. Магаштынбешпет imiriniHTbtcb], туйе жугннетуй}н жш косып кызгылтсур е^птокыган биязы шекпен болатын. Соган коныр курен б ар кы т ж ага, ж ен салы п кала T iriH tuici TÍKKeH ед}. Ыкшамды, каршыгадай бойына тулю тымагы, бешпет imiri жараскан аксур ж узд, сулу кез;и Магаш Абайды Судеймен утгнн бакшасында тосып алган. 348

Абай калада кеп жатып, жана KniM T¡KKÍ3in киген Магашты басыида тани алмай калды. Магаш ек етн онын ширакдауыспен берген cajteMinen гана ангарды. Даусынын ажарынан cay адам сиж.ты ун байкагаидай болды. Жене execi Магашты тесек тартып жатыр деп ойласа, каз;р баласы олай емес, езд}пмен темен Tycin келед!. Бойы, козгалысы сергек те ширак сиякты. К,алын KniMAi Абай баскыш та Магашты таныган жерде бауырына тартып, кезш ен nicKeAi. EKeyi катар жур4п шыгуга баскыш тар болгандыктан Абай Магашты алдына салып, «баста, 63ÍH жур!»—деген ед!. К,айтадан баскыштан экесЫ н алдына Tycin, ерлегенде Магаштын жур{а сел баяу KepinAi. Бул жерде оньщ жасына лайыксыз, денес{ц{и женш, кагылезд{г{не уйлеспейт1н ауыр кимыл таныдды. Абайдын калтеткен жайды катгы байкагыш K83ine Магаштын бул калпы унаган жок. Кеж'лге жанагы 6ip секундте «турегеп жур гой, ауруы женш тарткан бола ма?» деген уьмт кел!п eA¡. EHAiri сетте еке журеп кайтадан лоблып калды. Бул кеште Магаш шамасы келгенше кенпщенш, сергек отыруга тырысты. Эр жайдан, ecipece, каладагы шербешнайдан байкаган, токыган ойларын да, сындарын да айтады. Жакын мен алыстын Абайга таныс ер алуан адамдарынын KyjtKi де, куйю де M¡He3AepiH мыскыд, эз!л eTin, OKeciH кон!лденд{ре, кулд{ре сейлейдг Эте ракымды, мей)рл), аса 6ip к е н MÍne3AÍ Магаш кулкы жаман, кылыгы соракы аткам!нерлер, даугерлер, арамкулык паракорлар туралы сейлегенде ез]'л{нде з!л сезд[ред[. Надандык, карангылык, 6i;tMecTÍK сиякты кемджтерд{ себеп eiin, сынаган жандарын жауыз деуден repi сорлы жандар eiin сипаттайды. Магаш калада, екеинен аулакта осы кыстын басынан 6epi 6TK¡3reH б!рнеше айдын ¡ш!нде ж ене де езгерш ecin, би!ктеп калган тэргзд]'. Эрине, Абай TycineAi. Улкен сын, кысым арасында енбек еткен, килын жиын арасында кеп тартыска тускен жас ж4глт осы шербешнайдын e3ÍHÍH уст!нде де талай теж4рибе тапкан, талай ойдын туй4н!н андаган, epic керген. 03Í ойлы, 6uiiMAi, ез itHÍHAeri таразысы дел 6ÍTKen Магаш emii кандай саналы, улкен адаммен кездессе де тец тусердей. Абай ауылда калашылардан ecTireH жайларынын енд; анык кел!ст{ шындыгын баласы ны н сез)нен, ж уз!нен, ¡стеген M¡He3AepineH анык ангарып Kepin ед{. Сол жайды ce3in, кещ лге куаныш пен жубаныш тола тускен сайын Абай Магаштын саушылыгын, eMipin езгешсплейд4. Магаш осы 6ip кеште enriMeHi эдсй; баскага бура берсе де Абай болмастан, аландамастан кайта- 349

кайта дар! гер жайын айтады. Магаштын Kepinin журген докторы к.аншалык.б!л!М! бар, eHepi сетм д! адам? Павлов пен оньщ эйел! бул докторды сен!мд! деп санай ма, жок па?! Осы жайды да сан рет сурай берген. Магаштын айтуынша, оны na3ip карап журген Станов дейнн Семейге жана келген 6i;tÍMÍ толык, теж!рибес! мол, орта жасты доктор екен. 0 3Í Магашпен бул кунде жаксы танысу успне, Tirni, достасып, аса жакын адам калпына ке;ппт[. Оны Магашка e p iin келген, бар жаймен таныс еткен Павловтын asi бопты. Енд! Станов Магашты аса укыпты боп карап жур. Налган жайды Магаш Абайдын 83¡MeH акылдаспакшы жене OKeci Становтын asi мен сейлес!п, Павловпен Kenecin, Магашка будан былай не меслихат 6epeA¡, оны Магаш тоспакшы. 3 3 ¡p aKecÍH жубату ymiH гана айтпайды, езш щ кенгп ceniMi солай, мегдетт унп-жулып экепп бара жаткан ешнэрсе жоксиякты. Осылай алгашкы кун Абайды ез уй!нде конак e iin , Магаш 6ipa3 тыншыткан болатын. Б)рак тунде, окш ау белмеде, би!к тесекте жаткан Магаштын алыстагы тыкырына, дыбысы мен демше, сирек жете;нне де Абай алыстан кулак салумен жаткан. Ол бул тунде де уйыктаган жок. Сетсайыноянып, ауы ртустеркерт, кеп Kypcine бередг Экес!нщ кещл} тыныштыкала алмай жатканын Магаш та ce3in жатты. Ек! бiрдей ce3ÍMTíLi ж урекн н бул с е з^д ер ш е барабар еш нерсе жок. Жаксы улын суйген жаксы эке мен жаксы екесш суйген жаксы баланын арасында айтылмай угынатын жайлар кандай кеп. Саушылыкта, тыныштыкта 6ipcepi болса, 6ipey¡HÍH басына Kayin- катер тенген шакта сез!мталдыкер журект{ де уркек етедг Сол куй езгеше сергек e iin , гажайып сез!мтал жуир]'к етед]'. Улкен касиет, зор адамгерш!л1к, м!незд!Л1к иес! болган eKi адамнын жандары ым-емеуршмен сейлесед!. Эрб;р кыбыр- кимьшдан, сел бгшнген дыбыстан тастай карангынын ез!нде де жуздер}н кер}спей ж атып-ак сонш алык мел!м т{лмен жалгасып жаткандай. Бул куйдж eK¡ улкен журектегч аты да махаббат. Аталык пен балалыктьщ махаббаты. Магаш айкын TycÍHin, танып шыкты. Экес! e3ipri калпында жубаныш таба алар емес. Енд! не бар, тек аз да болса алан етер адданыш керек. Сол адданыш талай зор акь!лды, дана мш езд, алып кеудел! адамды да кейде алан eieiiH . Баладай алдандырып, сел де болса толас беретш. Магаш енд! eKeciHiH eMmici болып, кеп ойланатын м{нездппг{не ауысты. Ол 6ip ауыкез[нея де repi екесш ойлайды. Мен жазым болсам б!ржолата у м т epTeHin, Tiperi кулап курт кетед)-ау !TyncÍ3гунгиыкка кулап кетердей, усынып кете ме?! 350