Абай жолы 4 том

уй ¡штершщ, ездер!Н1Ц жай-куйлер1н б!ле барам деп бегелд1м. Кеше келгеннен 6ер1 кунузын жене тун бойы Кекеннщ де, Тобыктынында кеп жандарыныншагымынтындап, кез жасьш керумен болдым. Оразбай атгандырып апарган колдын 1ш1нен он уш К1С1 Кекен ел!Н1н колында кол-аягына к1сен салыньш, туткын болып эл1 жатыр. К.айткан жок. Осы жиынга, ездер1Н!н сол сумдыктун1 кем-кеттк болып калган жайын таньпхалы, кешеп кун нардай балгын, балуан азамат болган мынау Бостан, анау К,улжатай, Енсебайлар кел1п отыр. Б1реу!н1н колы шолак боп калган, б1реу!тн бар Т1с1 курыган. Б1реу1н1н кабыргасы сынган. Булардын эркайсысы бай да емес, бар да емес. Оншен такыр кедей- епнш!, енбек сауган жандар ед1. Е с т п , угыньт отырмын. Журепн турш!гед1. Осылардынеркайсысы асырап отырган кызыл карын жас бала, айналасында колдарына караган жет!м-жес1р, кер1- куртан, аксак-токсак бар екен. Дел сол жанагы уш б1рдей Ж1птт)н колдарына карап, бупн алар азыгынан айырылып, аш буралып отырган жаннынсаны жд^ырма терт кю1!—деп Абай еуел! Кекен жагынан, сол бул!ктен жаза шепп, жапа керген талай уйлердщ, талай Ж1пттерд1н екелер1н, шешелер1Н атап турып, куйген, турш1ккен журекпен айтып шыкты. Содан кей!н жана ез1 алгаш атаган он уш юс1 Тобыкты тут- кындарын ескеалды. Булардын бесеу! жылкышы, алтауы койшы, екеу1 аткосшы, ылги малшы мен жалшы екен. Екеу! Оразбайдын малайы, б1реу1 Эз1мбайд1К1, ушеу! Жанатай болыст1К1, тагы б^рнешеу! Жиренше, Абыралы тэр!зд! байлардь!нес!пнде журген есес^з кункакты жалшылары. Солардын бер1н Абай сурастырып келсе, осы кунде уй 1штер1 тениреп, кайыр тшеп калганы да бар. Эке-шешес!, жас балалары «елд1» деп кунде жоктап, зар кагып отыр. Сол барлык малшынын каз!рп кунде уйлер1Н1Н барша жандары аштыкка, жыртык-шокпыт корлыкка камалып отыр. Осы жайын жене де ер ю сЫ н атын, бупнп турган мекенш, екес!Н, жарын булжытпастан, жанылмастан Абай атап етш, Самалбек тчлмашка айрыкша ет!Н!Шжасады. Оз1 атаган бар кедей- кепш1кт!н аттарын кагазга аныктап т1ркет!п турды. Ал соларды апарып арандатып кайткан Оразбай, Эз1мбай, Жиренше, Семен болыс, Жанатай болыстар кылшыгы курамай, ез бе пмен кете барды дедг Тагы б!р кезек Абай туткынга тускен он уштен баска, елге кайтса да кол-аягы, басы-кез! кем боп калган жене оннан аса сойыл согарды айтып етт1. Бул туста Абайдын куел!П, бай-багланнын корлыгынан шыкдай журепн есес^з кеггпн кеп заманнан берп жогын жоктаган 251

сезге айналды. Бул сездер куэл!ктен асып, eKÍMre aybtca бастады. Ж ылаулардыи жайын жетюзе айткап Абай ce3¡ болысу ce3¡ гана емес, айыптау c æ i боп барады. Соны анык. андаган Т обыктынын Ж екец деген тобыныц ортасында отырган жастау, бузык болыс Семен дабырлап сейлед!. Э з касындагыларга Абайды К1нэлап сез капы. — Сайда саны, кумда Î3i жоп элдек!мдерге сонша элек болган Heci осы Абайдын? «Бояушы, бояушь]» деп, сакдлынбояп барады- ау осы !— деп, Остене T ycin , катты ызаланып отыр. Буган орай, д е л осы шакта, e3¡ отырган топтын арасынан Дэрмен даурыга сейлеп ж!берд!. — Эттец. А бай ага, K¿mipiwi б4лер халкын аз, кайтейн! Ke3ÍM жана жетп гой! «Атаны нулы болма, адамнын улы бол!»д еп есиет айтушы ен, К.ысыр кецес1Н емес, хан как жаргапдай, хан казы- нандай асылын, шьшыц, шьш иманын екен гой ! Садаган кетей!н жаксы жан, э з ага! - деп ж4берд!. Абай упин куанганы да, к!нэсыз кегцлмен мактанганы да бар. А гы н а кы зы л тарлау тараган улкен, нурлы K63Í осы шакта мелт!лдеген жаска да тол ы екен. Кдсында отырган Кекенн)н Ж1п п К,улжатай да Д зрм ещ п TÍ3 ere кагып, сез!не cyñcinin K erri. — Jle6¡3ÍH калай жаксы едН Q3in де азамат eKecin ендеше. Тобыкты былай турсын, T im i, аргы атасы мен кеш еп е з экес!нен де жыртылып айырылуга жарады гой! «Е лд щ улы », «елд!н ерi» дейтш осы-ак та. Ш ы н жаксыны к ер гем м де осы болар! Ж олы болсын кад1р л!м н {ц !-д еп , 6ipece Дэрменге, ôipece айналасындагы Бостан, Ецсебайларга да бар леб!31н куптатып, ентелей сейледг Абай шабуылда бул{ктерд{н пэлес!н ез бастарымен тартып калган жарлы-жалшьшын жайларын тугел айтып болды. Enai кеп олар жайынан туй ген 6ipep гана байлау ce3i бар ед{. Соган оралды. —Ж е, осы бупн сор кушып калган жылкышы, койшы, малшь;, жалшы сол Кекенне] ¡тартып алатын жерге сондайлык куштар ма ед!?! Оны н жер устчне сыйгыза алмай журген малы, со К ек ен ж е р т тартып алмаса жутап калар ма ед{? К.оныс таппай жур ме ед! сол кедей 63ÍHÍH кара курке, жыртык-жамау лашыгына? Оган сол Жымба, Акж ал, Каракудыктар кдра тчынга керек ne ea¡? Ж ок, керек емес ед{. Оларды «аткан ок, шапкан кылыш » деп, 6ipece «сойы л согар» деп апарып арандаткан ел бузарлар жаза шеге ме, жок па? Бурын аталмаган дау ед4, айтылмаган OMip, бил iк ед1. М ен буп н сондай жандарды осындай eiin сорлатушы Оразбай, Эз!мбайлар езгеш е 6ip жаза шексж ! Соларга дэл осы сорлаткан адамдар ушш езге кылмыстарынан езгеш е KeciM кес!лс!н дер 252

ед!м!—дедь Бул сездер^н де улыктын кагазьша калдырмай тус!руд! кадагалап турып, жайлап айтты. Осыдан кей!н куелж сез!н б!т!ре келе: «Дау-дамайсьгз, бупн ер!с1тарылган, ездер1 жер емшепн ем1П, адал кес1пке ауыскан Кекен ел1Н1цжер дауы сол елдщ пайдасьша шеш1лс!н»—деп, Абай б1р байлау жасады. Жене де Тобыктынын зорлыгын атаган сез1не каз1р кайта согып, енд! калын жиьш казак билерше аныккерект) дерек бер!п, ез к у е л т н токтатпак болды. — Мен басында атадым гой. Уак жерш тартып алу К.унанбай заманынан басталган деп. Енд! сол бупнг! даулы жерлерд!н кай жылдарда Тобыктынын кай жуаны тартып алган жер екенш айтайын. Мешнекем К.унанбай Жымбаны, Аркалыкты, Кунпкбанды баса коныс енп, кектем кез!нде алгаш кона бастаганда менщ жасым он б1рде болатын. Б!лден1наягындагы Акжалды Уакган тартьт алып, ер1кс!з баса конып Шока коныс ете бастаганда, мынау отырган сол Шоканын баласы, бупнп мын жылкынын иес1 Жиренше он алты жаста болатын. Анау Абыралы он б1р жасында Обалы, Когалыга ез екесж щ зорлыкпен кондырган ауыл ¡ргес! ти гетн керген. Каракудык, Терекудыкдд Оразбайдын екес! Аккулы зорлыкпен баса кона бастаганда, мынау Оразбай он бес жаста болатын. Мшеки, К1М 1стеген зорлык, кашан ¡стеле бастаган зорлык екен!н б1лмек болсандар, б1лд1рген1м осы! Буны ести, кере тура бупн ел! егес боп шабылган, азаматы кан тепп сабылган Кекен ел! «ез жер!н кайта алу жол емес* десендер осы отырган калын би, сендерд1 де кудай табар. Мен болдым!— деп сезш аяктап, Абай ез^не Самалбек усынган орындыкка отыра берд!. Жука кен бешпет1Н1н калтасынан алган улкен орамалымен кен ак мандайынын терш сурт1п отырды. Абай куел1п бул Шербешнайдын калын журтын кадалткан тушн болатын. Оз1НТобьпсгымын демей, жалган намыс жоктамай, кеудес!не сыйган актыгы, ед!лет! бойынша Абай шеш!п бердг Кей!нп кес1к те осы куел!ктен аттап ете алмады. Акыры Аркатгага ШербешнайдаТобыктыньщ Оразбай бай бастаган бар жуаны мойны астынан кел1п жыгылды. Шербешнайдын кес!п бойынша кектемде Серке журпзбек болган землемер бел!Г1, дел сондагы аталган калыпша журпз!лет!н болды. Оразбай, Эз!мбай, Жиреншелер кектемде шабуыл жасап, ек! ел арасына бул ¡к салганы уш!н айыпты боп аталады. Кекен ел!не Тобыктынын он бес юс! жуандары туйе бастаткан тогыз-тогыздан айып тартады. Шербешнайга жньшган Тобыктыдан да керш! Сыбан, Керей, Уак, Бура, Матай кеп ед1. Айналаосы елдерге содыр-соткаратагы 253

шыккан Тобыцтыныц naiipri жещлген^не калын ел катты ырза болады. Осы топта 6ip шешенн1ц аузынан шыккан мысщыл езш де лезде кепке тарады. —Енд1 Тобыкты — Аргын емес, Уак—Аргын болды. Аргын — epKÍM болды!— дес1п, кулк! eiice бастады. Оразбай мен Семен сиязда ездер! жещлген ек!мд1 eciïin, Абайдын тусынан киыс ете 6epin, оган 6ip к т о сез тастамак больш ед1. Оразбай Абайга туксие карап, сел токтай 6epin сол сез!н айтты. — Абай, кайда жетерс!Н, каншага д е й т барарсын, б!лмейм1н, ойтеу1р, 6ipaK 6ip улкен пэлеге кет1п барасьщ! Сонынды гана ecine саламьш!— дед!. Абай оган кул1П, мыскыл ете жауап берд!. —Ей, Оразбай, сеш нез!нде жуан, сез1нде жуан, сойылында жуан. Biрак сол жуандарынды кайда жумсауды бшмейтш сорын бар-ау!— деп, айналадагы журтты кулд!ре KeKeciH айтты. Абай бул арада ез1не арналатын енд1п кастыкты, ecipece, шапка турт1П, ширыктырып алганын андаган жок ед1. Бул онын асыгып айткан жешл сез! болды. Оразбай Абайга косылып кул!п калган кеп журттын ушн ecÎTin, олдеб1р cepiri imi нен айтып кете барды Семен жастау, ызасы катты буып журген, Оразбайдын анык канды кейлек, карашокпар сьщары болатын. Ол ез ызасын Абайга ез аузымен айтып калмак болды. Оразбайдын артында 1рк1Л1п калып Абайга тура карады. — А бай мырза, арманьщ ыз сол болса ж етт¡HÍ3 гой ! Тобыктынын иг1 жаксысын жерге караттыныз гой! —дед!. Абай буган ажырая карады. Оз1не белгтл! Семен сумдыктарьш, зорлыктарын еске алып, ыза боп кетт1. — «Жаксы...*, «иri жаксы...* сол «жаксы» ceHÖicin? Садага кет жаксьшыктан ! С е т н ел билеген ненд! алган? —Бшем, мен! ci3 болсаныз сайламас ед!щз, б1рак ел сайлаган. — CeHi ел емес, мальщ, паран сайлаган. —Оны да маган кеп керген екенс13гой? — Татымсызга тнген болыстыкта, кор болган болыстык. —Жарайды, тартысып KepepMÍ3. Татыган-татымаганды ертенп сайлау керсетер. Тек сол жерден кездес1п багыныз!—дед!. Мурнынын ушына тер1 шып-шып шыккан екен. Бет1Н1н азырак шубары Ka3ip ала тенб!лден!П, сурланып алган бажыр сары Семен катты ашудан калшылдап KeTri. Eнд^гi Абай ce3ÍH тоспастан айнала женелд!. 254

Оразбай мен Семен топтан онаша шыкханда кандарын ¡шше тартып, катты корланып, улкен кект! ашумен сыр т у й с п . Бул екеутнен сонгы кезде с е л окшауырак. отырган Есентай да, енд! кел!П уш еу болы п катар косты. Б1рак иык суйес!П «касындамьш, б1ргем!н, не жаманатца болса ортакпын^ дегендей б елп би1д!рген! болмаса, Есентай бул шакта 11л каткан жок, ез!р катпак та емес. Оразбай каны кашып, жалгыз кез! шаншыла карап, Сэменмен оцаша тана турганын андап алды да, езгеге айтпайтын б;р сезш бастап калды. — Айтып ед!м, аталы жау алыста емес, касында! О л — осы Ыбырайдеп!.. Э л! де дем!пн баспаган, ашуы алкымына тыгылган Семен ¡ле женелд!. — Ж аулыгында капы жок! Тобыктынын жаксысын жер кылуда, соны н 1ш!нде, эсгресе, с!з бен мен! жер кылуда бунын аянары ж ок екен деп 6 шд1м! Оразбай кекес!нмен Абай айткан б!р сездт т!стене, юж!не турып, мазак кылып кайталап айтты. — «Сойы пы ц жуан, с т т е р жер!НД1 б !лм е й с !ц !»— дед} гой. — Б есе дейм!Н, осы айткан а л т е р жер! жадында бар ма, О разеке!? Э н еугун ! казак хан-терес! Э з!м кан айтпап па ед! екеумгзге!?— деп ентелеп, Семен каз!р жаргыласкан жулыска, тартыска тускел! тур. Оразбай Семещц иыгынан устап куптап, ыргай туе л : — Берекелде! Ес1ме жаксы салдын! Э л ! осы мен!н колыма курык устатып кетпеп пе ед1, л л е у щ берп р с о л таре! Айтпап па ем «ещ ц п казактын басшысы с о л » деп! М ен соган бастатам да костаймын. Ж алгы з-ак...- деп Оразбай ез бармагын ез; т!степ, ж алгы з к ез1Н томен салып, басын шайкап, б!р ек !ж ш ойлап калды.— Н е керек, орайы келген бтр орын осы ед1! Жанагы сол Ыбырай айткан корлык. сезд!н тусы едП Эзтрленбей капы каппын гой! Опыкжептурганымды к а р а т ы !- дей берд!. С ем ен б у л туста да Оразбайдын естне тагы б!р таяу турган кезещц салды. О л енд! Оразбайдын неге бек!нген!н б !л 1п тур. Оз! отка тусердей ертен!п алган соткар, енд! тек Оразбай осы байлауьгнан таймаса екен деп тшейщ. — Э кш бе, Оразеке, ниеччц н и етболсы н, кезеп кеткен жок... ел! м езпл еткен жок. — Енд! кай кезек? — К езек —алдагы сайлау. Бтлдщгз гой жана жариялады. Ояз бен ею начальник осы бегтершде калага кайтпай, кыр болыс- 255

тарына сайлау жасап кайтатын болды. Он бес кундей Кызылмола, Енрекей, Кандыгатай болыстарынын сайлауын еж!зед! де, тап 6ip жиырма кун орайында б!здш Тобыктыга келед!. Маран числоньщ он 6ecï мен Ж14ырмасынын арасында жайлауда «уй TÍKKÍ3, болы- сынды сайлаура эз!рле!»—дед! гой. Кез кезен деген осы емес пе? — Оган KÍM келед:, бара ма Ыбырай? — Барады! Тек мен! кайта болыс коямын деп Мырза-Жекен сез 6ipÍKTÍpcÍH. Абай жанагы кальщ ел кезшше мен! кауып сейлеген сез^нде, аты жетсе кайта болыс сайлататын Typi жок. Колынан келсе мынау ояз бен ттлмашка барын салып, меш тус!- peTÍH ангары бар. Ал енд! сол жерден поле шыкпай не шыгады?— деп барып Семен бунын ез!не Абайдын нел!ктен катты ызалы екегн н айтып берд!. Коныркекше деген елд!н еткен сайлауда болысы болып бек!лген Семен ез елжщ каскыры болды. Кекшенщ кеп кедей:н жылатып, «аулын шапты, жер{н ертед1, жес1р!н шулатты, малын урлатты» деп айналадагы елге Семеши катты каралайть!н аныз тараган. Осы сез Абай га жеткен. Абайга «колыннан келсе, т:л!н жетсе осы пеледен ел!М!ЗД! куткарып бер. Бул — ертепнщ ек! басты жыланынан кем болмай тур. Ат пен асты гана алмай, адамнын арына, басына жетер болды» деп кеп момын ел Семенн!н уст1нен улыкка да арыз жазган. Приговорлар тус)рген. Абайдай келдененагайынга да кеп шаккан. Осы сездщ кеб! Абайга аныкжылаулар журттын аузымен бурын да айтылган ед[. Кешеден 6epi мына Аркдт басындада айтылды. Абай аульшан шыгып Коныркекшешн калын жайлауын аралап келгенде, жолдагы кеп елден де осыны eciiin келген. Жылаган журтгьщ кез жасын Kepin турган Абай жнрен:шш жасыра алмай, жана шурай топтыналдында Семенд! бетке камшымен ургандай, соккы салды. «Сен ел нес! болмай,ел жаксысы атанбай елден садага кет!»—дед1. Ендеше, бул Абай не кылса, Маковецкий оязга Семен болыс туралы ойдагысын айтады. «Сайлатпауга да тырысады» деп Семен мен Оразбай каз!р Абайдан жана 6ip жаза кутп. Осынын арты Оразбай мен Семеннщ алай-тулей кеп ерекепн тугызды. Оразбай Аркаттан шыгып, Семен болыстын аулына барды. Бунын ел: «Жаман Тобыкты» атанатын. «Жаман Тобыкты» ездер:н «Жекен» деп ата!-щьгрран. К,оныркокшен!н кеп ел!нщ 6ipi осы Жекен, онан сон Мамай, тагы 6ip азырактобы Кекше. Ka3ip Оразбай Сэменд! касына алып отырып, уш кун ¡Ш1нде кан жайлаудагы Жекенн!н бар аткам!нер:н жиды. Мамайдыц ен улкен руы — Мырзанын бай-багланын жене шакырды. 256

Соларга кудай, ару акты айта отырып, Кунанбай баласы Ыбырайды елердей жамандады. «Аркаттагы сиязда Тобыюгыны жер кылып Уакка жыгып берген Ыбырай. Сол Ыбырай ертенг! сайлауда сен!Н 6epÍHHÍHбасынды текс!з, кунсыз 6ip кедейд!н, 6ip Кокшен:н канжыгасына байлап беред! !»—деп отырып, олденеше бозкасканы да сойгызды, кеккасканы да жест!. Сейтш анттасып, баталасып отырып Коныркекше болысыньщ Мырза-Жекен деген ен коп елдер^н ез жагына, 03i аркылы Семен жагына ант intKÍ3Ín, анык байлап косып бердг Осыдан кей!н он бес-он алты кун еткенде Жекенн1нжайлауы Акшатауда уй т!Г!Л1п, Кешбнке деген коныста сайлау журет!Н болды. Оразбай аз кунге аулына кайткан ед!. Дел сайлаудан уш кун бурын Сэменнен кос атпен шапкан хабаршы келдг «Елге, шарга салса жен!п алып отырмьм. Болыска ез!м сайланатын жен!м бар. BipaK сайлау басына Абай келгел! жатыр. Ол оязбен, ттмашпен кел!сед! де Kecipin тиг1зед!. Оз!Н жетпесен болмайды. Деген!н рас болса, табылар жер^ннен табыл, Оразеке!»— депп. Оразбай осы хабарды естн сала атка мшген. Касына ерткен! тагы да узенп cepiri Есентай. Ол бул шакта даОразбандыншойьш шокпары тер!зд:, з!лдей ауыр салмак таньпады да тек ундемей гана ере беред!. Оразбаймен екеу! де жасында уры, жортуьшшы болган ce6enTÍ Ka3¡p егде тарткандарымен атка MÍHce катты жургсепн. Жер! алые болса да Кеш бикеге ap a ra 6 ip -a K конып жетпек болысты. Жолда жумыс 6ÍTÍpe, серт байласа кету ytniн конатын аулы — Текежан аулы. Сонда астындагы аяншыл акжал аттын алдын аяндатып, артын желд!ре отырып, касындагы уш-ак Kici жолдасымен Оразбай ымырт жабыла асыга келд!. Сол арада шай iujin болмастан-акТокежан Эзтмбайды тек ез касынаонашаалып, жакын жердег! аулынан Шубарды шакыртып келт!рд!. Осы \\тн Ыргызбай мен Оразбай далагаокшау шыгь!п алып тун жарымына шей!н аса купня, сумдык 6ip байлаудынтуйш!н туйд!. Бар сездщ аягында Эз!мбай мен Шубарга тагы 6ip сонгы салмагын сала Токежаннын кез:нше сез тастады. — Екеу!Н ек! «берд!Н1н» баласысын!— деп бастады. Текежаннын шын аты — Тошрберд!, Шубардын екес! — Кудайберд!. Соларын атаганы болатын. — Арысы Оскенбай бнд!н, 6epici кешеп кажы Кунанбайдын аруактарын шакырып ауызгаалсам, касымдабел балалары екеутн барсын, ез!ммен öipein!— деп кетем!Н. Ыбырайды сол «аруак атынан садага» деп, «ата улынан шыгарып тастадым» деп кетемш!— деген. Осыны бар сырдын байлауы етш аяктаган да тына калган. 257

Жанагы уш Ыргызбайга кезек карап, ундерш багып отырып алган-ды. Олардын б!рде-б!реу!нен сез шыккан жок. Ырак жацагы Оразбай аузындагы улкен кырсыкпэле сезге б!рде-б!р! ш!М1р!ккен де, турш1ккен де жок. Ундемегендер! болмаса, куптамай отырган жок. Шубар болса, Оразбай оган, ес!ресе, кадала карап калганда, акырын гана, болар-болмас кана бас идм «Макул, куп керд!м!» дегенд! аузы айтпаса да, ангары танытып отыр. Эз)мбайга, Текежанга Оразбай онсыз да куд!к кылмайтын. Шубардын жанагы урлап андаткан саран ымын жалгыз кезбен анык кер!п таныган Оразбай енд! «болды, б!тт1» деп камшысын мыкынына таянып суйенд! де тура бердг «Тарт атымды!» деп буйрыкта бердг Сонымен келу!н ымырт жабылган, кез байланган кезге делдеген Оразбай еншп сырын, жайын да кезгету^рпс! келмейд!. Мынау Ыргызбайларды, эс!ресе, Текежан, Эз!мбайларды, олардынплег: бойыншаОразбай купил кып устамак. Булар эз!рп орындарында осылай отырганы, жарыкка шыгып бет ашпай, буркеул: отырганы Оразбайга жайлырак. Сол себепт! танга аял кылмай, осы туннщ ¡Ш!нде ас ¡шкен сон, кымызга б!р тойып, атка м!нд!. Аяншыл акжал атын катты жортакка салып, жас кундеп жортуылшы булан куйрыгымен Кешбикедег! сайлау басына салып женелш кетт!. Абай Семеннен езгеше жылаулар болган Кекше, Мамайдын адам турш)гер корлык жайын тагы да е с т п , ушнде жата алмаган. Аркатта осы елд!н содырларына карсы алысты. Енд! осы сайлауда, тым курыса, Сэмендей, Эз!мбайдай жем!т болыстарды орнынан тус!рт!П, «аз да болса журт басына женииик эпер:п керем» дейпн. Сонымен Кешбикедеп сайлауга о да журдг Б!рак Оразбай тунделелп, тун катып тан серще барып тускен сайлау басына Абай келер кун! екшд! кезгнде гана, касындагы терт юс! жолдасымен асыкпай кеп жеткен ед!. Жакын жандардан касына ерген! Кек!тай болатын. Кдлган уш к!С! бегде керш!, тек б)р сапарга косылган кюглер. Ояз да сайлау басына жана гана келген екен. Абай онаша б!р уйге ез жолдастарымен кел!п тус!п, аз гана сусын !Ш1П, енд! оязга ез! келген жешмен юрмекш! болып едг Булар тускен уйде жанагы сусын берген кутуиллер Семен болыстын едей! койган адамдары болатын. Оньщб!р жылпынж1пт! кымыз куйьш отырып, Абайдьщ оязга бармак байлауын ест!Д!. Енд! жылт ет!п, аз уакытка уй сыртына шыга койып, буны тосып отырган кетж сарыга «Абай улыкка каз!р к!ргел! отыр, барып айт!» деп хабар Ж1берд!. 258

№ Абай отырган уйге керш! уйлерде тыгылып сайланып отырган, кандарын ¡ш!не тарткан елу-алпыс аткам!нер бар екен. Солардыц тап алдына Семен тус!п алыпты. Бер!Н!н кол ында камшы гана емес. Кейб1реулер!нде кол шокпар, тагы б!рлер1н:н сапысы да бар. Абай отырган уйге осы топ беттей бергенде Есентай тап бер!п Семенд! сел токтатып калды да, ез бойымен топтан тасалай шеттете берд!. Б!Т!к кездер:н бул жерде айкындап аша тусш, тукыра карады. — Семен, кол батыр болмай, журек батыл бол мае... — деп, Семенн1н колындагы ж!шшке камшыны алды да, ез!Н1н сепз ерме, бузау тгедырау камшысын устатты.— Еттен етш, суйекке жеткен ызамыз барды. Тапсырдым, Жекенаруагына? Аяма да... Аянба!..—деп Семенд! сейлетпей ж енелтт Ж!берд1. Эзез!л кан плегенгн танытып калды. Абайдын устгне ес^ктг шапкасынан аштырып, аттап, екп!ндеп Семен юргенде, калган он- он бес к!С! катарынан каруларын жасырмай шн Т1ресе, сугына берд!. Сэл сескегнп, унсЬ карап калган Абайга Семен тура басып, адымдап кеп, катты сумдык б!р боктык айтты. «Сонымнан каласын ба, жокпысын!» деп камшымен бастан тартып ж!берд!. Сол-ак екен, Абайдын улкен денес! козгалып туруга да мурша келмед!. Соккы жауып кетт!. Юм екен1 белпсЬ, жанагы келген топтын!ш тде, енд! Абайды талап елт!руге айналган турд! кер1п кнмаган б!реулер, Абайдын денес!н буркеп кулай кеткен: де болды. Олар б!реу емес, б!рнешеадам. Осындай эб!гер арасында Абайга камшысы тимей калгандар Кэк1тай мен калган ж!Г!ттерД! сабай женелдг Жан ушь1рган Кекгтай калай шыкканы белг!С!3, жанагы уйден жулкынып шыгып, сонынан куган камшы астында шырылдай айгай салып, орысшалап: «Куткарындар, кемек етнщер!»— деп ояздын уй!не карай жупрдг Б!рталай уакыт еткенде, ояз уй!нен 111ыга мылтык аткан стражннктерд1н ерекепн андап барып, жанагы каптаган жаулар жан-жакка шашырап, тарап кетт!. Б1ракОразбайдай кара ниетт! жаудындеген! болды. Ол!мнен де аяйын деген ниетч жок. Семенн!н талайдан кескект! иттей ырылдап, арсьщдап, к!Ж!Н!п журген т:леп болды. Жауыз душпандардынкунд:з-тун1, айлар боны, жылдар бойы камауында келе жаткан, талауын тоскан, бграктеуекел е т т , шыдап тоскан Абай бупн ел)мнен бетер жаза шект1. Бунын басына тиген соккы, ет1 не ту екен жара, бетшен аккан кан беймезпл заманнын адал улын каекыршаталаган кас кимылдын айгагы ед!. Ол соккы Абайга гана тиген соккы емес, казактьщ халкынын арына соккан сумдык соккы болды. 259

Абай есж ен танып калган екен. Ол не болганын андай бере, ез ¡нпиде жалгыз гана удай ой ойлады. «Н ес!н е т!р] калдым, елеем егп !&— дед!. 1ш)нен сан рет кайталап айткан арман осы. Абай Шацпактагы ауылга кеше келген. Барлык ауылдын улкен-к!ш 1с!, керш !-коланы , етбауыр жакыны — бэр! Абайды н жуз; не тура карай алмайды. Бейне б;р сондай газиз, улы жаннын, алдында ездер; айыпты тэр[зд[. Бул жараныц атын атай да алмайды. Соккь' Абайга гана емес, оны суйген, оны кимаган, кад!р туткан жандардын. д ел е з бастарына тиген соккыдай. Халыкка тиген соккы немесе жазыгы жок, касиетт] карт ананын бет!не согылган каской, сум соккы тэр!зд!. Эйгер1м Абайды куп-ку болган енмеиен, ек! кез! мелтищеп толган жаспен аттан тус;р!п, е з колымен ес!к ашып, карсы алган ед!. Кунд;з де, тунде де ол Абайдын, ж узж ен буры ла берсе, ун шыгармай жас теге бередм Осы ек!-ак куннщ ¡ш!нде ак жуз)не айкын сызык эж!мдер тус!п, кокш!л келенке уайым танбасы б!л]н!п, оп-он.ай курт кулап, картан тартып калгандай. Абай ез! де унс!з де кыбырсыз. Бар мен жоктын арасындай б!р мен-зенде. Бул кундег! кас!рет жайды аса катты куй!к еткен Д эрм ен ед!. Ол е з ж щ отауына ес!ктен К1ре бере тесек жанында ¡с т!г!п отырган М экенге Абай шеккен жазаны угымсыз б!р балдыр сездермен айта бердм Би!к тесект1н, кестел! ак жастыктарына бет!н басып туншыга ещред;. М экен де жан ушыргандай санк е т т уч катып, б!ресе катарьшакеп Дэрменд! кушактай козгап уаткысы келед!. Б!ресе ез! де тула бойын ерт талгандай жылаган угнн ¡р!кпестен зар-зар етед!. Екеу!нен де кезек-кезек, дурк!н-дурк!н: - Кай ран агатай... - Эттен. асылым, агекем! - Садагац кетей!н, агатайым, ардактым!.. - Курбанын, б олса м ть], агажан...—деген жан сездер!н ыстык жалынмен кейде катар, кейде б!р!н-б!р! костай айтысады. У зак шеккен капа-кас!ретген сон. Дэрмен ес жня бере б!р-ак ой туйд). Сонысы Кешбикеде болган корлык казанынаиык шынь[, сыры ед1. - Кешег! Аркаттагы сияздаберген куэл!п н уш !н -ау! А р уш!н, адамдык уш!н, адамзаттын асылы, э д л ! боп берген куэл!г!н унпн жауыздардан жапа ш ектщ -ау! Асы лы м, арысым!.. Кайран устазым, агажаным!..— деп М экенмен екеу! гана болган сэтте осындай ой тубш деп окшау шер!н шеккен-д!. 260

Осымен келес! куннгц ек1нд! шагында ауыл уст^нде 6ip шан- шун шыгып калды. Сонгы кундер Текежан аулы да Абайга кеншкостык бшд4рген тэр!здетп, осы apara, Шакпакка кеш^п келш конган. Жана Магаш пен Кеютай, Баймагамбет ym eyi ат уст1нде келе жатьш ойда жок жайга кездесшти Текежан аулыньщ сыртында 6ip туп талдын арасында тыгыла тускен ерттеул; ат KopiHin тур екен. Булардынтыкырын eciTin, басын жулып алып караган тортебел атты Магаш пен Кеютай екеу! катарынан танып капты. Тани сала 6ip су^щык сез!п, etœyi тап беред1. Сонда жанагы тортебел аттын бауырында тыгылып отырган Оразбайдын атышулы урысы — К.икым атып турады. Узын бойлы, орак тумсык, кесе кара Кнкьтм тегш келген емес. Кек1тай катты унмен айгайлап: «Эй, токта!»— дед1. Сонда ceKipin атына Miнген Кдкым ауылдарды сырттап, батыс жакка, Оразбай аулы жакка карай каша женелед!. Мынау ytneyi куганмен анау белпл!, жарап журген бейге тортебел ат шанына 1лест1рмей, К,икым кутылып кетед1. Мелш болган жай Кеютай мен Магаилы откасалгандай куйд1р1П ж!берд1. Мынау Бейге тортебел осы Ж1ПттерД!Н агасы Акылбайдьщ атакты жуйр1к «Танбалы ат» дейлн аты ед:. Соны Акылбайдан Эз1мбай сурап ажан. Ал былтыр жайлауда Эз1мбайдан Оразбай ауль[ кудалык, кен!лдест!к женшен колка салып суратып алган-дьг Есболатка баргалы «Танбалы ат^ уш рет бейгеден келд^деп есплген. Енд1 м!не, сол Танбалы атка, Оразбайдын атына онын сайкал урысы Цикым MiHÍn кел^п, Текежан аулынын сыртында, журт кез1не кер^нбей тыгылып отыр. Неге отырганы жас ж:г1ттерД1н кен1Л!не таныла калды. Оразбай Эз^мбай мен Текежанга астыртын жансызын ж!бер1П, Абайлардын не ез!рл1п, не ниет! бар екенш б!лд1ргел1 отыр. Кек1тай мен Магаш Абайдьщоз! отырган улкен уйге ленет айть:п, Typmirin сейлеп келедг Уйде унс13отырган Абай енд! гана елен eTin, аналар ес!ктен Kipin болмастан: «Тагы немене? А йт шындарынды, не б!лд1ндер?»— деп катты зеки сурады. Магаш жана керген жайды екес^нен жасырмай, Текежанды «кудай атты гой, кудай аткырды!» деп отырып ашып айтып берд!. —Сол-акекен, Абай: «Эпертымагымды!»—деп Баймагамбетке кол созды. Баймагамбеттымагы мен камшысын коса берген едг Абай асыгып, даусы др^лдеп атып турды. Жалгыз-ак сез тастады: — Мен! шагатьш жылан койны^иаотыр гой! HeciHe калам, бул жерде, бул елде!? Жокпын мен сендерге! Шык, жур, Бай- 261

магамбет!- деп акыра буйрык егг! де, Баймагамбетп ерпп, тыска шыкты. Соцгы б!р айдан бер! ез! м Ы п журген Есентайдын сур жорга аты деген ат белдеуде байлаулы тур едг Соны ез! теш ш мм!п алды. Баймагамбетке нускап, Магаштыц атын керсегп. - М !н мынау атка, баста мен!! К е г л и бул елден, бул ку е м !р д е н !- дед!. Он! ап пак боп бозарган. Бойындагы унс!з катты ашудан бетш щ туктер! бозарып шыккан. Баймагамбет кермедеп атца каргып м!нд} де А байды ц алдына туст!. - К,алай бастайын? - Тарт батыска карай !- деп, Абай сур жорганы т еб !тп , камшылай женелд!. Магаш пен Кэк!тай ес! шыккандай не кыларды б!лмей, дал болып, урюп калыскан ед!. А байлар тасырлатып катты кет}п барады. Осы кезде енд! сыртка шыгып, ел! анырган куйде турып калган Магаш пен Кеютайдыц касына Ы скак пен Ш убар ат уст!нде такап келш калган ед!. Ыскак алдьтда турган жастардыц ажарын жактырмай шошынып калып: «О й, немене, не болган? Анау А бай ма?! Кайда барады? Не гып бар ады ?»- дедг Магаш бул туыскандардыц жуз!не карамай кырын турып, ез!мен ез! сейлегендей, шатаскаидай б!р жайды айтты. - Б!лмед!м, б ул дуние не боп барады?.. К е г п елден, бул журттан... Кудер у^ п !.. Енд! кайта оралмас боп кет^п барады, э н е !..- деп токтап, тамагына жастыгылгандай, ызалы жас туй1Л!п турып калды. Сол-ак екен, Ш убар сэтте кубылып, жаны куйген юс! боп: «Недейд!? К,удай-ау, недейд:. Ж !берген!м!збе? Журсецш!, Ыскак ага!»— деп атын борбайлап, Абайдыц соцынан шаба женелд!. Ыскак б!рге шапты. Ж айлаудыц бултсы з ашык кеш! батып калган ед!. У лкен шарасы кып-кызыл боп ш ег!п бара жаткан кун алыстагы саржотага жарым бойымен бата берген шакта, бар дуние кызыл арай, сонш алык айкын кызыл бояуга малынгапдай. Жырактагы таулар да, жакындагы мал, ауыл уйлерде, каз!р м!не, А бай мен Баймагамбетгщ катты жортып келе жаткан аттары мен ездер! де сол кызыл ренде баскарган, озгерген. Енд! б!разда буларды ц ез аттарынын дуб!р!н басып тасырлатып, шауып келш калган, арттан куган ю с!лерд!ц ангары байкалды. Абай бурылган жокед!. А лда келе жаткан Баймагамбет бурыла берд! де, ат басын ¡рк!п токтай калды. 262

Сол арада шауып кеп жеткен Ыскак пен Шубар Абайдын eKi жагынан жарыла кел^п, жете 6epai де атгарынан ceKipin-ceKipin туст!. Узын бойлы, узын кара сакалды Шубар Ka3¡p суп-сур боп алыпты. Зарлап: «Агагай, Абай ага, кайда барасын?»—деп жупре басып кеп, сур жорга аттын шылбырын колына адды. Абай бунынун!н де,оз!Н де жактырмай: «Турбылай, ж!бер!»— депедй Ш убар сол се тте Абайдын атынын шылбыры н e3i Hiн мойнына узын сакалып коса бастырьш, ею орап алды. Соншалык жасанды кубылыс керсепп, тук аямас жан болып, даусы да ¿ijjP'iJTOLtíií туст:. Анык аяр кубылдын сез!нтастады. — Кетпейс^н eлiннeн, бауыр журтыннан! Айналайын Абай ага! Кетер болсан мен1 буындырып, атыннын туягына бастырып, ejiiriîiiri кет!—деп айгайлап Енд1 Ыскакта кел1п, жаяу куйде Абайдын атынын сулыгынан алып тур eAi. «Сабыр кыл, Абай !»—деп ол анадай аярланбай, б1рак шын кысылып, куйзелген KiciHÍH ушмен сейлед!. — Жана гана жайьш бш!п шыктым. Анау суйген баланЭб!игпн санадан саргайган жары, кайгылы Магыш каз^р уз!дгел! жатыр! Сен! «Сонгь! дем!м узшерде 6ip Kepin, ырза кош айтсам» деп арман етт1. Кешеп Эб1ш!НН1Н аруагын умытасын ба? Бу да балан ед!. К,ош айтпай кетес!н бе?—дегенде, Абай шугыл езгер^п, алдынгы байлауынан амалсыз айнып калды. — Соным бар ма ед!? Менен де мунлы сорлым бар ма ед1?!— дед!. Амалсыз кайтатын жайыныц бел rici Дел осы мннуттарда, окшау отауда, 6HÍK тесект:н алдына салынган жертесекте oMip бойы б!pдe-бip рет кабак шытысып кормеген жандай досы Мекенн!н TÍ3ecÍHe басын салган куйде Магыш y3^in бара жатыр ед1. Соншалык cay, суду 6ÍTKeH жас дeнeci бар тулгасын улаткан KaciperreH енд! гана мулде жен1л{п болган. EKÍ жыл бойында узак кайгы-кас1рет шеккен сол Магыш, 03ÍHÍH гашык жары Эб!ш1не берген cepTÍH енд! м¡не орындады. Бунын жубаныш б1лмеген, уануды ойламаган, удайы гана у жуткан Kacipe ri бар-ды. Соны ойлап Абай бныл жене де 3 6 ÍHHH еске алып, 6ip шер толгау тудырып ед:. Осы зарынын сонгы жолдарында: . «Тиянагым, турлауым, Енд[ к)мге асьглдым! Ойламадым туганда, Bip e3iae бас урдым. 263

Ж алгыз сенен айрылып А р ты н а карап ah урдым' Ойламадым еш жандь[, O sine ep/i¡M онаша. Ракаттанып, мактанып К ы луш ы eA¡M тамаша. Ш ы н сорлы мен-дагы М агыш байцап караса!..»— деп Магыштын mepiae Дэрмен'; б;ткен ез шерш косып ед . Жубана алмаган Магыш дегенше жетп. K,a3¡p Абай Ш убар мен Ыскактан б ел iHin, Баймагамбет eKeyi бон Э б!ш т1ц каралы отауынын. сыртына кеп, жана аттан тускенде, Магыш узипп K erri. Жылап отырган М экенн!ц жуз!нен Магыштын кайтыс болганын б}лген Абай, ещц ес!ктен K ipe бере ецюлдеп жылап, en¡pen кел!п Магыш тын ж узж кушып, кесек-кесек ыстык жастарын T e r i n - T e r i n ж')берд1. 264

ШАЙЦАСТА l Кеш бикеде Абай басына жасалган кастьщ кеп заман журт аузынан кетпед!. Эрине, бул жендеп сездер, сез4мдер, неш етурл! сыбыс, лакап енпм елер эр ортада эр алуан болган. Ke6iHme 6 ip in e - 6 ip i цайшы, e p ci турде де айтылып журд^. Ыргызбайдын еншеЙ1нде жуансыган, кол т ы л болы п мыктысыган уркеппе дангойлары бул туста цур кугмлдектен аскан жок, Алгаш Абай кайтып келген KyHi б}рталай Ыргызбай ауылдары сойыл устай- тын, согыска шыгатын ж4]тгсымактарын атка да м !нпзд{. Булар Ацшатаудан, сайлау басьтан ез ел!не кайтып бара жатканда Ораз- байды жолдан тоспак болысты. «Элт}рем4з)>, «K 03ÍH жоямызо, «жолда тосьш жайратамыз!» деген боп кобнние кугииз ат устасащ^. Эр ауылга Tycin, кымыз im in, гулесш алып, топ-топ болып тебе басына шыгысады. E ip a K T yc аумай, кеш батпай, кымыздынкызуы кайтумен 6 ip re езде pi де тарасып, уйд}-уй}не кайтысады. Оразбай болса осы донайбатты ecÍTÍn-ак, сескентп кррыккан-ды. Сонымен ол Ыргызбай ауылдарынын ус^н ен жолы етет!н болгандыктан,тунделет1п кашып кеткен. Аулына бара сала Эз!мбайга астыртын Kici салып, Кнкым сиякты жырынды уры немесе сондай сыркынды, ку мен су\\щарды жансыз гып Эз{мбайга тыншылыкка Ж1бер!п отырган. Ырп^збайдын алгашкы кундер лаура ган 6ip тобы Текеж ан жагына, Эз!мбай мен Ш убардын кабагына, ажарына карайды да тартына 6epea,i. Ce6e6i, олар соншалык алып-ушып «кырайык», «жояйык», «соктыгайык», «атганайь[Ц'> дей коймайды. Бул жактан арьгны азайып, ашуы кайтынкырап шыккан сол адамдар А бай аулына ке.'нм тагы да кыратын, жоятын Kici боп даурыгып керген. Осындайдынб!р тобын Ыргызбайдьщ yjiKerti Ырсай бастап Абайдын ycTiHe кгрген. Ырсай epi жылап, булыгып, о pi куйшш тулаган-ды. «Царагым, не буйырасын, жауыннын колында елгелт келд!к! Шап десен шабамыз, ел!с десен бара алысып-жулысуга e3ÍpMÍ3 MÍHe!»— деген. Цасына epin келген жиырма шакты Ыргызбайдын YHCÍ3тобын, бурыл сакал, кара сакдл кеп тогышарын керсеткен. Булармен 6ipre Абайдын emii не Ti.ieñTiHiH 6ínrici келген Кеютай, Магаштар да Абайдын уст1некелген-д. Абай сонда ею-уш кун бойындагы yHC¡3 келген калпынан e3tepin, ewtiri ойындагы 6ip гана сез!н айткдн. — Капкан итген еш алам деп мен де капсам, аузымда не касиет к алад ы !- деп койган-ды. 265

Абайдын аддында немесе Магауия, Кеютай сиякты оган жакын жанлдрынь[ц алдында ерткеде тусепн Kici боп кершген Ыргызбайлар Абай аулынан адым жерге шыкпай-ак басылыскан-ды. Эйткен! Кунанбайдын калган eK¡ баласынын ауылдары бул!Н!п, дурл!пп жаткан жок. Олар тук айтпаса да ундемей, сазарган куйлер!мен кеп Ыргь[збайга куй таныткан, кабак ангарткан. «Аталас, жакын», «ауылдас» деген ортанын жайы осы едь BipaK Шынтыс болысынын кеп ел^ ecipece, момын кепш!Л1п Абай уиин шын намыстанып, шынымен катты куй!нген болатын. Сол калын елд!н ызалы, Ж1герл1, куЙ1Н!ШТ1 сездер! кеп адамга, жай орташа кепш1л!к азаматка катты баткан-ды. Аз кун ¡шжде осы кенгл, кеп кен!Л! Шынгыс болысынын сыртындагы езге болыстарга, Тобыкты кешгнл!пне тез тарап, жайыла берд. Болыс емес, бай-баглан емес, партия басы аткамшер би емес, жай кеггпн, момын кегтн талай ы Абай уннн куйгн!шт[, ек!Н1ШТ! де болды. Сондай жандардын 6 ip топтары Магашты, Кемтайды ортага аль!п, Абай кепн Оразбайдан алу жайын да айтысты. «Абайдын em i гана емес, Оразбайдан елдгн emiH аламыз. Bip e 3 i емес, оган курык берген айыпкерд!н берш жазалаймыз, айып тарткызамь!з, беин айдай eTeMÍ3. Озгн жазага, мал-дуниес1н казага ушыратамыз!»—дескен де болатын. Бул сезш Абайдын ез[не айтпасада «онын жаксы керген балась!» деп жене «енд]ri жастардын6ûiripi, ecri-бастысы»деп Магашка салган. Озара Kici ж!бер!с!п, хабарласьш алып, аужай Tynicin «е» дескен ел Тобь!КТы гш!нде бул жешнде аз емес-Ti. Осындай кезде ani де ата улымен санасатын Мотыш, Кулык, Дузбембет, Карамырзадеген ejmin дурысадампары езарасейлескен. Солардыцтобынан Магашка Цодыга деген Kici елш! боп келш кайтгь!. Оразбайга жер[ жакын Сак-Тогалак дейлн, Жуантаяк деген тобы калын еддерден де юсшер кедщ. Кершг Кекше мен Мамайдан да кен.ыкостык^ ттлеукостык б!лд!ргендер болган-дь!. Bepi де жанагы айткандай: «Оразбайдын беин айдай кь!ламыз, айь!пты ereMÍ3, сол айьт-киыбымеп Абайдын аягьма екеп жыгамыз» дескен ед^. Бундай жаймен келгендердн 6epiHe e3ipre Магаштын да берген жауабы ете саран болатын. - Экемнщ ары малга сатылатын ар емес. Мен!н е к е м т н адамшылыгы - жауыздынзулымдыгын малмен емдеп, айыппен акгап тыныш калать!Н адамшыль!кемес. Бундай емд! екем де кабыл кермейдг Мен де макул дей алмаймын!—дейтугын. Онын осылай айткан жауаптарын кeйiн еслген Абайдын 03i де куптаган. Жене Магаштын осындай санасы мен адамгерш4л!к таразысын Абай 1штей суйс1Н1п багалап ед1. 266

Ц а л а й д а , Кеш бикеде жасалган аямас жаудын жауыз касты гы Абай мен Оразбайдын ездер! турган елге гана к т ш н к о й г а н жок. К,аз!р м!не, сол сумдык. ¡стсн бсрг б;р жылга жуык уакыт егг;. Ел тагы да жылдагы дагдылы жайлау-коныстарында, булак, бастау ер!стср;ндс мсрзгмд! 'прчнлгпн етуде. Талан мезпл етсе де сол болган кастыктуралы халыкаузы ел) тыйылган жок. Енд! А ба й турган Тобы кты сд; емес, Абайдын елец}, есиет се з !, камкорлык карскст! естШ п, жаксы аты тараган слдш бер]не каской, зулымдык ¡с те ешкере болган. «Жаманат жатпайды» деп Абай ж е н т д е п осы жаманат каз{рп шакта шартарапты шарлады. Э л! де улкен рулармен аталатын Керей, Найман, Уак, калын Аргын — бер! де е с т п б!лген хабар болды. Даланын ел!, кешпел! журттын жайлау, куздеу, кектеу, кыстаулары гана ссгпп койган жок. Б4рт1ндеп, жаяулаптарап бул жаманат Семей облы сы ны н бес оязындагы кала-калаларга да жеткен. Ж ан-жактын кеп ел!, ояздары келет!н болыстын орталыгы Семей каласыньщ ез! тугел кеп ен пм е айтатын. С ол С ем ей ге дуаны карайтын б олга н сон. Ц аркаралы , К ер ек у, Оскемен, Жайсан, К екпект!, Баян сиякты калалар да карацгы кылмыстан хабардар болган. Семей облысына керц[!лес болы с — А км оланы ц К,араеткел4, Жет4судын. Ш убарагаш , Лепснкапал, А я гез} де узынкулактан сол жаманаттан шет жагалап ссгмген-д;. Оз заманындагы казак аталган халыктын зор касиет исс;, кад!рл!с4 Абайдын арына соккан соккы солайша алые атырапка тарады. Тагы да ер ортада ер турл! айтыльит, ер куйде тындалатын. С о л айтылу мен гындаудыц ез калпында да Абайга деген достык кенгл к м ь щ журт журег]' мен керселлд}. Бунымен катар, Абайдьщ ез заманындагы онын жолы мен жанына арналган кастыкта ез жуз!н керсетпей калган жок. Осы ретте мысалы, ер елдщ болыстарын, кажы, молда, бай-баглан дейтждерщ тындаса, олардын ортасы Абай уипн сонша кайысып, киналып куйзелмейт1н. Кайта ез аталарынын улыктан шен алганын, бай- жуан болганын немесе е зд е р т щ Мекеге барганын, Мекаржщей жерменкеге барганын булдай сейлей гчн. П е лен жандаралдын кснеес[ндс болганын, елдеб]'р шербешнайда топка тускен!н мактан етет!н. Бундайлар б!ресе Абаймен катар Оразбайдын атын айыптамай айтады. «Етсе еткеннак», «кылганы сол-акбатырдыц» деген боп, айдаладан Абайды н жаксылыгына жауыгып, Оразбайдын ожарлыгы мен осалдыгына табынып отыратын. Абайдын сез;н са п п , би-болысты сынаган б]'пм аз катал е ю м т тындап, соган ¡штей жауыгып журст;н жуандар, зорлыкшылар 267

болушы едг Булардын кеб! ест!ген эцпмесж ес!р1п, асыра сейлеп, Абайды жазгырып, «ез!не-ез1 кьищы» деп те отыратын. Оцдайлар Абайдыи елен-сез!, есиет1 уш!н, жаца жолы уш!н оган еиигедг «Ыбырай асып кетт!! Эл!н бшмей аскактап кеттг! Цазацтын ип жаксысына лл! тн!п, сезг от!п ке!Т1. Оразбай сол уш!н, кеп уш!И намыс кылды. Бунын бор! тепн емес!» десе*пн. Дел осы созд! айтушы Оскемен, Жайсан, Кереку, К,аркаралынын кеп жуан болыстары, атакалган кажылары. Олар —кеп жнындарда Абайды кер!п, онын булардан артыктыгын б!л!п, кызганышпен ¡штен тынып журепн бай-жуандар. Бундай топтыц ез тургысынан Караганда Оразбайды костайтын женг бар. Ендеше, бундайлар Оразбайды айыпты демей, айызы кана енпме етед!. Ал халыкше? Аныкхалыкадамынын да Абай жайын б!лген1, еслген!, ести турып катты камыкканы соншалык кеп болган. Бул женде «жакьш ауыл», «жан куйер» дейт:н немесе «алые ел адамы» дейт!н бел!ктер жок. Абайдын бул достары ллектес, ниеттестер! ер! сансыз коп, ер! жер жырактыгын, ел аулактыгын елемейт^н, елетпейтчн жакындар. Абай жен1нде ездер!н1н жанына, намысына ауыр тиген киянат жайын естумен катар кьтжылады да, булар Абайдын бурыннан ездер!не жеткен асыл создер! н кайталап айта тусед!. Айтумен катар, оган бер!к журек танытып, жакын, бекем табыса беред!. Дел осындай калын журт, кауырт кептен шыккан Абай достары кала мен кырда бгрдей ед]. Эсгресе, сол мол топтын ен улкен жныны Семейд!н капасы. Бунда орысша, мусылманша окитын жас окушыларга Абай сездер! ебден мел!м. Кайыкшы Сей!лдей каланын толып жаткан енбек сонындагы адал, момын кес!п иелер! Абайды аса жаксы керед!. Толып жаткан усак кес!п иелер!, базар толы казак кедей-кепш!п, Т !гт, каланын ар жак, бер жагындагы усак саудагер! де сонгы жылдар «Абай айтты» деген сездерд! аса кеп естит!н. Кдла —бул жагына келгенде кулагы тургк орта. Бупн б!р орташа момын уй гш1 кешке есгт!п-б!лген жана сез, соны хабар ертен бар базар, кеп кешен! онай кыдырып кетед!. Ал Абай енер! Семейд!н ар жак, бер жагын, Жоламан жатагын, Затон елш куантып, ырзалап жанылганына кеп заман. Осы калада кыз узатылса, кел!н туссе, ш!лдехана болса, айт пен той, ойын-жнын жасалса Абайдын сез!, ендерг кеп жерде-ак айтыла, атала журет!н. Енд! сол Абайдын басына тускен ауыр так , арына тускен танба жайын Семей каласынын енбек ел! улкен ызамен, катгы намысты ашумен енг!ме етет!н. Осы айткандай б!р жай Семей мен Слободка арасындагы паромнын уст!нде болган 268

едь М езп л кузгс такау болатын. Ерпсп'н улкен суы кектемдеп шарасынан азайып, мол езен сел де болса тарылыпты. Соган орай оны н мелд{р суы бурынгыдан да туна, кегере, тазара тус{пт4. Ерт;с пен Кдрасудан журпнч[!лерд! ск! паром ^ ^ ¡зед !. Ортада зеул!м битк терек, карагаш, карагай ескен келенкелГ арал бар. Слободка жагынан, «кайыкаузынан» паромга мгнгсн журт оусл] улкен Е р ^ с п кссгп, жанагы денгелек аралта ечед;. Содан аттылы- жаяу шубырган журт аралды басып етш, карасудагы ек}нш! паромга ксл]п м тед !. Осылайша Слободкадан Семейге карай жай журет!н ею паромга кезек мтнш, ек!нш{ жагага ет!п шыкканша, ж урпнш ш щ бэр! де сагаттан артык уакыт етк!зет!н. Будан баска «бас жатак» тусындагы желкайыктар болмаса, ею жагынын езге еч кел; жок. Каланы н осы жайын б т е л н бала да, улкен де бул алуандас катынас калпына амалсыздан кенед!. Аттылы-ж аяу, орыс, казак, кала халкы, ел керуен{, жырак калалардан келген обоздар, жемш!ктер, шет керуендер де сабырмен шыдайтын. М ы салы , б уп н де сондай б]р кеп арбалы жсмщ]ктср, кырдан келген керуендер жене ею жагадагы кала тургындары мол арбаларымен кайыкаузына сыймай сыгылысып, Слободка жакка аралдан кайткан паромды тосып турган-ды. Паром жагага ж ет ^ м ен улкен Семейден бер[\" карай еткен ат- арбалы ж урпнш тер, жаяулар тугел шыгып болды. Содан кей!н паромга жаганы жалгастыратын агаш кеп]рд!н ею жагасында стрес4п турган арбалар ещи кегпрге карай жанталаса кактыгысып лап койды. Аты куйл!, биш}п узын, ыскыру, зеку! ширакшыккан журпншт бундайда кеп}рге бурын ¡лгнсе, паромга бурын м!нед4. К.аз!р солайш а ен батыл баскан арбалар Ж еч'судан келе жаткан жемч[!К1срд!нарбалары болды. Булардын б]р арбасы юрсе, арткы арбалары от болсын, су болсы н ¡рк]'лмес'1сн, кдлмастан ершелене умтылады екен. С ебеб!, эрб!р алдынгы арбанын артында жемдорба бар. К еш н п ат юс4с4з арбаны ж!т: алып журу уш4н алдынгы арбанын жемт оны умтылтып, калды рм ай ¡лест!р!п отырады. Т еп н д е, паромга ен алдымен м ш е т т жаяулар мен салт аттылар. О лар эр арбанын катарында кеп!рде шубап жур4п, паромнын ¡ш!не бурын ю р т алады. Кы зы к керген кепш!л4к жаяулар когнр мен паромга таласып юрген ат-арбаларга карагыш болады. Сонда кырдан келген ж ендею леу арбанын кейде мурындыгы шыгып ке'11п, кейде д ен гелеп шойырылып, бш !п сынып калады. Элдеб4р бошалан туйел{ арбанын жарым бойы 269

кегйрден суга кулап калса, жаяу журпншшерге ол да б!р кызык ермек кер!нет1н. Кайык аузы бул такта: «Ай, Ией!» дескен айгай, «Ары тарт! Токта!», «Итт1нбаласы!», «Оз!ншошка!», «Керсетермшбелем!», «Кез!не кара!», «Экенд1 танытам!» деп акырыскан, б1р1н-б!р! кемекке шакырыскан кыргын, кику. Майсыз арба шыкырлап, кейде бала жылап, катын зарлап, елдеб!р мезг1лс1з есек кышкырып, жанталаскан кайыкаузы кым-куыт боп жатты. Марков пен Девяткин фельдшер жене булардын ортактаныс досы грузчик СеЙ1т ушеу! Слободка жагынан паромга кеп м!нгенде, паромнын жацагы жанталаскан жайлары басылган кез болатын. Себеб1, паром толган. Енд! кеп1рге де ешюм таласпайды. М[не алмаган, !Л1не алмаган арбалы журпншшер б1р! артынан б!р! и!н Т1рес!П, сьнылыскан сендей кала бер!скен. Сей!т, Девяткин, Марков ушеу! Ерт!ст1н улкен суына карап тургылары кел!п, паромнын арал жактагы алдына шыкты. Осы жерде он шакты жемш!к арбасы паромнын тап ортасын алып жайгаскан екен. Аггардын тамагынын астыиан енкеЙ1п ете берген СеЙ!ТТ! арба уст!ндеп б!р жемш!к тани кегп де, атын атап шакырып калды. Сей!т те бурыла бере: «Ой, Ж у т с т с щ ! Амансын ба? Кайдан келес<н?»—деп жаксы танысын коргешне кен!лден1п, жадырай амандасты. Сейтт! де Ж ушстщ ецшен ан тер1С!Н тиеген би!ктеу арбасына денгелекке басып каргып мгндг Паром уст!нде отыратын орындык жок болгандыктан, Сей!т ез1Н1Н касына Марков пен Девяткинд! де шакырды. Олар да ¡ркгпген жок. Ацтер1С!Н тиеген, кенеппен коршап аркан тартып, укыпты кып буган бгяк арбага каргып-каргып м!Н1СП. Жун1ст1н жайын Сей!т жаксы б!лед1 екен, жолдастарына мел]м еттг — Бул да б!ЗД1нЗатоннь!н грузчип ед!. Екеумгз кайратка бесеке ед)к. «Мен кеп кетерем», «мен мыктымын» деп таласатугымыз. К,аз!р м!не, Жушс мыкгы боп шыгыпты. Керд!нбе мше, бул бай боп алган. Ат-арбасы мынау, тиеп келе жатканы еншентулю мен каскь:р. Оз! алыстан келе жаткан жемш:к болу керек. Мынау кеп казынасын керд:н бе алыстан екеле жаткан! Кайдан келесщ, Ж ушс?—деп жен!н енд! гана сурады. Ош тоть!ккан, колы жарылган, кырма шокша сакалы да кунге куйгендей саргыш курен тарткан Жун!с Сей1тпн сездерш жь!мия тындады. Еск) жолдасын кергенге куанып калган тер!зд!. «Кдйдан келесщ?» дегенге ол: «Жепсудан, Шубарагаш-Ойжайлаудан келем!н»—дед!. Эл! де Метел 1 дейтш шала казак байдьщ жалдама жемипп екен. Байлыксол —ат-арба да езшШ емес. Кь'сы-жазы тьшьинсыз 270

жук тартуда. Осы жолы жиырма арбалы жемш!к болып, Кытай ш епнен 6 epi карайгы жерлерден жиналган ац TepiciH тартып кел!с}т1. K.a3ip он арбасы осы napoMFa minreHMen, он шакть[ арба кей!н калыпты. Осындай аз жайларды айтысу уст)нде ол etceyi езара сезге Kerri де, Девяткин мен Марков ездерпнн кайдан келе жатцан жайларын 6 ip -6 ip iH eH с у расы ri, айтыса бастап eai. Девяткин 6ip жумадай Ерт:стен TOMeitri, сол жагадагы казак ауылдарына барып, сонда 6ip сузек тэр!ЗД1 жукпалы аурумен ауырган элденеше адамдарды емдеп кайтып келед! екен. Марков EpTicTtH жогаргы жагында Ш еггпгак сиякты бекеттерге барып, Ж оламан жатагында болып, балыкаулап, кусатып кдйтып келедг Бул eK eyi Сейтгпеи де жата кайыкаузында ушыраскан. Bip ауык Марков пен Девяткин сел тоцтап, Сейп пен Ж у) пспц co3in e кулак салып ед!. Казакша жаксы б!лет)н Девяткин анау eKeyiHiH 6ip-6ipiHe айтып жаткан сез ангарын туйд) де, Марковка кдрап: — М ыналардын co3in караныз, байканызшы, KÎM туралы айтып о т ы р !- деп сел отырдады:— Олар Ибрагим Кунанбаевич туралы сей леп жатыр!—дед1. М арков Абайдынж айын 6ip жумысшы, 6ip жемш!кт{ц алгаш кездескен сэпнде ауызга алганына тангалды. 03i казакшага онш алы к же-riк болмагандыктан Девяткинге: «К ан е, тынданыз, байканызшы, не айтысар екен?»—дед}. CeniT пен Ж у т с п н Абай жог^ндег! сездер} осынын сел алдында Ж ун:с сураган 6ip женнен басталган. О л калага тунде гана кел}п K iprer^iктен ел} бул жактын жаналыгын еслм еген екен. Жалгыз-ак, жолдагы сонгы 6ip бекerre «Абайга 6ip жаман адамдар кастык eT in Ti», «катты кастык e T irm » дегенд} гана шала-шарпы кулагы шалган-ды. Сондыктан да бурын Абайдынолегцн Сей}тке косылып o3i де кеп айтатын Ж уж е: «О сы не сез, не хабар?»—деп сураган едг Сейп Абай жайынан еспгенш айта берд}. Осы кезде Ж у т с п е н eKeyiHiH касына езге арбалардагы жемш!ктер де 6iprtHnen кел)п, буларды камай коршап алган. Девяткин Марковка кыскд-кыска сездермен ecTi renin шала- шарпы айта отырып, жемш}ктерд!н е н д т кецестер}н тындады. Ж ун)с болмаса, кеп жемш!к Семейд!н, бул eni рд! н адамдары емес, Жет4 ж емш !кт}нбэр! де Ш убарагаш, Капалдын, Аягезжагынын, адамдары екен. BipaK Ж утстпн айтуынан ба, елдер!нде естуден бе Абайды булар да жаксы б ^ е т т тэр(зд). Сейгт Кеш бикеде болган кастык, жамандыкты толы к айтып шыкты. «Абайды «К екеню ц кедейте,диканш ы бейнеткор Ke6iHe болысты н» деп, «Тобыктынын аруагын сындырдын», «аталы 27)

жуандарды жер кылдын», «жат журттын алдында Кунанбайдай жаксы аруактарды корладыа» деп жазага ушыратыпты. «Олт1рем!з» деген !тиетге де болыпп^. Тек колдарынан гана келмей капты» деген едт Ж у Hie бастаган б1рнеше жемш¡ктер катарынан катты корланын, куй1н1п, куйзелген сездер айтты. «Не деген иттер, жырткыштар ед1!» — Оншен канкуйлы к4мд1 аяйды! — Озгеге касты к етсе де, Абайга кайт! п бет! шыдады екен 6етс1здердщ! — Жер epiereHi, ел шанканы, керуен талаганы аз бон па ед1, еншен уры жолептпн! Ендцп калганы Абай ма ед) жалгыз? Жалгыз 6ip, жалкы гана жаксы жан!—дескен ундерге коса тагы 6ip бурыл сакалды жeмüJiк 03iHin окшау ойын айтты. — Улык не карады? Абай орыстыненер1н жактандг^, оны улык неге жактамайды, неге сактамайды?! Бул туста Cenir, оз угымынша улыкты актагысы келдг - Улык не кылсын? Абайды керек десе, сол жерде аман алып калган улыктыноз!. Стражникг!н Ж1бер1п, мылтыкатып, ел1мил кып T yiiп жаткан жерден ояз куткарып апты. Улыктын болысканы сол-дагы! Девяткин осы туста сезге араласты. — Сен б!лмейс1н, CeiiiT, олай емес. Кунанбаевты уездный начальник, ceHiKi айткан улык коргамайды. Ол болыспайды. Кунанбаевтай KiciHi юмкоргайды?Халыккоргайды. MiHe, сен!..— деп CeRiTTi KopceTiri, «с е н !* деп кеудес!не TypTirn Жун1ст{ KOpceTin, жагалай колын созды да «с е н », «сендер», «халы к коргайды!»—дед]. С е й т пен Ж ун4с бастаган жемиы^ктер ДевяткHHHin co3iне аныра калып, тангала cyйc¡нe бердй — Апыр-ай, рас айтады-ау! —Co3i макул-ак! Тап баскан соз гой!—дес1п дабырлаган co3ain артынан CeniT ойлана турып 6ip байлау айтты. —Дурыс емей немене! Ел жаксысы дейм13, халыктын камкоры дейм!з. Ел деген К1м, Оразбайлар ма екен? Олар емес деп Абай мын мортебе айтпады ма? Момын копилл1к ел... ceHi мен б4здей енбек сауган азамат ел деп сан осиет айтты гой. Ендеше, бар жайды осыдан токы. Девяткин жана шын айтты да сын айтты. Keperi не, ceHi мен маган сын айтты... казактын коп euii, момын ел4!—дед1. Q3iHiH жанагы аз cosiH жаксы угынып, коп костаган жайды байкаган Девяткин тын онпмеге ауысты. Ол осы жолы 03i барып 272

кайтып келе жатцан Карашолак, Кенжебай, Ж алыкбас деген ауылдарда керген4н айтгы. Кеш бата баласы ауырган б 1р кемгпрдщ уй)не барган екен. Караш олак аулындагы епнш ), кедейлеу уй. С ол уйде кеш карангысында ун салып жылап, намаз окыгандай бурышка кдрап, жалгыз кун1рен!п отырган шалды керд[м дейдч Девяткин. Ауырып жат кап баласына жылап отыр екен десе, ол сол кунде аздерпче жеткен Абай турасындагы жаман хабарды утыгпыда, А байга жаны ашып жылап отыр екен. Осыны кор!гпт. Тагы б!р ауылда жас молданыц касындабес-алты бала Абайдын олещ н жаттап, шулап айтып отырганын керген. С ол балалар да молдасынан Абайдын жаза коргегпн жабыса сурапты, катты рен}шпен сураган балалар болыччы. Кенжебай аулында Акбалы к деген жаксы кыз бар екен. С оны н куйеу! к е л т , кыздын уй)нде кешке ойын-сауыкболыпты. Девяткин к о н ац тар д ы н ортасында отырыпты. Сонда Акбалы к деген кыз А байды н Татьяна, Онегин сочдерш, ендер1н айтып- айтып кел)п, ен акырында к а п ы жылап жтбер1птт. «Осындай асыл ага, алтын сезд !н и еа Абайды да олттрмек болыпты казактан шыкдан кан)шерлер. Бул етимн!ипчде нелер ит жок! Кандай качды ауыз каскыр жок!*>— деп сойлегпт Акбалыктай акылды кыз. Девяткин сол Акбалы к деген кызды, ес^ресе, тамашалап айтады. «Абайды сондай б;лген, суйген, тусгнген казак э й е л т мен ез кез[ммен керд)м. М ш е, осыган карап Абайды халык б т е д ^ Абайдын досы халык, сол халык кортайды да сактайды деп б 1лем)н!<>—деген. У лк е н Е р л с усттнде, А бай женшде басталган осы эн,г1мелер кей)н бул ж урпниллер Карасудагы ек[нил паромга барып м[нгенде тагы да созылды. Онда Марков та о зж щ ацга шыгып, Ерттс бойлап балык аулап жургенде цазацтын кэр4с!нен, жасынан А бай жайын кеп еслген !н айтты. Тагы б!р шактарда, осы кайык уст!нде болган эщ лм елер мен жайларды М арков Павловка да айткан едг Абай Кеш бикеде жазыксыз жаза шеккеннен кегпн жарты ай шамасында Ерттс паромында болган жанагы жайлар б!р ол жер емес, сан жерде сондай сейленген, ауыр анызга айналган-ды. Сонда Дэмежандай кедей, бейнетцордын уй)нде, С ей !лд 1н кайыгында, Эбен, Сейгг сиякты грузчиктерд:н енбек еткен прис- тан)нде кеп ызалы сездер айтылган-лы. Эсчресе, Затондагы жеке бас, уй сЬ грузчиктер жататын барактарда, калын топ жумыс- 273

шылар арасында былтыргы жазда, кузде Оразбайдыц niriri, сумдыгы жен!нде галай Ж1герл1, жирен^ш сездер сейленген. Каз1р Кешбике уакигасын 6ip жыл еткен такта сол Семейден, Затоннан аз уакытка елге шыккан атакты балуан грузчик Сешт те Абайга деген e3ÍH¡Hдос кениинен айнымай келген-д1. СеЙ1т биыл кыс аягында сузек болып ауырьш, содан турган сод параход журе бастагацда, жыддагы маусымдык ауыр жумыс —жук тасуга KÎpicy керек ед1. Эдетге, кунузын еткен енбеп 6ip емес, ек! KÍCÍHÍHкайратына тетеп беренн куш! биыл азайып капты. Буынын бурынгыдай балгын eTin беюте алмады. Табысы да татымсыз бола бастады. Содан Эбен сиякты тату жолдас, достары, ейелi мен жакындары болып Сей1тке биыл жаз елге шыгуды кенес ежен. Сейлп, жаз басынан 6epi СеЙ1Т ез!Н1н бала кезжде тастап кежен ел! —Тогалактъщ imiHe таныс агайьш, жакындардын 6ip¡He конакка кел1п жаткан. Бул кунде елденш, бурынгы куаты кайта куралгандай. Ел жайлауга шыга к ел т ед{. Kß3ip, М1не, ел бауырга тусе бастаганга meñiH ек1 айдай кымыз imin, тыныгып бурынгы кесек денес1, балгын бойы калпына келд1. Куаты толып, аксур жуз^нде ажарлы кызгылт, унамды рен б!Л1НД!. СеЙ1т кедей болса да, кундел!к нан, шайын кундеп ауыр енбег!мен таба жур1П, сол аз табысын келген-кеткеннен аямайтын. Эбен сиякты Сейпте жумысшы 1рузчиктерд1н Ke6ÍH¡HМ1нез1н унатады. Булар —жомарт кедейлер. СеЙ1тпн Затондагы шатырсыз аласа ею белмел1 Kipniuj уй!не осы ез ел^нен барып Tycîn журелн ел адамдары кеп болады. Кейде керуен болып, кеп туйел^ шаналы калаптылар да бунын к^шкене корасына кел!к-сайманымен зорга сыйып, елденеше кундер жатып кетчп журеттн. Жалгыз ез ел1Н1н -- Тогалактын калашысы емес, езге грузчик жолдастарынын елдеп баска болыстардагы таныстары, жакындары да С е т г п н бейпн кен, ашык-жаркын мжезш суйен!ш eTin, бунын уй^не тусе бередг Кыскы согым кез!нде немесе жаз жабагы жунш, кыл- кыбырын калага екел!п, базаршылап журелн ел казагынын конактары Затон жумысшыларынын уйщ-уйж, кора-ауласын аузы-мурнынан шыгарып, лыктолтырып жататыны болады. Сеютсондайда, кейде конактарына асып берер ет, к е ст берер нан таппай калатын кундерге де ушырайды. Тек кеп конактын 1Ш1Ндеп кедей к у т н жаксы тускнели ест1-басты адамдар гана С е й ^ н сы р ы н андап, жен у1нынан жалгасып, азды-кепп кемек eTin Кейп журедг Ал СеЙ1т пен онын ез1ндей ер кец'лд1 ейел! Катша болса, булар ебден титыктап, туралап калгандарынша «6epepÍM¡3 жок, imepiMÍ3 таусылды!» деп сыр бермейпн. 274

Kepuii дос казактан немесе ездершдей орыс жумысшысы грузчиктен, мастерден, катардагы куймалас тату досы, пара тем1р устасы Кирилден тиын-тебен алып, конагын аткарып Ж1бер1п, кей^н енбепмен борыш-карышьш етеп журедг СеЙ1т балуан, жомартмшез!Н1Н успне аса сауыкшыл, кен!лд1, акжаркын ж т т . Сол М1нез! уш!н буны Эбенмен коса, Абайдыц im досы акын Дормен де аса кад!рлейтш. Дормен мен Элмагамбет, Мука сиякты онш1, акын онерпаздарды Сейп\\ Эбен бастаган Затоннынбар жумысшысы озгеше кызыктап, сагынысьш з'урады. Баймагамбетт! де ол жумысшылар аса кад)рлейд1, ыстык коредЬ Осы адамдар аркылы Затоннын С e%ÍT, Э бен сиякты жумысшылары Абай шыгарган созд)ц талайын ecTireH. Б^рталай жылдан 6epi Абайдын ондерж де Затоннын грузчиктер! коп жерде, кепке таратып айтысып журепн. CeRTTÍH уйшде Семейд]н уш ¡шек^ шешегг домбырасы бабынан айырылган емес. Кол босап, сел тыным, тыныштыкалар кез болса Сей^т шалкасынан жалгыз жатып та TeciHe сойлеу1к домбырасын келдененалып, Абайли^н OH¡H, ой мен кырдынказагы айтатын жана OHÍH, ногай жырларын да без1лдет!п тартып, конырлатып ун косып айта берет1Н. Жаз бойыТоталак!Ш1нде Сей!тосы елешн удете туcri. Кападагы бунын уй!не ез уй!ндей барып Tycin журетзн Тогалакгын коп кедей, шагын шаруалары жаз бойында Ceñirri ез елдершше To6ecÍHe KOTepin кутп. BipeyiHÍH кымызы, б1реу1И1найран-шалабы болсын, козы-лагы болсын —6epiH де Сештке колденен тартыскан. Уйден уиS-, ге, ауыддан ауылга ез!' знил*, ез!* ^балуан, ез! мшезд! Сешт б^ ар таныс- жакынларына аса кашрл! боп журген. Тогалак коп ел болса да коны- сы аз, жер! тарлык себепл ер коныста калын топ ауылдар боп жш конады. Булардынтуысы Сак деген ел бар. Ода осындаи мол ескен елд!н 6ipi. Сак-Тогалак кейде атгары косылып айтылатын ôip-акел тер!зд1, ездер1тату. Жене жаманшылыгы[, соткарлыгы аз, момын ел. Саны кеп болгандыктан бул ermi басынып, зорлыкету онай емес. Сол ceöemi корш!лес Есболат, Олжай сиякты байлары, содырлары кеп жуан елдер дел осы Сак-Тогалакка соктыга бермейт!н. Сей!т сонгы кундерде керш1лес Есболаттын 6ip кедей ке^л- дес ж1Г1ттер1 конаккашакырган сон касына 6ip бала ж1птт1epTin сонда барган ед!. Бунынтаныс аулы Есболаттын улкен байы, атак- ты Оразбайдын керш!С1 екен. СеЙ1т 03ÍHÍHкурбысынын уй!нде ек! кун конак болды. Эн салып, сауык курысты. Буньщ елешн ешнен де бетер тамаша кып тындаган кедей-кепш1к, малшы-жалшылар аса кеп болган ед1. Оз1Н1нтату курбысы Айсанын уй!н Сешт сонгы 275

кундер кеп ш М к жиналатын кызык, думай ушне айналдырды. Сонш алык зор, суду даусы болмаса да, орташа, коныр, майда ун1 бар CeHÍT б ул тындаушыларына анык енерпаз кер[нд[. Ocipece, осы ауылдын жылкышы, туйеш!, сауыншы, мал суарушы, жалшы-малшыларына ест!лмеген елендер мен сездер шыгады Сей[ттен. Соны кейде эн мен домбырага косып айтса, кейде Сей)т карадай теп лт)п , ecin сейлеп, агызып айтып беред!. Бунын осы айтатынынын 6epi тек Абайдын елендер! ед). Сонда о л Абайдын болысты мазак еткен[н, кунсыз байды шенеп, сынаганын айтады. Неш е алуан партия басы, аткам[нер ел б у л )ri боп кеткен жуан- содырларды танбалап, дурелегендей болады. K en iin айызын кандыра «е » дег)зе, мэз кылып кулд)р)п те жырлап беред[. CeñiT кеш еп кун кешк) салкында, далага шыгып к ещ л кетер[скен 6ip топ жас ж т т т е р арасында e3ÍHÍn балуандыгын да керсеткен. Д эмел) дейлн, бунымен жасы курбы уш ж[птт) Айса бастаган достар шакырып экеп, C e n irn e H куреске тус]рген-д1. Сей)т сол ж)г)ттерд)н уш еуш де, 6ipeyiHeH сон 6tpeytH Семей куресжде колданатын тэс1'лш е салып алып соккан-ды. Аркалап алып «грузчиктерд[н э д ^ солай» деп шалкасынан сала, он пыгынан асыра, тымакша ушырып TycipreH. Бупн тусте калын журт жиналып жаткан кеп ауылдын ортасындагы кудыктьщ басына Айсань: e p T tn СеЙ1т те келген ед[. Осынын алдында кудыкка 6 ip туйе T y c in кепп-ri. С ол т у й е т терен шынырау кудьщтан суырудьщ eypectH e жиылган еркектер кеп екен. Туйе де, кудык та бай Оразбайдын мулю , кудыктан туйе суыру a p i тэс[лд[, 9 p i азамат кайратын керек кылады. Сондыктан кудык басындагы, мал суартып журген Оразбайдын айгайшысы, уры Цикым манайдагы ж[пттерд) жигызган. Сей)т пен А й са осымен кел)п ед). Т у й еж терен, кен еск[ кудыктан суыру онай болган жок. EipaK жиырма шакты еркект)ц барлыгы да сем Ь , картан сары ¡нгендт суыруда онын бас жагын ез колына алган Сей!тт)н кайраты катты тиген[н шуласып айтыскан-ды. Туйе кудыктан суырылган сон, etmi сол апанша мол кудыктьщ суын T e r i n , жаксылап аршып алу кажет болды. Бар ауылдын малы FaHa емес, ауыз суы да бауырдагы коныста осы кудык боп шыкты. Жайлаудай емес, Kaiip бос су, езен, булак бул елдердщ енд[г) кузекке карай бет алган коныстарында жок болатын. Ж урт б1рталай уакыг ек[ жактап бакырмен Terin, суды женш, кудыктьщ Ty6tHe таман тазартып такап барды. Д е л осы кезде бостау отырган кеп кедей-кепиик C enirri rartit козгай бастады. 276

Кешеден одан еслген, бурын кулактарынатимеген жаксы елен «тэл1м сез» дегендерд! Сейптщтагы айта отыруын с ураскап ед!. Сей!т ез!н!н кещлд! кез!нде ¡рюлмей, булданбай, б1лген!н онай айтатын. Бул туста да соны :степ, «Алыстан сермеп» дейтш елещн б1ресе сол еленн!н ен!мен айтып, б!ресе желд1рте, жорта, кара сезбен соктырып, узак айтып кегп. Оз!Н1ц айту екп!н!не ерген жене Абай сезше ен,сес1мен берш!п, суй сте жырлаган Сей!т манында отырган кейб!р бай баласы, жас Ж11 ¡ттерд!ц жене б!р- ек! картан керш!-коланнын бунын сыртына карап, б!реуден кымсыныл, жалтактай отырганын байкамаган ед!. Т ындаушылары буны енд] шалатындап, Сей!тпн артына карай аландай берген сон, Сей!т сонгы сездер1н карадай, жорта айтып токтай калды. Сол сетте ез1 де айналып артына бурьшган ед!. Енд! керсе, бунын сыр- тында ак коян берк1н кез1не таман к тп , сем!з жарау акбоз атына м!нген Оразбай бай буган кезш кадап, туксие туйинп тур екен. Оразбай СеЙ1тт!н селем!н де жендеп алган жок. Енд! ат успнде камшысын кымтн тус1П, Сей1тке таман тене берд! де, 31лдене сейледг — Сен кедей, немене, менщ аулыма к!мн1н сез!н екел!п ж у р с щ ? — дед!. Сей!т еуел] тус!не алмай калды. — Кай сезд! екепп!н, не айтып турсыз, бай? — Йемене, танайын деп пе ен? Жана ез кулагыммен естщ!м гой! Сей!т енд! ангарып, жадырап куле берд!. — Э, жанагы Абай елен!н айтасыз ба! Ие, рас. Оны мен!н айтып журе*пн еделм. Т]пт1, кыртупл, калада да кеп айтам. Оны кайтдейс! 3, байеке?! — Тагы айтшы жене б!реут! Корсете тусш!, тагы да б!р кырынды! — Айт дед!н!з айтайын. Кырымда, сырым да жок. Айтарым менщбшгежм гана!—дей сала, Абайдыналдынгы жылы жазган, сол жылы Дермен мен Сей!ттщ ез! угып алган «Малга достын муны жок малдан баска» деген елещц кара сезбен айта женелдг Журес!нен отырган калпында Сей!т кесек, кен кеудес1н Оразбайга бурып алды. Жуансыган байга бунын 1ш!нде ызасы аз емес-т!. Каз!р Абай с е з т казактын анык б!р калын ел! жиренет]н жауыз байына кадап айтуга С е т т кызыгып кетт!. Оленн!н енд!г! сез! де мунын колына тура сойыл бергендей, «сок» деп тургандай болатын. Сондай жолдарды Оразбайдын жалгыз ызалы кез!не ез!н)н К1ш!леу етюр саргыш кез!н кадап турып, Сешт баска соккандай, айкын ет!п, катты айтып берд^: 277

«М ал жияды мактанып б)лд)рмекке, Кезге шукып, малменен куйд[рмекке! 03Í шошка, баскдны ит дел ойлар, Сорпа-су мен суйекке суйд4рмекке. Акылды деп, арлы деп, ак. пей[л деп, Мактамайды ешк!мд{ бул кунде кеп. Осы кунде мал кайда, бок ¡панде, Алтын алсан беред! богынан жеп!..<>— дей бергенде Оразбай катты дауыстап: «Ж е , догар, тантыма! MeHÎH алдыма тарткан сыйын ба э л д е !»—деп кадала берд!. Сей!ттанданып, сел бегелд! де, сескенбей жауап берд!. —Аксакал, мен акын айткан сезд! айтам. С!зде м е т и жумысьгм ж ок!—деп eai, Оразбай енд[ ызаланып алган екен, CeniTKeerece парады. —Сен езщ кацпзгп журсен де, тепн кангып журмеген боларсын. Сонымен жана{ыцньщорайына,мен саган ез сыбагамды буйырамын. Туе ана кудыкка, кудыгымды аршы!—деп акырып буйрыкетт!. — Ж ок, аксакал, мен кангысам да, ci3a¡n ecirÍH¡3re6apraM жок! К,удыгынды аршиын деп келгем жок. О недеген!н!з?! Оразбай атын теб[не Tycin, омыраулай бердг —Деген!м сол, туе кудыкка! Болмаса кешеден 6epri, жанагы кисацыцныц барлыгына ereciM сол — сен eciTin кермеген жаза кесем! Сешторнынан ызаланатурды. — Н ел 1ктен nececiH? Н е жазыгым yujtH жаза tcececin?! — Ж азы гьщ — MeHtH жауымды жактаганьщ. — Ж ауьщ KtM ед[? — Б!лмей турган шыгарсьщ. C&3ÍH экеп, сойылын согып!.. Абайды жактамай, юмд]' жактап турсын!? — Э , Абайды айтасыз ба?.. — Ия, Абайды айтам. Арамды айтам! Ел бузатын бул!кт! айтам!.. CeñiT енд[ неге болса да шыдагандай намысца басып ед[. — И э, рас, ci3 айтсаныз соны айтасыз. А л 6Í3 айтсак с!здей байларды, Абайлардан садага кетдейм!з!—деп Айсага иек кагып, орнынан турып журе берд!. Оразбай акырып eM Íp erri: — Устаананы! Сал мына кудыкка, тус[р[ндер!—деп Кдкь!мга карады. 03Í де камшысын ынгайлап, CeHi m нсоцынан умтылган Кицымныц катарына 1'лес1п, ашумен акыра берд!. 278

—Устандар, жабылындар!—дедь Оразбай акырганмен C eñirri б[лген, кешеден 6epri сез[н, енерш керген кедейлер умтылмады. Кикым 6ip-exi аусар жтптпен CeHÍrri куып жетш, «то к т а !» деп буй рык e iin ед1. C eË tT ofaH канталаган, ызалы KQ3ÍH жалт бурды да: «Тумсыгынды бузамын! Ж огал кез!мнен !v деп кете берд]'. Бул арадагы кедейлер, малшылар Оразбайдын оларга кадалып турып: «Уста, жупр, суйреп экел!)>—деген буйрыктарынын 6ipeyiH де тындамай койдь[. E K Í-уш картан кедей: «койыныз, сабыр eT¡HÍ3! кайтесЬ, конак кой!)>—дей 6epin ед{, Оразбай сол сезд! айткан уш кедейд[ камшымен бастан тартып-тартып Ж['бердг. Оз< ендг 6ip зор даусын axjbtpa шыгарып, Сей[гпн сыртынан аса катал 6ip сертайтты: — K,a3ip ceHt устатып алып, жерге какпасам Keníp болайы н!— дед! де, боз атты борбайлап, айгай сала «аттан, жинал, атган!» деп шаба женелд). Осыдан api С е й т Айсанын угпне женп, атын устатьт алгашпа, кедей ауьмга жиырма-отыз сойыл, шокпар, аркан, шылбыр алган кызба бас, кутырган жнчттер шауып келд[. Айсаны сабап, араша бермей CentTTi ортага алып, тобымен жабылып, дедектет!п алып KeTicTt. Жанагы ашумен кутырьш алган Оразбай каз!р анык жыны буган баксьщай, e3tHÍH улкен yHÍH¡H сыртында eK¡ езу1'нен кеб[к шашып, 6ypnbtpan, 6ip топ адамга жер казгызып жатыр едт. Жендеггер) CeHiTTi экеле бергенде Оразбай 6ip сумдык буйрык ei*ri. — Ж аза KecTÍM дед!м гой, д е г е т м с о л! Ж ерге кагам деген[м. Кеудес[не нан niceTÍH кедей гой! Салындар мынау керге! T ip ie n жерге к о м т , жерге сонымен кагамьш!—д ед де, СеЙ1' т 'н ею колын артына кыл шылбырмен байлатьт ж[бер[п, терен казылган кур кудыкка тастатып жiберд!, сол арада ез! бастап eKi жактап шым топыракты Сейтпн yciiHe лактырды. Барды тепп, ойран-топанын шыгарып, лезде кудыктан басы гана кер!нер-кер{нбес боп турган С еш гп анык^рщ ей кемд[р!п салды. Т ек елм е с етгп, иепне шеюн кемд4рд! де, жаланбас басын, жуз4н кем4лген топырактын сыртында калдырды. Оразбайдын буйрыгын одан корка турып жене 6ip жагынан соткарлык, бузарлыкпен ¡штен куптап, орындап турган Кикым сиякты содырлар бар. О лар Оразбайдын бедел1'мен б ул шакка шеШн барымта да алган, ауыл да шапкан. Талай жанга дуре де салган. Сан тебелесге элденеше жандард^н басын жарган, колын сындырган, кандар агызган сумдар болса да, дел мынадай сумдык жазаны е з кездер[мен керген емес-Tt. 279

K.a3¡p соны ез колдарымен iciecin те шыкты. Туе кез4нде кара жерге TÍpi'aeü кем[лген, корлык жаза шеккен ж[герл4 ж [пт С ей 1т тунге шеШн ун к а т а й , осы маекара жаза астында болды. Оразбай бул icii кудык басында, Сейггп керген жерде гана ойьчга алган жок-ты. Ею куннен 6epi оньщ Айсадай к е д е ^ ю н е кешп, Абай олец{н айтып, кеп журтты таи к ы ль т , кумар eTin жатканын бшген болатын. Сонын. оз! ynjiH -ак Оразбай кешеп KyHi де дагдылы ожарлыгына басып, Сейпт) алдына алгызып, жазаламак болган. «А уы лдан, елден айдап тастаймын», «Корам ны ц шет[не келш, Абагиьщ yHiMeH ypreHtH кетермейм[н», «Ондай кацгыган m ri сабап- сабап куып ж)берем1н'м—деп 6ip бул!нген. Ондакымыз кецес!нде оть[рган Keii6ip картан. адамдар: «А у лы н а келген жалгыз-жадны, кад{р салмагы ж о к ж п ж к е, саяц 6ip жаяуга кол былгап кайтесщ», «Айтар ce3iae, ашуланар тшще тапымайтын, кацгыган 6ip кедеймен не деп жамандасасын.!»—деп токтаткан-ды. Byrirt кудык басына бара жатып Оразбай касындагы жчг{т[нен: «C eñii кетп ме?»—деп сураган-ды. Осы туста ол кешелер б[лмеген, eciH e туспеген ж ене 6 ip жайды тьщнан б!л{п, тагы да ызамен кулшына T ycin , TtciH басып келе жатты. Сурастыра келее, б ул ана жылгы М эк ен кыздьщ калада болган жанжалында аты шыккан айбарлы ж [п т о с ы Сеш т болып шыкты. К.ызды Затоннан К.ора- байлар гартып екеле жатканда, паромнын. y c i i нде сондарынан Kybtn жеткен тобелеской балуан ж[Г[ттер болды деген. Сонда Оразбай мен Сейсекелер ж)берген Дондагул деггпн туйебалуанды, каланын. ен. мыкты ю белеской содырын «ж алгы з-аксалы п урып жыкты», «Затоннын. 6ip алып грузчик, балуан батыры бар екен» дескен сезде болган. С о л ю с! M¡He осы Сейп\\ B yriH ri ызасыныц y c ii не Оразбайдын бурынгы Keri тагы бар екен. С ол косылган сон. кудык басына келе бергенде Оразбай C en rn i: «Н е гып жазаласам да орайым бар. Мешн. алдымда айыпты жазалыньщ 6 ip i. К,олымнан к:м тартып алар екен, керерм ж !»—деп юж{нген. Будан к е й н п ic, бул en ip A in адамы бурын eciTin кермеген соракы, сойканды жаза Оразбайдын осындай TtciH баскан KacKoitii)ÍHen туган-ды. Оразбай e3i T ip w ñ жерге кем пзген С ей !п тн ел!-т[р[с{н б]лмек емес. Тусте кемген адамды кеш батып, кас карайгаиша «Н е куйдежатыр?» деп титтей кецш болмед!. Аулына, уй ¡m in eатаган ашуы, керсеткен Kepi сондай катты болу керек. Буныц ауыл адамынан да бipдe-бip жан С ей}тг!н манына келмеген. Т ек ел жатцан сон. гана, KyHi бойы жчгер} кум болган, C eiiiixe жаны ашып 280

журсе де титыгы курып, бабын таппаган Айса, Оразбай аулынын Kepi кузетиисше келд]. О л бурын койшы болып жур!п, na3¡p тун кузетш!с4не ауыскан момын, картан малай ед]. С ол кузетии куб4рлей сейлеп, Оразбайды барлык ерен- жаранымен каргап-алеп ^ yp in , Сейггпн кем4лген жер}не Айсаны epTin Keain KepceTÍn 6ep,ii. Айсамен екеулеп топыракты тырналап аршып, Ceñirri зорга дегенде босатып алысты. У н жок, CeHÍTTipi к е м ]л ге н KepiHeH д ос-ж ар адамдар суы ры п алганда 6 ip a3 талыксып, сулы к Tycin жатып, аздан сон ес жиган. — С у !—деп eTiHin, каугамен екелген кудыксуынан гана ж уть алып, кайтадан кайрат, куат жиып ап, жаткан орнынан езд4пмен турды. Буган ep in келген жас ж4пт жолдасы таяк жеп, керегеге танылып, Оразбайдын. колында калды. C eñ iT e3i Оразбай аулынан жаяулап шетке шыга бере: «K e c e a iM тиер, en ai сендерден будан баска кемек жок! Жаксылыктарына ден ырзамын, уйлер{це тез кайтындар! Б]реудщ K63ÍHe Tycin, кундер4н Tycin отырган жалгыз кезд{ жалмауыздан тагы жаза шегерс!ндерЬ>—деп Айса мен кузетш! шалды кайтарып ж!берд4. 03Í Оразбайдын койшысы MÍHeT¡H 6ip алааттын жакын жерде арканда турганын андап алып едг Жанагы eKi KiciHi ж енелт{п болып, сол алаатка жайдакм{н4п, Тогалактынауылдарьша карай шокыта шауып женелген. Келер кун) улы сескеде, Сей4тжатканТогалакауылдарынын уст!нде 6ip жиын жиылып жатты. Бупн курбан айты ед{. Соган жиылган айналанын ел! болатын. Бул коныста отырган ауыл саны аса кеп. Eepi де Сак-Тогалактын момын, шаруа баккан калын ел), букарасы, кедей-кепш!п аралас кешгпл]п. Узы н елке бойында еспе болгандыктан, ep6ip козы ер!сшден жерге саяз кудык казылып, мол ауыл коныпты. Канаттаса конган сол ауылдар тепе коныркай, караша уйлерден немесе жыртык лашык куркеден, костан куралган. Осы кеп елдщ ортасында, дел осы улкен коныста ак уйл], малы кальщ, бай ауылдын Te6eci кер{нбейт{н. Соган орай бул ел 6epeKeci кеп, уйыткысы 6yT¡H, барды 6eain imin, б е л iri жейтш дегендей тату ел. А й т KyHi жене де 6 ip A e -6 ip ауылга, уйге айрыкша салмак тускен жок-ты. Калын елдщ кеп азаматы, ер атаулысы ездер]н4н 6 ip - 6 ip тугырын M ÍH icin , езд н ез уйлер4нен, ауылдарынан тус- тусынан тамактанып аттаныекан. Улы сеске кез)нде сондай кеп ер-азамат тай-тулагына, а з д ы -K en T i бутартарына б ел ic e M ÍH icin , кеп ауылдын кунбатыс жагында тасы жок, 6 e T e re c i калын боз 6niKKe жиналып шыгыскан. Д е л осы топтын енд4 ат успнде кекпар 281

тартысып, тецге алысып, ж ещ л сауык бастаган кез!нде калын жиыны турган тап ортасына CeniT келген. Жаздай уйлер1не CeñiT конак болып жаткан, осы ауылдарга белп л!, cyniKTi азамат достар бар-ды. Булар да бай-баглан емес, коп ортасынан шыккан, кепке кад!р! бар, колдарынан ерл!к келет^н, аузында акылды, естияр адамнын ce3i бар. Ж т т т е р сыйласканмен сыйласып, сырлас- канмен сырласып, ез елдер!нше устасканмен устаса да бшетш epi е л у е -rTi, epi абыройлы жастар e^ni. Bipeyi—Тогалактан шыккан Жомарт, eKÎHUïici—Сактан шыккан Омар. Осы eKeyiHÍH Сейтпен жастары да курбы. Жазбойы С е й ^ кезек куткенде уш сауьнолыл ойыншы cepÍK боп жур!скен-дЁ Оздер1 балуан Ж1птгер мынау EcneHin бойында отырган он бес-жиь!рма ауьщдын 6epiHe аса ыстык, кад)рл! жастар болган. K.a3ip орталарына С ей iiriri алган Жомарт пен Омар ден басында турган капын топка жетп. Кдндары кашып, катты дем{rin, бастарына тымак та кимей, омырау-жагалары ашылган куйде асыгып келют1. Жолда тургандармен амандары да женд) болмады. Кейб{реулер; «Мыналардын Typi капай? Оздер! алдырган адамдар ма? Негыса 6ip тыгыз-таяны бар, елдеб4р жаманат екелд! ме?»— дес1п, Fieri журт араларынан жол 6epicKeH. Тебе басында турган Сак-Тогалактын, Жуантаяктын аксакал, карасакалынын ортасында жасы улкенд!к болмаса, малды-басты, шен-дережел! «аткам!нер», «ел агасы» дейт1ннен ешк!м жок-ты. BipaK елдекалай осы топтын iш!нде Базаралы мен онын жаксы керегпн ер кеннтд! кедеЙ1уысы, Сеттпен кад!рлестату Эбд бар екен. CeniT сейлеген жок. Жомарт катты дауыстап турыл„Базаралы мен ез ел1шн улкендер1не СеЙ1т керген корлыкты «катты сумдык» деп атап, ейплеп берд!. Айгайлап турып айтып, Оразбайдын ез!Н де, малынын кулагын да акыра боктай сейледь Омар бутан ¡лесе жене де намыс, ашу ce3ÍH айгайлап айта женелд!. — Елм!с!н, жокез кормысын осы турган ер-азамат!? Мынадай маскара корлауды кермек ту riл, ecTi reHin бар ма? Осындайды ¡степ отырган жалгыз кезд1 жалмауыз, ку сокырга керсетер ерл1пн бар ма, жок ría*?! Асты гой мынау! KeTKeHÍMÍ3 бе осылай туяк сер1ппей?!— дед!. Кейде Омар мен Жомарт кезек айгайлап сейлеген. ÍCTÍH жайын ауылдан eciTin, шауып кел!п енд4жеткен тагы 6ipHerue жас ж!птгер де ызалы айгай салысты. Bi рак ден басында турган KonunmiK жиын tueuj^i п жауап айта алмай тур. Ж омарт Базаралыны танушы ед1. Енд1 айгай-аш уын бесендетпестен сол Базаралыга такай туein, арнай турып тагы да! акыл сурай, шагым айта, кемек куте сейлед{. 282

Базаралы бул елге кеше гана келген. Осы ауьщдарда жиендер! бар eai. Ж ен е Тогалакты н осындагы 6ip атасынын, 6ip топ ауылдарыньщ шешелер! Ж4птек кызы болатын. Сондыктан Базаралыны Омар сиякты ж4птгер «нагашы)> деп кдлчрлеп карсы алыскан. Ka3¡p де Омар мен Жомарт екеуi Базаралыга кезек сейлед1. —Нагашы, тым курыса, сен айтшы ! Мынау турган момын ел не кыларды б!'лмей уйлыгып турганын Kepecin бе? Н е кыл дейс!н, е л десен де ез!н айтшы! А кы лы нды айтшы!—дескен ед!. Базаралы С е т т л аяганнан зорга шыдап турган, касындагы Э бд{ге акырын сейлеп: «Э ттен, корлык-ай, мынаны eciTin кергенш е елген артык-ау !<>—деген-ai. Сонымен катар бул кунде нашарлап кеткен журег! кага Tycin , екпес! аузына тыгылгандай. А са катты дем!г!п, т!стенумен ки н альт тур. Жанагы ызалы, ашулы намыскер ж т т т е р ен д буган карап сейлегенде, Базаралы андаса, айналасында турган калын топ, момын кепиилж, аксакал, карасакалдын, жас-желеннщ 6epi де буган катты умп* кылып, буган кадалып капты. — Айтса екен, бесе Базекен айтса екен! Нускаса екен! —Осындайда камалганды костайтын, уйлыцканды бастайтын ез! ед! гой! — Кепт!Н кесем — c e p K e c i ед! г о й !—дескен сездер 6 ip ey ¡H eH 6 ip e y i катан шыгып, халык YHÍ болып, кауырт еоп ле берд}. Базаралы елд!н сырын бгпетш. К еп тамырын, e c ip e c e , бейнет, енбек ел!Н!н к ен т -к у й {н K epi тамыршысындай бек танитын. А ш ы к ойы кайта 6ip, осы туста 63Í кутпеген куйде, ciaKÍHin оянды. Бар каукарын жиып турып, езге аттын 6ep¡H eH шоктыгы, сауыры 6niK Kepi тарланына мшген кушнде, eKi y 3 en rire аягынын ушын T ip en алып, айналага e c T ip ie , Жомарттарга карап турып, катты сейлед!. — У а й , ер ж М т т е р , MeHi нагаш ы деп акы л сурап сы н . Нагашынын бул кунде бармагын шайнап, елердей ею нш турган жайы бар. Кеудем умтылганмен ауру басып, сулдер!м курып тур. EipaK «м олданы н ¡стеген!н ¡стеме, айтканын ¡стео деуил ед4. Нагашынды тындасан кез!р онын аурумын деп айтканын тындама, icTereHÍH ¡сте! Бундайда мен! айтсан, колымнан келсе не ¡степ калатынымды б!луш { ен гой, агайын, журтым! Не турыс бар?! Оразбайдан осы С е т т кер генД1 ер турде, ер кунде кермеген!н бар ма е;и?—деп айнала кепке таратып, енд{ ызалы ce3ÍH суы ктурде кабак ту Hin, кыскарта жиып алган ед{. Б озбтктщ дел шаншылганжотасынан, узаксозылган бойына теменге шейш кальщ кол, ер-азамат катып, калшиып турып, База- 283

ралыньщ уши тьшдап капты. Осы атырапта бупн атка м!нген Kepi- )KacTb!H.6epi, ер-азамагтугел!мен Бозби1кт1нен бойына жыпырлап, сыгылысып толган екен. Енд1 Базаралыдан согыстагы сурендей, Оразбайга катал уюм айткан керл1 сездер! гана атыла шыкты. Ол айгайлап, катты, зор даусын санкылдатып сейлеп тур. — Оразбай сокырдын асьш журген! алдындагы малы гой. Сол малда осы турган калын е ^ н 6epÍHÍH коз жасы журген жок па?! К^йсынына зорлык етпей, корлык керсетпей, жуандык етпей жур ед1. Оразбай асып-тасып болган жок па, кеше мен бупн?! Алдынан шыгып, шаужайга каккан б1рде-64р ер, еддеб1р ел шыга ма, жок па?! Царын шашы алынбай, кара албасты кете ме?.. Жок, кетпесш!.. Алу керек елд{нош!н, ердш еш!н! Кешеп кун! казак баласы кад!р туткан Абайдынеш!н де алу керек!.. Мынау алдына жылап кел!п турган асыл азаматын CeniTTin emiH алу керек!.. Каптау керек калынел!.. Цорыкпаганын, ыкпаганын керерм!н ондай кер сокырдын!.. Осы турган калпьшда капташы, кене, калын ел. Ал emirmi, ал ердщ еш!н, Абайдын omÍH ал!— деп буйыраайгайлап ж4берд1. Осы-ак екен, барлык niH lipecin турган ер-азаматтын 6epÍHÍH аузына урандай боп ô ip H e u ie OTKip, айкын, анык создер ерттей лаулап, тарай женелд!!.. «Ош1нд! ал!.. «Ел ешш ал!», «Ерд^н еийн ал!»,»Абайдын, Абайдын emiнал!», «KÍMHÍH коз жасы жок ед!!», «KÎM корлык кормеп ед1 Оразбайдан!», «Цапта, цалын ел!»— деп 5 o36nÍKTÍH басынан ылдиына карай, ойынан кайта лаулап, ерше карай жанагы сездер жалындай шалкыды. O3ÍHÍH ер кеудеш намыспен шарпыган кызуьмен, ж!repiмен енд! осы журттурган жерд} ciлк^ндip^п, турш4ктергендей болды. Калган сезге орын жок едь Жомарт, Омар, Эбд4боль!п ойдан темен «капта!», «капга!» деп, «Оразбайдын аулы кайсысын?» деп аттын басын агызып коя 6epicTi. Колдарына жолдагы ауылдардан сойыл, курык, шокпар, найза ¡лшген азамат каруланды да, кепшш4к дырау камшыларына сенген куйде калын сел боп каптап бepдi. Жиыны бес жуз Kici ер- азамат осы арадан eKi гана белд4н астында отырган Оразбайдын 6ip топ ак ауылдарына таудан аккан тен!рД!Н кершдей, анык ызалы елд1н ашу селш актарды. Бул топты каз!р бастаган Жомарт, Омар, Сей!т снякты ер жтттердщ ездерг Ауру Базаралы шабуылга жарамай, аз гана топ аксакалдын !нинде калып койган. Б!ракЭбд4ге e3ÍHÍHсепз ерме бузаулс дырауын 6epin жатып: «Мен уш^н он дуспаннын басын жар! Соны ¡стемей кайтушы болма!»— деп Эбд1ш ез касынан кайрап женелткен. 284

А та улы емес, аш уланган кальщ кепиилж , «Е л улы^> болган кальщ азамат шабуылы Оразбайдын аульш тас-талкан e iii. Булар туе кез}нде, кеп ауылдардьщ ортасында уйездеген Оразбайдын. 63Í мен балаларына 6iTKeH уш мын жылцыны «кику са льто тугел Tuitt алды. Y ш ж елне байлаган жузден аса кулыцдарды желмер{н борт­ борт Kecin, тырым-тыракай кашырды. Yйлepдi сабап, уыктарьш сындырып, тыста журген еркек атаулыны сабап, сойып, уйд)-уйге куып тыкты. Бес жуз кол Оразбайдын ауылдарынын усгзнен дауылдан бетер, селден ауыр элек салып, арлы-бер;п erri. Оразбай мен оньщ эр уйде отырган балалары, бауыр, туыстары, катын-калаштары бас керсету былай турсын, ¡ннен- inre тыгылды. Оразбайдын e3¡ де амалсыз титыгы курып, TeceriHe жата кал ганда, онын шунандаган жас токалы успне толып жаткан керпе, жастыкты уйе салып, жасырып калды. Осылайша ойда жоктан кеп журектен атылып шыккан э д т ашу, кальщ елд) кептен 6epi казага ушыратып журген канды ауыз каекырды ¡HÍHÍH аузында ойран салып, маскаралай жазалады. К,ол кимылы десе, аныккальщ колдьщ кимылы. Ш абуы л десе, анык батыл шабуыл. Оразбай бурын жалгыз езт кепке осындай кол кимылын, шабуылын жумсап келсе, ендт б уп н аты жок, аталы жау емес, 6i ракодан элдекайда басым, жуанынан жуан, к уш лс{н ен куштт, тобьшан сонагурльм кеп, анык, асыл куш, жазалаушы шьнып едП Бул бурын KenTi жылаткан болса, енд4 сол кеп елден жиылган KenTin ез! кел!п, бунын малын шубыртып, ауылын шулатып, 63ÍH жерге тыга кор eiin , кек алып KeTTi. Д эл осы шактаТогалактьщ, Сактьщ, Жуантаяктьщ Абыралы, Наманай, M ycipajii, Бай кулак, К.аражан сиякты байлары — Сак- Тогалактын жанагы шабу buifa косылган азаматынан, тобынан, кеп аулынан безе кашты. Оразбаймен б4реулер{ куда, 6ipeyi тамыр- тшекгес, тагы 6ipeyaep талай арамдыкта 6ipre жорткан жемтжтес болгандыктан, атсыз к еп тщ элеп н ен бастарын аулактап, эдей! кашып кемип жаткан. Мтне осылай, Кеш бикедеп былтыр Абай басына ¡стелген кастыктан сон, жылдан аса мезмл егкенде, эдей! арнап серт, уэде айтыспаса да, сол Абай ymiH жаны куйген журт атаулы, калын ел Оразбайдай жауыздан осылайша e3ÍHÍH ашулы кепн алды. 2 Б уп н туе aya Базаралынын аулына 6ip жумь!спен барган Д эрм ен кайтып Ke.nin eai. Базаралы мен Эбд! Тогалакта болган 285

окиганын 6epiH дастан errirt айтып ôepiriTi. Дэрмен Абай мен Баймагамбетке, Мукага сол жайды e3i, ecipece, суйсгне Tycin, улкен 6ip ырзалыкпен енпмелеп берген. Болган жайдын бер!н баяндап кел!п, Базаралы буран ез енпмесжщ соцында езгеше 6ip сездер айтты. Дермен соны жаксы угып, жадына сактаган калпында Абайга карап отырып, булжытпай айтып берд!. Базаралынын сондагы сезн — Тау басында мен турып калып, бес жуз xici жер с!лк!нт!п, дур!лдет!п «Сак-Тогалактап», «Кек уш1н!», «Намыс уш^н!», «Ер yujiH!», «Абай yujiH!)>, «Азамат уш!н!» деп уран, сурен салып женелгенде тебем кекке 6ip жетт! ! Шанды шабуыл жалгыз кезд! жалмауыздын ез1не беттеп женелгенде «ез ем1р!мде тагы мундай кызык шак, асыл деурен кермесем де арманым жок» дед!м. Талайдагы xiрбежм кет!п, кен!лiм тулеп ескендей болды! Былтырдан 6epi капа мен кустадан шау болып, merin калып ем. Енд! не керек, тау басына канат какпай, öip-ак cepnin калкып шыккандай болдым! «Базаралы енд] елее арманы жок! Сойылды С1лтегенде улкен cyMHbiH03ÍHe, ен улкен сумдыктын басына cora сштед! !»деп кайттым. Бундай кунд! кере беруге енд! жазбаган да болар! Ауруым аекындап бара жатса да, арманымнан 6ip шыктым! Сыр айтысар агайын, Базаралы бупн елее де, артындагы досьта айтып кетер арызы осы гана! — депт]. Бул сездерде талай сыр, талай елд1к, азаматтык каснет бар. Намыс пен зор адамгерш!Л1к, ер сана байкалушы едг Байм агам бет пен Му ка тандай кагып, бас шайкасып, Базаралыга соншалык алгыс арнаган ке^лмен мактау айтысты. Дермен де OTKip кез! от шашып, жайнай Tycin, 6ip кул!п, 6ip туй!- лед!. Соншалык канатганып, кетер!л!п отыр. Куаныш екелгендей, ем болар дауаны айткандай Абай жуз!не карай 6epin едг Абай улкен сабырмен, салмакты жузбен куп тындады да ундемед!. Ол iш!нен 03ÍMeH-e3i боп терен толганып, катгы ойланып калган тер!зд!. Кун енкейе берген кезде Абай уйдег! дос-жарандарын сол енпме ycTinae калдырды да, e3i онашаланып тыска шыгып, содан жай баяу басып, жакын жердеп би!ксаргыш тебеге шыкты. Осы коныстан OpTeHHÎHTeei дейт!н бн!к, к1Ш1леу кузектен айнала кен дуние мол ашылып, аса жаксы кер!нуш! ед!. Абай узак аяндап, баяу басып кеп жур!п кеп би!кшеге шыкты. K,a3¡p кеш такау, кун батуга аркан бойындай гана калган. OpTeHHÍH сарша би!пнен Абайга мел!м кеп таулар, далалар, кыстау болган калын катпар адырлар жагалай кер1нед1. Сол 286

жакта, куншыгыста Орда тауы, Токымтыккан, Бокай дейт)н кекш!л мунаргаоранган коныркай таулар кершед!. Одан эрще, шыркау узакалыста, аспан мен жер мунар боп, юлегей суйык ак кек бояуга айналыпты. Кекж иеп кершбей косыльт кеткен юлегей мунар ¡ш4нде Ар кат тауы, Байжан тасы байкалады. Олар езгеше иректелген кырлы жоталарымен сел-сел гана ангарылады. Жагалай онтуслкке кез тастаганда шыгыстан батыска карай алые ец}р, улкен елке коршай тус!п, катпар-катпар кара кек адыр, кальщ тау Ш ыщ ыс жатыр. Абай кешл{не мэл!м эр тайпа ел4мен жэне Абайга жас кез!нен белпл] сай-салалары, кыстау, коныстары кеп бичк шокылары кершедь Ш ьщ гыстыц сондай бел)не кершген бт'ктер! —алыстагы Берл^ берт!нде Кдн, Цараша койтасы, аты жаксы Туйееркеш, Токпамбет, содан эр) ез агайыны мекен еткен би)к кеудел) К.арашокы, берт4нде К.ыдыр катпар- катпар калыптарымен келденептуеш, келбеп жатыр. Ш ыгыста Ш унайдынкос б и т , одан тем еж рек, берт{н туста жартасты сулу тау - Догалан тур. Б!р кез, айнала унсгз дуниен4 тамашалай караган Абай кез)не Туйееркештен, К.арауылдан темен карай созылган ак дала туст{. Осы мол сардаланын. ж ап-жазы к бет4нде Шунай, Догалан, Орда сиякты таулар б4р сэтте Абай кез4не тау емес, элдеб4р гажайып алып кеме тэргзденедг Сары тенЬ ш ексЬ узак жазык, толкынсыз тыныш т е т з тэр)зден4п кетедь Сол тен4зд!н бет4нде куд4р бел1мен кесш алгандай боп белек-белек орнаган кек би4ктер кек кемелердей. Е ртеп сипатты тен4зд4н ертепл)к еск4 заман кемес1. Сол ертег)лерде жапанды кезген жалгыз жанга окта-текте кез)гетш тылсым буган дуние болатын. К^]бырсыз катып турган ушы- киыры жок, жансыз б4р метиреу дуние мулпп турып кез4гет4н. Онда тас боп калган адам, тас боп мелшиш турып калган жан- жануар кер4нет4н. Тырс еткен дыбыс, кыбыр еткен лрлнз жок, тагы да тас боп сшейш катып калган калалар бар-ды. Мынау Абай кез!не кер!нш турган, кес1п алгандай боп саржазыкка окшау- окш ау ш еккен белекш е тас биж тер, бейне б4р сол тылсым дуниенж катып турып калган тылсым буган тас кемес!ндей. Абай ракат б1р эдем{, жайлы эсер байкайды. Енд1 андаса, Ш ынгыс жакган асыкпай соккан салкын самал тула бойын ыим}ркещцрю, езгеше б!р тыныш ракатка, коныр caJ]кын майда б4р лепке орагандай екен. !ш!нен: «Туу, не деген ракат жел, коныр жел!» дей зусчп, омырауы ашык кен кейлепн!н бойьш, шапанын ашып, тeciн сол желге тесей беред). Тамаша, жайлы, салкын самал бет, мойын, кеуде, кол —барлыгын коршалай сипай ораганда, тагы 287

б!р такта жел емес, едем! медщр таза суга да уксайды. Адам бейне б1р жайлы, кодыр салкын суга шомылып турган тер!зденед!. Бул куй айналадагы бар дуниеге акынныц датдыдан тыс дел бупнпдей ой кез!мен уц!ле карауьма жетекш! болады. Тагы да кед, тыныш, жым-жырт елкеге, ез1 туып-ескен осы ед!рге Абай узак- узак кез тастайды. Кун темендеген сайын айнала дуние ер алуан ауысып, езгер1п барады. Каз!р Карауылдыд би!к шокысы, Келкайнардыд кеп тебелер! енд! келбеп тускен кун сеулес1мен айкындала капты. Дагдылы кара баркын тау тебелер тер13Д! емес, енд] сол таулар, би1ктер аса б{р жадгыра жадырап, алтындай сары, ашык редге ауысылты. Ал сонымен катар кунбатыс жактагы Кыдырдыд кодыр адырлары, ес!ресе, Шунайдыд каз1р келенке баскан тер!скей беттер4 езгеше бетен б!р дуние тер!зденед!. Катпарлы калыд адырлардагы кеш кeлeдкec^ ем!р кеинндей сез1лед!. Салкындап, карауыта т у с т , елп кеткен ауыр деурендей, сол еткен казалы ауыр кундер ¡зж сактагандай. Тек кана суык туст! егейл!к, нерс1зд!к, ел!мге беЙ1м суыккуйлертанытады. Озгеше б!ртулдыр, тунжыр еткен шак бейнес! боп, елее етед!. Цаз!р кун астында жаркырап туртан Карауыл, Келкайнар би!ктер!не жадагы суык келенкелк быжырык бетт! батыс жактагы тебелер кудж пен сумдык баяндап тургандай. Ол таулар тутасымен сен!мс!3 куд!к тауы сиякты. Енд1 б!р сетте жадагы жаркыратан кунес кудгей беттер! де аз-аздап жайылган келедкел! еж!мдер корсете бастады. Бунда да енд! шу гылалы кун мен кодыр келедке кекплл еж!м кезектес!п таласыпты. Сет пен жаманат боп тайталаса бастатан. Енд! б!раз туртанда Абай кез! таты да жылжып елп, ер сетш айкын танытып бара жаткан бейуак мезпл!н адтарады. Кеш жед!П келед1. Келедкелер тутасып барады. Абайдыд бурыд б!р шакта «Мунды кежл!м сырласар сургылт тарткан бейуакка!» дейт!н шагы келед!, каз!р сартыш сеуле, жукалад алтын жалаткан каймак сары кабакта гана сезшгендей. Белек усак адыр да батыстагы коныр-кекш!л келедкел! таулардын редше ауысып келед!. Бейуак дуниен! кодыр тарттырып, жудете берд1. Енд! елп б1р ез!рдеп майда салкын самал да коныр салкын желге айнала бастады. Абай осы сегге бул дуниен! ез1не де б!р соны болган жада оймен шолып, багып туртан. Жер, тутан жер ед толык, ед мол 288

сырлы езгеше энпмеш ! екен. Эм!рд!н б!рталай би!к бел)не шыккан Абайдын еткен шактары елес-елес т!з!л!п ете бергендей. Сол катпарлы таулар, ак далалар, узын аккан туйееркеш эсем салалар, Кдрауьш, Балпандай езендер бунын. ем!ршде талай-талай шактарылын. бет! ашылып турган, езгеше ютабытэр!зд!. Эр ещрге сел токтаса, нелер ыстык куачышты елее беред!. Нелер ауыр кайгы, кажыткан уайым, шаршаткан кас1рет, жаулыктын. да талай-талай уланган кастыгы еске туседг Талайдан умытылган есте жок жандар жэне б!р алыстап кеткен элдекандай усак окига, халдер —бэр! де таласа, шубатыла беред!. Абай ез е\\мршщ жел!с!н тагы б!р тартып еткендей. Жер, елке эрб!р окшау шактарды айкын баян етш тургандай болады. Тагы да жацагы б!р кездеп ертеп кемес!ндей, тылсым дуниес!ндей керж ген тау, тастарды шола турып, езгеше б!р ойга кегп. «К!м б тед ), булардын ¡ш!нде буплш жаткан сыр жок па?! Туйиип жаткан каз!рп нэс!лге бел п с п гажайып белек куш жок па?! Осы таулардын. ¡ш!нде калгып турган казынажолын юм б]'лед!... Осы ак адыр сары дала б!р шакта кут даласы боларлык уйьпкы мен кор жатпаганынак!м кегпл?.. Бупнп нэс!лге жумбактэр!здешп, унс]'з мулпп, мэнп мен!реу дуние, бэлк!м, беймезпл заманньщ тылсымы буып турган дуние болар. Б)р шактар болар, елдеб!р замандар, бэлки, келер. Сондаосындабаягы ертеп калаларындай катып турган, калгыган куштщ бэр! кайта оянар... Абай кенинне осы оймен катар, кызыкуы ыстык киялдай тагы булдыртмеккелеберд]. Сол дуни ет,сол заманды керермеед]'!.. Тым курыса, узакт!рл!к кешпесе де, елдеб!ржайдан кандай б!р сэт)нде, жалгыз кезбен сыгалап караса да, сол заман, сол дэу!рд]' керсе!..—деген арман, киял Абайдынкен!л!н шалды. Соны ойлаумен катар, «ал сол айтылган болашакка, бул дуние, бул дэуреннен не баруга, жетуге болар ед]'!* Ол кулп н кун, жаркын заманнын керепне бул шактан не жарар ед! ?—деп те б1р ойлап кеп1. Эрине, мынау тул заманнын тусып турган дуниес! ол шаккадаосы калпымен барады да езгеред]'. Ал адамнан ше? Бупнп кауым, бупнг! жандардан ше?!. Бул жайды бегел)п турып ойлаганда, Абай кабагы туй!л!п, журеп жирене кысылып, ене бойымен турнипп б!р д{р еткендей болды. Соктыкпалы сокпаксыз заманда ем!р кешкен азгантай халкы бар. Онын бугзнгз л р л т —корлык. Ол - карангы, надан, оны билеген куш-куат кара албасты, кара тунек куштер!. Буны ойласа Абай б!р сэт шугыл, катал б!р ойга ауысады. «Бул ем!рден кетер ме ед!? Йл!п-ечпп. жогалып, сол болашакдуние уш!н кетсе, кайта 289

б1рояну уилн, 6ip сетке болса да кайтадан жандану yrniH елее... Болашакта аз прл1кке кайта 6ip келу ym¡H солай болса» деп те киялдайды. Жанагы аскар ойдыц шагында бупнпден жирену соншалык, Абай 6ip¡HLui рет осы арада «emi.i елее де болады-ау, жетт1гой ! Мен журепн сапар таусылар шагы болган Topisai. Олсе де нетер!..» деп те ой лады. Бiрак онысы кабак шыткан, кан жуткан кайгылынын t3Jii\\ii]H ллеу! емес. ByriHHin сумдыгын, соракы корлыктарын жирен iшпен, ез Trijptjïiiriнен серп iп 6ip бел in тacтayдынтiлeгi тер!ЗД1. Дел осы ойды ойлай тура Абай жанагы 6ip сетте ез1не-ез1 берген сурауына кайта оралды. «Д у riие, жа ратыл ыс р а с, ос ы ту рган Ш ун айымен, Шынгысымен, Карауыл, Балпан, А кадыр, Ордасымен ол заманга баратыны даусыз. Ал бупнп халыктан, осы кауымнан, осы заман адамынан сол жаксы заман калпына таман керекке жарап барар буйым бар ма?.. Халыктан халыкка жетер касиет бар ма?!.» деп тагы 6ip ойга туй!ле бергенде, Абай суйс! Hiri жадырай TycTi. Езу4нде сел ырзалык fíeJii ic^i пайда болды. Онынес!небаганадан журек Ty6iнде жаткандай, Дормен айтып келген жайлар келд!. Жауыз да бар бул кунде, кар борандаткан дауыл да бар. Biрак бупн KYHÍ тумасада, туар кунге атой 6epin жаткан кауым да бар. Мынау Базаралы айткан «Армансызбын» деген жальп^дысез, жан ce3i гой. Ал ол уран тастаган калын ел ше?.. Абаймен туыстым деген ата улы Цунанбай, Оскенбай, В!ргызбай емес. «Намыс кудым» дeгeнciгeн жакынсымакемес. TinTi, ата улдарымен, урандармен косылган жандар емес, атсыз ауылдардан шыккан атаксыз улдар. Намыска шапкан, кекке шапкан елд4к касиет бул емес пе?! Беймезпл кунде болымсыз болса да белп берген осы кимып талай сырды танытпай ма?.. К,олынан шанда 6ip заманда келсе де, осындай MÍHe3 бен ic келген кауым кандай! Болашак заманга да тyйip-тyй^p касиет, елденендей nrmiK урыгын, ден4н тастар кауым болмае па?»— деп онашалана ойлаган, узап ойлаган 6ip ойынын байлауын Абай осындай yMiTneH аяктады. Сонымен ымырт жабыла тагы да баяу басып, жалгыз кайтып келе жатканда Абай баскаша 6ip кобалжумен кeлдi. К^обалжыткан ыстыкжай —ойына алгаш келген болашактын жайы. Сол болашак заманнын нeciлiмeн, сол KyHHin сыр тындаушы ойлысымен Абай e 3i eiijii riji катысып, жалгаса берген. Осы жайды ойлаган сайын eндiгi Абай кешл! тыным таппай, толкына тулай тусед4. Егер де ол заман адамымен Т1лдесер болса, кандай, нендей жайларын Абай e3i ен алдымен айтуга тырысар ел1. Эрине, ол 290

заман адамына бул тутас турган жумбак кой! Ол адам кеп ойланбаса, журепн[цтуб[не терец бойламаса, Абайдытуану оцай бола ма?.. Соктыкпалы сокпаксыз заманда ескен мендей жанды жакын тану, жан тарту арзанга тусе ме?!. Tac карацгы далада уй[рл[ наданмен жалгыз алысцан ем. Э л а з колда жансыз жалгыз гана шырак устаган ем. Мендей ¡зденупин! кабылдаушы оцай угып б)ле кояр ма!.. К ептен-кеп айтары бар, жылап та айтпайды, жасып та сейлемейд[, erittiin те етпейд!, тек кана «тус)н мен[, таны MeHi<> Aerici гана келед[. Кец!лд! бурып билеген 6 ¡p кызу толкын, ыстык ойлар зор Key,ieHÍ шарпып тулатты. Абай асыгып уйге Ktpin, Эйгер[мге «шам ж а к т ы д е п тез 6 ip *плек айтты да, тесект[ц бас жагындагы суйектеген Kirart шкабыньщ ¡ш!нен кагаз, кары ндаш алды, улкен децгелек стол касына кулай бере, асыгып кеп отыра калды. Жарыгы мол Эйгер)мнщ лампысы стол ycTÍHe кеп орнаганда, Абайдыц асыга кимылдаган журдек колы астынан езгеше 6ip тьщ туысты елец жолы созыла бердь Дел осы сэт кеш!нде анык акындыктыц улкен 6 MtrÍHe ой ce3ÍMÍMeH ерлеп ш ыккан зор енерпаздыц езгеше 6 ip еленц туып ед!: болаш акrteH ез заманын езгеше 6 ip халде жарастыра табыстыргандай. Ш ак кана ун катып, иек каккан бел ri аткан едг «Журег}мн!н ryôiHe терец бойла, Мен 6ip жумбак адаммын, оны да ойла. Соктыкпалы сокпаксыз жерде еспм, Мынмеи жалгыз алыстым, KÍH9 койма!.. 03Í ермей, epiK бермей журт кор enri, Сен ecipKe, тыныш уйыктат, бак, сез!ме!..о Осылайша «Элсем орным кара жер» дейнн елецмен Абай ец алгаш ретел[мд! аузынаалды. Б[ракбул ел!м жайындагы сезде ел м егп к сырды баяндау бар. Олмес Kyin'ri куптау мен узакка жолдау бар. Бул —кущ ренген KeptHtn, керге ущлген зарлыныц айткан ел{м жайы емес. Дуниедеп, халыктардагы, замандардагы барлык 6ip елмес куштер, мэцг) -прл^тер барына барынша сенген журектен туган, ел[м атынан айтылган, eMtp жыры ед[. Абай осы елещн жазып болып, енд! домбырамен 6ip шат кец[дд[ куй тауып, коцырлата тартып кетт). Ол жазуын 6¡TÍpin, ендю уй ¡ш[ *прл!кке 6eniM жадырай тусп. Соны байкаган OnreptM 29)

Зыликага кабакпен белп енп, кептен жерошакбасында кайнап болып, талай рет тобылгынын шогымен демделген улкен самауырды келпруге буйырган. Шай жасалаберген кезде каладан кайткан Юшкене моллада кеп юрд!. Кдладагы Магаш пен Кек1тай Абайга арнаулы хат жазыпты. Сол хаттьщ iminae Павловтын баскаша 6ip селем1н айтыпты. Жас жакындар мен жаксыдос осы жолы Абайдын калага келуш меслгтхат етед!. Магаш пен Кеютайдын Абайды палата шакыруьшда олардьщ ез ойынан Tbtc 6ip себептер болтан. Кеп уакыттан 6epi Семейде бастары косылтан 6ipneme улкен елдерд!н «абыройлы» дейт]н, «ecTi-басты» дейт!н, «ел жаксысы», «ел атасы» деп атайтын аксакал, карасакал адамдары езара сез журпзед1 екен. Бул сезд!н басында кала мен кырда кеп елдщ басьш курайтын Аргын, каракесек руынын бш кп к!С!лер! болады. Сыртгаты Керейд!н Бегеш деген б¡лrip адамы, ойдагы Керейдщ Ракыш дейлн пысыгы шыгады. Найман елшщ Матай, Сыбанынан тагы 6ipHetne белпл! адамдар осы сезге араласады. Булардын ¿Ш1нде Матайдан — Жумакан, Сер]кбай кажынын жакындары бар. Тобыктыга керш!лес 6epri Сыбаннан Кдмбар, Кабылан дейтш Kic^ep араласады. Кызылмола ел!Н1н Уак, Матай, Бурасынан — Казангап, Кднгожа да шытады. Кекен, Семейтау Уагынан Серке сиякты, ылдидаты Белаташ eлiнeн Айтказыдай сезуар пысык аткам!нер араласады. Осы 6ip топ журт, каладаты каракесек байы — Оразбайдын кудасы, ктзил Сейсекемен б!рнеше рет кездес1П, сез байласкан болады. Сонымен тен!ректеп кептеп кетерген сездер1н енд1 арнатан epicine карай бурады. Сейлп, калада бер жакта Б!леубай кажы дейлн ек) кабат тем1р шатырлы улкен уй1 бар, бай кажыньщ ушне Абайдын калада журген жакындарьш конакка шакырады. Б1леубай кажынын конак жайта арналган терт белмелi ycTinri кен уйлер!не ес!ктен торге шей)н дастаркан жайгызыпты. Мол дастарканды айнала узын керпе, кус жастыктар салгызып, кеп конак кутедг Эр уйде б!рнеше шелеккымыз б4р-аксыятын «тайжузген» дейлн терен, сары камыс тегенелер бет: шуп^деп, сары кымызгатолып, кеп жерге койылады, калын конакка тынымсыз куйылып, сапырылып жатады. Арнаулы сырлы тостагандар дамылсыз ерл!- берл! калкумен 6ip толып, 6ip солып, удайы жагалайды. Сарбуга салып аскан ceMi3 койдын еттер! табак-табак гартылады. Магаш пен Кек1тай бул жиыннын мен1н еуелде угынбаган. Оларгатосын 6ip сез сол етжеп, кымыз ituin болган сон, кешендеп келген палаудын, шие суынын услнде айтыла бастады. 292

Терт белменщ отыз-кырык к[сщей кеп жан сыйган ен улкен белмес)н!ц терж е «Абай баласы» деп Магашты, «inic¡» деп Кэкггайды шыгарган. Осы жиыннын ¡шк) жайын жаксы б)лген Шубарды, Э з1'мбайды алгызыпты. Олар да терден, Магаш тын касына орналаскач. Осыларга такау отырган Серке мен Бегеш — У ак пен Керейд[н сезуар орамды адамдары Магашка карап отырып, кезектеп 6ip сез бастады. Аздан сон Магаш пен К ек^айдын анык андаганы, булар Абайдынбасынан кешкен былтыргы ауыр жайды сез етед{ екен. Магаш пен Кэютай ездер[ журген ортада кеп ест}мейт!н айшыкты, кестел[ сез эуел[ Бегештен шыкты. —Б)з Абайдын жайын, асылымыз, ардактымыз Абай аганьщ жайын сез етпекп}з. Абайга бала, б)зге ¡H¡ жас бауырлар, сендердщ осы оты рган уш еу-TepTeytHÍH ортаца тастагалы отырган осы топтын 6 ip туйчн бар, шырактар! Сендер аркылы Абай мырзага 6Í3 селем жолдагалы отырмыз. B¡3 деген)М)з KÍM? М)не, айнала кез салындар да кер)ндерш)! Мунда Аргын агадан Каракесек жаксысы бар. Ойдагы, кырдагы Керей атан баласы бар. Ордеп, ылдидагы Найман азаматы да бас косып отыр. Дел кастарында отырган Серке мынау. Осы касиетт) дастарканына 6Ьд!н басымызды курап отырган Б[леубай кажы болсын, к)мдер булар? К ез жеткен мен сез жеткещп болжасандар, «ис) казак» деген осы. Бул терт арыстын баласы. Орта жуздщ *ri3i^in келген тобы дендер!—деп, ез жиындарыныц ж е т н угындырып айта кел)п, енд[ Абай жен!неауысканда, аныксудыраган шешен сез[не кеигп. —KÍM ед[ Абай, ол Тобыктынын гана Абайы ма e^,i? Ж ок, nci Орта жузден орасан, ойкастап озган жуйр)Г[м болатын!—деп келш, тагы 6 ip Абайды кетере атаган тусында «ол KtMед!?»—деп ез) сурап барды да такпактай женелд}. —Ол коныраулы буйра нарындай, кепке пайда кеп еткен кектемдеп жауындай жаксымыз болатын!—дегенде, тагы осындай курмет, мадактау сезд[ Серке де ¡ле женелд[. —Tmi булбул, аягы дулдул дейлн)м4з Абай ед)!—деп Серке enjii 6 ip кезек сезд{ максатка карай бура тартады. —Кешт!нбайсал тапканы —кекорайга конганы, даудьщбайсал тапканы —терениге барганы!—деп, куба жондатып, айткалы отырган жайларын туспалдап e rri. Тагы да Абайдын касиепне мактау айтып орагытып келд). — Отка салып epi rceH де, алтын, cipe, жез болмас, аякка шулгау кылсанда, асыл ж!бек без болмас! BÍ3 Абайдынкасиеч1н кор етер жайымыз ж о к !- деп 6 ip токтай бердг 293

Сол кезде Айтказы да ой мен кырдьщ калын топ ел!Н!н ангарын танытып, Абай бейнет корсе де, халкынын камкоры екен!н атап Kerri. Халык камын жеген жаксынын жолы онай болмайды. Ер басына ол кымбатка тусет1Н ауыр салмак екенш шешенд1кпен коса акь!лды сойлеп кел1п, ез!нше 6ip ойлы туй!н тастады. — «Коргасындай толкып балкысан, бейнет KOpin алкынсан, максатты туратабарсын!» дегендей, Абай ез1 уш1н емес, ел унин ¡здену мен киналуда ед1. Онынтускен оты ел камынын оты ед! !— деп, енд! озгелер айтпаган тагы 6ip жайды орай келген. Осындай ер елд4нтобынан 6ip-6ip адам жиын максатын айтып еткен сон, алгашкы сезд! бастаган Бегеш кайта кеп, алгаш атаган туй!нге оралды. Магашка тагы да бурыла тустг — Жасын жас болганмен «жастык — жалын, кер1Л1к — кул» деген, Магаш шырак. Цыргында кылау салмай ой табать!н, жол табатын да жас болады. Самарканды сапырып журсек те, Kepinia 6epiH¡H кел!п токтайтыны жас журекттн байлауы болады. Б:з сенен кеп ум1т етем^з. Айтарымыз — мынау езге ек1 жуздщ адамымен бетпе-бет кездессек, Абайдын жайынан жуз1М1з уялатын болады. Б13, Улы жуз бен Kiuji жузд!Н баласына жалгыз 6ip жаксымызды жаракаттап отырып, не деп тура карай аламыз. Абай мырза б13Д!н 6 ip ceлeм^мiздi кабыл алсын! Таргыл тастын тагыларын жуасытатын да куш-куд1рет бар! Айыпкерд! аягына жыгамыз. Тентект! тузеп жолга саламыз. Осы ниет!М!зге «куп» деген сезйт кутем1з. Ei3re жокшым болып, «¡здер!щи ¡здей бер»деген руксатын епер1ндер. Магаш, Кек!тай, Шубар, Эз!мбай мырзалар — берще мына жиыннын айтары осы! Аддына далбай тастап, шыргаладык. Жауаптарынды бупн 6epeciH бе, ертен 6epecin бе, тобымыздын ¡Ш1нен 6ip-eKÍ Kicini тандап алындар да айтып бер!ндер!—деген. Бул жиын Абай манынан шыккан жастардан ашык жауап алган жок. Магаш пен Кек1тай шeшiлiп жауап айткысы келмед!. Шубар мен Эз1мбай жанагы уш-терт Kici сейлеген ер сездщ тусында ентелей Tycin едг Олар ден койып, ырзалыкка e3ip болган тер13Д!. Б!рак кепт1Нбет бурып, жауап куткен! Абайдын ез баласы Магаш болды. Ал ол болса, шешен мен Д1лмер;инбупнп акты-бозды агызып сейлеген аламыш т!Л1нетанданган жок, тал бойы уиыган да жок, ¡нинен сыншы, салкын 6ip куйд^ ce3inai де, ез жауабын тук те кысылмай кыска гана айткан. Онын б^!рген!, сез Магашка бурылып айтылганмен бул билейлн жай емес, арналганы Абай. Магаш Абайдай екен1 билеп уйренген бала емес. Сондыктан еке жауабын айта алмайды да, айтпайды да. 294

— Ниеттер{нд) естццк. Бул сезд[н туп иесмгщ не деген)н с[здерге еслрту, б)зд{п б уп н п жиыннан мойчымызга ала кететпг карызымыз болсын!—деген. Осьщан аргы сезд e3¡де сейлеген ж ок Сейлемек ыцгайы байка- лыпотырган Шубаргадабуданбылайсейлеугежолбермедг Жиын­ нан Кунанбайдын терт немерес! 6ipre кайть[п eji. Жолда Магашты тагы да жумсарта туспек боп, 6ip арбада келе жатып Шубар: «Жанагы ел адамдары кандай ш еш ен, ест^м еген сездер ш ыкты-ау ауыздарынан. Eipeyinen сон ôipeyi асып, удеп тусед)!»- дед[. Оны Эз[мбай да костай женелд]. —Эйдесен анык шешенд мен осында керд[м. Шын-ак, сездер! «юлемнщ тактасьтдай» деген осы-актагы! Магаш бул екеу)н катарынан мыскыл етт). —Тапкзн exetrcÍHjtep, шын шешенд). «Keney¡ ж ок кей бнлер, кур зорлайды такпакка» деген[ кане?! Кэю тай кдтты cyñciHtn, сакылдап кул)п ж[бердг Магашта кулк) жок. Осы жиынга Mafain пен Кэк[тайды жендер!н айтпай eptin баргань[ уш)н ¡ш[нен Шубар мен Эз[мбайды унатпай, ызаланып келе ж аткан. Енд} ж ацагы К эк[тайды ц к улюспге iлес-riре Абайдын атакты елеч^чен etd жолды Шубарга бурьша каpan ecine салды. «EcKi бише отырман бос макалдап, EcKi акынша мал yuiiH турман зарлап...»— деген сезд! умыткансындар-ау, Шубар! Акын да ез)Н, макул да ез)ц, адасар 6ip жерщ болсашы сен<ц!—деп енд) анык кекесш сез айтты. —Е, кайда адасыппын, Магаш, не айтып келесщ ?- деп Шубар элденеден куыстанып, М агашка ентелей lycirt ед1. —Уа, койшы api! Осы жиынга м е т апарганда, тым курыса, шынынды айтып-ак апарсач болмаушы ма ед[? Э кем нщ mepiH жатгандь[ сезбен, жалактаган жалган шешещцкпен емдемек болып паеч! ?—дед[. Шубарга сыртьш 6epin, езгесездентыйылып калды. Абайга Магаш пен Как!тайдыц «осы орайда кала га 6 ip келсе кайтер едЬ> деп хат жазганы сол жиыннан сон болатын. К,алага келген сон Абай Магаш пен Кэкггайдан бунда болган жайдыч бэр)н тагы естцц де, ундеген жок. Жауап берген жок. Не байлауы бары Магашка да мэл!мс[з боп, бул сез калпынша кала бердг. Оньщ орайына Абай 63ÍH сагынып куткен, коруге асыгып келген Федор Иванович Павловты езгеше ашыкбей!лмен карсы алды. 295

Etceyi былтыргы ауыр окигадан сон. корюкен жок-ты. «Абай осымен кырда, калын жаульпс арасында камалып кала ма?» «Каиры басып, кен!Л1 кайтып кала ма?»—деп Павлов бул шакта Абайды керуге катты кумар болатын. Жакында Магашты уй1не шакырып, Абай жайын коп тындап, 6min шыккан. Содан кей1н Магаштар жазган шакырту хаттын катарына «калага келген!Н13жаксы болар ед!» деп бу да селемхат жолдаган. Алгашкы кыска, шапшан сурасып жауаптаскан ыстык, достык сурактардан сон, Павловтын салмакпен сурайтын 6ip сез! бар. Абайдын каз!р самайына ак Kipe тускен. Нурлы кездершщ айнапасына тускен еж!мдер байкалады. Соган кадала, ойлана карап отырып Павловтыц сураганы: «Цалай, Ибрагим Цунанбаевич ! K,a3ip Т!рл1к калай, кен!Л калай?»— деген. Абай да Павловтын KOpiKTi кекш)л кез^не ыстык тарта карады. Аса сен!мд1 жанга сирек ашатын 6ip сырды, анык акынша юлзык тенеумен айтты. —T^iiK дейс!з бе, Федор Иванович!? Tipлiкдеген, дуние деген мен1н андауымша, озш!носы кут-тутм ен 6ip оралып жаткан ала жылан гой. Ол ок жылан б!рде согады, б)рде агады. Сойтпек онын болмысы гой! MiHe, т!рл1Кдуние осылай, Федор Иванович!—деп токтады. Жуз!нде ойлы мыскыл бар. Салкын, кен, саналы даналык тор!зд1би!кгеп турган ой шабыты байкалады. Рас, жанагысоздерш Абай казакша канша шебер ойлаганмен, орысша дел ойдагыдай шыгара алу киын ед!. Ол Федор Ивановичтан KenïipiM ет!не отырып, богеле сойлеп, киналып барып жетк1зген-Д1. BipaK айтылган акындыктенеу жене сонын мегзеген улкен ойы Павловтын кекей!не ете тез конды. Ол бас шулги отырып, суйс[нгеннен бет-жуз! кызарып, мейл!нше катты дабыстап кул!п алды. Оз! imiHeH: «К^андай акын, философ акын, касиет! бар Ибрагим К,унанбаевичт!н» деп ойлады. — Рас, Ибрагим Кунанбаевич, кейде eMip солай сум болатыны да рас. BipaK оны менп солай, бар кауымда солай деу дурыс емес жене TinTi ед!лет емес! — деп дау айтты. Абай тез езгерд1. — Элбетте, оныныз да рас. Biрак с!з мен керген ем!рд! сурадыныз. Мен б1лгент!рл4кт1 айтдед!жз, соганайткам жок па!? — Сонда да ум!тс!зд!к акыннын жолы емес. — Акын KÎMrе жазады? Айналасы жанагы болса, rie; уш!н жазады? ! — KiMте дейс!з fie? Мен айтар ем, жанагы апгаш айткан ойлы сез1н!зд!н ез!нде талай акындык тур гой. Онда жене даналык та 296

орын алады. Ci3 бар тынысынызбен акынсыз да устазсыз. Т4лесендз де, тшемесенцз де сол енер ci3a in ¡и н тзден езд!пнш е туады. Ендеше, ci3re уне\\м узбей жазу керек!- дейм!н. - Юм упин, KiMre арнап жазайын?.. Клмге керек? —А, мен айтайын. Бупнпш н азына, келер кунн4н Ke6iHe арнап ж азы н ы з!- деп Павлов 6 ip н е р с е т eciHe алып, к а п ы cynciHin кулш ж!берд4. Б уны нтапкы р ce3ine, женер акын дэлелш е Абай да амалсыз ойланып токырай 6epin e/ri. Енд] отырыста жанагы айткан кыска 6ip жайын Павлов Абайга баптап таратып сейлеп бердь Онын e 3i керген жене e 3i бмген Абай акындыгымен байланысты талай жайлары бар екен. Басьш Затонныц жумысшылары e iin , бер жактагы мойканын жумысшыларын айтып erri. Ар жак пен бер жактагы Tepi заводы, бьшгары заводы, паром, кайык бойындагы жумысшылар ортасын Павлов кеп кыдырып аралап журед! екен. Ол б ж ер к ет н , Секленкен4н жатактарын, Жоламан жатагы мен бер жакта кайык аузынан тем енп жердег4 казак кедейлер4н 6 biinTi. Отыншы, nimeHmi, кутуш! мол енбекннлср орналаскан жайларды Ka3ip осы каладагы талай Kepi казактан бетер ете жаксы аралап алыпты. Солардын арасынан кеп адамнын аттарын этап отьгрып, Абайды тан калдырып, суйс{нд4ре отырып, енпм е кып Kerri. Бер жактын Жоламан аулынан жагалай Tycin, кайык аузынын манындагы жун заводын аралап еткежн айтады. Одан epi Eerirejii- Шагала, К.арашолак, Кенжебай, Кептаракты, Ж алпак сиякты калынтоп елд еске алады. Кала манындагы кеп кедей, бейнеткор енбек елш щ кун KepiciH андап, жай-куйлерш сурастырып, аса кеп аралапты. Сылтау eTin, жур{с!н елеус{з ету уипн мойнына мылтык асып, касына 6ip ш олак Kepi ит epTin журедг К еп уакыт колы бос кездер{нде —ceH6i, жексенбще Затон жумысшыларынан Сей}т, Эбенд! ерте шыгады. Кейде Сешл сиякчы кайыкшыларды жолдас eiin алып кетед]. Сонда кай жерде казактын сез кумай, енбек сауган кауымы болса бер-бар)нде Абай сез1, Абай eHi —ез теш , суы мен наны тэр4зд4. Павлов керген журттын ортасына жайылган да жаксы сщген екен. Осыны Павлов Абайга еде ж айтуды былтырдан 6epi аса 6ip зор максат ei in ri. Кешбикеде болган оциганын сонынан, ecipece, бундагы халыктын калайша Абайды ез асылы eTin алганын айтуга ынтыгатын. Павлов дел осы тустагы ез ce3i Абайга, ecipece, канат 6iTipep деп ойлайды. Эйткен! катардагы ка зак оку rtjhiсынbtн 6ipi емес, Павлов орыс халцынын улы. Абай елещ онын ел4не кандай кад!рл4 eKeHiH Павловтын Kepin куол)к айтканы келденен KiciHin 297

куелпг К.ад{рд[, салмакты, сирек куел<к болу керек. Сол уш{н де Павлов Абайга бупн баян елп отырган жайларын коптеп сактап, аса гажап дос хабарындай алып келген. Абай буны бупн осы женде узактындады. Шынымен куанып, сунс!н!п отыр. Павловтын тагы бip айтканы Затоннын енерл!, жiгepлi жумысшысы —Сей!тпн жайы. Ол Павловка ере шыкканда жанагы Семей манындагы коп ауылдардын сан уйлер! буларды куанып карсы алады екен. Кунд!з-тун! булартускен уйге басып кipiп, ен тындауга, олен естуге ынтыгады. Еслгендер^н угып алуга катты кумартатын жастарды, балаларды, кейде енни, енерл! сауыкшыл кыз-кел!ншектерд! де Павлов коп кершть Осымен катар Павлов калада ар жак пен бер жакта кейб!р орыс школдарында, интернаттарда окып жаткан казактын жacecпipiм жана буыны бар екен1н ескертедт. Олар да жаз елдер!нде боп, кыс калага келед!. Халыктан кол уз)п кеткен жастар емес. Солардын тербиес4не де Абай езшщ кеп олен, ендер)мен араласып журген^н ойлау шарт. Осылайша Павлов Абай ¡степ келе жаткан ¡с пен бупн ол ез{ салкындап, суына карай бастаган eмip, лрл!ктщмен1-жен! туралы аса б!р ойлы, сыншы дос сездер!н антып етт1. Абай Павловтын айткандарын, онынбул уш!н кептен сактап журген жайлары екен!н енд! жаксы угынып, ыкыласпен узак тындады. Екеушщ кунузын бipre кешкен кенес!н1н бас кез^нде Павлов Абайга келешек туралы да айтып ед!. Енд1 Абай Павловтан кептен кутетш келер кун, булдыр болашак туралы кадала сурады. — Алдагы кун кандай, eндi б^р айтынызшы?!. Болашакта жаксьшык бар дейм!з, сол болашактын келер заманы кашан? Олшеу, мелшер! енд1 сезше ме?—дед!. Сонгы шакта Абай ез1не- ез! кайта-кайта бер!п журет!н осы жумбак сурауын енд! ол тугел салмагымен жиып, Павловтын алдына сурау елп койып ед!. Павлов бул жолы бурын кездес4п журген уакыттарда айтатын калпынан елдекайда сен!мд1 сейлед!. Ныктаптурып б1р жайды басып айтты. — Ен еуел!, Ибрагим Кунанбаевич, сол кептен айткан жаксы болашак аныкболады да келедг Бурын да б^зден бурьшгы буындар жарык кунге сенумен етсе, 613 енд! соны керуге де ум^т етуге болады. Соншалык айкын, соншалыкдаусыз, жаксы дуние, жана б!р заман келед!, Ибрагим Кунанбаевич! Буган шек кылманыз!— дед1. Абай; «Соны жыл мелшер!мен межелегенде кай шамада болар едЬ> деп те шукшия сураган. 298

Павлов: «Бул туста, эрине, жылмен елшеп айту киын!» —деп nyuiKHHHin Сибирьге жазган селем елещн айтып бердг Ол осынан жеттс-сексен жыл бурынгы озгын адамнын yMirri ойын, ж аркьт ceHiMiHайткан екен. Одан келе бере Павлов Белинекими еске алды. Ол елу1нш! жылда жуз жылдан соигы 6 i^ im орнымызга келелн нес{лдщ, кауымнын бацытты, куншуацты тамаша TipuibiiriHe мейл[нше сенген кещл айтцан-ды. Mine, сол сезд}ц жазьитганына да елу жылдай болып калды. Ал бупн тогыз жуз1нш! жылдын жапсарына к е л т отырганда 6i3ain 6ip алуан цауымымыз, сол ж аркы н, жацсы болаш акты, Tirrri, жацын тус[нед{. Соны ез колдарымен алуга карысып K ipicin отыр. Бул кауымнын тургысынан карасак, жацсылык лоуреьп жакын заман да та кап к е л т тургандай!—деп тагы 6 ip кызу сен; млi нанымын аша тусп. — Ол дуниен4н улкен жаналыгы не болады? Ен айкын кепк KepiHeTiH белпс! неден басталады?— деп те осы жолы Абай аныктап, нактьшап сурады. Павлов бул жендеп сезд{ нацтылы сейлед!. Даусын бесендете Tycin, Абайга енд!п сырынын аса купия 6 ip туй!н!н сезд!рд{. Бунын. айтуынша, ен улкен белп сол: мынау патша билеген заман куйрейд4. Теж-тагынан патша анырылады, содан темен карай санай 6epini3, казакггар кеп айтатын анау сепз санат, министрлер, жандаралдар, мынау ояздар, TinTi, анау с!здерд4н болыста- рынызга meniH бар бил!к, ем{р-куд{рет кул-талканы шыгып, жоц болады. Сонынорнына халыктынтшепне сай келепн жанадуние орнайды. MiHe, ол болашак туралы менщ барлык айтарым осы гана! Буны мен юна —осындагы кдялшыл Павлов кана айтты деп б1лмещз. Айтылып та, жазылып та, бекиип жол болып, талай ер кауымды бастап келе жаткан арман мен айкын т^лек осындай. Буган сетнчз!—деп eHriMeciH аяктап eAi. Павловтын айткандарынан Абай ерекше 6 ip сеулел! кун нурын шалып калгандай, кеудес! ашылатусп. Сондыктан ез4нше елшеу, мелшер болжагысы келед!. Enceci KeTepijie 6epin: «Енд! тым курыса, сол жаксылык бтздщ баламыздын тусында туар деп мелшерлеуге бола ма, ж ок п а?»- деп сураган. Павловтын ойынша, оган мейлшше сенуге болатын сиякты. MiHe, 6 yriHri кездесуден Абайдьщ ал тн ой азьны осындай 6ip улкен куанышты сый болды. Талайдан к!рбентарткан кещлд!, жабыгып кеткен кабакгы селт eTKi3in, куантып ашкан асыл кенес болтн-ды. Бупн осы енпме устчнде Абай аракалгызып, конагы суйепн куырдак куыртып, e 3i де талайдан ¡шпеген аракты ¡ше отырып енпмелескен. 299

Ею достыц жанагы KeneciHin артынан Абай Павловка езш щ сонгы жылдар жазган елендер!н айтып берд1. O cip ece, Лермонтовтан аударган, Лермонтов аркылы Байрон, Гетеден аударган Ken6ip ejiem ep iH домбырага ун косып, мынау досы ymitt e3i жырлап та айтгы. Ел жатар кезде Павловты далага epTin шыгып, 63iHin трашпенкес!не отыргызып алып, Абай досынын сурауы бойынша 6ip уэде айтты. Осы жолы калада узактурып, асыкпай жатып, Павловпен жи1 K epicin турмак. Ж ене Павлов маслихаты бойынша биыл дел осы жолы Абай каладагы енбек адамдарынын талай топтарына бара Tycin, жакындай ж уpin танымацшы, таныспакшы да болды. Павловтьщ жене 6ip Keneci бойынша биьы калада окмп журген казактьщ ер школдагы, медреседеп жастарьмен де Абай бпнспек. Саналы кен!л!мен Абай кексейт{н дос Keneci алгашкы кездесуде осылай аякталды. Келер кундерд4н б!р4нде, Абайдын калага келуане ce6 enmi болган ек1нш4 жайдын 6ip Ke3i келд4. Бунын алдында Бмеубай кажынын уй!нде болган жиылыс пен Магаштын жауабы жентн Абайдын сурауы бойынша К акпай тугел баяндаган болатын. Ол бар enriMeciniH сонында, ез кещл)'мен Магаштын MiHeiiH катты костайтыныч ангарткан. Магаштын ол жиында гана емес, кей!н Шубар мен Эз)мбайга айткан сын KeKeciH сездер1н де К е к 1тай e3i куптай отырып жетк!зген-д4. Абай Кею тай eHriMeciHin 6epiH тындап шыкканда ен ырза болганы Магаш болды. Бул MiHC3ai гана емес, ecTi жене зор адамгерл)к санасы бар азамат. Кеп окн алмаса да, жана заман адамынын, жана 6ip кауымнын сыпаты мен касиелн танытатын сиякты. 3 cip ece , мунда ар, адамгершипк деп Абай жазып есиеттеп айткан касиеттер аны к бар Tapi зленедь Бул да Ka3ipri Абай KenLiiHin жаксы 6 ip жубанышы болды. Содан баска энеуп жиыннын Магаш пен Кеютайдан куткен «Абайдан алып беред!» деген жауабына карай жаналыкболмады. Абай ол казактардынкопсыткан ce3iH KeKiiat'tMCH сейлескенде де жауапсыз калдырды. К ей н Магаш пен К этта й eKeyiHe Бегеш пен Серке Kici салып: «Абайдын жауабы не болды екен* деп сураскан едг Оган Магаш тагы да кыска гана байлаусыз жауап кайырган. «Калага 63i келд! гой, 6i3 аркылы айтатын ce3iH ecTireMi3 жок. Ойында Heci барын 6iarici келсе, сол агайындар ездер4 сурап б{лс4н!-)—деген де, Магаш 03i мен Кек!тайдын басын енд}п жауаптан, сезден айырып алып шыккан. Осынын артынан 6 ip куннен сон Абайга «селем беремтз» деп 6ip топ адам келдь Булар - Керейдщ Бегеип, Уактын Серкес!, 300