Булар гана емес, Абайдын е л де онын кагазга сызган улкен- юшин ою, кесте накыстарын, гулдер{н, шеберлеп кчыстырган «кошкар муй1здер!н», «ушк}лдер!н», «казтабан», «кусмойын», «карлыгаш канатшасын» кызыккер1п, кем уцЫ п карайтын. Эйгер{мнен кай кесте, кай оюдын кандай о р ы н т келетжж сурастыра отырып, Абай кейде элдейр ернектерге жумсайтын туйн ж 1гтн турлерж, бояуын да е'л б)рге тандасады. Ек! шебер эйел осылайша, кыстауга кона бере бастатн улкен ¡стер)не ауылдагы улкенд{-к)шип ерлерд! де кызыкгырып, араластыра жур/ц. Эйгер!мн!н жаздан берп калашыларга эдейчлеп тапсырып, алгызып журген манаттары, м эутлер!, макпалы мен дуриясы, тустер1 молтугнн ж1птер! каз1ртугел!мен керекке жарап жатыр. Биыл Эйгер!м мен М экен б!р жаксы, улкен т у с к т з оюлап, кестелеуге к1р1скен. Осылайш а Акш окыдагы ауылдын ек! корасында, эр белмесжде эр алуан енбекке бер1лген адал енбек адамдарынын кундер} ет1п жаткан-ды. Абай уш1н бул куз айрыкш а б1р шабытты енбек куз}не айналып келе/д. Кей тунде немесе танертен ерте шакта Абайдын онаша отырып, жазып тастаган кагаздары еналдымен Эйгер!мнж колына жинала бере^н. К!шкене, аппак эж1мс1з саусагымен Абайдын сонты, буг1н танертен жазган бip елегин кундег) эдечч бойынша Эйгер!м жэне де Мэкенге экелш окуга буйырдь]. Мэкен хатка жуйр!к, Абай ceздepiн будан б1рнеше жыл бурын да Магыишен б1рге жагтап ескен. Э з1 кеш1р!п алуды да дагды еткен. Жарым табак катаздын бетже жазылган сезд1 Эйгер}мн1нэкелу!н каз!рг! шакта Мэкен кун санап куте журетж. Карындашпен кесек жазылган, окуга ете онай, ¡р!, суду Абай жазуы эр шакта, ен алгаш Эйгер!м колымен буган экел!п бер)дгенде. Мэкешн удайы асыктыра, куанта эсер етедь Бейне б1р елн е арн алтн ага, эке сэлем хатындай кере/ц. Кейде коныркай, сургылт жуз1не сэл толкып кычгылт нур шыгадьь К.обалжыткан куанышын жасыра алмайды. Эйгер1м Абай хатын усына тура, эрдайым Мэкенн1н жузше карайды. Киылтан ж!щшке кастары сэл ганад!р!л ете, козгалатус1п, М экен эдем!, юиилеу, ойлы кара кез!н кагазга ун!лтед!. Сол сэтте толыкша, к1шкене аузы сэл ашыла тус!п, сол жакезу1 унс1з гана жымиганы бипнедЬ Мэкенн}н кез! тура Караганда юиилеу кер!нгенмен, узын боп б1ткен. Озгеше 6ф кел!С1м1 бар, адамга айрыкша тартымды, ыстык, отты кездер. Эйгер!мнщ ез! де эл} балкып толган нурынан кем1меген. Сулулык, суйю\\4д!л1К касиет*тер1 б!рдей уйлескен калпында ол 151
М экенге жанагыдай шактарда кызыгып карайды. О я эл{ де бар жанымен сыйлап, суйген жарыньщ хатын жас к е л т т ц окуга ычтыкполганын кергенде, BñrepiM анадай мей!рленетусед{. Ол сочгы кундерде Аба11дыц елец жазып, M aK erm ia соны буган окып ôepyiH ездер! уилн айтылмаган, аталмаган, 6ipaK ерекше 6ip кызык, кымбат, ысты кш актай б!лед{. Кунузын сарылатын en6eKTep¡HÍH бас Ke3ÍH не орта шагын Абай елендер!мен, жан.а жазуларымен бел!п отыру бул ecTi ейелд}ц eKeyiHe де енд! 6 ip саналы куаныш, ракат болып алган. Жана Эйгер1м Абай отырган белмеге барып, алып келген eKi табак кагазга жазылган сездер М экенге т м а м ен , ол эдем i коныр yHÍMeH оки бастады. 3nrepÍM 63ÍHÍH дагдылы орны М экенн!н жогаргы жагынан орналаскан. М экен б!рде оган жуз!н тура каратып, 6ipece сэл кырындай Tycin окып отыр. , «Эсемпаз болма эрнеге, Энерпаз болсач аркалан. Сен де 6 ip Kipnim дуниеге, K e i i i i u тап та, бар калач!-) — деген елегцн еуел{ дем!н узбей, тугел 6ip окып шыккан М экенге Эйгер}м кайтадан, басынан Tycipin тагы да окытты. M9KeHH¡ne3Í де елецн!ц Kenôip жолдарын ¡ш!нен кайта окып отыр едг Бул елецн!н алгашкы жолдарын есшде сактап калган Эйгер}м ен д 6 ip сэт, акырын гана коныраудай кум4с унд! сулу кулк}с!мен к у л т алды. — Агацчын алгашкы сездер! 6¡3re де айтылган сез десек болатын-ау! Q3Í ауызшадаайтады гой. «К ж де KtM eciôap, кайраты бар, бойында ж!гер, талабы бар адам болса, енбеказ eMip кешуге жол жок» деп! Маган десе патшанын кызы мен катыны бол, арамтамакболсан кор боласын, дейд!. Мынада айтып отырганы да сол го й !- деп аз бегелд) д е :- EipaK«Kipnim» деген! калай? Сол арасын сен екеум!зге елшесем, кекемме кона коймады !—деп жэне кулд!. М экен бул еленжн. сонгы жагын 9t'irepÍMre кайта окыды. Ондагы жолдар a p i ¡смер, a p i сулу, a p i м т е зд !, 3eídÍH¡ езге эйелдерден ар ты к 6ÍTKeH шебер, сулу Эйгер!мд{ ж эн е де ойландыратын тэр!зд!. EipaK ол туста Эйгер4мнен ездер! темен болса да, оны кызганышпен жек керелн абысын-ажын дегецдерге баскаша мшез жасауга уйреткендей. K eiiñip жолдар бул туста, Мекеннщ кень'пяше, тура Эйгер[мге дэлдеп айткан дос, тьчектес Í52
есиет сиякты. Сол тусты М экен сулу сы пайылыкпен, e3ÍHe жарасатын калпында, сол жакезуч'н тарта, жымия отырып, канта окып 6epa¡. «03Írme бармен кезге ^рып, Артылам деме езгеден. Кундсс'ппп коздырып, Азапца калма езбеден. Акырын xypin, анык, бас, En6erin кстпес далага. Устаздык, кылгач жалыкпас, Уйретуден балага!-> — деп М экен токтаганда, Эйгер!м енд} бул ел ен ге с у й с ш т , №¡MÍpKeHreH калпын б!лд}рд{. Bip толкын кызыл нур онын ез жузше де ойнап шыкты. Аппак сулу Ticiepi сэл ашыла Tycin, сылдырай кул!п, бейне 6ip эн салгандай сулу унмен эз!л айтты. —Мен жана андамаппын, аныксен екеум}зге беРим сез мынада екен fon, сен дурыс ан дап сы н!- дед}. Мэкен момын гана унмен костай отырып: —Ен сонгы жолдары, К imi ana, сгздщ маган устаздык eiin, мынау кесте TÍKK¡3Ín, баулып жургетшзд! де айткандай кер/цм,— де^. «Устаздык, кылгач жалыкпас, Уйретуден балага!» — деп кайталап окыды. Осылайша 9p6ip кун, сэт кунн!н не жауынды булынгыр Tanepienri, не сэл уакытка кун K03ÍH керсеткен, айналадагы сары адырды алые, сары алтындай жаркырата жадыраткан туе шагы, талай ойлы, сырлы жолдарды тудырып жатты. Кобшше ауыл уйыктап, уй imi тугел тыныш тыкалып, жалгыздык жым-жырт шакта, тун орталарында денгелек стол касында туган елен жолдары, тагы осы куздеri ел камындагы ауыр ойларды толгайды. Сондай Ke.vtin6ipittae, энеугун! Дэркембай yttinen аттанатын шакта Базаралы айткан Эз{мбай, Шубар м!нездер!н акын еске алган ед}. Олар Базаралынын айтуынша, жиылады, топ каекырдай бастарын 6ip apara тугпопрт турып, кднкумар тумсыктарын «е-> дескендей 6ip сэтте, Teric аспанга KOiepin, ули женелед1. Сол улу, шулау уст!нде к езек ^ шабуылына кезенш, эз{рленед} де, кар )53
боратып, ектндете жосып, ойда жаткан момын койлар котанына куйындата соктыгады. К,аиды шабуылын жасайды. Мыналар да сондай уялас, канды ауыз,до)нккен ôepijtep. Алыстан жемж андап алып, бас косканда анттасып, баталасып 6ipÍH-6ipi кайрайды. Жауыздыкка, жаулыкка баталасады. Жазыгы жок жакынды, жалгыз бен жалкыны жем етуге анттасады. Сол ymiH ездер!ндей бул}ктен, бузыктан кемек жияды. Eipeyvti ел}кт!р!п алады, ñipeyvti коркытып ертед. Тагы 6ip Эбд!лдэтэр}зд{, амалсыз болса да, пэле -плеп сатылган 6na¡ «аттын сауыры», «туйен!н, еркеш}не» арын айырбастатып, сатып алады. Осылар жайын ащы 6ip ызамен еске алганда, Абай кез алдына Базаралыны келт}рд!. Оныцэр! жазыксыз, api таза, сонын устше сыншы, ойшыл кабьчегп жузж кере отырып, ызалы жолдар тпзген ед). «Антпенен таркайды, Жиылса кенеске. Ор казып байкайды, Туа жау емеске!.. ...Аз адам шаршайды, Еб1некенбеске, Басы ымгай кайкайды, Амал жок елмеске!» Осы жолдарды тере отырганда Абайдын кез алдына жааагы уяластоп каскырдынулуга беглмдеп, 6ip сэтге тумсык Keiepicin, бас кайкайткан калы т а р ы елестед!. Бул елец Дэрмен уй!нде домбырада, Магаш пен Кэютай колында кеш!руде, к!шкене молла окытьш жаткан балалардын колында белек кагаздарга жазылып жатгалудаболатын. Жем1т болыс, тойымсыз айлакер, суркия MÍne3AÍ Эз!мбайдай жауыздар туралы Абай айткан аса ащы мыскыл, атакты елец де осы кундерде Акшокыда жанагыдай 6ip сет кундер!нде тутан. Ол мыскыл, ежуа ызалы шеберд!ц T^i мен журепнен мынадай кестемен жадырай тараган-ды. «Цайтсе жсп1л болады журт билемек? Журты суйген nepceHi о да суймек! !ш1ц 6epiK боп, Hencire тыю салып, Пацсымай, жайдаксымай ipi журмек. 154
Ю(нмст кайда журсен олжага ток, Шокыма халык, кез!нше каргаша бок! Журт бала, ешнэрсес}н тартып алма, Б{лд!ртпей еппен алсан залалы жок!<> — деп турып, парамен байыган Тэкежанды, бул кунде эке жолына т у с т ап, уш жерге кыстау салып, катгы байып бара жаткан Э^мбай болысты да еске алып отыр. Оз болыстыгын айлалы, шебер/пк пен ку паракорлыкка жумсаган Шубарды да еске алган. Сондай аткам}нер, жуан бел болыс, ек{мдерд!н талайынын мшезшен корытыч кеп тудырган елен, ызалы мыскыл жамбысындай шыкты. Бул елец, жыр да Акшокыдай енбек аулында туып, сан рет кеш{р!л!п, жатталып, домбырага, энге тус{п айтылып жаткан шак ед4. М)не, дел осындай езгеше ежм! бар, жем!с! мол коныр кузде, тагы б{р шанкай тусте ойда жок, езгеше суык хабар же т . Цаладан к.ос аттап шапкылап Баймагамбет к е т1 . Ол ез ужне сокпастан, б{рде-б{р жанмен тш катысып, сейлеспестен асыгып, аптыгып кеп, Абайдын уст1не к{рген. Бунып осылай, дагдыдан тыс келген!н сырт ажарынан андаган Эйгер}м, Магаш, Кэк4тайлар Абайдын. устше унс!з гана к!р}скен едь Баймагамбет Абайдын алдына кеп ж упш п отыра бере амандасуга, сейлесуге келмес бурын, койнынан алакандай кагаз суырды да, усына берд!. Бул телеграмма Алматыдан, Эб{штен к ел ген хабар ед!. —Эб!штен т!л}грам! —Эзш ен бе? - Н е депт!!?- дескен у з ж -у з ^ куд!кт} сурактар эр кеудеден куб!р-сыбырдай элс!з шыгады. Абай узактелеграмманы баяу окып шыкты. Аныктап, ангарып болганша касына Магаш пен Кэк!тайды шакырып алып, оларга да окытты. Эз! тагы да бастан-аяк!штей окып, ен.щ аныкандады. Бул телеграмма хабары Абайды катты шошытты. Ек! кез! оймен жогарылап, кетер!ле Караганда Эйгер{мге шатынап кетеччндей кер!нд[. Шарасынан шыккандай, катты шошыган калпын танытгы. Коныр жуз! аппакбоп бозарып, кейлекшен отырган калпында кен жендер! д!р!лдеп тур. Ол ойланып калган. Ш ошыну уст!нде уй ¡иине айтуды да умь[тып, не дерш, не ¡стер4н бшмей езгеше уркш калган. Абайдын ажарынан катгы сескенген Эйгер!м бастаган уй ¡ш! унс{з кыбыр етпей, жым-жырт бола калыпты. Бунын жуз!не 155
ептш пен караган Эйгер1\\ш1нжайын enai андаган Магаш орысша жазылган телеграмма сез!н ecTipTin, казакшалап айтып берд1. Алыстагы асыл бала, ардакты азаматжайынан жеткен хабар шынымен барлык жанды катты шошытып, ете суык ест1лд1. —Exi айдай ауру ед!м, каз1р лазаретке тусем1Н. Магышты уйге кайырдым. Te3ineH Магаш мунда келс1н !—депт1. Тепнде, B6imTÍa денсаулыгы нашар екенд1Г1бул отырган дос- жаранга ертеден мел1м. TinTi, Петербургта окуда журген «сол жакка баруды койса кайтед1, окуды токтатса hie; етедП» деген KayinneH куд1к жайларын шешелер, карт-кар!4ялар емес, Абай мен Магаштар да Эб!шке сан рет айтыскан ед!. K,a3ip сейлеспесе де Абайдын, Магаштын, Кек!тай мен Дерменн1н —бер1н1нкен!л1нде сол куд!ктер сайрап тур. Осы тертеу1не Алматыга кетет1н жылгы жазда, Магышка уйленерд1н алдында, 6ip KyHi 36 im 03ÍHÍH саушылыгын peniш етт!. «Menin OMipiMаз!» деп калганы fiat) ед1. Сонда Кеютай мен Магаш шошынып, жыларман бон кездер1не жас алып, жен сураган-ды. Э б1ш оларга сол сеттерде кул1п кана жен айтып: «калжындаймын» деп, кайтадан жубаткан болатын. Exi жылдан аса мезпл етп. Булар Эб!шт1нхат-хабарын алганы болмаса, денсаулык жайын делд1 бшген емес. Бшу мумюн де емес. 3 6 iш оны 03ÍH1н жи! жазылатын хатында таратып айтып сез кылмайтын. Enui Fie деген сез, не деген ауыр хабар!? Ек1 айдай ауырады, касында докторлар, дер1герлер, больницалар бола тура жазыла алмаган. Сонын уст!не лазаретке тускен. Бул енд! узак тесек тарткан хал гой. Магышты Семейге кайырганы да онай белг! емес. Жасыра кел^п, енд! будан epi буркеуге болмаган сон, ж ер те жеткен cotí мынадай суык хабар салып отыр гой. Онайлык болса екес!н, уй 1Ш!н шошытам дейт!н Эб1ш пе ед1! Амалы курыган сон айтылган сездер гой мынау, тастай суык саран сездер! Осы жайды ез ¡штер1нде Абай, Магаш, Дермендер ойлай сала YHCÍ3 жас TericTÍ. Кдтты жылаган ейелдерд! Баймагамбет пен Мука белек уйге алып Keiri. Канша отырганы белпс!3, Абай енд1 улкен жуз1нен айгыз-айгыз боп аккан жасын тыймастан отырып, 6ip сетке ес жиды. Оз!не-ез1келе бере енд1п айтканы —асыга байлаган тыгыз байлау. —Же, не отырыс бар?! Шапшан камданындар! Ауылдагы ат жетпейд1. Осы отырган 6epÍMÍ3 де ертен танертеннен калмай Семейге женелем!3. Магаш, сен бар камынды 6yriH жасап ал! Семейден Алматыга журес!Н. Кек!тай, Дермен, сендер де 6iрге камданындар!- дед1де, кайтадан шугылынан eKi колымен бетш баса калып, enipen жылап Ж1берд!. !56
Абайдын. бул куЙ 1Н коруге шыдамаган жас дос, жакындары, ездер! де жастарын теккен куйде, тез турып журю кет!ст!. К,айгылы атаны епд': ез ойымен, ез дерт!мен онаша калдыру кажет сиякты. Себеб! оньщ жацагы шолак буй рык сезден баска, тш катар тур! жоп. Мундасар да ойы жок. Не де болса бар жарасымен б!р ез! гана болгысы келгендей. Осы кун енкейе бергенде Магаш, Кэк!тай, Мука болып салт атпен Семейге карай аттанды. Булар жолдагы, жакын костагы жылкь[га бармак. Содан осы тунде Абай калага жете*пн а гтарды бунда ж!бермекш']. Оздер! Магаштын Алмагыга баратын сапарына керек пул, соманы эз!рлеу уш1н сол костагы сем!3 биеден, жарамды сойыс малынан керепн пз!п алып, урд!с жур1п Семейд!н. базарына жетчекш!. Арттагы Абайлар жеткенше узак жолдьщ эз!рл!пн жасай бермек. Абай бул кунд! кун! бойы жене осы тунд! де онашада жапа- жалгыз, кайгыда, ауыр кас!рет теб!ренткен куйде толас таппай етюзд!. Б']ресе зор к е у д е т с!лк!нте, калтырата шыккан ыстык жалын курс!ну естмед!. Б!рде сыбырлап, элденен! сейлеп кетедь Цапалык сездерд': жи!-жи1сыбырлап, асыгып айтып-айтып кетед. Окта-текте бар зар, шернпн кайырмасындай ет!п, алыстагы асыл баласынын, атын соншалык ынтызарлыкпен катты сыбырлап атай беред!. «Эб!ш1м», «Эб!ш<>, «Эб!штайым мен!н)> деп калады. Шошыган ата кец!л! тынымсыз. Тан алдында жалгыз ез! аласургандай, электе отырган хал!нде, енд!п кен!л жалыны элдекандай б!р сездерге оралады. К.атар жолды куйге кайтады. Бул сэтте де шерден туган к а и р е т елен1 оралып, куралады. Ол курс!нуден, жалынудан... шарасыз сенделудентуган куй... Сезбен шыккан жан жалыны. Журектен атылган, сол журектщ ыстык каны. Бусанып, толкып ага берген ыстык кандай сездер куралып жатыр. Оган акыл, сана басшы да емес, казы да емес. «Я, кудай, бере гер И леген т!лект!! К,оркытпай орпьжтыр, Шошыган журекп. Шын журек елж!реп, Алладан тм ейм т, Шын кадкам осы кун, Болып тур керек-т[, Журег!м суыддап, С уйепм шымырлап, )57
Талмастан Т1леймш, К^упия сыбырлап!..» — деген елденеше шер, зартолкын-толкын ашыла тускендей болады. Цандай сезбен, не айтып жатканын да Абай тугел андап жаткан жок. Эйтеу^р, тынымсызда толассыз б 1р кауш шошытан журект! катал туякпен катты сыгымдап алган. Шенгелдеп кысып, сэтсайын зер-зарын тект^ред!. Канша жазганын, нелерайтканын, кеудеге сыймас канша шер тпинщ кагазгатуспей калганын Абай андай алмайды. Б!рак Эб1шт1Н жайын ойласа, осылайша онаша, купия сыбырлап, куйл1шер шертпеске шарасы жок. Будан былай да енд1п ем!р куйшдей кены куй!, кайтылы кен1л кей-гей1 осы тунн1носы жырларынан басталардай. Арада б!р-ак жума еткен сон Эб!штщ телеграмы бойынша Магаш э з 1рлен!п болды да, касына Майкан д е й т 1Н тату курбысын ерт!п жене Эб1ш жаксы керет1н онын елдеп кызыкты досы етегелдш 1 алып, Семейден Алматыга аттанды. Абай, Кек!тай, Дормен ушеу! бул журпнийлердщ калталарына ез колдарымен жазган зар хатын, олен хаттарын салып б1рге женелтт!. Оздер! енд1 Эб[ш пен Магаштынхабарлары мулде ондалганша Семейден кетпейтш болып, калага узакка жайласып, орналасып калды. 3 Жешл кешаба шананын арткы орнында Абай мен Дермен, козлада — Баймагамбет. Журдек коныр ат бас жатактын кешелер!мен кеш батар шакта соктырып, катты жур^п келе жатты. Аггын тагалы туягы мен шананын табаны тиген кар шыкырлап, сыкырлай тусед!. Шыныланган калын кар. Ызгырыктап соккан кешк1 аяз сакал, муртка кырау тургызады. К!рп[ктерд! жабыстырган салкын муздактаб!л1нед!. Осы белпнщ бор! де Семейд!н кысы мейл1нше тускен!н сезд!ред!. Ар жактан Ерт!ст!н уст!мен еткен Абайлар сонгы б!р сагат бойында бер жактын кеп жер1н аралап шыкты. Эуел! Кумаштын какпасына кеп токтап едт Абай ез1шанадан туспей, уйге Дерменд! Ж1бер!п, осы адреске келген хат-хабардын бар-жогын б!лпзд!. Кептен куткен Алматы хабары - Магаштынхаты келмептт Бер жакуа бул уйден баска Абай мен онын бала, тугандары т у с т журелн казак уйлер1 кеп едт Сонынберш де, каз!р булар кеш батканша жгп жур!п, аралап шыкты. Журю себеб! б^реу рана.
Орта жатак, бас жатактагы б^рнеше уйд1 аралап отит, жогарыда, базар сыртындагы б1р таныс уйге де булар соккан ед{. Ешб'1р адреске келген хат-хабар жок. Б1рнеше куннен бер1 осы жайдан катты мазасызданган Абай енд} казак уйлер4н арылтып шыкты, к е ^ л д е п куд¡к пен куггт!л}к аса тусл. Унс1з ж уз1нде уайым белпсщ танытып, кабагы да салбырай бередь Базар сыртындагы ек1 кабат коны р уйд4н какласынан Дэрмен кур кол шыкданда, Абай енд1 Баймагамбетке асыга сейлеп, тагы б{р жайды атады. Онысы Слободканьщ томен!! кайыкаузы жагында, жагада болатын. Абай почта конторынан хат-хабар жайын ез4 к1р1п сурады. Жатып калган, ж}бер{лмеген хаттьщ арасында ез{не арналган хат болмады ма екен деп сурап ед1. К ез!лд4ртн мурныньщ ушына таман тус{ре киген узын сакалды, куан жузд4 карт чиновник Абайдын сурауынан, ажарынан Алматы хабарына аса д1лпр екен{н ангарып, орныкты жауап берд1. Ж1бер!лмей калган хаттьщ ншнде К,унанбаевка арналган хат- хабар ж ок екен. Оны байыптап карап шыгудьщ уст!не: «Аягез тусында б}ржумадан бер{ катты боран болы п тур!»- дедч. «Жол басылып калгандыктан Аркат пен Аягез бекеттершщ арасында ешк4м журе алмай жатыр. Семейден кеткен почта к азф Аркатта бегел{п тургалы б1р жума болды. Озге себеп емес, с1зге келет1н хат та осы кун райыньщжамандыгынан кешнккен болу керек. Тек кеше гана Аягезден бер! карай б4рнеше почта лауы етт4 деген хабар бар. Берп бет бегемесе, сол алгашкы лаулар Слободкага буг{н тунде жетуге тию. Б1р орайдан, с!зге хат келсе, ертен осы лаумен келген почтадан аларсыз!»- деген. Абай уш1н бул да болса сел умттей дерек ед':. Почтадан шыккдн сон, кеш бата бергенде Слободканьщ орта тусында терттерезел':, шатырсыз токал уйде туратын Кэк4тайдын пэтер'1ие аз уакытка аял ет*п. Тагы да Дэрменд! ж}бер'т, Кэютайды сыртка шакыртып алып, ¡с тапсырды. Оган почтаньщ бегелу себеб1н айтып, хат келсе осы тунде келу1 мумк4н екен1н ескерп!. К эк1тай да осындай б!р ум1т хабарын катты тоскан куйде елен ет4п, ынтыга тындады. Абайдын оган енд{г'1 тапсырганы - танертен кенсе ашылу карсанында почтага барсын да, хат болса ал ьт, тезщен буг1н Абай конатын уйге жетк1зс1н. Бер жактагы осындай журютерщ аяктап болган сон гана, ымырт жабыла бергенде, Абайлардьщ шанасы Дэмежан корасынын алдына ксп токтаган-ды. Бул уй Абайды осы кешке конакка шакырган. Абай келсе, Демежанньщ тер:1 уйщде кайкшы Сейм де бар екен. Цалада Абай 159
кездесш журетш ецбек адамдарынын!ш1нде м!нез1мен, с е з1мен жене кала жайын жаксы бшетш ест1-бастылыгымен Абайга ете ^айтын адам осы Сейш ед1. Онымен Абай кайык услнде гана емес, кейде кезек конактаскан уй, петерлер1нде де 6ipre болысатын. К,аз1р Демежаннын тершде отырган, жасы Абай курбы Сейш тын конак келгенде оган ез! бурын селем ôepin, орнынан турып, торге шыгарып, кос колымен колын да кысты. Не кылса да калалык сыпайылыкты ез!н{нжаратылысындагы устамды мшездинкпен уйлест1рген калпын таны гады. Абай бул уйде ез! унататын адамын кергенде, Ka3ipri ренж1п келген кeн^л жайына карамай, едеу1р риза боп калды. Сейш мен Демежаннын кемепмен бел шеипп, сырт ки1мш тасгап, жайласып отырган сон Абай оларга жаксы шыраймен жадырап амандасты. Сейшд1н бул уйде не ораймен отырганын Абай тус1недй Сонгы ею-уш жыл ¡Ш1нде Ж еб1кен еткеннен кей1н Демежан мен СеЙ1л, белки, irirnri, Абайдын осыларды 6 ip -6 ip m e T eyip сезбен атаганы да себеп болган шыгар, ейтеу1р, куда болыскан-ды. СеЙ1ЛД1Н жет1П калган кызы Жангайшаны Демежан e3ÍHÍH улкен баласы Жумашка айггырган. Биыл кузде Демежан сол келiН1Нтус1рген де болатын. Калага Абай келген сайын оны ез уй4не демге шакыратын Демежаннын салты бар-ды. Алматыда Абайдын ен жаксы керген баласы 36iuj катты наукас дегенд! Демежан да б^етш. Сол женде Абай улкен уайым етед1 дегенд! де естуш! ед1. Осындай кезде Демежаннын гуыскандык, дос-жарлык кецш кел ген! де бар. Кел!н1н тус!рген сон Абайдай жаксы адам, жакь!нына дем татгырмак. Ол ойы да орынды жене Сей!лд1 де кызын узатып екелген соншакырган жокед1. Онымен Абайдын кежлдес екен!н бшет1н Демежан, едей1 сый конагы Абайдын кен!Л1не жагатын жакынын шакырган-ды. Аздан сон Баймагамбет, Дермен де аттарын жайлап, уйге K ip in , K iшкене денгелек стол айналасына отырысты. Бул кеште шай уст1нде жене кешендеп барып nicKeH тунп аска meRiHri уакытта да Абай аз сейлед1. Ол каланын бейнеткоры —СеЙ1л мен Демежаннын бупнп калат!рл(п, ез ем1рлер1туралы айткандарын ест1мекке ден койды. Энг1менщ басы шайга отыра бергенде Сей^лден Абайдын сураган 6 ip сез1нен басталган. Демежаннын е з 1 куйып отырган каймакты коныр шайын жадырап iune отырып, Абай С ейш ен онынказ!рп epeKeTi, кыскы Keciôi, кун Kepici кандай болып жатканын сурап ед1. Сейм еуел! кыска кайырып жауап катты. 160
—Цайыктоктаган сон, езщ1Э б!лет!н жазгы K e cin калды гой! Содан онда-мунда тур^не жур1п, енд1 мына кыс Tycin, кар бек^гел! забойга KipreH ем, сондамын!—дед!. Ондагы жумысы не екен1н Абай жене де сураган. Сей!л Касен касапшыньщ забойында кой сояды екен. Дэмежан да езш щ баласы Жумаштын сол забойда тер! жайып, болымсыз тиын-тебен тауып журген!н айтты. Осыдан сез басталып, касапшы KaceHHÍH Сей^л, Жумаш сиякты кала жатагына бул кезде ¡стетш журген жумыстары туралы, керсетет!Н неше алуан киыншылыгы, кыры, корлыгы туралы енпме басталды. Сей!л мен Жумаш бупн забойда болган маскара 6ip жайды бас шайкап, кабак туЙ1П, тандай кага, тущл(п отырып айтысып ед1. Куйеу! обадан едген, уш б!рдей жас баласы бар Шарипа дейтш орта жасты ейел кузден 6ep ¡ аштыкка ушырап, елермен боп журед! екен. Сол забойга барып, К,асентн довернайы боп журген кырсык саудагер Отарбайга жалданады, ¡шек-карын аршиды. Танертеннен, тан б^нер-бппнбестен барып, ел орнына отыра зорга кайтканда, кун! бойы icTeRTim тек 1шек аршу. Бел жазбай, нер татпай, тыным таппай шс-коныс арасында ¡стегенде сол Отарбай антатканнын берет:н1 бестиын жарым екен. Цаланын бас жатагы осындай кезде б!рнеше байга, баягы ауылдагы кедей- кепш!кше, сорпа-су уш(н де жумыс ¡стейд1 емес пе! Цайдагы аш- жаланаш, арык-турак ер мен ейелд! касаптын кез1нде Касен осы бас жатактан жияды. Куйзел!п отырган уйлерге е д е т ю с1лерш Ж1бер1п, аралатып, еркепн, ейелш, баласын, KopiciH, жас демей, алжыган демей алгызады да, жалгыз «шет копейкеге» дей^н булдап, ете арзанга жалдайды. —[стеген енбекке Караганда 6ep¡MÍ3re де 6epeTÍHÍ енбеклн акысы емес, мазак!—деп, СеЙ1ЛКдсен М1нездер!н1н шетш бастады. Содан epi Демежан, Жумаш, Сешл ушеу! кезектеп касап успнде осы бас жатактын кедей! керш жаткан талай корлыкты айтты. Сонын 6epiHeH еткен 6ip маскараны жанагы Шарипа деген ейел Сешл мен Жумаштын к езтш е бупн KepinTï. KenjKi жумыс 6iTe бергенде, какпанынаузында, Отарбай мен тагы 6ip ожар, деу кара Конкай деген Ж1гптурып алып, «¡шек- карын аршыган ейелдер май урлайды» деген пелен! шыгарыпты. Оздер! ¡шш алган, кызу, кылжак-мазак керек. Сонымен «койдьщ шарбысын урлайсындар» деп елек салады. Озге ет десе, куйрык десе ол жаласы дарымайды. Ойткен! ондай кесек нерселер болымсыз лыпа киген бала-шаганын, кемп!р-шалдын бойынан
оцай кершед{ гой. Ал шарбыны едеш шатак, мазак ушш ойлап шыгарган. Жене касаптьщ кальщ кез( енд1 басталып келед!, осы шакта шошынып журс1Н деген1 болу керек. Bip топ ейелдщ алдында келе жаткан Шарипанып eni акшыл, ажары Teyip болать!Н. Соны жандгы Отарбай мен К о н к а й «шеш1н» деп еурелейд1. Эйел сырткы жыртык шапанын шешед]. Одан кешн акыра буйырып, камзолын шеигпредь Бойынан еш нерсе таппайды. Соган карамай «денен толык», «ет!не орап алган шарбы бар, талай майды екелп барасын!» деп етег1н ашпак, абыройын текпек. Артында лрел1п турган коп ейел мен еркеклн кезшше елердей корлап, маскараламакболады. Соган шыдай алмай куйген эйел, Отарбацдын бетше TyKÍpin ж!бер1п, жеим балаларын айтып, зарлап коя беред(, кейлепн сыпыра бастаган Конкайды жактан таргып Ж1беред1. Сол-акекен, колакпандай ек! еркек уялмастан жабылып, жанагы бишара ана, жес^р ейелд! кар ycTtHe жаланаш етш ашып жь^FЫп, тепк1леп ура бастайды. Соган шьщай алмаган Сей!л Крнкайды жене Отарбайды коса боктап турып, тебелеске тусед! де, анау кор болган ейелд1 арашалайды. Баска бар ейел атаулы шулап, жылап коя 6epin, шагым айтады. «Булардын ¡степ журген корлыгы мен мазагында шек жок» деп жанагы eKeyiH жаны куйген ейелдер жудырыктап тепк!леп, сабап кетедь Осы жайды Жумаш пен Сешл 6ipece турш1гш, 6ipece ызамен куле отырып айтысып берген едг Калалы жерде де бундайлык маскара корлык, мазак болатынына Дермен барынша Typmirin, bt3aMeHширыгьш oTbtp. Сешл мен Жумаштан Цасен касапшынын забойында тагыне жайлар барьш ьштыгасурап, айткыза берд!. Абай да кабак тушп, yHC¡3 халде катты туримпп, кадала тындап отыр. Bip кезек Сешл езш щ де биылгы кыс амалсыздан осы касапшы К,асенн1н торына Tycin калганын айтады. «Жас болса келш калды, усимнен 6ipeyre «ей, ей»депзш журпзбей, орайы келсе e3ÍMe белек 6ip енбекпен талшыктапсам деупн ед[м. Жазды кун кайыкка кетет^шм де сол ед1. Кыста 6ipeyre басыбайлы KipinTap болмай, он кун 6ip жерде, он бес кун 6íp жерде ¡стесем деп ем. Биыл осы «Жатакгын кедей!н4н 6epi забойга барып тиын- тебен тауып жатыр, нан, суын айырып жатыр» дегенмен барып калып ем. «Красендеген де кесел екен» деп 6ip кайырды. Содан epi ол 03ÍHÍH тун жарымынан турып, ымырт жабылганша тыным алмай кой соятынын айтадьь Бул жумысть! да ол жас кезшде, осы калага Kecin ¡здеп келгенде ез!не дагды еткен екен. Сойгыштыгы сондай, eTÍH бузбай соятын болганда, кун^не алпыс койга шешн 162
сойып кете алады. Б1раксонда да табатыны кейде кунше он бес, кейде жиырма-актиын. Оны да жумасына 6ip рет есеп айырарда, жанагы Отарбай мен К,асен болып колдарына шоттарын устап отырып, «жарым тиын грош шык*, «шет копейка Kip» д еri шоттарын сатырлатып отырып, кагыстырып жег!С1 келед!. Сондай 6ip есеп айырган куш: —«Аш итпн артын сух ит жалайды» деп, м ет н кдн кеш!п, жын кушып жур!п тапкан жаман-жэутгк тиыныма да суктарынды кадапсын. Сендердщ-акдегендер^нболсын. Б1ракосы табан акы, мацдай тер ¡мн е н ж егенде pin же лке ннен шыксын» д е п , айткандарына кене берд!м,- дейд1. Сей1лд1н «биыл амалсыздан К,асенн1н торына туein калдым» деген1 fjíit) ед1. Сол жайын Абай сез тартып сураганда, ол тагы 6ip байдын кала жатагына ¡степ отырган NKîiniTr киянатын айтты. - Жасы он жеиге жана ¡л(нген ÍHÍMбар ед1. Kecin таппаган сон, жаздай кайыктан жиган тиын-сиыныма 6ipaT-ap6a enepin, соны жук тасуга бержабайга салайын деп ед!м. Kni3mi Сейсеке осындай ат- арбасы бар жатакган жемш:к жиьш, узакка жук тасуга Ж1бере1идейщ. Баратын жагы —Бакты, Шэуешек. «Дуние деген су тепн. Жемпик боп барганнын ез1 олжага кдрык боп, куреп кайтады» деп, тагы да мынау К,асенн1н касапка шакь!рганындай, юс!лер1н журпз[п, жар салады, шыргатастайды. Согансакалды басыммен мен де алданып, ¡HÍMде кызыкты. «Bip сапарга барып кел, Kbic тускенше оралып каларсын» деп, сем13 атымен, жап-жана бут1н арбасымен жэнелтпед!м бе! Табаны отыз Kici жемш1к жетпю-сексен атпен Бактыга кеп-кеп кездеме апарады. Кайтканда Сейсекенщ Tepi- терсепн тиеп келед*. Бул езт 6ip meri Цьпгайга, 6ip шеи сонау ip6iixe, Мекорж^ге кеип жаткан, саудасынын ушы-киь1ры жок улкен бай екен гой, кургыр. Не керек, 03reciH не кылайын, сол ÍHiMжакында келд!. Осы кунде уЙ1мде rapin болып, сорлап отыр. Кол-аягы ycireH, домаланып калыпты. Ол1мш1 боп, зорга жетт!. Оз1 арыганда ею кулагьшан кун кер!нед!. Аты болса о да Tepi тарамысына íniHin, жуз рет болдырып зорга жеткен. Сойип, ат арып тулак болган, ер арып аруакболган кезш Kepinотырмын. Барганымен кайткднындатек кана кара нан, кара суды талшык eTinri. Атынын шала жем1Нгана 6epimi. Акы-пулы жок Жешн айтайьшдесе, ¡HÍMуйден шыга алмайдь]. Оз1м де бара алмаймьш. Корш1М1зде жемш!к боп кежен кайыкшы, тагы 6ip ез1мдей cepirÎM бар едг Сол жылап отыр. «Менщ баламды да сыртынан сорлатып жатыр» дейд!. «Эл1 екелген тep^лepiндí тугендейм13. Ит ж егет, жогалганы, жолда ¡стен шыкканы бар — сонын 6epÍH «пуржемкеге аламыз» деп айтады дейд1. !63
- Ал булардыц тер}-терсект1, жун-журцаны «пуржемкеге» цалай алатынын б}лес}здер м е ? - дегенде, Дэрмен кул{п койды. - Б, шетжагасын б}лем}з. Доп-шоп, межемке, пырац-сырац!- деп, ек! кез)нд! бацырайтып цойып тонайтын. СеЙ1л Дэрменге куптай царап, бет э ж 1м№ мол жиыра, ц а тт ы кулд! де enrÍMec¡HÍn со цып айтты. - Сол тер!-терсект1 «жолда булшген» деген боп, отыз KÍci жемийктщ ецбек акцсын жегел) отыр. Ат, к е л т н е бурын атаган болымсыз пул-мулын да бермеуд!Ц айласын ¡степ жатыр. ÍHÍM ауру, e3ÍM бара алмаймын. Б!ракбундаты уйлер! ашыкхан, езде pi тон тоздырып, атарытып, жудеген отыз жемийк кун сайын зар цагып, С ейсекенщ цацпасыныц алдын кузетед; дейд4. MtHe, А бай!- деп, ас nicep алдында Сешл Абайга шакдандай 6ip уайым ce3¡H цорытты. - «Белен жерде алтын бар, барсан бацыр да жок» дегендей. Байта кун; тускен кедеРщ!ц кырда да, ойда да K63Í ашылар шац жок, екен гой!—деп токтады. Абайлар осы Дэмежан ynÍHe цонып шыгып, тацертецг} ш аж а жана отырган ед{, ycTepÍHe ЖYpici шапшан, кез ажары жайнай тускен KeKÍTañ цатты дауыстап, аш ыц селем 6epin Kipin келд!. Дала 6yr¡H де аяз екен, eT¡riao.e кырау ызгары бусанып, 6^¡H Ín тур. Юшкене мурты кою цалпында с;реуленген муз боп капты. Ол memiHÍn, амандасып болмастан Абай: «Почтага бардын ба, хат бар м а?»- дед;. Кек)тай цойнына салып, эдей! асытып екелген ею хатты Абайга усына 6epa¡. - Почтата бармас бурын алдымен K,yMaujTÍK¡He согып ем, сонда кепт1,—дед!. Абай ек! хатты б!рдей жыртты да, сондарындагы жазылтан шактарына парады. - Мына 6ipey¡H жазганына жиь!рма кун бопты. Мынасы соцгы хат, он ею кун! Магашца жума сайын хат сал деп ем, жiбepгeнi осы гой. Почта бегел4п, ею хаты 6ip кепл го й !- деп сейлей отырып, кез!лд!р{г{н Kwin, эуел! алташкы хатты парады. Хаттын басы жай сезбен жазылтан екен. Аягы Магаштьщ елен хаты. Абай ундемей хатокытанда, Кек{тай, Дермен, Баймагамбет, Демежан - 6epi де кыбыр етпей, тек Абайдыц жуз{не падала ка pan цалысцан eA¡. Магаш ез хатыныц аягында, алгаш сезген KacípeT LuepiH бары нш а ш ы нш ы л, ы сты ц ж урекп ен е л е ц жолдарына T¡3imi. Абай соган ауыса бере, цатты 6ip KypciHin алды. 164
«Ынкылдап жатыр екен жана барсам, К ез жасым токтата алмай болдым сарсан. Суп-сур болып жатканын шалкасынан KeniperÎM керед!, кез^мд! алсам. Ke3iH!n e ii кеткен, арыктаган, Суйек, cim p бэр! дс аныкталган. А к кенепт1ц ¡ийнде аппак болып Ол газиз болып жаткан кайран агам!#— деген жерге жеткенде, Абай кез!нен кез!лд1р!пн жулып адды. G ni суп-сур боп кеткен. EKi кез! мелт1лдеген жаска толы. Хат жолдары булдырап, кез алдында ер!гендей, танылмай жогала берд!. Кос колымен 6eTiH басып, унс!з отырып калганда Дермен мен Кек!тай катарынан жылап Ж1бер!ст!. Булардан repi epeceripeK Баймагамбет: «Сонгы хатты окындаршы» деген едг Абай кайтадан тез бойын жиып алды да, сол хатка кол созды. EKÎHmi хаттын хабары алдынгыдан TeyipipeK екен. «Эб!ш агамнын кешл! 6i3 келгенге кетершш калды. Тамагы да Teyip сиякгы. Уйкысы да осы куш тыныштау. Енд1лазарет пен жаксы-жайлы петердщ екеу! де б!рдей, «колдарына алып емдетсен де болады» деген сон куанып калдык. Бер! карады ма деп доктор сез!нен ум:ткып, каладагы 6ip кут!мд:, жайлы уйге алып шыктык. Осы кунде Эб^ш агам e3iMHiH касымда. Турган уй!м!з — Эбсеметдеген шала казактын уй!. Оз!м!зге дос-жар адам. Сураса келе б!зге жиен боп шыкты. Каз!р сонын уй!нде 6ip жагынан докторга e^meTin, б!р жагынан бие саудырып, кымыз 6epin, кут!п турмыз. Алдьщгы кунд! аллагатапсырдык!^—деген екен. Абай бул хатты алгашкыдай емес, сел 6ip жубаныш хаттай кабьитдады. Ею-уш ретертусындауыстап окып шыкть!. Енд! сонын артынан уй imi ер унмен т!лек айтып, кудайына жалбарынып, шук!рана eiicin калган ед!. Осы арада кагаз, карындаш тапкызып алып, аял етпестен бупн-ак Абай кайта хат жазуга отырды. Ауыз уйге шыгып, к1шкене текшей! ез алдына койып, Кеютай да жазуга к!р1ст!. Т ерезетн жактауына суйенш, Дермен де жазады. Булар селем хаттарын бар бей!лдер!н 6epin жазып жатты. Магаштын жанагы елен жолдарын ес!не алып отырган Абай да, сол куйде жан ур^ккен жан куйердщ ундес сазын шерте сейлед1. «Зар хатым, бул хатым, Б!зд! тыныш жур деме! 165
Азайып куатым, Денем жур кермеге. Бул жазган суцгатым, Кец1л ашар 6ip нама Менщ сол ракатым Ke3¡Me сурмеге...^ — деп кеткен 6ip кезек шер толкынь: бар ед!. Тагы 6ip ауысатускен муцжайын карасезбен жаза кел)п жене де елецге ауып кетед!. Бунысы дел осы сетте nayin пен ум!тт!ц тез алмасып, кезек шарпысып, улкен адам кеудес)н жалын мен судай катар жалап турган шагы ед]. Сол хал елец жолына барынша бусанган шындыгымен тагы 6ip г Ы л т кетед!. «Bip YMÍT, 6ip Kayin К ет л ге жол тауып. KipreH сои сез киын Эрнегеойауып. EKÍ ай-ак не кылып Баскаша ауырып, Япырмай докторлар Журмесш жацылып!.. ...Э бсэм етж и еж н , Ол се ти 6ipey¡n, Достыкпен достыкка Отемек т)леу)м!<>— деген селем сездерде Эб!шке арналган жолдарга араласады. Eipece Магашка да жаны ашып, оныц жацагы елегцнен кайгьща туган енер!н танып, оган даелж)рей тусед). «Жаралап аузын ашты, Жарасы жарасты. Жарасыз ôipeyi Нелжтен уйкы ашты!» деп, елдек!мге жауапсыз муц сурауларын тастап кетед!. Абай хаты осындай куйлер толгап жатканда, Дермен де дел осы 6ip гана тацертен Kepin, ce3reH¡H ез! байкамастан елендеге TÍ3Ín отыр: 166
«Ек! хат катар келд* кептен тоскан, Журекке журектерд4н куй!н коскан, Капалык, кабагында Абай агам Кол калтырап, алгашкы хатынды ашкан! Ун катпай тындап каппыз хаттын сез!н Эб)ш^ кергендейм)н касымда ез)м... Шерл* ата оки алмай токтап калды, Сурланган, жаска толга!<керд1м кез*н... Ум)тпен тагы да ашты соигы хатты, Зор кеуде кас)рел жанга батты. «Бер! карап лазареттен уйге келдж», Деген! н, барша сезден болды тэтг!...»— деп бул куйде ецпме хабар да жазып шыкты. Абай енд!п хаттар жайын сейлескенде акыл айтатын. «кейде кец^л кетерер, езу тарткызар немесе сарылган кец!лд* алан етк!31п, селт етк^зер хабарлар, енпмелер де жазу керек. Тесек тартып жаткан ауруга ондай алан етк*зет!н шак хабардын ез! де керек болады, ем болар!» деген. Keкiтaй да, Дермен де узак хаттар жазды. Магаш пен Отегелд^ Майканга да жене Эб1шт1Н ез!не де ецпме кып, ермек етерлж жайларды айтысады. Осымен туе кез*нде б1рнеше хат, селемдер ез)рленд). Калткысыз достар, б!р Т1лекпен журектер! туйюкен аяулы жандар асыгыс селем хаттарын Алматыга карай кайта жолдады. Оздер! келер жуманыц жаца селем хатын жана сый, т*лек, ум!ттей тосып калысты. 4 Улы таудын етепне бау-бакшасымен кен жайьма орнаган енш ец аласа уйл!, кiшiлey кала ет бектерде узак кец алац калдырган. Кдладан сол тауга К!ребер!с терен сайдынаузында кеп уйл! лазарет бар. Эр дертт!н eзiнe белек жеке, жалгыз кабат, узынша боп салынганагаш уйлер) бар. Бакшалы кен аула осындай он шакты агаш уй корпустарга бел!нген. Жаз бул уйлерд!ц айналасы гул шеппен коршалады. Жагалай жиi орнатылган жемю бакшасы да бар. Ол лазаретп баурайына алып, еондай езгеше гул жем*ске орап туратын сиякты. Облыстык кала Алматы ез!н1н осы лазарет!мен мактанарлык ораны бар. Эс1ресе, лазаретт)Н улкен дер!гер*, картан еврей Лев
Николаевич Фидлер осыдан он бес жыл бурын Алматыга кел:п, л а за р е ^ колга алгалы жай-жагдай кеп езгерд). Ауруларга óepeiin ем, KOMeri, жатын-орын, тамак-жайы езгеше жацсм боп алды. Осы лазаретке кудктеу, дом боп жараган улкен торы ат жеккен кешаба шана 6ip сагат бурын келш тосып тур. Дел шадкай туе киыс aya бергенде гана бул шананьщ тоскан адамы орталык агаш уй, улкен корпустын кен. eciriHeH асыга шыкты. Тамак <ш!к пальтосыныц туймес!н аласа баекыштан Tycin келе жатьгп туймелей бастаганына Караганда, ол асыгып шыцкан сиякты. Бул Kici М айкангаорысшаамандасты. BepKÍH ала ¡лтипат жасап, кешаба шанага ширак, шапшан басып кеп отыра берд!. Ол отырысымен к удiс торы ат Kepin турган божынын сел босаганын ангарып, бас шулгып иек соза берд де, жоргалай женелд!. Доктор казакша аз б<лсе де, сол б^генш epKÍH, кысылмай айта беретки. Майканга иыгымен суйене T ycin: «MeHtKi уакыт аз гана, Торжорга о да ась[гады, ж1бер»- дед!. Майкан акырын куле Tycin: — М акул, куп боладь[, сетте ж етем !з!- дед). Басын тежей жоргалаткан аты какпадан шыгып, калага карай тартатын улкен жолгатуст!. Et mi Майкан ею аягын кэшабаныдалдынатчрей Tycin, с)рескен божыны с1лк)нте демеп калды. Куд4с бойы буктет4л!п жазылган, жаясы жуп-жумыртегене- дей, емшек тагалы Торжорга ат ыра темен, калага карай 6e3^pin женелд). Жай жауган калын. кар булыцгыр сургылт аспаннан желс!з тынык шакта акырын гана Tycin тур ед!. Торжорганын eKniHiMeH жапалак кар enui жел соккандай келбеп ушып, бетке, кезге ери жабысады. Майкан алып келе жаткан дер! гер, лазареттщ барлык Алматы каласы бЬген кад!рл! дэр!гер! —докторФ идлерднез!. Ол жаксь[ дор!герл!г!н!н yciiHe, аса мешрбан, жанашыры, адамгерш<л)г4 мол Kici, Эб!шке ол 6 ip жагы адамшылык жене 6 ip жагынан экел!ктей бей4л, достык KepceryLni ед!. Алматы каласындагы орыс, казак, ногай, тараншы, дунген, кашкарлык, т э ш к е н т к болсын, коб!н!цаузында Фидлердцаты удайы алгь:с аралас аталатын. Калага лезде келш юрген Торжорга атты кешаба шана анцып жаткан туп-тузу Колпаковский кошес!мен агынын бесендетпей соктырып келедй Содан келденендеп тагы да оцтай тузу кен созылган Сельский кешемен Никольский ш!ркеу!не карай тартгы. Жол да Колпаковский мен Сельский кешелердей жатык емес, ор, жырасы, тас ушлген оркаш-ойдым 6ereri кеп 6ipneme кешеш 168
М айкан Kecin e iin келед!. Гурде netueci, Н арым кеш ес!, Сергиополь кешес), Розовая аллея дейтш кеше - 6epiHeH де ecripe, соктыра erri. Оздер! баратын уйге беттеп, Старо-кладбищен кошеимен онга карай ещске таман тагы да катты жоргалата женелд!. Арка казагы, теп, жорганы бул жактай цад!рлей коймайтын. Бунда болса екпнц 6ipi жор га устауга тырысады жене бейге аттан бетер жоргань) кымбат багалап, кад<рлеп сактайды. Мынау Торжорга да Магаш пен Майкандарга ерекше 6ip кад!рл! жаймен келген. Оны eciHe алганда М айкан ез кен<л!нде Торжоргага да, оньщ иесш едедэн ырза. К.ыс басында А лм аты га б улар кеп ж еткенде А ркадан, Семейден жепп шыккан ез аттары арыктап келген. Сонда ось; Никольский ипркеушщ касындагы кен ала ага жайгаскан мал базарына Магаш пен Майкан келш, калада жепп журет!н 6ip ceM¡3 ат сатып алмацшы болады. Булардьщ Абайдьщ туысы екен)н б!лген Дет деген Kici, базарда кастарына кеп амандасып, жен сурасады. Дет Q3Í осы жацтыц кеп ел!н!ц б!ршдей Абайдын атын eciiin, ce3ÍH де eneyip угынган, жадында сацтаган адам екен. «Сондай аты мэл<м Абайдьщ жаксы керген баласы лазаретке TYcirni. Ауыр наукас екен. Оны кенже ¡Hici Абайдьщ ж!беру<мен ¡здеп K enii» дегенд! де Д ет ecTirew ед!. Е н д М агаштьщ базарга келген шаруасын б^ген кезде, Д ет бул базардан ат ¡здемегечд! макул керд). - Тускен уйлерщ Эбсеметт!к! екен. Ол - менщ де дос-жар адамым. Сонда баралыц. Бетен жактын аты-жен!нд! б1лмес, ажарынды таны мае адамымен кайт)п саудалась!п, кол согысып журес!н., Магаш шырак. Ж асьщ Kitui ¡HÍM eKeHcin, Абайдыц баласына базардан ат ¡зд етт журмей-ак коялык. Бу яктагы ел де Абайдьщ ел!. Жатын емес, жакынын, Аттын, орайын Эбсеметт!ц уй!не барып табамыз. Ж урелН - деп, М агаштар жаткан Эбсеметт!ц уйще екелген. Сол сагатында ез!н!цастындагы осы, «6ip жес!рд<ц кунындай» дейт:н атын сыйлаган. Бар атырапка атагы шыккан «Детт!ц Торжоргасы» дейпн сэйгул!кт!д ер-тоцымын алып, Магаштын. колына ноктасымен усынган болатын. —Ел!не де ала б а р т н . Абай агага: «Улы жуздщ 6ip баласы селемдемеге ж!берген 6ip тайы ед!» деп алып к е тю н !- деген-д!. MiHe, Ka3ip МайканньщТашкенталлей!не карай ел! де катты тайпалтып, соцтырып келе жаткан Торжоргась[нь[ц осындай ем!рбаяны бар ды. Сол сагатга мал базарынан шыгып Эбсемет 169
уйше Дэтпен 6ipre келгенде, осы Старо-кладбищен кешес*мен жеткен бодатын. Доктор Эбпитщ касында сататка жуык отырып, сонгы уш- терт куннен берп e3repicÍH байкады да, кеп жадырап, жубаныш сез айта алмады. Темендеп, акырын баяулап ceHin бара жаткан кимас жас, жаксы жанньщ ауыр хал! бар. Бул ауру —Фидлердщ e3ipri быген 6^ÍMÍHÍn куш!нен, шамасынан тыс ауру, Кектемге жетер ме, жаз шыкса, кун жылынса «тым курыса, туран жер!ме кайтып ж етт, 6ip жайлы болсам!» деген арманды да 6yr¡H Эб1ш аныктап айткан ед1. К,асына Магаштар келгел! екесш ен, арачн!ден, анасынан, жарынан сарынышты хат, хабарлар алгалы 06im туран елш, ыстык уясын, еке-шеше, бауырын соншалыксагынатын. Сол жайын кептен 6epri дэр)гер1 рана емес, сырлас, мундас жакынындай керет!н Фидлерге бупн кетер!Л !П , у а й ы м ы а з а й г а н Эб1шке Фиддер 6ip у а к ы т л а з а р е т т е н л шыгып, осы уйде жатып-ак емделуге руксат еткен. Сонын орайына ез мойнына ep6ip уш кунде 6ip кел^п туратын бегде сапарды peHimcÍ3 адран. Эбсеметт1Н жарь!ры кеп кен белмес!н Эб)шке босаттырранда ол ез< кадагалап карап турды. Уй ¡инндеп туски)з, юлем, сырмак, текемет сиякты шан кеп боларлык жиИаз, буйымдардьщ 6epÍH жирызып шырарткан-ды. Эбсемет болса, Эб*шке лазарет бере алмайтын кымыз ез<рлет1п отыр. Осы корада уш кысыр бие саугь!зып отырран. Доктор мундай жайда жазылатын рецеппмен д ер м ет аз, кемеп кемеск! дер!С!н бередь Унем! ез< карап, 1шш- жемде, кут!ну-сактауда жуз мертебе айткан меслихатын ескертед!. Эб1шттн жанагы арманына ол ойланып, бегел!п отырып жауап бердь Салкын карайтын улкен, конь!р, ойлы кездер!н терезеге бурды. Жен1Л кар Tin-TÍK теплее де баяулап, бейне 6ip ауыр салмакпен Tycin тургандай. Эр!де жапырагынан айырыдран, куз жудеткен, куан тарткан кеп араш кершедь Б т к бойларымен, кальщбутактарымен косьшысып, шимай сызыксалысып, ез!нше 6ip шытырман суррылт дуниеш танытады. Алматынын 6yrÍHri аспаны да еркеш -еркеш ауыр сур булттармен капталран. Кунде жудеу. Ол кунге козтастаран ой да жудеу. Сенд1рер, уьмт берер ceHiMi аз болса да мей)р*мд! Лев Николаевич соншалык биязы, дана м1незд! Э б1шт! ренж!те адмайды. O3ÍHÍHшарасыздырынан сондай кысьмып, киналгандай болады. Сейте отырып: 170
—Жазга мумюн, белки F абдрахим, жетерсйз, барарсы з!- деп 6ipa3 бегеле сейледь—Кун жылыганда, шан кетершмей турган шацта, жайлы кулмм ен асыкпай барарсыз. Акырын жур{п, ез туган жер!Н!зге жетерс4з деп yM¡T етем!—дед!. Б]рацамалсыздан, кысылганнан айткан калпы байкалады. Бул жайды бегде 6ip, келденен. халдей елеус!3 гана айтып еткен Tapi3ai. Ол эр уацыт 96imT¡n 6ip сагатын калт етк!збей кел!п т^рганмен, б]рде-б]р жолы e3ÍHe-e3i ырза болган емес. Озге осы цаладагы баска аурумен ауырган Kepi мен жаска, ер мен ейелге де нелер кемек еткен едг Эл!м аузынан кайырып, ажалдьщаш кушагынан жулып тартып, арашалап алган да адамы бар. Барлыккала халцыньщ аузына Лев Николаевич Фидлер аты мен онын eM¡ ан.ыз болып кеткенд{ктен, бул Kici к4шкене калада теж)рибел4 дер)герлер аз болу себегт, бар ауруды емдейлн. Сон.гы он жыл ¡ш4нде e3i мыкты хирург те болып алган. Ei рак не керек, б4рде-б]р ем ж щ жалгыз Эб4шке келгенде ел! жок, шарасы б]ткен, титыгы курыган. Тек кана: «Карап журген Докторы бар, ол —Фидлер, epöip уш кунде, мезпл!н аудырмай кел4п турады, Kepin турады» дегенж ц Q3Í, у м т у ^ ^ п болмаган жас жаннын жалгыз Tiperi ecenTi. Сол yujiH ол кезепн аудырмай келед! де, кеципн б4рде-б]р кез аша алмай, ез уайымын ез ¡ш же тыгып кетед]. Ш ыншыл, аш ык м4незд] Фидлер М агашка да QTipix айта алмайды. Оныц жуп-жука, сулу майда жуз!нен ауыр кайгы, улы жас Kepin турса да: «Жубата алмаймын, кымбаттым, жалган айта алмайм ы н ci3re, KerepmiHiM! Габдрахим ны н сауш ылыгы куантпайды, не шара, не шара!?»—дейдг Б уп н де уайымнан баска жайын айтпай жур4п Kerri. Магаш буны тыска шыгарып, шанага отыргызып узатьш салып кайта келгенде, Э&ш жастытынын. астынан жанадан келген хатгарды альт, кез4не ете жакындата, бет)н жасыра карап, окыган- дай боп жатыр екен. Оку емес, ол ауыр кайгыда жатыр. Колындагы кагазы Магыштан, ауылдан келген хат. Буктелш салынган, узак жазылган кагаздын. арасында 6ip сары, 6ip кызыл ею гана жапырак жука кагаздар бар. 96iui елг4 ею кагазды Q3ÍHÍH жуп-жука, каны кашкан, сулу ер4ндер!не 6ipa3 басып жатгы. Суйгендей... Ermi касына келген Магашка ж ш ^ щ ш к е узынша кастарын KeTepin, акырын гана Магыш хатын нускап, сез катты. - Мынау 6ip сары, 6ip кызыл кагазды карашы... Магыш жазыпты: *Мен сагыныш пен санадан саргайдым... Юшкене нерестец Рахила болса журе бастады. Ол кызгалдакгай кызыкты 17!
жаксы ecin келед!» депт!. MiHe, 6ipi сары, 6ipi кызыл eKí кагаз мешцМагышым мен Рахилам гой!—дед! де, кез! жасаурап, жш- x(i HiuuKe кастары тез шытылып, танаулары n^neií туе in, бурылып Kerri. Дeнeci емес, 6eTÍH бурды. Eipa3 yHCÍ3 жатып бойын жиып сел гана сыбырлап:—Саргайьш жудеген Магыш та, кызарып, гулдеп келе жаткан Рахила гой,— деп тагы айтты. Магаш бундай такта Эб: шт:н кенш) катгы бузылатыны жене узакуакытауыр ой шырмауынан шыга алмай кдлатынын ойлады. Сонымен кеше келген хаттар арасынан сел коцпии жайлары бар, e3mi бар Дэрменнщ, Кэк!тайдын хаттарын еске салып ед!. 3 6 im оларга e 3ip аландаган жок Жастыгынын астына тагы да ж ш -ж ^ ш ке жудеу колдарын баяу гана тыкты да, eKeciHin хатын алды. Оны да кеше алгалы сан рет окып eдi. Абайдын бурынгы хаты да осы арада екен. Ею хагтын eлeндepiн окып, 3 6 iui баяу гана дауыспен, e 3ÍHÍHенд4ri 6ip ойын айтады. — Агам шошнды-ау !Сондыктан гой... кудайшыл^ндар болып барады. Маган жазган ceздepiндe жалынган, жалбарынган, шошынып илек т!леген жай байкалады. Ce3ecin бе, Магаш? Дepмeнi бiткeндe, yMiii таусылганда адам осылай жалынгыш, жалбарынгыш бола ма екен елде?—дед1. Калган ойларын аяктамай, тугел айтцьюы келмей токтап калды. Магашка кь!мыз екелуге буйырды. Enairi тамагынынден! сол. Ею-уш жутты да кымызды Магаштыц колына 6epin, жанагы ойынын enairi 6ip сырдай купия шынын ашты. — BepiHeH де бататын 6ip ауыр ой бар. Агам арманда калды- ау !.. MeHin жайымды ойласа, арманнан баска не калды? Окытып ед1... Ocipin ед!. «^%eTepiне жеткен шыгар-ау» деп куанып карайтын ед! e3ÍMe. «E^in, толып кел4п, халкына жаксы кызмет етсен, мен армансыз еке болармын» деп eд¡. Не керек, 6apÍHen ащы у осы гой,—дегенде, жудеген саргыш жyзiнe кесектамшы жастары жшлеп агып-агып Kerri. Магашта ун жок. Ол белнен орамалын ала алмай, 0 6 imKe 03ÍHÍHжуз!н корсете алмай отырган-ды. Арада тагы талай кундер еткенде, Семей мен елден 6ipHetne рет хаттар келд1. Бул жактан да, 6ipece 0 6 imTÍH, 6ipece 03ÍH¡H ai ынан Магаш удайы хат жазумен болатын. Бупн де кен белмен4н imi онаша. Эб!ш бул шакта бас кетермейд:. Кеб1нше шалкасынан жатады. Ж уп-ж ука боп жудеп 6iTKeH калпында жастыкка, кустесекке жабыскандай, кеп козгалмайды. Алматынын кысы да аяктап келе жаткан тэр!зд!. Бупн 6ip езгеше жаркыраган ашык кун ед!. Кеше бойындагы зэyлiм, 6niK, 172
октай тузу теректердщ жаланаш бутацтарына келш конган каргалар жыл келген!н таныткандай кеп царкылдайды. Эб4штен жырацтау жерде. 6n¡K стол жанында жалгыз отырган Магаш 6ip нерсе жазып отыр. Ол кептен жазган тэр!зд!. Сыртта жаркыраган к у н ^ н куанта жайнатцан аспаны сондай мелд]р, таза, кекпенбек. Далада жупр]п ойнаган балалар yH¡ келедг Кешеде дагдыдан тыс жш жур!п еткен жаяулар б!л]нед4. Ат шанамен даурыгып жур!п жаткандар да кеп. Улкен мейрам тацау деп ед!. сондыктан ба, терезен1н туб!нен жез конырау шылдырап erri. Ат кек!л!не, жал, куйрыгына кызыл-жасыл элем байлаган, кец шанага к!лем ораган журпнш!лер. Олар ездер! гармондатып, эндетед!. Сондай б1рнеше шана терезе алдынан сайран салып erri. К ец шал цып, к у а н а ту ст, шулап-дулап кет!п жатыр. Сырт дуние сондай. Yй ¡ш!нде Магаш жалгыз сарылган, кептен жалгыз. Бурыштагы бинк тесекте жан агасы, газиз жаны жатыр. Сонын KyHineH баска дуние Магашты алан ете алмайды, елец етюзе алмайды. Жанагы 6ip еткен cay ем!рдж шуы мен дуына Магаш сел кез тастап, е з уайымына кайтып, 03ÍHÍH енд!г1 жалгы з сырласы кагазына уншд!. Ж урдек колы тагы б!рнеше жолдарды ак кагаздыц жуз!не баян erri. Бунын елец жазып болганын yHc¡3 жаткан калпында да жаксы сезген Эб!ш ун катты. Магаш байкамапты. Эб!ш жым-жырт жатканмен ойы сергек сиякты. Акырын гана колын созып, сыбырлай сейлеп, буйрык erri. -Б !т!рд:н гой елен'нд], экелш1!.. Магаш 6epepiH де, бермесш де бшмей ¡рюл!п калып ед]. Жазганы Эб!шт1ндэл осы ж аж ан куш болатын. Соны аурудын e3ÍHe келдененкараушынынтЫ мен айтып беруд] ауырдакеред1. Бермесе Эб1ш ренжи ме деп те корганады. Тартыньш калды. Эб!ш бунын журег1ндеп цобалжуын жене де танып жатыр. - Корганба, ауырламаймын. Сен айтсан шынды айтасын, экел!-дед!. Магаш кагазын экелш бергенде, eyeii Эб!ш кымыз сурап, ею- уш жутып тамагын ж !б т п алды. Ж эне Магаштын кенш!н орныктыргысы кел4п, зорлыкпен езу тартып, эз!лдей 6ip сез айтты. - Н е жазды екен м еж и акын боп бара жаткан ¡нш! MeHiH жайымнан не айтты екен, Магатайым!—дед!. 173
Магаш ел! де унс!3. Агас ынын тес еriне кел1п жантая отырды. B6im аппак болып суйеп кершгендей жудеген, узын, ж!н)шке саусактарымен кагазды устап, окып жатыр. «Жалгыз, мине, отырмын эрнен; ойлап, TicTeHin кезге келген жасты койлап. Ауру тыныш болганда, мен де тыныш, »Ынк,» еткен дыбыс шыкса журек ойнап. Ынкыл Kafb!n жатады суп-сур болып, Сырылдап какыра алмай кеуде толь'п. Жалгыздык, багилаждык еске Tycin, Журек болмай ерид! муны Kepin. Шыншыл т!л, эдеб! зор, таза журек, Ак кец!л сактамайтын !Ш!нде кек. Ом!рден у м т жок, бейнет! кеп, Жатады б!ркозгалмай зор кеюрек. Болады байкаганга, айтуга ер деп, Тайсалмай еш нерседен жатыр «кел» деп. «Азабыннан куткаршы бар т!лепм, Айтады жаным 03ip ала бер» деп. Кеп т)лен!п сурайды соны айтып, Мен шыдаймын echin муны кайт!п? Жуз!н Kepin, бейнет! еске Tycin, Бойымды жене алмадым бупн тартып!# — деген жолдарды окып болып, Эб!ш б1рталай уацыт ел жигандай, ой курагандай унс!3 жатты. Bip кезде Магаштын ж узтен кез алмай акырын сейлеп кетп. — MeHÎH ауруым тусында канша кеп елентуып жатыр. Агам, Дэрмен, Кэютай, мундасен. Тек Kaciperre тумай, шаттыкта, барлык т!рл!кте туса етп ! Сол yniiH туса erri !—деп 6ipa3 yHci3 жатып, тагы 6ip ап-ашык cay санамен енд1ri 6ip ойдарын айтты.—Бар елендер!нд! баксам, сонша акын болып, катты енер тауып барасындар! Жене бундай елендер бурын казак тимнде тумаса керек, э!?— деп, тагы 6ipa3 e3ÍHe-e3¡ сурау бере жатты да, енд! e3i шешу айтты — Агам аркыды орыс енершен кел!п жаткан шын улп гой! BipaK кайгыны шерте бермеу керек. Агама да соны айт. Мен ез1мен сейлескенде 6ip ойымды эр кезде айта беруш1 ем... Жетюзе аддым ба, жокпа... Орыс eHepi агамды пыракка М1нпзгендей, бткке адып шыкты гой. Оны бул жарыкка алып шыккан орыс енер! !Ал ен кызыгы, ен жаркын алтын арай, шат шагы алда... Россияньщ болашагы езгеше бей1с, райыс! i 74
Соны мен Петербургта, Москвада кеп жаннан, аса кеп еспгендей, уккаидай ещм. Шетжагасын агама,ездерцеайткан да едм... Б4рталай жайды анау Павлов жаксы б иед. Оларды тындасан, ум{ттен басканы айгпайды... Сол Россияны андау керек! Семей, мынау Алматы, булар мешреу жырактукп!рлер. Б{рак Россия таны алые ем ес!-деп, б]р улкен толгаулы болжау айтып барып, тагы да узак у н аз жатты. Аздан сон Магашка ею колын созып, кымыз аддырып жутты да, енд баска ажармен сейледг— Б]реу туады, б!реу мезпдд], мезгшс!з дуниеден кешед. Б]ракхалык, кауым, заманезшщжольмен манады. Ешб]ржан, жекеадам дуниенщтуткасыемес. Сендерде мудде шепп, епл!п кетпендер!—деп тагы 64раз жатты да, енд{ тш л ширап, зорлыкпен жымиятын калпына сап, Магашка эзьп сез тастады.—Сен немене!?—деп жанагы еленд! колына алды,— Уайымнан, кез жасынан, кааретген шыкпай койдыц! Мен оган руксатетпейм!н! К.ой муны, кепи! кетер. Менщкасымнан кешеге, кдлага шыгып, сей!л!п кайтшы!—дед. Осы кезде туск] тамак мезгШ болып, Магашты конак уйге, кундеп дагдысы бойынша ез1 шакырмакбоп, Эбсемет юрген ед4. Ол кунд!з б!р, тунде б!р осылайша Магашка келед де Эб!ш жайын аныктап ез кез!мен кер]п, акырын, сыпайы унмен баяулап сурап, б!л!п шыгатын. К,аз4р Эбсэмет к]ргенде Эб!ш оны да кол булгап касына шацырды. Магашты жумсап: «Отегедм мен Майканды ш акырЬ-дедг Ауыз белмелерде Магаш пен Э&ш жайын уяем! багып, кабакпен танысып, кеб!нш е унс!з лрл!к етелн ек! сауыцшыл, мыкгы сергек ж!пттер ещц сэл сескен!п, ур!ккен жузбен юрюкен ед. Эб!ш жанагы ез елж ш е кешлденген жуз!мен Эбсемет пен Магаштын колдарын устап жаты р. Касына келген бар достарга енд елс!реген даусымен б]р жайды тапсыра бастады. — Менщ Магашым осы уйден шыкпай саргайып, жудеп кепг. Бупн орыстын кызыкмейрамы - масленица. Мен е с т п жатыр- мын, Алматыныцкешес]толганэн,думан. Бупнтортеу!натжепп, каланыц ортасына барындар. Торжорга атты косыцдар. Бул кала масленицаны барынша кызыктайды. Сендер де кататься жа- сандар!—деген сездер!н аны к калетс!з буйрык релнде айтты — Магаш, Отеш, барындар, кызыктап кайтындар! Эбсемет сен Торжорга атты езщ жоргалатып, осы каланыц бар жоргасынан оздырып кайт. Мен бейге беремш!—деп енд! кул]п токтады. Уйдеп еркектер тугел!мен кабактары ашылып, коса кул!ст!. Бас изес!п жамырай сейлесл. 175
— Куп болады, айтканынды орындаймыз! —Оздырып кайтамын! — Тек езщ гана eMip eTuii! —Я, сет! Кенш! кандай! Бер карап, жаксы боп жатыр гой!— деген сонгы сезд! Эбсемет аса 6ip куаныш ун!мен айтты. Осы кун! тустен KeRiH, жанагы тертеу! ек! шанамен Эбсеметпн кен корасынан ызгыта жортып шыгыскан ед!. Кещрек, жайлы кешабада Магаш пен Этегелш арткы орынга огырды. Ат басын жаксы устайтын Майкан ез! козлага MÍnai. Булардын алдына салганы — Эбсемет. Шагын бойлы, шокша кара сакалды, жайнатн улкен отты кезд! Эбсемет Торжорганы шынында да ешк!мге айтпай, Майкан екеу! «е»дес!п, осы месленкеге жаксы жаратып, ез!рлеп жур ген-д. Бупн Магаштар каланы аса 6ip кешлд!, жаксы шырайда кердь Шанада ушеу! болып сейлескенде, булар Семейден Алматынын толып жаткан баскалыгын айтып, суйане тамаша кылысады. Кеш кез1нде ашык аспаннын как жарымын зор кеудес)мен ала турган калын карлы Алатау адам киялын сикыр магнит!мен тарткандай, суктандыра тартады. «Не деген 6niк, кандай алып, каншалык гажайьш дуние» дескеннен баска сез табу, сипат айту киын тер!ЗД!. Рас, уйлер1 еншен жалгыз кабат. Teric агаш уй. Семей, ecipece, улкен Семей булардын айтуынша жене шынында да бул каланын уйлер!нен елдекайда би!к, улкен, кер!кт! тас уйлермен безелген. Ушеу!, тепнде, Алматы кешес!не шыгып, езара сейлей бастаса, удайы Алматы мен СемейД! алма-кезекайтысып, салгастырумен болысатын. K,a3ip ote булар осы каланын бакшасы мен жем1с дуниес! езгеше молдыгын 6ip тамашалайды. Э с 1ресе, кешелер бойларындагы, булардын айтуынша, «адам айткысыз зeyлiм бейтеректер» кандай! Аспанга шыркап кет1п жаткан алыптай ак кайындар, балгын емендер ше! Бер! де анау деу Алатауга сай б!ткен, OHÍM-ecÍM белг!с1ндей. Oтeгeлдi Магаштан каланын бакшасы жен1ндег! ер жайды танданып сурап келед4: —Ал осы каланын бар бакшасы 6ip кунде салынган ба? Бар агашы 6ip сагатта кемшген бе? Неге осы жазгытурым кузеген тай- кунаннын жалындай осынын бер! б!п-б!рдей? BepiH кап-катар ecipin койган кай кудай!?—дед!. Магаш кала жайын кеп eciTin, Эб!шт{нден! тет! к кездер!нде ез аузынан да кеп угынган ед!. Отегелд!ге Алматынын бакша жайын баян erri. —Бунда осыдан сепз жыл бурын болган елп сумдыкапат жер сшюнуден сон бакша агаштары кайта еплген! Сешн байкаганын 176
рас. К еп бакшаларыныц жемю агаштары жэне кешен1ц мынау KepiK агаштары 6ip уакытта ег}лгенд{ктен кузелгендей, б1ркелк1 болтаны рас!—деген ед1. Алматыныц ж е м ^ nicin турган шагын кермеген етегелд!, калада агаш KenTiri каланыц керкЬ халыктыц ырысы екенш жонд! багаламайды. Сол Алматы каласыныц Семейден артык касиет! дегенге, эсте кенбейд1. бз! Шыцгыстай агашы жок тауда ескен, кыр сахараныц адамы болгандыктан кейде етегелд! Алматыныц кеше бойындагы агаштарымен араздасып, жамандап та журед}. EyriH Гурде KOLueciHe кел1п, сонымен Сельский кошен! бойлап сокгырып журген кеп шаналы жел1скен ат, жорга аттарды карап токтап турысканда Отегелд! Алматыныц агаштары турасындагы эцпмес!н тагы да созды. Эбсэмет болса, Сельский кешен1ц бойында Торжоргамен 6ip топ жорганыцарасына косылып, узак жарыска басып кеткен ед!. Соныц кайта оралып келет1н шагын кутш калган шакта, Отегелд! енд! Магашпен Алматы каласыныц агашы туралы дауга KipicTi. —Айта берсец, осы каланыц кеш есш щ 6epi уры. B c ip e c e , жаздыгун1 жапыракжапканда, кандайдейс!ц! Эрагаштыцуйдей келенкес1не тыгылып турып, б1реуд1 тонаймын десе, 6ip уйд! урлаймын десе соган дем 6epin турган жок па? Одан кала берсе, анау Алатаудыц койын-койнауы, куз-карагайы о да сондай уры! Мына кешеден ала женел де анау таудагы, киядагы калыц шырыш MeH,ipeyre барып Kip де кет! Туп-тура «урлай каш та, мунда кед» деп турган ж ок па?! Магаш буган кулш тур. —Ал сол айтканыца орай калада уры кердщ бе? К елгетце б1рнеше ай болды, неше рет «аттан» салып шаптыц? —Оныц рас, 6ip кызыгы осыцда уры жок. Ал мен айтайын ба, ез1м уры болсам, тап осы Алматыныц урысы болар ед!м!—деп, 9тегелд1 Майкан мен Магашты мез кылып кулд!р!п алды. Тепнде, аз сойлейчтн Майкан буган каз<р тацгалады. —Улкен кала, кан базарда турып та Kici сондайды айтады екен- ау. Урыда буныц не акысы бар ек е н ? - дейд!. Отегелд! оган орай ез1нщ 6ip келел! дауын айтты. — Бэл1, олай демендер. Мен Абайдыц ез1нен ecTireM ейте берсец... «Б1зд1ц Тобыктыныц ец урысы мол ел! Мырза, Бедей болган Heci?»- деп 6ip сураганымда айтканы бар-ды. «Кермейс1ц бе, олардьщ кыстау-жайлауын карашы! Оцшец койтас, кызылтас, уры сай, киын жыкпыл. Жер1н1ц e3i уры емес пе? 177
«Урлап екел де, б!р тумсык айналып, б1р шаткалга к!р де кет! Жайратып соя сал» деп турган жок па» деген-д1. Осыны Абай айткан, сендер мен! ейт!птелкек кылмандар. Ондайына кенет1н К!С!Н жок!— деп, ет!р1к томсарып, б!р танауынан кул!мс1редк— Кешес1 уры болса, бау-бакшасы да сондай бодмак! Магаш буган жене кудщ де, кеп кешеде сыймай с1рес!п, карлы жолды сыкырдата соктыртып келе жаткан талай шаналыларды нускады... уш атжег!п, коныраулатып б!р топ еркек, ейел шулап елец айткан, сакылдап кулген мае кызу куйде лаулап етт!. Булардын аттары... Эбсемет сиякты едей! жарыска шыккан, не жел!скер, не жоргалар емес. Жай гана кундеп жепнде журген, суды мен кебекке кезек тойып, кебен сем!рген шаруанын местеп. Жабайы тугырлары. Олар катты жур!п шапканда да барбандап, жундесденелер1 копал кимылдап, шанадагы мае кызу иелер!ндей, жалбандап шабады. Кеше бойындагы калын елд! келенс!з калыптарымен кулд!р1п, ез!л етк!зед1. Окта-текте етет!н осындай !шкен, кызган топтан баска, Сельский сиякты келденен, тузу кец кешеге сыя алмай С1реап, сыкырлап, манайларына кар боратып, жел ыктырып ел п жаткан жарысушы шаналар бар. Осылардын кейб!р1недога жал, узын аяк, кьш сагактар жеплген. Шаншылган кулак, келте куйрыкта да кербез б[т!м бар. Сондай агылшын жел1скерлер! ес!п етед!. Олардай асььп тукым болмаса да, казак малынан шыккан есем косы ген тор жоргалар, боз жоргалар, кара жоргалар да кар боратып, безек кагады. Орыс жылкысы асыл тукымды жел!с- керлер де ез жарыс, бесекес!н салып агызып етш жатыр. Б1р шакта Магаш, Майкан катарынан ангарып, дауыстап айтысып калды. Он шакты жоргалардын ен алдьщгы тобында, кояндай аппак боз жоргамен «узенп кагысып» Торжорга да безшдетш келед! екен. Тургандар б1р ауыздан «Эбсемет, бас!»—деп ер1кс!з ун катып, айгайласып калды. Жарыс жана басталыпты. Он жорга, алдынгы б!р кылан, б!р баранды узатьш ж^бермей екшелеп барады. Жарыс Колпаковский кешес!мен барып, Ташкент аллей!не жет1п, содан паркп айналып, кайтадан Колпаковский кешес!н орайды. Осы Сельскиймен тартып барып, ак Ш1ркеуд!н алдындагы аланда, мал базарында токгайды. Кепшш!к сол хабарды ест! ген сон, енд! жоргалардын бейгес!н комбеде керпс! келд!. Магаштар кайтадан шанасына м!Н1п, жортып отырып, ак инркеудщ жанына кеп токтады. Бул туска жиылган журт та калын ёкен. Цаланын халкын Магаштар енд! 178
ангарды. Мунда 6ip топ кепшш1к, оцып журген бала жастар. Эpeдiктe, ecipece, ак туйме, сур шинельдер1мен гимназия окушылары кеб1рек байкалады. Эр кецсенщ сарала туймел! чиновниктер! де ейелдер!мен кер!не туседг Б1рак бар жиында ен калын. молшылык, сарала кылыш асынган кызыл-сары токыма баулары айкыш-уйкыш салбыраган полицейлер, урядник, стражниктер. Осылар ерекше кеп боп кезге тусед!. Олардын торелерi, жандарм офицерлер! де жи! байкалады. Солай болмаска жол да жок. Себеб! 90-шы жылдарда, мысалы, денсаулык сактау iciHe жумсалатын каржынын бер! осы калада полициягажумсалатын каржныноннан б!р4ндей-акболушы ед!. Сондыктан да Эб!шт!н cay кез1нде бундагы дурыс адамдармен талай рет болтан ашык кенесте: «Верный каласында KÍM кеп?» десе, «Селде ораган молла шек!рт пен сарала кылыш асынган жандарм кеп» деселн. Сол KOHTÍHбул кунде де KOpiHici мол. Казак, ногай, тараншы жагын алганда, олардын молы бес меш1тт!н медреселер! нде окитын шеюрт, халфелер. Ногай бер!к ки!скен осы кауым дабупн месленкен!н думанына inip карангысын жамыла кеп топ болып кел!скен кер!нед{. Эрине, булардын успне саны аз болса да, тамак ¡Luiк, тулк1 ÍLUÍK, жанат iШ!ктер!мен мактана niipeHin шыккан орыс, ногай байлары, тараншы, казак саудагерлер4де кер!нед!. Енд! 6ip алуан аса кеп журт, бул жиында кол созып жагалап журген ете жудеу жузд1 кайыршылар. Аныгында, бул кездеп Алматы 6ip жагынан азык-тамак, жем!с-денн!н молдыгы езгеше кала болса, сонымен катар, неше алуан халыктан шыккан езгеше кеп кайыршы, Т!ленш!ге де мол ед!. Булардын калын 6ip тобы, сонгы жылдарда !ШК! Ресейд!н жерс!з калган, аштыкка ушыраган крестьяны. Мекен ¡здеп, коныс-жай 1здеп, адал енбек, Kecin куып келген букара халык, кара шаруа болатын. Жене сонгы жылдарда кум мен тауда болган калын жут себеб] нен бук!л ауыл-аймагымен шубырып босып кеткен казактын аш-арыгы да кеп. «Bipey тойып сек!ред1, 6ipey тонып сеюред!». Ток кызыкка мастанган топтар арасында осы Kepi-куртан еке-шеше copra ушырап, ездер!Н!н дел бупнп тун аштан елмес талшыгынтшеп ЖУР Магашка таныс, Эб!шт! б1лет4н б iрнеше казак ллмаш чиновниг! де осы аланда Kepi Hin, 9 6 i шт: н хал! н су рас ып, Торжорганын бабын айтысып ejnji. Цалада тустен 6epi жарыс бесеке боп жатса да, ымырт жабылып, тун бола бере, бар кеше тунжырап, кап-каран^ы мен!реу куйге ауысты. 179
Каланын тап ортасындагы улкен кен кешелер/ин де б!рде-б!р жер1нде кешк! жарык жок. Ш фкеу алдында жоргалардын кайта оралуын тосып турган журтбоз ат кана болмаса, езгеторы, коныр, кара, курен сиякты туст!нбер!Н «баран» депдолбарлайды. Дэлдi кай ат озып келе жатканын танымастай. BipaK сонда да жыл бойында б)р-ак болатын осы сагаттагы бес жарыска каланын бар жиыны ынтыга карап тур. Кеше мен алан мейлшше мешреу карангылыкка беленсе де, калынжиын тараган жок. Ш!ркеуд1нтау жагынатопталып, как жарылыпты. Аттар етет!н кен жол калдырып, сагатка карасып: «Келед!, кед in калады!», «Енд! оралады!» дес^п асыга тосып тур. Айткандай-ак, енд! б!разда кен кешенщ бойында, жарты шакырымга жуык жерде кара Henip KopiHÎn калды. Бегде журпншщен, ат, шанадан мулде тазарган, полицейлер багып турган ашык, кен жолда жен!л шаналы таскын жоргалар тасырлать]п, таласып кeлeдi екен. ЦЛркеу KepiHin, калынел Henipi ангарыла бастаганда, Э бсем ет езгере берд!. Енд! к!шкене шанасынын кайкан TOciHe ек1 аягын Tiреп алды. Бул шакка дей1н колдарын салдыратып жеп келген, басы тастай катты Торжор- ганын божысын 1рке 6epin, лезде серпе тартып калып, exi жагынан, кабыргалыктан пермендеп шарт-шарт урып ж!берд!. — Ш уе-е, айда-а!—деп даусы да шаншыла шыгып ед1. Ауыздыгын баса TicTen алган Торжорга, енд1 6ip сет erecin тарткан божынын сел босай бергенш андады. Сонгы рет e 3ÍHÍH кербез, есем дагдысымен кекинн кешн лактыра берд!. Басын шалкайта, доганы согардай боп, изеп-изеп алды да, безш берд!. Каланын 6ip топ магазин1шн Heci, атакты бай Эбдуелиев- тepдiн боз жоргасы ел i де буны Ж1берме й, дерте кагысып келе жатыр ед!. Енд! гана Торжорга кембе жайын андагандай. Эб- ceMeiriH шынгыра буйырган «айт, шу »деген сонгы 6ip айгайын куптай женел1п, сытылып шыга берд). Содан epi секунд сайын басы озып, мойны озып, бойы ¡лгершей туст1. Енд1 б1разда боз жорганын калын бу аткан танауы 9 6 ceMeTTÍH сол жак иыгынан аз уакыт кана 6^iHin калды да, Торжорганын шанасы узай берд!. Сол бетжде аскындай тас- кындап, айналатурган журтты шулатасуйс1нд!р1П, бар жоргадан жарым кварталдай кара y3in шыкты. Торжорга ш!ркеу касындагы как жарылган кара нордан жулдыздай агып етт1. Аттары каланын тере, карасына, орыс, казагынатугел аныз болган Эбсемет пен Магаш, ас nicep алдында ездер!Н1Н корасына дабырлап сейлесш, куанып енпмелес!п KipreH eдi. ¡80
Ауыздагы уйлерде Эбсеметт!ц ейел!, балалары, кызмет- керлер! келгендерд! шеш!нд!ре берд!. Куаныш хабарларын дабырлап, кул!п айтысып, мез болысып жатты. Устер!н!ц ызгары кетш, даланын салкыны бойларынан айыккан сои гана Эбсемет бастап, Магаштар торг! уйге, Эб!шт1н уст!не к!рген ед!. Оный кез! жумулы болса да ояу жатыр екен. Колын сел кетере тус!п, К1ргендерд! касына шакырды. — Ес^пп жатырмьш, озыпсындар! Куаныш... Кайырлы болсын, Эбсемет... мен саган наград ез!рлед!м!— дед! де, жастыгынын астына жанада салып жаткан улкен, узын канжарды суырып адды. Колга устайтын жер! п!л суйеп. Кынабына тутас кум:с шапкан. Кавказ устасынын шебер ернег!н танытады. Абастуманда емдел!п жаткан жазында Эб1Ш сол Кавказдан алып кайткан б)расыл белг! ед^. Соны каз!р ез колыменЭбсеметке сыйлады. Эб!штен алган сыйларьгна, еапген апгыс сездер!не ырза болган Магаш пен Эбсемет наукасгын белмес]нен шыгып, конак уйге шайга, аска карай ауысты. Булардынб^р тобынын енд!п аузындагы есерл!, кызу куаныш сез! Торжоргааттын бупнп енер! болатын. Жалтыраган улкен сары самаурын денгелек аласа столдын касына кеп орнады. Кен столдын успне жайылган кызгылт дастарканнын енбойына бауырсактепле, жалдана салынды. Сары май, бал, жент, кант, кемпитсауыттары орналасты. Озара тату, сыйлас аз адамнынсел б!р толасындай теу!р кеш1, осындай жагдайда басталуга айналып ед!. Дел осы шакта сырткы ес!к ашылып, ауыр саптамалары сыкырлап, жай басылып келе жаткан бегде конактардыц дабылы б!Л!нд!. Сел уакытта конак уйд!н ес!п ашылып, мол денелер1мен к!ре берген калын киiмдi конактардын: «Ассалаумагалейкум, ассалау...»дегендауыстары зор даурыгып ест!ле берд!. Уйге к!рген ек! адам ед!. Алдыцгысы — би!к бойлы, сусар бер!кт!, каба коцыр сакалды, арткысы - ауыр, калын кара бер!к киген орта бойлы, жауырынды, мол бурыл сакалды адам екен. Келгендерд!ц жуздер!не байыздай карап, ангара салысымен Эбсемет ез! карсы селем бер!п, орнынан аткып турды. Магаш пен Майкан да алдынгы конакты жаксы танып, катар селем бер!с!п, орындарынан ушып турысты. Келген ек! егде адамды турган бойларында уй адамдары коршай калып, шеш!нд!р!п алды... Сырт ки!м, бас ки!мдер!н шешк!з1П, дел торге, стол басына отыргыза берД1, аркаларына жастык койысты. 181
Бул уйд!н бар жанына кад}рл) к е р т г е н алдынгы кона к. Д ет болатын. К,ымбат кара ламбуктен TipceK жен камзол киген, омырауына алтын баулы сагат салган, келбетт} кызыл сары жузд{ калпымен Дет эуел! Магаш, Эбсэметке кайырлы болсын айтты. Торжорга аттын жен!с!н, бэйгес!н куттыктады. Сейте бере Магашка касындагы жолдасын мел!м етп. —Мынау MeHÍH жолдасым! Атын естулер!н бар шыгар. Б)зд4н арысы кыргыз, Жет{су, ôepici Алматы, Цапалымызга аты мэл4м акынымыз Жамбыл деген дангылын осы болады!—дед{. Юшшеу OTKip кой кезд!, кызыл курен, жузд! Жамбыл акын Эбсэметке мэл}м еди. Жамбыл Магашпен ен д танысып амандасты да, Торжорга аттын бупнп онер!н ез коз{мен керген жайын айтты. — Т аб ан ы н ан ж ары л ган ж а н у а р -а й !— деп, eK¡ колы н жудырыгын туйе созып корсет!п:— Айызымды кандырды-ау! Алматынынтерес} мен карасы, шоны мен шорасы суйс!нгеннен тандай какты! Шулгып калды гой, мулдем. Атама, экем, Teri. Эм!се, жолын болгай-ак та. Жаксы аганын баласы eKecin. Атан да жаксы, атыц да жаксы босын десем дегендей екес!н, Магаш мырза! Айтар co3Í TM¡H¡Hушы емес, ерншщ ушында дегендей Termin лыпып турган Жамбыл акын, стол басындагы бар журтты жадыратып, мэз кылды. —«Ж аксынын жаттыгы жок» дегендей, мына Kici аузын аша бере aprH-ôepriHi ôip-ак айтгы-ау!—деп, Майкан кошеметтей кулд!. Магаш 33¡p бас изеп жымия Tycin, ундемей куптаганы болмаса, жауап сез каткан жок. BipaK63i Алматыга келгел! Жамбылдын атагын кеп e c iiin ед{. Енд{ отты козд{, ажарлы акыннын ж алпак жузш, кен мандай, кесек 6ÍTÍMÍH ж т тамашалап отырды. Д эт жана айтты: булар бупн едей! арнап 96ituTÍH KOH^iH сурагалы келген екен. BipaK М агаштарТоржорганын жарысына кетп дегенд{ еслген сон, ездер4 де солай бет ôepin, кун барда келе алмапты. Енд{ 96imTÍH успне кеш карангысы тускен сон бару жол емес. Ц азакты н ж ен б!лет}н адамдары, 9cipece, улкендер4, кун баткан сонаурудын, коцЫ н касына барып сурамайды. Сол жайды Д эт тек туспалдап айтуы мун ед!, Магаш, Отегелд{, Эбсэметтер куптай бердь 96imTÍH наукасынын жайын аз гана мунды сезбен Магаш кайта айтты да токтап калды. Бул уйге конага келген Д эт пен Жамбыл ертен турган сон, 96 itu K e Kipin ездер4 айткандай «эл сурасып» шыкпакболды. i 82
Далада узак жур!п, кешендеп келген конактар шайга шаныркап араласкан ед!. Эбсемет уй!н!н улкен сары самауыры б!р енкейд! де, шыгып кегп. Орнына жене д!нкиген улкен польский самауыр кел!п к!рд1. Тек соны енкейте бере барып, узак шай 1шу аякталган ед!. Шай устшде Жамбылдын кеп сурауына Магаш кана жауап бер1п отырды. Жамбыл Эб!штщ жайын жаксы б!лпс! кеп, Абайдынбул баласын калай окытканын, кандай деп бшет1н!н, Семейден жазып жаткан хаттарында не айтканын тугел ес^тт!. Сол орайда Магаш б!рнеше хат, еленд! окып берд!. Эбсеметт!н аты аталган елен жолдарын ест!генде, Д ет аса ырза боп, кетер1Д1п калды. — Берекелде, жаксылык кылсан жаксыга кыл! Ж уз1нд! кермей-ак алгысын Ж1бер]п жатканын айтсайшы. Эбсемет, алдырза болсын саган. Б1р Абай емес, енд! м!не, бер!М!3 айталык. Осы кылганына ис! У йс!н, Дулат, мукым теп, улы жуз баласы мын мертебе алгыс айттык саган. О якка сондай жаксы атын барып жатса, бу якта досынартып жатсын! Осы курмелнд! аяма, жаксы Абайдын жаксы бадасынан!—деген ед!. Тагы б!р кезек Магашка кадалып ет!н1ш ете отырып, Жамбыл Абайдын кеп елендерш айткызып, тындап етп. Б!р уакыт елен туралы, ес!ресе, акындарды шенеп айткан, атакты еленокылган ед:. Мактаншак байга баргыш, сурамсак, тшемсек жалганшы акьшдь! Абай жаман шенепт!. Эрелден кайыртшегеедейтент^реген сатымсак сездщ иес!н жерлепт}. Жамбыл бул сездердщ бер!н тандана тындады. Басын шайкай тус!п: «Б1з ест^меген сез екен», «казак баласынын аузына туспеген сез екен», «таразы да, казы да ез1, уксаносы сезд! угатын екен» деп, б1рнеше рет тандай какгы. Тагы б^р уакыт Магаш Абайдын халык жайын уайым еткен елен!н айтты. «Калын ел!м, казагым, кайран журтым» деп басталатын сез! ед!. Бул туста Жамбыл тагы да ширыга козгалактап, катты толкып калды. - Эттегене дуние-ай, кайгыга тускен кайран ер, кабагын ашылар кун де жок-ау! Алысты болжа дейсщ-ау, сез!ннен айналайын! Тагы айткын, айткылашы, ¡шшепм. Кеудеме, саньшау кермеген кеудеме нуртеккендей болдын-ау, мулдем теп! Жарык сеуле берд!н-ау, Магашым!—дед1. ^раздан сон орталарына толы сары тегенемен кымыз кел!п сапырылган шакта Д етп н сол жагында отырган Жамбыл Магаштын касына карай, домбырасын тендей ецгер!п б!р-ак ыргып, ауысып отырды. Осы тунде од Абай шыгарган ендерд1нде б!разын Магаш пен Отегелд^ге кезек айттырып, кеп тындады. А с алдында Жамбыл 183
езшше 6ip ой туйд1. Кеш бойы еслген соны сездерд!н орайын сел кайырганы тер!зд! ед1. — Каснет цайда, казына кайда десем Абайда екен гой, мулдем теп! Атам заманнан 6epi «Кабан акын айтты», «Кулан-Аян — Кулмамбет, Дулат, Мейкет, Шапырашты Суй!нбай куйындай сокты — «дангыл шапты» деген!м!зд)н 6epi мына жерде екен гой. Абай дария болганда, былайгы журген бер!М!3 жар шуканакекем1з гой тей!р, mipKÍH. Б[рд1 кулд1р1п, 6ipA¡ жулдырып айталыкдесек те, табатынды таппаппыз да! Елге пана, еске дана акыл да, енер де, енеге де 6ip езшде турмай ма ! Куштар errin, кумар етт!н, Магашым. CeH¡н жаксы екен, мешht жаксы агам болсын, уктын ба, жетс!н осым! Дуай да дуай селем1м осы болсын»— деп едг Жамбыл сез аягын 6ip ауыз еленмен туйген-д!. Экем-ау, жойкын екен Абай утй, - Далада e3repinTÍ-ay жырдын. Typi. Жет)су, Алатауды тан калдырып, MeHi кел!п оятты-ау, б у п н 3HÍ. Магаш Жамбылды сергек, сезпш, кереген адам деп ацгарды. Осыдан кей]Н ол енд! ез1 болып, уй iin¡ болып Tiлек erri де, тун жарымына шеЙ1н, бар жиын 6ip гана Жамбылдын ез жырларын тындаумен болып ед!. Осы кеш пен тун G6imT¡H бой жасаган, сонгы куатын таныткан болымсыз, шолак шагы екен. Mi не, енд! кар кеип, жер карая бастады. Б]рак Алматынын кектем! ашык кунге зар кыптур. Ауыр сур булттар6ipeceтауын буркеп, 6ipece би1к таудан асып аунап, каланын уст!н басады. Озгеше 6ip жудеу сургылт кундер боп Kerrí. Соган орай дымы кеп, ауасы ауыр мезпл Эб1шт1нонсыз да 6ÍTKeHебден елс!3 дем4н узуге такап келд!. Санасы, ойы соншалык сап-сау. Б1рдеме айткысы келее, тек уйкылы-ояу адамнын калпындай, акырын сыбырмен айтып та кояды. Бар дуннен!, кыбыр-тыкырды, ер сезд: е с т п , угып та жатад ы. Б iрак арыганы, талганы, бой куатынын б 1тке HÍ соншалык, енд! Timi, кен^л ойы б1Л!п жаткан, Т1леп жаткан сусын тер13Д1кажет! болса да, айтуга аузы саран тартты. Уш кун болды, Магашка барынша елж1реген мешрмен карап: «Магатайым!» деп еркелепп айтып коятын сез1 де калды. Магаш бу ri ht к yîijiji з аса кудер y 3iп, узак жалгызд ык тыныштыкта отырган калпында e 3ÍHe-03¡ «бупн бе, ертен бе 184
екен?» деп калды. Сонгы дем! уз!лт болмаган жан агасына арнаган арыз сез1Н ак кагазга т!зд!. «Дейтугын сез!н кайда «Магатайым#?! К,ау1пт!п, токтауы жок барган сайын. Жарк-журк етш жайнайтын жас шагында Шынымен кеткеш ме, агатайым?.. Жас татымас жылауга кезд! булап Куннтун) жалбарынам жанын ттеп . Сыртыаа б)р белг)н4 коймасан да, К.уймес!це болмайды журек жылап!..» — деген ед1. Осы кун! мезгтдщтакаганын сезе ме, Абайдан телеграмма да келд!. «Телеграммен толык айт, хал! калай?» депт!. Эб!ш телеграмма келген!н Майкан терг! уйге к!р!п, Магашка екеп бергендесезген екен. Телеграмма жен!н Магаш окып бергенде ун каткан жок. Тек бас жагына такау турган лампы касындагы койын книжкасын керсетт!. Ашылган беттер! столга тенкер1л!п койылган екен. Эб1штщ коз ажарына, емеур!н!не карап Магаш енд! ангарды. Экес1 н¡н.телеграммасыпа «жауабым осы» деген тер!зд!. Магаштын арапша жазуга кез1 тус!п едг «Ага, кош! Арманым — т!лепнд] актай алмадым... Барымды бере алмай кетт!м!.. Тагы арманым - Магыш! Кь!зыгым ед1н!.. Ташык жарым!.. Б!р ез!не бер!лген аласыз кешлтмадал!.. Рахиланы сущим...» депт!. Будан бурын сейлесер соз!н тыйган болса, енд! осы жолдармен ой сез!мш де узген ед1. Сол кун1 тустен бастап, кешке дешн, Эб!шт1н нашарлап жатканын еспген коп адамдар Эбсемет уй!не екщен-уштен келумен болды. Кдсына каланьщокытн б!радамы Бакиядеген Аргындьт ер*ппДог те келд!. Эб!ш ундемесе де Дет Магашка арнап, келген жайын айтты. — Кептен о як, бу якка журтс!м бои, уст!не юре алмап ем. Мана Бакияга кездесш «сен!цбауырын, мен!нт1леулесдос-жарым емес пе!» деп кеп калган жайымыз со, Магаш шырак!—дед!. Магаш Эб1Ш1пц ауь!рлап жатканын акырын гана кыска сезбен айткан ед!. — Нес!н айтасын, карагым! Кер1п отырмыз, о ягын айтпай-ак койгын, тек шыпа берс!н!-- дед! де Дет жур!п кетт!. Осы каладагы облыстык правлениеде, округ сотында, ояз кенсес!нде 1стейт!н Аргыннын, Найманнын*плмаштары бар ед!. Олар да б!рнеше буын адамдар боп кел^п, коштасып шыкты. 185
Солармен ¡лес, кдйдан б1лген! белпс13, осындагы бес меш1тпн халфелер! мен сел дел! мезждер!, картан шек^рттер! де кайта- кайта келе берд!. Имек тумсык, ала кездеу, урты суалган, кара сакал 6ip халфе Эб!ш касынан ауыз уйге шыгып, Ke6iciH киш жатьш «берекелле, берекелле!» дей бердг Отегелд! соган ез! куй!п отырган кеш лмен елгенше ыза бодды. —Арам кустын тумсыгы сиякты имиген тумсыгынды бузып ж^берер ме едИ Кызылга ушкан ак бас куш!ген сияктанган ку кузгын. «Берекелде, берекелдес!» Heci? «Ауырганын жаксы», «елс!реген1н жаксы» д еге т ме и т н ? Енд! кайтып келместей TipceriH кыркар ма ед1,- дед!. Жанагы халфе корага шыгып кеткенше, сыртынан урыс сезж октай атып калды. Бул тун танга такаганша B6im ешб!р белг! бермей сулык жатгы. Ымырт жабылган сон Фидлер сонгы рет кел1п Эб1шт! кимай, мандайын, колын сипады. Кеп салбырап унс!з отырды. Магашпен кайта-кайта кол кысып, узаккоштасты да, еш нерсе айтпай кётш калды. Сонын артынан узактуншн баяу таны жана сызат 6epin ата берген шакта Эб1ш уз!лд1. Em6ip кыбыр еткен белп, киналган шырай байкаткан жок. Кептен 6epi барлыкпен жокть[к арасында жаткан аяулы жан eMip шепнен баяу гана, акырын гана жылжып ет!п кеткендей. Абайдан кеше келген телеграммага енд!п жауапть! Эбсемет кещл айтып кайырды. Жене баласынын суйег!н калай коюды буйырады екен, соны сурады. Абайдан сол кун! тыгыз телеграмма келд!. Бурын ойлап, байлап койган жайы екен. Магаштьщхатынан аурудын «Семейге, ел!ме жепп, ата-анамнын колында етсем» деген арманы барын уккан ед1. Сондыктан Абай енд! Алматыга уакытша коюды тапсырыпты. Кун жылынып, жол тузеле бере туган жер1не алгызып, екеп коймак ниетт1 айтты. Эб1шт1н жаназасына Алматы халкы кеп жиылды. Талайдан булынгыр, жудеу, сургылтаспан бупн мелд1р кек боп жаркырап ашылган ед1. Кдльщ журт Ташкент аллей!мен жур^п отырып, казак зиратына апарып Эб1шт[ коюга кетп. Лакаттап кдзган керд!Н жер! epi салкын, тонед!. Акыреткегана оралган к^п-юшкентай, жуп- жука, 6ipaK узынша бойлы Эб!ш суйеп Ka3ip сол суык кара жерге табыс ет!лд!. Улкен журек, аппактаза кек!рек сол кабарге тусть Эб!шт1 жерге, лакатка Майкан мен Отегелд! ез колдарымен койып жатып «Аманат!», «Аманат!» дестг Жагалай турган барлык жиын осы сезд! 6ip ауыздан кайталадь!.
Бул сезге кимаган журек те бар. Бауыры суык кара жерден елдебф рахым т1леген дерменс!з eTÍHÍm те бар сиякты есллд!. Эл!кт1 коюга жиылган журт кеп болганмен, Магаш 83ÍH бетен Kenmi^iKTÍH арасындамын деп андайтын. С онды ктан б уп н тацертецнен 6epi ол оцашада жылайтын да, бегде адамдар мацайласса жасын тыйып, ¡штен тынатын. Ун жок, аппак боп сурланган жука жуз1 де ш елм ектей жудеген. 03t де ауруга 6epric¡3. Ол Майкан мен Этегелд!ге де жылауларын азайтып, бупндер бойды 6ep¡K, катан устауды буйырды. K.a6ip басында олар да eaipen, боздап жылагысы келсе де ездер}не тыйым салысты. Топ енд! ел1кл койып болып, Kaôip басы нан серп!ле 6epin ед1. Т ац ертенн ен 6epi Э б сем ет, Д ет ек е у ш щ касы нан TÍ3eciH айырмаган Жамбыл, енд! 6ipa3 гана топтын ортасында жудеп турган Магашка ун катты. Эуел! ah урып, жалын атты да, кез4нен ыршыган ыстык жасын улкен жуз!не агызып турды. Сейте тура ол бундагы дос казактьщ, бауырмал казактын атынан дел осы каб!рдщ басында Абайга арнаган сез бастады. Бул сез кен1л айткан, жаралы журекл жубаткан, талай адал, дос бешлден л л каткан сез eai. Эндетпей, дауыска уксатып зарлатпай, езш щ осылай ceйлeytн «Магаш жас жаксы тус;нед!-^ деген сен!ммен Жамбыл жырлап кетп. Манында турган Дет, Эбсемет, Майкандар гана емес, бупн осы жаназага келген жиырма шакты орта буын аталар, экелер бар ед1. Олар да те rie тына калыпты. Жамбылдьщ тепн айтпай, кез)н де, с о з т де тауып айтатынын олар ôinin, багалаптур. Акынныц алгашкы сез!нен бастап-акбасизегендер бар. Курсш е Tycin жылаган жандар да бЫ н д г Андаган адамга Жамбыл ce3t бундагы халык атынан алыстагы асыл азаматка, халык улына айтылган арнаулы селем боп шыкты. Жакын сетте жылап тынган Жамбылдьщ алгашкы уншде eKCÍKTÍHд(р!л! бар. Ен алгашкы сезде даусы карлыга да шыкты. «Селем айт барсан Абайга, KeH eci жеткен талайга. Ауырды женген кара жер Сабырлы болсын калайда... Bip жуткан судай дуниес4ц: Ащь[сын жутып KyH¡HecÍK, TeTTicÍH жутып суй)нес!ц, Жангакка 6¡TKeH бэйтерек Жалгызбын деп журмесж. 187
Кемелге келген асыл-ан... Таскынды тэшр басуы-ай... Нар кетерген ауырга Аркасын тоссын жасымай...^ деп бастаган Жамбыл селем!, еуел1 Эб^шт! жаксы жоктап барды. Артынан Абайга карай шебер оралып, оны жубата сейлед!. Кдйгы жалгыздыкта, ес!ресе, жанга батады. Сен жалгыз емесс1н... Елщ, досын кеп. Алыстагы курс1нген!н б!зд1н мундагы кеудем!зд{ шарпып жатыр... Б1рге жыласамыз, ез!нмен б!рге де уанайык, асылым!.. Кара казак халкынын кад{рл1с4!— деп жылы, жаксы сез!н аяктаган-ды. Эб!шт{ койып болысымен Магаштар Абайдын шакь!руымен, асыктыруымен Семейге тыгыз-акжур^п ед!. Б!ракеуел! Жет1су кектем1н4н лайсаны боп, жолды бузып еуре етт1. Лепсшен етш, Аягезге карай такаганда Арканын суык, узак кысы аяктап болмады. «Семейге тэyip жолмен желп калармыз» деп ойласып ед{, ода болмады. Биыл ерте кете бастаган кар Аягезден Семейге шей!н кексокта боп, аксакойылып, журпншшерд! катты бейнетке ушыратты. Алматы мен Семей арасына Магаштар кунд^з-тун! аз аял ет:п журсе де, жиырма кундей сапар шек п. Абай Магаш келгенше, ем!рдег! б!рт1реп кулап кеткен жандай болды. Оз!Н де би!к куздын басында, катер жардын жулып ап кетер касында тургандай керед1. Кыбыр етсе, аяк басса куаты кеткен бейнес! буган билетпей, сол басайналдыратын куз бшкпн тупс!3, шекс!з кара шынырауына кагып кулатып, алып кетелн тер!зд1. Тунде уйкы жок, кунд!з ауыр ойдан, кас!реттен тыным жок Бул кунде, лпт!, касындагы етбауыр жакындары Кек:тай, Дормен, Баймагамбеттермен делл катьюып, шеш!л1псейлеспейд). Кас1рет женген улкен, мей!рл! журек суып, катайып, тушлумен тутл!П алгандай. Тек кдна Магаш келер алдында кырда, ауылда Э б 1шт4н жет!С1н бер^п жене б1р жумадай калын бата окушыларды аткарып болып, Акшокыдагы ауылдан Акылбай кел!п ед1. Абай одан ен алдынен Магыштынхал1н сураган. Д1лденында, баска жан куйер жакындардын да Эб1ш казасы услндег! куш кандай екенш Акылбайга айткызып, ундемей тындаган. Магыш кайта-кайта тала бepeд¡ екен. Аппак шелмектей боп келпт!. Акылбай екес!не еуел{ жакын жандардын мiнeзiн, уайымын, сездер!н айтып, кунд!зп б!рнеше сагат уакытты !88
Абаймен онашада етк!зген eai. К етк ! отырыста 9 6im r¡H жет!с1не бата они келген Тэкежан мен Каражаннын 6ip быксыган жаман сездер!н Абай сурамаса да, Акылбай айтып Kerri. Д!лдемен сейлес)п отырып, Тэкежан Абайга сын айтыпты. «Окытам, окытам деп, жер туб!не кангытып ^Í6epirf, aypyra 6ip шалдыктырды. Ата-бабамыз орыс оку ын окьмай-ак адам болып, жаксы атанып, абырой алып, ел билеп-тестеп ед!. Окудьщтуб!н тесепндей, осы баланын денсаулыгы нашар екен!не де карамай жiбepe берд!. Ал окытып болды. Енд! coran табыстаптырмай-ак, акша-пул ¡здетпей-ак койса не e rri? Тагы 6ip киян шетке, Алматыга кызметке ж!берт1 п Heci бар ед!?»—депт!. Абай Акылбайдьщ жуз!не тeciлe карап, ыза да бола алмады. 03ÍHe жене кайран да калды. Bip замандар шагында Гэкежаннын аузынан шыккан осындай шip¡reн сездерге Абай ертене куйжш, ок тигендей оршып тусуш! ед)'. K.a3Ípr¡H¡ бейне 6ip ауыр жарадан бел! сынып жаткдн арыстаннын KS3ÍHe конган шыбын жарасындай гана танып, елеусчз калдырды. Тек жалгыз, ызалы мысцыл тэр1зд! 6ip ащы жайды акырын салкын гана айггы. — Тэкеж ан межн де «Ka6ipÍMe гопырактастаймын» деп кел!п, -пкен тастап кетер-ау ! - деп коя салды. Акылбайдьщ айтуынша, ауылдагы эйелдер, жастар жене балалар да Абай мен Магаштын болмаганын катты ауырлайды екен. «Бага оки келген эр алуан алыс-жакын, дос-душпан да, ауылдын басты еркектер! болмаган сон, эр турл! жанагыдай iptK- ш!р!к сездер тастап кететш кер!нед!» деп отырып, Акылбай Абайга жэне 6ip удай ауыр сезд! айгты. Ол сез де жакын бол- мыстын аузынан шыгыпты. Шетген келген бата окушылар соны echin rypmirin кеткен болса керек. Жанагы Тэкежан сез!неч шыгарып, оньщ каны суык катыны Каражан да жазгырыпты. Ыскактыц пан, керден, топас кеудел! Мэн!кес!мен косылып корланган, намыстанган болады екен. «KÍMHÍH басына ат койып келед! агайын-туган!? Карал bt басымен зарлап калган алганы, анырып калган анасы кайпп басына барып куран окытады? Тым курыса, колынан топырак салгызса не eiyuti ед! ! Ауыра салысымен елге неге алгызбады» деп айтады екен. Ж эне де енд! тулыпка мещреген сиырдай, 6¡p томар белг!с! калмаганга кайпп шыдаймыздес!пт!. Олар Абайдын байлауын б!лмейд!. Tin ri, 6i;ice де журтка эде!л Абай басын сынап, ¡штей табалап жур. Осынын аты да жакын, туыс! Б!ргежыласып, 6 ipre жокгаскан K icin6on огырган жалган жакындар, жау жакындар. 189
Бундай сездщ шыгарын да Абай ерген!П отырган кеудес^мен ерге сезген. Эбсеметт1н телеграммасы кел1С1мен жолдьщ жайсызын ойлап Алматыга уакытша «Аманат» койындар дегенд1 ез1 шешкен. Ешб1р жанга акыд садмай буйырган да, телеграмма берген. Сондаосындай суыкт1л, суганактумсыктар итшет!мт!Н1п. Абай емес, ес^ресе, Эбдпт!н аруагын кущрентер деп сезген. Туган жер!не, елже алгызуды сонда байлаган. Магаш келмей, Абай каладан шыга адмай бегел!п жатыр. Ауьш болса, Акылбай хабарына Караганда есп-басты, жан куйер жандарды керек етет!н тер13Д1. Соны ойлап, Абай Акылбайга кось[п Кек^тайды Акшокыдагы ауылга тез женелтт!. Оз! касына Дэрменд! гана алып калды. Омфде алгаш рет ауыр соккыдан катты жещл ген жандай. Эл-куатын жия алмай, тагы да унс^з, кыбырсыз, кайгы сонына кадалумен болды. Кала халкынан Абайдын уайымын е с т п , од жаткан петер уйге ертел!-кеш коп адам кел!П кет[п жатты. Б1р кезек кещлж алан епп, ас !шюзш, жубату айтамыз деп Сей!л мен Дэмежан да к е л т кеткен. Дерменнен солем айтып, Эбен, Сей^тсиякты Затоннын Абайды жакын дос кере^н б!р топ кедейлер! де, грузчик жумыскер! де келд1. Каланынсаудагер!, чиновник плмаштары, лпт!, молла, шек^рттер! де кеде берд1. Кещл айтушылар ерекше кеп болды. Абай кеп жанмен кабак ашып, пл шеш^п сейлескен жок. Бул келуш!лер ¡Ш1нде Абайдын аныккабылдап узагып салгандары Сей1л мен Демежан. Жене Э б 1 и т ана жылгы Мекен дауынын тусында ездер1не басшы сер!к кер!п, енпмелеген Эбен сездер!н гана Абай улкен ¡лтипатпен тындап едг Од топты да Абай анык дос-жар кецШмен карсы алган. — Мен ушш болмаса да Эб!шп жаксы ойлап кел!пс1ндер! Сендердей жандар жубату айта келгенде, Эб!ШТ1 жоктай келгенде, мен алгыс айтпасам, астарынды б!рге ¡ш т , кайгылы кабагымды ашпасам аруак ырза болмас ед1. Эб1шке сендер ырза болсан, сендерге мен ырза!—деген. С ез бен женд! жаксы бшетш Эбен Эб1ШТ1н казась[на байланысты соншалыксаналы б!р арман айтты. —Ортамызга келт, акыльмен, бш1м!мен басшылыкегсе етерл!к б4р жас осы екен-ау, еал ер! Досын болса осы болсын! Дермендей жалгыз-жалкылар Эб1штен панатапса, есеа ешк!мгедекетпес-ау деп сондай б!р умгг, куаньди ет!п калып ек! Б]зде жепм калдыкдссек болгай да! Заманы^^<ъ1зда мунымызды угып, камымызды жейп1н кай казактьщокыганын кер1п оть!рмыз?—деген. !90
Осы сез Абайга, ecipece, езгеше тауып айтылган жубаныштай ед. Анда-санда ез ойымен кущрен1п, Абай тары да сыбырлай сейлеп, шер толкьггып кеткенде, ойда жокта ез-ез[нен ыргакты 6ip жолдар куралады. Оган ексйс араласады. Жас орнына, ттлден шьи<кан журек канындай! Сол журек канымен жазылган жолдар екшеле беред!. Онаша калса болды, сыбырлай зарлап, кейде жоктау, кейде шер шыгарады. Ондайда кайталай берспн 6ip кайырма бар... «...Замана неткен тар ед1н, Сол калкамды коймаган!?..»— деп елденеше кайыра, ку р ен е тусед!. Эбендер кеткен сон осы жолдарга, осы ыргагына Абай тагы 6ip оралган ед1. Ата арманы, жанагы Эбен айткандай, халык арманына, KeñiHri буын, жас тел арманына айналып кетед!. «Жака жылдын басшысы ол, Мен ecKinin арты eдiм. Арман деген ащы сол! Суйекке тид!, карт ед!м! Цайгы болды куйгендей, Олкуагы мсд]рас. Кезге камшы тигендей, Шыр айнадды арткы жас!» Осыган коса тагы 6ip уз1К арман ойласа, эке арманы емес, халыцарманына, карангыда камалган ел арманына мегзейдг Журт eKeci боп, 6ip жылап кетед1. «EMÍM алдын, бас болды и, Keniperimti ксрмед)н, Ел ¡mine cay келсен Тагылым айтпас ер ме ед!ц! Жол Kopcerin сонда елеен, Армаиым бар дер ме едш!.. ...Замана неткен тар ед4ц Сол калкамды коймаган. деп тагы 6ip у толкынын жута кушцандай болады... Абайдын уайымын, 36imT¡H aniMÍH талай казак баласынан, TiríTÍ. талай «туыспын» деген аталас жакыннан елдекайда кеп 191
уайым еткен казактан жынысы белек жандар да болды. Ол, ecipece, Павлов едт B6iuuTin жат хабары келген сои Павлов Абайдын касында уш кун удайымен, танертеннен кешке шейш болып еткен. Абай журеп кабынып, сонгы кезде 6ip шакта талыксып rit келп ejnji. 0 3 in in кез алдында кападан, кас!реттен осындай ертшалгандай куйгетускен Абайды Павлов оз екесгндей аяды. Онаша калса болды, унемг жубату айтатын. Bip рет уй1не барып кайтып, Эб1шт!н сонгы торт-бес жыл бойындагы бутан жазган талай хаттарын окып бердк «Осы хаттарта кенгл белш4з, Ибрагим Кунанбаевич ! Абдрахим кандай бигк, KacneTTi санага жеткен жан ед1. Соны осы 6ip маган жазган хаттарынан танырсыз, андарсыз да. Уайым еткенмен жубаныш та етерс^з. Сабырдатабарсыздейм1н. Себеб! жузжасайтын жан ж ок Аз eмipдe каншаны б!л1п, ôniKTen ескен1н, шыркай ушканын кер!Н1з! Жаксылыгын кезбен Kepin, оймен танудын ез! де «балам» деген атага кеп жубаныш болар деп б!лем!»—деген. BôimTiH хаттары едем!, укыпты боп 6epiK оралтан куйде Абай тесег!Н!н бас жагынан жай тапкан. Дел осы кундерде тагы да дос журепмен Абайта аса терен ой Tycipin, жанаты Павловша жубата б!Л!п, хат жазган еск! досы Евгений Петрович Михайлов едг Кеп жыл бурын Семей ек:мдер! тайдырып жгберген жаксы жан бул кунде б!Л!м сонынатусгп, Зайсан жакта, Алтай алабында жур. Бгрде кезбе OMipre, кейде жазу енбеггне бер1лед{. Евгений Петрович сонгы жылдардагы Эбгш жашэш онын хаттарынан б!лед! екен. Ал мынау хатында езгнгнecÎHe алганы Эб!ШТ1н бала шагы. Михайловтын 031 колынан жетектеп апарып Kipri3ren орыс школынын 1Ш1нде Эб!шт!н ен алгаш керсеткен мгнездер!н жазыпты. Бунын бауырьгна жабысып, екес:ндей Kepin, таныс емес школды, бар жандарды жатыркаган ауьш баласынынсурет! шебер тглмен сипатталган екен. Сол Э б1ШТ!н аз тана OMip ¡Ш!нде жузге келген казак шалынан бетер кеггп Kepin, кепп бшген!н айга отырып жубатады Михайлов. Enai 6ip кезек тагы да Абай e 3ÎMeH-03i калган сеттер!нде Эбгшке ек!нш! екесгндей болтан тамашадос Михайловтын сездер! де елен катарына ауысады. «Керген: мен б!лген! Жузге келген шалдан кеп. Bi3re уайым жеген: Арманда боп калды-ау деп!» 192
Катар жолдар улкен оймен кеп сез1мд! саран таратып, ¡рюле берд!. Осындай Эб^шпен 6ip o3i онаша сырласкандай, арыздаскандай сэттер1Н Абай eHAiri т!рл!к, тынысындай кундел!к мерз!м! eTin алып едг Эл! жан баласы кермеген, ешк:м окып б!лмеген, 6ip Эб:шт!н езше жолдаган талан куйл! сырлар кеп туган. Магаш келген сон да Абайдын капа мен казада туган акын шабыты ¡ркшген жок, дамп берд:. Тек Магашгы уш кундей онаша алып отырып G6imTÍH.6ap айткан арызын, арманын eciTTÍ. Kjbic бойгы бар м!нез:н, калай ауырып, калай уз!лгенге шешн —бер:н де узак узак айткызып ед!. Сол орайда Магаш Абайга жолдаган, Малышка арнаган Эб!шт1нарызын, коштасу сез:н керсеткен. Кдн кун! жазылганын ол айта алманды. Б:рак Магаштын ойынша Торжорга атть! бейгеге коскан куш буган осы арыздасу ce3¡H керсеткенмен, дел осы кунде жазган болмау керек. Ойткен! бул кезде Эб!шт!н ел-шамасы мулде азайып кеткен-д1. Карындаш устап, кагаз жазуга шамасы калмаган болатын. Teri, бурын жазып, ерте ез!рлеп, ен сонгы сагатта екесше, жарына жетк!з деп койгандай. Осы сездерд! ecTireH сон да Абайдан азаматын жоктаган ел атасынын муны толкып шыгады. «Теуекел зор, акыл мол, Цорыкпай тоскан тагдь!рын. К.иынсынбай ел!мд: ол, Биинрмеген 6 ip сырын. Ата-ананын кызмстт, Алган жардын. карызын, Отемей кеткен бейнет!н, К.агазга жазтач арызын...» Магашпен онаша узак енг!ме сонынан жене де сез бен шер шыгармай, ауыр дертт! акын журеп енд!п сырласы кагазына жас аралас жырын, сырын тегедг «Жиырма жет! жасында, Табдрахым кез жугиды, Сэулен, болса басында, К[МД! кердЁц бул сынды?^ — деп, кей жастарга онын кеп мшезш, жаратылысын улп кыла сейлед). 193
«...Тэкаппар жалган онда жок, Айнымас журек, кон<л!н (зал... ...Аз eMipiH узайткан Fылымга бойы толган соц Керген жер!Ц молайткан, Оцып б1лш болган соц Кырым, Кавказ, Туркестан, Ресей, Ci6ip калмады, Хабарланып эр тустан, Кермей дамыл алмады! Куйрыкты жулдыз секшд] Туды да кеп турмады!..*— деп кетед!. Бурын Абай оз! айтып кормеген, жацсы азама!ты арман еткен ата сыры баян eirijitíjij. Абай бурынгь! эдепнде ез! жазган елендер:н б!рд!-ек!Л! адамга оцып бер;п, не Магашка немесе Дормен, Кок!тайга, кенде Юшкене моллага жонелтуш! ед4. Коптен 6epri Абайдын кош л сырласы енд!ri олендер! eujKiMге паш ет!лген жок. Ол жазатын да кол сандыгына, тосепн!нбас жагына жннай берелн. Б!ракбунымен енд!Г1 олендерд! ешк!м б:лмей калган жок. Ocipece, Дормен колденен адамга айтпай, б1лд1рмей журседе мезплштауьш, Абай болмеден шыккан кездерде жана олендер{н тауып, Kotuipin алатын. Кей!н Кэк!тай eneyi онаша окысып, жаттай журуш! ед{. Магаш келген сон онын Эб1ш касында отырып жазган олендер!н ез:не айтып берулер!мен 6ipre, Дермен мен Кок!тай Магашка окес[ жазган олендерд^н 6opin де б!лд!рген. Дормен мен Кокпайдында, Акылбандын да B6im наукасынан бер! карай осы шакка ujeñiH жазган олденеше олендер! бар. Абайдан онаша Магаш, Дормен, Кок1тай ymeyi болып 6ip сойлескенде, булар осы сонгы 6ip жыл бойындагы оленнщ е зrepreHÍH айтысады. Соны оуел{ Эб!ш байкаган ед!. Магаштын айтуьгнша, ол Абайдан бастап, бнылгы жыл елен;н!н баска болын баражатканынсез!пт!. Орыстынанык, шеберолендершщтагы да 6ip улпс!н андапты. Бул жайга узакой Ж!бермесе де, кайгылы жастар енд!п мун, кас:реттен аныкозгешеантатындарын ескеалысады. Магаштын ЭбНш ел ген сон айткан тагы 6ip одеж оз!мен ере кел!п, Дормен, Коютайдьш колынатрнп ед!. Сонда жонеде айрыкша шыншыл дем, баска 6ip тыныс булдырсыз айкын ангарылып тур. 194
«Ержеткен соц Рахила Арман кылар экесш, Тырнагына ала ма Ara, ÍH¡, Luemecin! Жет1мм!н деген ¡ш!нде Кете ме кайгы, кекес!н, Кул болармын балаца, Цате кетсе кешес!Н- Жарын калды колымда Жет^м болган жасында. Неше турл! кайгы бар, Бишаранын басында. Арманда калды-ау, кайтерс!н Отыра алмай касында!..#— деген жолдар пзпнпт!. G3recÍHeH бурын бунда жене де адамды тенд:р!П, колма-кол, кезбе-кез 6ip шындыкка соншалыкер:кс!з мойындатып турган делд!к бар. «Осьшайша cettney сонгы жыл елендер^гин езгеше сипаты болды»деп, бул жастарездер! деайтысады. Ocipece, Абайдан бастап, енд!п сезде бурынгы казактын осындайда айтатын жоктауынан, коштасуынан мулде жырак, аулак жаткан 6ip жай бар. Бурынгы казактын би мен 6eri, алымпаз акыны жырласа немесе кешнп заманда мусылманшыль1к, Д!НШ!л!купин кеп тараткыш кожа-молла жоктау жазса, татымал болган арзан шындыкгар каптаушы ед1. Онда бос макаддап, сез косарлап, «туягы 6yTin тулпар жок, кпягы буттн сункар жок» деп 6ip кетед:. Немесе кеб^несе сонгы замандарда «кудайдындосы пайгамбарда кежен» деп сезбастайды. «Мухаммед досты шаЬариар кеткен» дейдг «Кербалада К,асен Кусайын ел ген». «Ак пайгамбар достысы Кдмза да каза болган» дейдг Осындаймен кайгынь! айтам деп, кайдагыны кезет:н кангыма сездер кебейетш. Абай улпс! осы капада 6ip екен1Н кур гана баласын жокта- ганын айткан жок. Одан елдекайда, алыска мегзеп жаткан терец тол гау бар. Озгеше тербиен! алые ерютен барып алган азамат жайы арман болды. Ол —тербиен4н улкенш алган азамат. Ойткен1 ен улпл! ел — орыстын ен енерл! каласы Петербурпен казына алып кайткан жан ед4. G 3i ymiH емес, терел!к ymiH емес, халкы yiitiH. Карангыда камалган калын журты уплн казына алып кайткан. Жыл кусындай жана телд1н басшысы болар деген алгашкы буын азаматы кетт:. 195
Ол «елше кeлiп, енбек етсе» деген Абайдай атанынем:р бойгы арманы екен. Сол тгпепне сам боп, б!Л!м1толып, адамдыккасиет! ес1п, жас канаты ещи бек!п, енд: адамшылык^ азаматтыксапарга, алыска ушады деген шакед!. Сондайда каза болып отыр Эб1ш. Сол ушш жубаныш таппай, жаны жылайды. Шексгз узактундер бойь1 кас1рет шегед! халык екес! Абайдай шер тарткан азамат! Жангырган жана белдег! тынысы баска бул елендер — сонын жайын баян етед!. Магаш келген куннщ карсанында Абай жалгыз ез! шепни, байлаган б:р жай бар едг Уш кундей Магаштан Эб:ш жайына канып алган сон, енд! Абай сол байлауын б!лд!рд:. 5 Ен еуел!, жол енд! б:раз кунде тузелетш болгандыктан кун кызбай^жерд!н тоны ж!61мей турган кезде Э б 4ш ин суйепн Алматыдан алдырмакболысты. Сол оймен Отегелд!, Майканды кастарына жене уш к ^ косып, уш арбалы кел!кпен Алматыга карай ж т женелпст!. Магашты калада бегемей, Абай тез!нен Акшокыдагы ауылга кайырды. Ондагы Эб:шт{н уй:не, шешесше Эб1шп колынан женелткен Магаштынез! ж етт, кастарына отырып, кайгысына ортак болсын деген. Абай ез! ел! де Дермен мен Баймагамбетп касьша устап калада кала берген... Тек Отегелд!лер Алматыга жет:п, Эб!шт:н суйепн алып: «Цайтадан Семейге карай шыктык» деп телеграмма берген сон гана Абайлар каладан козгалды. Эб:шт!н суйепн Семейге келт:ру кажет емес. Не Аягезден немесе Аркат бекепнен тосып алып, Шынгыстыбектерлеп, Тобыктынынез ¡иимен, Абайдынаулы Акшокыга екелу керек. Осыдан он бес кундей уакыт еткенде, Абайдынбул байлауы орнына келд1. Май айынын орта кез:нде, Акшокыдагы Абай аулында Эб1шин суйепн тосып алган журттын жиыны калын ед!. Акшокы бектер{ндег! кыстаудан козы ор!С!ндей жерде Абайдынанасы — Улжаннынтерткулакты бей:т! болатын. Э61Ш сол улкен анасынын бауырына кайтады, касына койылады. Дел жаназа шыгарылар алдында Эб!шт1н денес! бул сетке д е й т салынып келген агаш табыттан алынатын болды. Ол туста да Майкан мен Отегелд! ездер! ез колдарымен араласты. Булар Эб!шт! Алматыдагы картан адамдардын акылы бойынша былгарыга н п п екелген екен. Туган топырагын Э б1ш алыстан 196
ансап еткен eRi. Енд; алгаш дуннеге кез:н аш кан, ана 6eciri Акшоцысына келгенде, 6ipae-6ip жан бунын жучн! керсе болмас па!? Д 1лдэ соны Абайга акыл сала айткан ед!. Абай онын ce3in, т}лег!н мацул кердг «Анасы Д1лдэ мен арманда калган жары Магыш екеу! 96imTÍH жузж K e p in , еонгы рет коштасуга рукеат CTMCÍH!'>—деген. Алакеленке еалкын тамнын ¡пине шь[мылдык курып, суйек тееекке жаткызган Эб)шке Д!лдэ мен Магыш такай бердг Енд! анаеы солкылдап CHÍpcn «кулыным!» деп зар тек л . Талайдан 06i]UTÍH касынан узамаган Майкан мен Этегелд! eKeyi де Kaßip eH ipen ж!бер!п, жерге отыра KeiicTi. Магышты Д)лдэ e3i он колымен кушактай туе iп. суйемелеп экел)п ед4. Ол жылай да алмайды, тагы да унем! тала берсд). О л м танбасындай боп, ез жуз!не де туекен кек га:глактанбасы бар. Ол дел тееекке такап кеп, enni QôimTiH. жуз!н Д4лдэ он колымен акыреттен арылтыпашкан шакта, сылкетш кулай Kerri. Гажап, 96itu уйыктап канажаткандай, eni бузылмаган. Д!лдэн{нжасты K63¡ байкаганы тек самайынын шашы гана аз-аздап тускен екен. EKi эйелд кеп тургызбай Эчегелд] мен Майкан колтыктарынан с уйен. кайта экетуге айналды. Сол сэтте гана yHi, Т1л! шыккан Магыш жасын да, зарын да ôip-ак ышкынь[п шыгардьг — 96 iu j¡M , жаным, антым M¡He! Жузнгд! Kepin... атаган cepiiM сол!.. М ен д етал ак егп м л р л ^тН .. М енде елем{н, сенс{здуние маган жок!.. Жетемш, тез жетем{н соныннан!..-- дед!. Талып жыгылган калпында G reгелд}нiн бауырына карай кулай берд!. 197
КДСТЫК^А 1 Абай уйкыдан селт етш, шошынып оянгандай болды. Басын жастыктан сел кетер!п, уй сыртындагы дабыр-дубырга кулак салганда одда жок 6ip окыс дыбыстар ест!лд1. Кеп атгылар дуб1рлете жур!п кеп сойылдарын жерге тастап жатыр. Жерге тускен агаштардын сатыр-сутыры ест)л!п, кермеге сыгьигыса келген кеп аттылардын узенплер! шалдырап ти!сед1. Аттардын ауыздык, сагалдырыктары сытырлап шылдырайды. Абай туе¡иен шошып оянган жок, ез! жаткан гунл!п жабыкулкен уйгеосылайша топтана келген кеп аттынын суык жур!с!нен cecKeHin, бас кетерд!. Кгпмшен жанада гана жантайган ед1. Кун туе кез! Tepiaai. Енд! шь!нтактап бас кетерш, сыртындагы бгнктесекпн Эйгер)м отыратын алдынгы Жагы, темен!рек тусына бет бурынкырап жен сурады. — Йемене, келгендер юм, б!лд!н бе? GRrepiM eciKTin алдьщдасыртка карап, жуз!н далага шыгарып тур екен. Келгендерге алан боп турып, Абай ce3iH есиген жок. Даладан Эйгер!МД! хабарлап улкен OKecine карай окшау 6ip жаналыкты тез айтпак боп: «Эке, оке!»— деп Эб:шт1 н к!шкене кызы Рахнла жупре юрд!. Эйгер:м erwi уйге айналып, орньша келе жатыр. Рахила одан бурын Абайга жуг:р1П жетт!. Буган кушагын жайып, карсы алган улкен OKecimn мойнына умтылып, e3i де кушактай турып, хабары н асыгып сейлед!: — Ойбай,эке!.. A6aiiab! енд:п Рахила шамалас немерелер!И1н 6opi «ага, «ата» демей, «оке» деп атайтын болган. — Эке дейм!н, кеп-кеп урылар келд!! Сойылдары бар. Олар к:ммен тебелесед:? Абай ел! де сескенген жуз!мен Эйгер!мге бурылды. — Олары KiM, сен б:лд1н бе? Эйгерш онша сескенбеген тер1зд{. — Араларында Шырак бар! —дед!. Абай онын кай кайнысын «Шырак» дейт!Н1Н eciHe Tycipe алмалы. — К.ай Шырак? — Мына Kimi каска булактагы Эйнекемн!н баласы!— деп Абайды тыныштандыра, жымия карады. Коныс атын атаган сонгана Абай ЭЙ1'ер!мн1н Эйнекес! Токежан еке№н, «Шырагы»—онын баласы Эзшбайдын аты екен{н естне алды. 198
Осы кезде туруni есжтен Эз!мбайдын енкейит Kipin келе жаткан каба кара сакалды кызыл жуз) байкалды. Iciне тускен кызыл кабагы, кесек б!ткен жайылынкы жуан тумсыгы кер!не берд!. Taбaлдыpь^ктaн аттай, акырындау унмен сыздана селем берген Эз!мбай, А байта 6ip тана рет салкын карап жалт erri де, торге карай адымдады. Оньцартынан жендеюлеу ки^нгенон шакгы Kici керуенше пз^ле Kipin, шубатыла селем ôepicin жатты. Бул адамдар кеб!нше Эз!мбайдан жас. Сакал, мурттары аз келген, еншен б!ркелк! азамат екен. Тагы 6ip сырт ажардагы езгеше калыптары бойынша, булар узын бойлы, с!Н!рл!, жоталы, не балуанга, немесе барымта, тебелеске бей!м, еншен атан ж^лiк, атпал азаматтар кортедг Оздер!Н!нтагы 6ipcb<pT белпс1, бер! де кене шекпен, тозынкы шапан, еск! тымак, ет:к KHicKeH. Кедей малшы керш!ге уксайды. Бар конак жайгасып болган сон, Абай Эз!мбайга тандана карап; — Цайдан журс^н, не жур!с?—деп кана, бар женд! Эз!мбайдын e3i айтуын тосты. Эз:мбай Абайды тан кылып, еуел! «мырс» 6epin кул^п алып, жен:н айта бастады. Сез1нен кулк! емес, анык пеленщ Hici анкнды. — Жур!С!М1з суык жур!с, 6ip шатакка барамыз. Агам ci3 еслмесе «жолшыбай согып, ÔiAaipe кет» деген сон едей! келд1м. 0 3 fH!3 ось! мына жакында шыгып жаткан пелен! есимеп пе едщ!3? —Кандай пеле? — Ойпыр-ау, ел шабысып, егес болыскалы жаткан жок па? — Не деп отырсын, тамызь!ктатпай жен!нд! айтшы!—деп Абай катты акырып калды. Эз!мбайдын аузынан шыгып жаткан суыксездер1мен катар, жуз!нде ылги айыкпаган 6ip кулк:, кызык, женс!к белпс! катар отырганга Абай жнрешшпен, ашулана караган. Эз!мбай ел1 де Абай жакка кез!н!насть!мен кул!мс!рей карайды. Тук те саспастан отырып, аныкжайды угындыра сейлед!. — Шатаксол, мынау Кекенжн Уагы мен кырык руы куралып алып, егеске шыгыпты. Арасында каладагы улыкка арыз айткыш, сез!н булдагыш Серке деген 6ip пысыгы бардейд!. СоларТобык- тынын жер!н Kecin алгызгалы жер елшепш 6ip терен1 шыгарып отырган жок па? «Жем-тем1р» дей ме, «земтем!р» дей ме, сол 6ip пeлeci кел!п анау Бугылыдагы Есболат, Тасболаттьщ, Царамырза мен Дузбембетт!Н алдын Kecin алыпты. Eндi карала агашын суйрет1п, б!зд!н мынау Сак-Тогалактын алдына кепт!. Оз!М!з кектеу-куздеу eTin отырган nci Олжайдын сол Кекен болысымен шектес кудыктарын, коныстарьш елшеуге алыпты! 199
Абайга бул создер бурында 6ip мол!м жай болатын. «Олжандан кай кудыктар, Есболаттан кай жерлерд! Kecin алмак?»— деп су рады. - Б!зден анау Басжымfía, Аякжымбаны, кеп сакаудын караганын, Шолакеспегн Б^лдеге rneidiH Kecin алмак. Содан epi Оба.1ы, Когалы, Каракудык, Торекудыктын уст!н басып отырып, анау Шаган мен Семейтаудын жапсарына шыгады. Кыскасы, бар ep)!(;ir^ii3jii Keciп алгалы жатыр. Bip старшын, 6ip болыс емес, не 6ip ру емес, nci Тобыктыга соктыгып отыр!— деп 6ip токтады. Абай енд!п жайды ангара бас гады. «Тобыкты бон Уакпен шайкасамыз» демекни. Эз{мбайга енд! онын нактылы соз! н айткызбак болды. - Ал сонымен, журт не кылмак? Сендер irte !стемекс!ндер? - Журт болганда бул жолгы Тобыкты тобын Оразекен бастап отыр!—деп Абайдын ызасына тнет!ндей, едей! 6ip полен{н шелн шыгара сейлеп кетт1. - Ен улкен жау - елд!н жауы, ен улкен дау — жердиг дауы деген бар гой ! Оразекен ел намысын, жоктап, Тобыкты атынан KoKenHiH жанагы ел iне, анау Серкесымагына соз салы пты. «Жемтем{pinai токтат! Ел мен ел боп созге кел4сей1к!» - деп уш ре г Kici Ж1бер1п соз салган екен. Уак: «Тобыктыдан KopreHi MÍ3 жеткен. Эд1лет тапкамыз жок, не де болса улыктын заны oieLuciH»— деп куйрыгын сыртка салды. Оразбай соган оран: «Уакгын арбакеш, eriHHii жатак жал шысынан есе ала ал май кадамыз ба?! Атка MÍHCÍHТобыктынын намысы баразаматы!»- деп уран салыпты. Елд1 жнып: «Уакты шабамын» деп кол курап жатыр. Агама: «Барымтага а!танатын ат, сойылы сайлы азаматын окелс!н. Мен барымды салдым, «Ерд.1 намыс, коянды камыс олт!ред1», келс iн, жиылсын!»— деп жар салып гы. Mi hie:, сол Оразбайдын жасагына барамыз!—деп, Эз{мбай Эйгер1м усынган кымызга жаца бас койды. Кысыр сауылып отырган коктем шагы. Саба шагын болса да, Э йгертн¡н бул конактарга куйып окел!н, сапыртып ôcpri3in отырган кум!С тегенедеп салкын кымызымол ед!. Абай олг{ сезд! тындап бола бере, оуел! 6ip кыска гана мыскыл айтты: - Ауыз — дарбаза, соз - самал! — Eteri койды да,-ececin де 6ocecÍH гой, Тобыктынын соткары!- дедг Цымызын ¡miri аяктай бере, Эз1мбай м!нделн ада кылып болган-ды. Онын o3i т^лемесе де екес1 «Абайга барып б^лд!ре кет!» деген сон осында согып, поле илеп аттанып бара жатканьгн айткан. Енд4Абайды сойлет!п сыртарткысы келед!. Ocipece, бул барып 200
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
