Абай жолы 4 том

Сол жайын ойлаганда ез! ауырганнан бер! карай ец бтр1нш{ рет Магаштьщтамагына ауыртолкын, тастуй)н оралды. Кез!не кептен келмеген ащы жас ¡ркшш, тынысы б}тердей киналып жаткан сэттер болды. К елес1 кун кешке Магаш екес}не ез! мэслихат е т т , Баймагамбет, Дэрмен ушеу!н Цумаштын уйще женелтт!. Ол Абайдыц уйренш)кт) патер}, тыныш, жаксы жайы болатын. Сол кун сенб1 ед}. Магаш еткен сенб!, жексенб1лерде ез1н!н касына к е л т , кона жатып, ермек боп журет!н окудагы жастарды буг}н едеЙ1 ат шана ж ек^рщ Абайдьщ касына апаргызып салды. Балалар каз}рде ер жетш калган. Деркембайдыц баласы Рахым жене буган ¡н) дос боп удайы ере журспн, Магаш пен Абай жаксы б!лет!н кыр мен каланыц б}р топ баласы бар. Олар —Асан, Усен, Аскар, Максут, Ш экет, Мурат сиякты Абайдьщ кедей доста- рынын каз1р азамат боп калган балалары. Булардан белек, жастары каз)р он алтыга келген, ездер! бесшш1 класта окитын ек) гимназист кос Цунанбаев —Ныгымет, Ж елел бар. Рахым балалардьщ бэр}нен улкен. Ол орысша школды б)т}р!п, осы кезде Семейде жацада ашылган Учительская семинарияга тускен екен. Асан бес жылдык Городское училищен} биыл б}т}р- мекил. Он ек}-он ушке келген каланын. грузчиктер} мен жатак- тарыньщ балаларыАскар, Мураттар да каз!р Абайдьщ байка- уынша, енерл! тэрбие кер}п, жаксы ысылып, ширап калыпты. Бул балалар да шаш коя бастаган. Орысша ыкшамды т}г!лген форма ки}мдер} бойларына конымды. Бет-жуздер} тотыккан, колдары сыпайы ецбекке бей!мделген, саусактары акшыл, салалы, суду келген. . Ныгымет пен Ж алел болса, каз}р ж!пт болып калган. Оздер!н аксуйек бш1п, пан., керден устауга тырь[сады. Ныгымет кальщ кабакты, суык ренд}, кара сур гпилнд1 болумен б1рге, эрб!р кулю сш щ кез1нде ез жуз!не ер1кс!з кез аударады. Цалынб}ткен кып-кызыд теменп ерн1 ол кулерде еуел1 кетерш}п, ернш шыгарган юсщей б}р кек!р, кер козгадыс жасап, содан кетпн аппак, кесек суду т)стер!н аксита куледг Отк)р к е з1нде, кальщ суык кабагында баска сипатка ауыса бастаса да Эз)мбайлык б}р тулга таныла тургандай. Бул кейде ашык, калжын айткыш, кулегеш м!нез керсетед!. Ал Абайды буг!н де ез п}ш1н!не кеб!рек тандандыра кадалтатьш Кеютайдын баласы —Жалел. Жылкынын кузелген куйрыгыньщ кыл туб}ндей катты б!ткеп кем)р кара шашы бар. Онсыз да улкен басына удрейе шыккан, к}рп! тупндей шаштары бунын бойынан катты б!р киястык сызын сезд}ред{. 35!

Улкен, жазык мандайы акыл бейнестн ангартса, туксиген кабак астындагы кнсык, кигаш кездер} ерекше суык. Сол ю ш кене кездер}не кона тускен салбырацкы б т к ет бар. Осы ет! онсыз да кигаш кезд! жартылай баса тусш , к 1рп{кс!з ж ы лан кез ет}п танытады. С ирек б1ткен усак т!стер! бул б е т н кулк}с!н де суйюмс;з, суык 6ф кубылыстай ацгартады. Ж элелд{ц к!ш кене мурны улкен бет}н!н езгеш е б!р кайшылыгы сиякты. Бул ею гимназист Цунанбаев Абайдан онш алыкыга коймайды. Ж ене олар ушш Абай акын, акыл иес), улкен адам деген угымдар ж ок тер}зд!. Себеб! екеу! кай Кунанбаевтын уй)не келсе де, ездер)н еркелет1п, алаканга салып, елпештеп алуды т)леген! болмаса, каз!р ездер}не барабар келетш, тентусет)н кыр казагы бар деп бшмейдм Ки}м), отырыс-турысы, бет!-жуз} Ж алел мен Н ы гымегпнездерш щ аталары , акелер1нен баскаша болмагандыктан, булар Абайды да сол кыр казагынын ездер!нен темен кеб!н!н б!р{ тэр!зд{ ацгарады. Абай орысша акындар атын, к!тап атын атаса, елен. жайлы айтса, олар кеб}ише кул)п тындайды. Жасы улгайган сои оку себепт! кей сезд) Абайдын буларша дел орысша айта адмаганын ею гимназист кеш!рмейд}. Б}лем деген талабын эуреш}д}к тер)зд} сез!нет!ндер! де бар. Бупн Абайдын конагь! болып отырса да Ныгыметпен Жалел баска туыстардьщ патер у¡пне келгендег! едеттерше ауысты. Екеу} бастарына улкен ж асты к салгызып, папиростарын ауыздарына ¡¡стен, аяктарын кос}лте созып, кырларынан немесе ш ал к ал ар ы н ан Ш1м}р!кпей ж атады да, е за р а сы б ы р л аса куб;рлес;п, орысша сойлесед). Айтысатындары еткен кундердеп таныс болган гамназистка жайы немесе петерлер1нде болган ойын- сауык, сонда таныскан кыз бен жас дама жайларын айтады. Б}ресе патердеп жас хозяйка, я болмаса бойжеткен кыз бен ездерш щ жай-жапсарын сыр гып айтысады. Абайдын енг)мес}не оншалык куштардыгы бодмаган Жалел мен Ныгымет бупн Абайдын касынан ек)нш{ белмеге шыгып, сондагы бгнк тесекке катар сулап, кер!ле жатып, ездер}н!н дагдылы кеп кулкЫ купия сырларына кетт). Ал Абайдын касында калган езге жастар бодса булардын м!нез{ мулде баска. Э а р е с е , оларда Абайдын кен!л жайын таныган м{незд1сез!мталдыкбайкалады. Аганынэрсураган сез!не жастары юш! Ш екет пен Муратка шей1н тез1нен, бар ынтамен каныкты жауап беруге тырысады. Рахым мен Асан Магаштын наукасын, Абайдьщсоган байланысты уайымын аныктуйген. Ол 352

екеу} Абайдын. буг)нг} кабагын, кейде б{р курс}нген жадау кон.!л!н барынша жаны ашумен сез}нед}. М агаштынтапсырганы бар ед{. Соны ойлап Рахым мен Асан кешке кел!п, К,умаш у й !т н улкен, денгелек столынын басьгнда шайга отыра бере, кала жайларынан онг)мелер бастады. Эуел{ Абай Аскар, Максут, Ш екет пен Мурат тертеушен кезектеп отырып, уйлер}!пн.биылгы куй!н сураган. Сейтт)ц, Эбен мен С ей лдщ жене кар) шеше Дэмежан мен ез экес} Жумаштын енд1г! карекет-кес!б{ туралы М ураттан да сураган едм Бул балалардын уйлер} каз}р аш емес пе, тамактары ток па? Экелер! жумыс жен)нен табыстан калган жок па, соны сурады. Абай жанагы терт балачьгн да ез уйдершщтамагы нашар екен)п, экелер!нде каз)р табыс болмай турганын жене бар жатакта осы кунде калада жумыссыздан жудеул!к туып жатканын ест}д}. Соны ести отыра Абай бул балалардын каншалык естияр боп калганын байкады. Сейпчн. баласы Аскар, т}нт}, Абайды таныркатып суйс!нд)рд). — Биылгыдай ауыр жыл болмаган шыгар. Мен!н экемдей кайратты, ынталы жумысшы да уй)н асырайтын акша таба алмай отыр. Мен стинендиямнан карайласпасам шешем аш болармыз деп те коркады !—дед!. Бул бала сондай шыншыл. Жок-ж}т)к бейнеткор жандардын мунына соншадыкжакьпг. Ойьмен, жанымен араласып, косылып тур. Анау уйде, бгнк тесекте сакылдап кулген, ан мшезд1 мырзасымактар б!р алуан болса, мыналардын к!нд{п ездер1 шыккан уясынан узшмеген. Абай Аскарды, Максут, Муратты тындап отырып, оларга осылайша уй-жайынын, жакын журтынынкамын, мунын, жай-жагдайьш б!л{п журу, угып, ганын журу улкен касиет деп мактау айчты. «Удайы осылай угып жур}ндер!» - деп агалык есиет!н сейлед!. Энпмелесе отырып, ездер}не Абай шын бей)л бер}п сейлескенд}ктен окушы жастар каз!рп кала жайынын тагы б)р ауыр халдер}н айта бастады. Рахым мен Асан кезектеп отырып, бул сонгы жайды Абайга бапты ет!п байыптап айтты. Бастаган Рахым ед). —«Биыл калат1рл!п киындап, ауырлап кетп»деп казак, ногай, орыс уйлер{н!нбэр{ айтады. Себеб!, кузден бер! калага аса кеп переселен крестьяндар келген едг !шю Россиядан Жетюуга, Сибирьге карай кеш!р!лген шаруалар екен. Бчрак акшасыз, азыксыз кептен-кеб: кедей уйлер болган. Жет!суга карай беттеп барып, солар Семейге «улкен кала» деп кайта толкып шубырган. Э й т к е т Жетчсуда биыл Семей облысы сиякты жене де кургакш ы лы к болыпты. А сты к ш ыкпай калыпты. Енд{ сол 353

крестьяндар бала-шагасы аштыкка ушырай бастаган сон, осы калада кез келген уйге к}ред}, байга барады, жумыскер жалдайтын бар жерге юред}. Арзанга жалданады! - деп, Рахым б!раз бы ген ¡н айтып токтап ед}, Асан коса туст}. Онын есту!пше айткаяы: - Арзан болганда, карулы азамат тек кана кара нанга, б)р мезгш ¡шк}зет}н сорпага да жалданатын болыпты. Байларга не керек, жумыскерд!н арзаны ракат. Бурынгы жумысшыларын «кымбат акы аласындар» деп жумыстан шыгарып, мынау арзан жумыскерд} жалдап жатыр!-дед}. Енд! Аскар, Максут, Ш экетгер де ез уйлер!нде экелерщ ен ест}ген!н айтысты. «Затондагы былгары заводы, сыра заводы бурынгы жумысшыларын шыгарып, жанагы тепн жумыскерд} жалдап жатыр» деп Аскар да б!лген}н уялатус!п а т ы п едг Эбешннбаласы Максут ез уй!нен бшгенш баяндады. «Ол жеке байлар гой! Ал мынау пристаньдагы, Затондагы жумысшыларды жалдайтын подрядчиктерде, управляющий де соган туе}пт!. М енщ агамды, Сеит агамды жене де жумыстан шыгарды гой, Абай ага!»- деп, Максут Затонньщесю грузчиктер! де жумыстан босап калганын б!лд!рд{. Мшез! езгелерден ауыр болса да, кейде айтам деген!н салкын, салмакты етш, окыстан шыгарып салатын Усен де б!р жайды буг!нде жуандап калган даусымен энпмелей женелд!. - Оны айтасындар, тек крестьяндар гана ма екен? К.аз{р Слободка мен ар жактын айналасындагы кедей ауылдардын жаяулары да калага кеп шубырып келш жатыр. Астыгы шыкпай, азыгы болмай калган сон кайда барады? Каладагы кеп байларга олардатам акуилн текке жадданып жатыр. А, байларды б)лес)н, оларга только сол керек!—деп езге жолдастарын озщ щ кесектеу сез!мен кулд}р}п токтады. Абай бер жактын жатагыньщ баласы Ш екет пен Мураттан олардынез уйлер!н!н, кериилерщщжайын сурады. Бул балалар да кала жатагыньщ жайын уйлер!не катынаса журш жаксы угынган кер}нед). Демежаннын немерес) етк)р, улкен кара кезд!, танкы мурын М урат ез! кеп тындайтын еж ес!н!н едет1нше сейлейд). - К.арашолакаулынан, Шепт)гактан, Жоламан жатагынан келген жаяулардын ез!-ак калада жумыс берет}н байлардын, давернайлардын, приказщиктерд!н босагасы мен какпасын босататын емес. К^ланын кедей! намыс уш[н болса да жалгыз гана нан мен сорпага жалданбайды. Ол он бес тиын болса да енбепн айтып, акы алады. Ал ауылдан келген, барар жер, басар тауы жок аш кедей кайтед}? Сонымен кешег} касапта да каланын кеде йлер} 354

бойняга бара алмай, жумыс ала алмай калды. Табыс болмай, тынысы тарылып отыр!-- деп ед!. Усен буныц улкен к}с!дей баптап сейлеген}не «карашы e3in» деп с у й с т е мыскылдап койды да кул{п ж!берд!. Озге балаларда 6 ip ¡H e-6ip i жалтактап, катты кул!ст{. Абандан кысыла кулген- д}ктен, e c ip e c e , ездер}н тез токтата алмагапдары да бар. Мурат болса сел кызара Tycin, кулгендерге ызаланды да: «Неменеге кулеандер, QTipiK n e? » - дед{. Агы мен карасы ап-айкын отк)р кездер!нде Абайга карап, кулегеш курбылары туралы шагым айткан, кемек т!леген ажар бгтнедг Абай буны костай сейлед}. —Мурат жаксы сейлейд!, балалар. Мен ел! калада ешк!мнен еспмеген, бшмеген хабарымды осы Мураттач б)л!п отырмын!— дед1. Сочымен Муратка ез enec¡ Жумаш туралы, керш!лер1 Бидайбай, Жабайкан, Ш ерипа катын сияктылардын 6epÍH¡H жайынан anriMe айткызды. ...К.асапшы байлар, Tepiriii саудагерлер, лавкеш! саудагерлер жанагь! адамдардын жумыс сурап барган Ж1пттер!не, ейелдер!не, ересек адамдарына кул!г[, мазакелп, кейде урсып, кеке*пп кайырады екен. «Кунiне жиырматиыналмайсынба?», «Булданып артыкдкша сурамайсынба?», «CeH¡ жалдамай к}мд} жаддайды бай? Кел десе келмей, Keprin жать!п, ynine Kici ж)берпп шакыргпайсынба?»-деп С ей секетн , Б!леубай кажынын, Жакыптын, XaceHHÍH ездер! бастап ажуа кылысады екен. Соны метел кып адып, балалары, ¡гнлер) де аузына кел renin айтады. Отарбай, К.орабай сиякты давернай, подрядчиктер} жауап айткан, ренж!ген жатактарды «бул тагы екпелеп куртады ceHi» деп, боктап-бокгап куып ж!беред! дейш. К)шкене М урапьщезнине айткыш аузымен баяндалган осындай жайларды Сей!лд!н KÍmi баласы Ш екетте мел!мдед). Сейш 83ÍHÍH кайыкшы, кемекш! ею ж!пт!мен касаптан, Tepi жайганнан жалдама жумыс таба алмай кояды. Сонымен Мешел дейт}н бакенщик, балыкшы орыска косылып, Ka3ip Еp ii стен балыкаулаумен айналысып жур. Эред'[кте аралда, тога йда жаздын KYHÍ жпып койган кургакотыны мен аз rana ч}шен} бар екен. Соны кол шанага салып, суйрепп экеп, тасып сатуга тырысады. Ш экет те биылгы кыстын ой мен кырдагы бар халыкты катты кысып турган жайын ез ек есж щ керген! аркылы жаксы 6!лед). —Биылгы кыстай суык, коркыныш кысты отыз жылдан 6epi KepreHÍMÍ3 ж окдейд гой. Экем 6ip жолы бакайын ycitin алды. Тагы 6ip кун иеп мен сол ж ак бетш катты ycÍTin келд}. Осы кунде 6eri 355

кара кожалак боп жур. «Ом1р!мде бспм ус!Гон осы болар. К.андай аяз болса да алдырып кермеп ем. Биылгы кыс коркыньиш» дсп, екем кеп айтаберед!!—деген болатын. Рахым калатурмысьшын ауыртпалыгы переселендерд4н кеп келген4нен, егтн шыкпаганынан екснЬч гача сабактап айткан жок- Од Павловтан еступп Эбснн1Н сезпч жене де долбарлап таратып айтады. — Кала ашаршылыкка ушырай ма деген кауш бар. Ол переселении кеп келгентнен десек, сол переселен неге ез туган жер4нен соншалык калын сел болып, б!р тайпа ел болып келп калып отыр?—деп Абайга ой сала, езш е де сурак коя сейлед!.— Россиянин ез!нде де биыл жыл ауыр болса керек. Ашаршылык бола ма деген кауш п сыбыс кеп кер)нед!. Сонда «жср] жок, ¡шер асы жок крестьяндар калын тобымен ¡шк! Россияда уШлш отырса патшалыкка жайсыз болады» дсйдч екен. Сонымен биыл осындай жср) кеп, ел) аз жактарга ¡шю Россиянын крестьянынын кеб! ауысыптурган кер1нед1!—деген едт. Рахым бш!м курап, халыктуралы ой ойлап, дурыс естп келе жаткан жас скопи байкатты. Абай оган улкен бейш белтп, бас изеп, ойлана тындады. —Дурыс айтасын, бшн[айтасын, Рахы м!..-дей б е р т ед.1, осы кезде ауыз уйде, тесек успнде кул!п сейлестп жаткан кос Кунан- баев гимназистер езара енпмесш тыйып, Рахымнын жанагы, сонгы сезнч тындай калган екен. Енл! Желел тесектен аткыптус!п, сакылдап култп, берп белмеге ксл;ц. Ею колын узын мундир!н!н етектер!н кайырып, шалбарынын калтасына салып турып, Рахымнын тусына келд! де, кеюрлен4п, мазак сте сейлед]. К,алын ет4 бтпк б4ткен кисык кездерт Рахымга жогарыдан шаншылып, сузе карап калыпты. Таза орыс плтмен Рахымга кадала сейлеп, айып тагады. —Сен немене, Россия государствосы кеше гана кулдыктан шыккан крепостной крестьяннан коркады дейстн бе? Ол крестьяннын мал ирл!пне кенгеш жана ма?! Бундай аштыкты биыл б!ртнш4 рет кере ме? Бш м ейтж нерсенд!, тустнбейтж жайынды жанылыс сейлегенше аузынды жапсаншы!—дедь Рахым казакша жауап айтайын деп ед], «довольно, тындагым да келмейд!!» деп Ж елел колын с ^ к п . Абай Желелдтн М[нез4н жактырмай тертс кердт де: —Ж ок, Ж елел, олай емес, сен айткандай емес, Рахымдж дурыс. Патшалык ез халкынын калын кепшш!г! апатка урынып, аштыкка ушырап жатса неге кысылмасын? К,ысылмак тугш, ер жайды ойлап, сескенуден де аман болмас! Сактык та ойламай калмас. Сснпг ол жайды тусш ущ уст4рт екен, шырак!—дед!. 356

Рахымнын Q3ÍHC кайта бурылып, тагы сейле деп, Ж элелге сыртын бсрд!. Ж элел А байга да кабагын тукситс, суык карап турды да, сез таба алмай шыгып Kerri. Осы тундс окудагы бададарды cxinmi белмеге жаткызып, Абай e3¡HÍH, касына Дэрмен мен Баймагамбегп алып калды. Биж, кен агаш тесекте Абай жатты, к унде ri эде-TTepi бойынша тepдeгi кен, жайдак тесекке Дэрмен мен Баймагамбет жатугаайнадып, шешжс бастап ед. Абай ез тесеп нде ш алкасынан кеудес4н ашып жатып, e3-e3ÍHe сейле гендей 6ip жайды айтты. — Б4ртадайдан бай кап жур ем... б п т н Кэк4тайдын мынау Жэлел деген бадасы мсмн кекей4ме конбайды. Осы бадасын негып окытты екен? Орысша жаксы окуга колайлырак болатын езге бадасын к е р м егет ме? Бул калай?—деген едг Дэрмен кеш бойы аз сейлеп, Абайдын эр бадага afa болып жэне акырын барлай карап отырганын байкаган ед . Жэледд4 Абай жактырмай кадган. Енд4 Дэрмен Кэк4тайдын амалсыз 6ip жайын айтты. — Абай ага-ау, бул баласы колайлы болмаса, езге жет4с4п тургаи пай баласы бар? Эне 6ip Дархан деген улкен бадасын, сонау 6ip жылдарда Магашка сынатканьш eciiin ед!м. «Осы балам жаксы бола ма, калай ойлайсын?»- деп едг Сонда Магаш Дарханнын nimiHÍHe карап отырып, Как iratira api каггы каджындап, api анык 6ip ашык шынды айтып ед4. «Бул бадан кайдан жаксы болушы ед4, мандай T epici 6 ip ел4 ж аксы ны к е р г е т м жок. О ры сты н 6ip жазушысы e3i суреттеген 6ip нашар адам туралы айтыпты гой: «Буньщ арынын мандайы жез !»—деп. «Мьша балан туптщ Tyôirme жез мандайды ардын nec¡ болмаса не кылсьш!»—дсгсн4н е с т п ем. Кэк4тай сонан сон окуга Дарханды бермей, осы Жэлелд! берген гой!—дед!. Абай Д эрм еннщ 3H!ÍMecÍH кулш тындады да, жанагы ез сурауына e3i шешу жауап айткандай болды. — KÍM 6mcÍH, оку адамды кайта тудырады. Ж аксыдыкка карай езгерпп ж4берсе гажап емес. Ал сщц жаман шыкса, тап осы Ж элел!ннен «кундерд4н кун4нде аса 6ip жауыз, жаман адам шыкпаса болар едЬ> деп Kayin кылам. Булар — К.унанбайдын тукьмы, кырдагы жуан, содыр, соткар ауыддардын аскак мырзасы болып, бузылып есуге де мумюн гой! Сонда барып, cop ra барып журмесе не кылсын!—деп токтады. Жэледд4 тэкэппар, зор кею рек, тентек и л , боктампаз MÍHe3Í ymin жек KepeTiH Дэрмен мен Баймагамбет Абайдын сездерже катарынан ден коя кул^тг 357

2 Абай кел ген кун! эл-куаты тэу]р кер)нген Магаш, келер кундерде алгашкыдай бола алмады. Экес! снд! байпаса Магашта жи! дем!гу бшнчсд!'. Ж ш агсн сел гана жабыскактер бар. Аз болса да, унсм! б!р к а л ы п т ы кайталап отыратын кургак жетел бар. Узак ем!рде коп ауруды, эсфссс, осы алуандас ауруды баладан, жастан, ж!г!т азаматтан сан рет байкаган Абай, енд! Магаштын жайын улкен уайым ете бастады. Барлык сенгсж —доктор мен дэр!н!н куш!. Магаш эл! тесек тартып жатып калган жок. Осындай мегдетпей турган кез!нде аурудын алдын ала, жаксы Доктордын орынды ем! болса сол о налтар ма ед!!.. Ен болмаса, тез тукыртып экетпей узак созылтып журепн, кут!ммен кеп кешет!н куйге келт!рер ме ед[. Магаштын улкен дертке ¡л!пп, катты кау!плн шенгелше тускен!н тштей ег!л!п б!лген Абай, енд! тым болмаса, жанагы айткандай жайларды медеу етед!. Бупн туе кез!нде Магаш пэтер!н!н конак отыратын белмсандс Абай докторды тосып отыр. Мерз!мд! кун!, атаган сагатын калет кылмайтын укыпты доктор каз!р келу керек. Ж ене Абайдын ол доктормен бтрге Павловты тосып отырган жайы да бар. Павлов будан бурын да Абайгакелтп, Кумаштын уй!ндс конак болып отырып кайткан-ды. Каз[р ез!н<н жаксы танысы Станов доктормен Павлов б!рге келд!. Сулу, буйра коныркай сакалы бар, орта жасты доктор Станов аласа бойлы, бет!-жуз! келбетт! юс! едт. Кетер!нк! туп-тузу сулу мурны онын кызгылт бет, аш ык кен мандайын сулу жуз етед!. Цалын коныр сакалы курекш е ыкшамдана кузелген. Станов келе бере ш еш ш т. Абаймен сыпайы амандасты да, шакыруды кутпестен терп уйге, Магаштын касына кетт!. Павлов пен Абай ауыз бедмеде, бурыштагы жазу стодыньщ касына отырысып, езара энг!мелесе бастады. Абай бупн Павловпен, Становпен ез! болып ушеулеп акылдасып, Магаштын жайын аныктап байламакшы екен. Становтын соз!нен баска Павловтын айтар акылы кандай болады, соны есту уш!н каз!р Павловтын келуш эдейлеп елнген. Станов бупн Магашты узаккарады. Жене оныноз!мен онаша отырып, алдагы уакыттагы емд! айтты. Э и ресе, кептен-кеп айтканы купмн!цжайы. Аурудын ез!н-ез! катгы багып сактануь[, куттну! туралы талай кенес айтты. Станов М агаштын енд! каладагы жиында болуынатыйым салады. Кебшше онаша уйде, аз адаммен тыныш мезпл етк!зуд! тапсырады. 1шет!н ас, тазалык 358

пен бап жайын байыпты дос-жар кеншмен кеп айтатын од Магашты ещц кырга кайтуга уйгарып сейлеп отыр. Магаш пен Станов 6ip белек болганда, ауыз белмеде Абай мен Павлов докторды тосып отырып, каланын жайына ауысты. Алгашкы кездесуде Павлов Абайгатолыкайтаалмаган жайбар ед4. Сонгы кездеп ituxi Росссиядан, ез жолдастарынан алган хабар, деректер бойынша Павлов Абайга аса соны жене езгеше 6ip сырлар айтты. Биыл натшалык yxÎMCTi революция боламадеп катты коркады екен. C e6e6i, еткен жазда Россиянын imKi губернияларында наразы крестьяндардын ете кеп epey^i болыпты. Каланын жумысшы en6eKmi журты болса о да наразылыкка толы. Революнияны астыртын езтрлеп келе жаткан улкен куштер болса, олар да жанагы крестьян наразылыгын катты пайдаланып, ез icTepiH e p ô itin кетуге ез1ртур. П атш алыкосы халдерден езгеше cecKeHin, коркуда. Сонымен ол ею турл! улкен амал, айла жасап отыр. Ен еуел!, еткен жазда ереушге шыккан, жерден тарыккан, азык, мул!ктен адаболган крестьяндарды калын-калынтоп CTin, eiAepiHÎHTyraH жерлершсн осы жактарга карай аударугатырыс- кан. Бул жакта «Сибирьде, Ж ет1суда жер кеп, байлык мол, барасын да карык боласын» деп, Ka3ip CeMermi каптап, басып жат­ кан сансыз кеп крестьяндарды ез мекендершен алдап женелткен. Ашаршылык Kayni тагы бар. Биыл тек Семей облысы, Ж епсу гана емес, осы крестьяндардын мекендертнде де астык нашар шыккан. G3Î онсыз да жокш ылыкта жудеп, тутангалы отырган калын крестьян арасына аштык араласа бастаса не болмак? «Осы пелегпн 6epi патша уюмелнен! Патша мен аксуйектердщ зулымдыгынан, кастыгынан» десе, ол крестьяндар улкен 6ip кимьига, карсылыкка бет койып кетут муммн. O cipece, крестьяндарды, ушы-киыры ж окенбек ел!Н карсы­ лыкка бастап к с т с т т революниянын KymTepi де кернеп келед!. Осылайша кат-кабаттаган, жан-жакты Kayni бар кысым сезшед4. Алдагы кун куд^ке толы. Соны есептеп патшалык 6ip жагынан. крестьяндарды алые шетке, Сибирьге тайдырды. Ал анау езге калын енбек халкынын наразылык, карсылыгын жене де 6ip нерсемен алан ету керек. Сол ymiH патшалык Ka3ip 6ip согыс бастагалы отыр десед4. Согысатыны —Ж апония. KiMMeH согыс- каны есеп емес. GMTeyip, «Паташалыкка жау шыкты, сыртпен сотысу керек болды. Азамат керек. Елщ, журтгы коргау —epAin ici. Ж урт жумылсын, халык e3iHin шеттен каптаган кара HHeiii 359

жауын кайратымен, кайсарлыкпен карсы алсьш!» деген тар!зд{, талай алдампаз, аярлык сездер сейленед!, есиегтер айтылады. К,арангы халыктын эл! кунгс кеб! надан. Оларды осындай жолга жел1кпр!п бурып салады. Сонда«революцияны кексеген патшалыкка карсылыкты ойлаган кеп те, топ та ез ниет!нен кайтады. Сырттан жау келгенд!ктен ¡штеп наразылыгын коя турады» деген есеп бар. Осы унии енд! аз уакытга Россия мен Жапония согыс бастады деген хабарды еспрм!з!—деп, Павлов Абайга кеп жайды кызык баян етп. Каланын казагы, кырдын ел4 еспген жене Рахым сиякты окушылар айтып журген крестьяндар жайы жене одан аргы да талай т у к тр л ер Абайга анык, айкын ашылып, танылып ед!. Абай Павдовтан тагы б)р тумщд1 жайды сурады. —Булай болганда, Федор Иванович, егер Жапония мен бпдщ патшалык согыса калса, Россиянын жсцгс!Д жаксы ма, жен!лге)д жаксы ма?—деп ед{, Павлов бул сурауга ¡рюлмей жауап бсрдг — Б4зд!н ез кауымымыздын ойын айтсам, эрине, Россия патш асы ны нж ещ лгет жаксы!—дегенде, Абай бул жауапты б!р есептен кутсе де эусл! куптай алмады. Павловтын баска сездер!н б е л т , куд!к айтты. —Осылай айтуымыз макул ма, эд!лет пе эуел!!Мен бул жайдан с!зге дау айткым келед!. —Кандай дау айтасыз? Кэнесейлещзш!, меитындайын!—деп Павлов сел жымия карап, сынай тусш ойланып калды. —Б!з, —деп бастап,—ез!мд4 гана айтпаймын, халыкты айтам. Айталык, орыстын крестьяны казактын сахара халкы, тагы баска кала толы неше алуан миллиондаган журтты алайьш! Солар калай ойлайды деп бшемз? Мен!н бмушш е, бундайда од журттын бэр! де б!р-ак нэрсен! ойлайды. Онысы — ез4м4зд4н отечеством, государством ,-деп, осы ею сезд! ем!ржде б1р!лнп р етай тсад а Абай басып, кадап айтты да,—жещлсе екен демейдг Негылса, женсе екен деп намыс ойлайды! Кеудесшде оты бар, азаматтык оты бар кэр)-жас солай ойдамай коя алмаса керек!—деп, Абай ез дэлелж сегпмд! унмен сейлед!. Павлов эл! де бойь[н кен сабырмен устады. Абайга угындырып, идандыру езш щ борышы тэрпденд!. —Сырт Караганда, эрине, бул сеэдер1Н13 дурыс. Эрб)р жауга акылды, дурыс адам осылай карауга м4ндетт1 сиякты. Б)рак сол езщ!3 айткан миллиондаган халыктын жауы тек Жапония гана емес! Ол - алые жау болса, жакын жау - еюнип жау тагы б а р !- дегенде, Абай Павловтын ойын тусж е берд!. 360

—Э ,—деп басын изей TYciп, —патшалык устемд!пн айтасыз гой, ерине, о да халыктыц куигп жауы екен1 рас!—дед1. Павлов осы тYCтa созыла, толгана сейлеп кегп. —Ол —б{зд4н халкымыздыц ец жакын турган, ец жауыз душ- паны !—деп, Павлов Абайга карай бойын такап катты сыбырлап, баскаша б{р кYшпeн айтты. Жирен1ш, ыза, хек косылып тудырган куш тер13Д1. - Сол ец улкен, ец жауыз жау соккы кер{п, жешл4п шыкса, ес! кеччп коркып калады. Ал революция куштер] патша- лыктыц сондай елс!реп, титыктап тYPFaн шагында тез лаулап, Yдeй согуга болады. Егер патшалыкжецсе, ол ереу{лдеп, аскыцдап кетедь Революция ол шакта бас катере алмайды. Амалсыз басылып калып, тагы да узак жылдарга ш е гер ^ п , ¡рюлш кала­ ды!— деп бул жайды ез!н!ц айкын бтр саралап, ойлап алган арнасымен айтып шыкты. Ол Абайга кыскаша танытып отырган тагы б!р жай болды. Жацагыдай ойлайтын кеп топтын. бер{ емес. Сыртынан «халыкпен б{ргем!н» деп жане «Россиядагы патшалык уюмелне наразымын, карсымын» деп журш, ездер1 осындай сын, сэт уакыттарда ¡штей сол патшалыкка, есю лж ке кул боп жургендер де бар. Олар жацагы Павлов айтканга карсы. Согыс болса: «Патшаны колдау керек», «Россияны кутка ру керек, революцияны жасамау керек, ел4 ерте, мезпл{ жеткен ж о к » - деп тагы да алан.етуиплер болады. Ол —бул патшалыкка карсы боп журген анык революция куылне, аны к халык ¡с!не катарда жур4п, кастык етуш!лер!—дед1. Павлов булардын жайын ызалы намыспен айткан. Калайда, Павловтыц Абайга енд!п екелген ен.г{мелер{ езгеше жаксылыкгыц нышандары сиякты. Оныц жуз{нде, каз)рп леб!нде Абайды куантып, тацыркаткан мол б1р сен1мд4 жадын бар. Жакын замандагы жаксылыкты сез1п, жан-жагына, бар жакын жандарьма ум1т-куат, куат-кайрат б4т!рпс1 келген аса б)'р кызуы мол, кызык- ты жанныц оты танылады. Абайды Павлов уайымнан гана алац еткен жок. Бул кунде шер басып келе жаткан кущчрт кеудеьп ул- кен кызу. аш ыксэуле тепп жылыткан, жадыраткан ипл1к экелд1. Становтыц байлауын Абай ещц Павловтыц кез4нше бой токтаткан, сабырлы адамныц калпында тындады. Доктордыц айтуынша, Магаштыц нау касы —ауыр наукас. Буны жазамын деп ешюм айта алмайды. Эз!рп гылым бул дертпен жаксы алысатын дер1-дермект1 де тапкан жок. Тек кулммен, баппен гана Магаш наукасын узак созылган суле наукаска айналдыруга болады. Енд4п Становтыц Магаш ушпн адысатьш максаты сол гана. Тым курыса, узакка созылып, есюрш кетет!н куйге ауысса екен. 361

Сонымен де б{рталай жыл ем{р кеш етж жандар болады. Становтын плер! мен айтары осы гана. Содан ке}пн Павлов пен Абай екеу4н акылга ала отырып, Магаштын касына буларды е р т т барью Станов байлау айтты. Бунын кен.ес! бойынша Магашты егцц жолшыбай суык тид4рмей, жылы орап, жаксы кYтiп отырып, кырга алып кайту керек. Елде кь[мызга, кут1мд4 аска, жаксы-жайлы бапка сену керек. Каладан Станов мезгш-мезгш дер4 ж!бер4п турады. Абай ез4 бYндa Становка наукастыц жайы калай келе жатканы туралы унем4 жазып турсын. Кун жылынган сон кектемде, Магашты аса унатып курметтеу себепп Станов ез; де Абайдьщ аулына алыссынбай эдей4леп барып емдеп кайтпакшы болды. Будан кей ж п кундер —Абай мен Д эрменнщ , Баймагамбет, Кеютайдыц Магашты елге алып кайту эз}рлтне ауысты. Эзге жылдар емес, биылгы кыс баскаша. Кырдан келген салт атты жолаушы, шаналы журпнш4 болсын, эс}ресе, жур!с4 баяу, туйел4 керуен болсын —бер1 де биылгы кыстын каталдыгынан, катты суыгынан зар кагады. Кь)рдан келген, бел-мурны ус4ген еншен кара кожалак болган ел адамдарынын жуздер! былай турсын, каз!р гинуар айынын ортасынан ауган шакта кададагы журтта енщп сары аяз, у сю ^к сумдыксуыктан амалсыз урк1п, шошьмып жур. Талай кундер балалардыц окуга бармай калган кездер! болды. Орайынтаппай, амалсыздыкайдамай еркек-ейел, улкендер де уйлершен шыгудан сескене беред{. Абай: «Ж олдыц бораны, кунделеп жауган кары уайым болады» деп енд1 бчр кам айткан. Магашты аязды кунде далада бегеп, тагы да суыкка урындырып алмау керек. Сол уш)н б)р-ею шана болып журуге болмайдьг Елден келю, каз!р калада журген Абай мен Магаштыцтуыстары, дос-жараны, жакындары болса, бор! де тез жумыстарын б т р с т . С ей л п , б4р кунде «е» десш каладан б1р топ шана болып шыгу кажет. Боран согып, жол басылып калса, кеп шаналы журпншшер кезектеп алга тус!п, карды бузып, Магаштын шанасына сурлеу салып отырады!»- деген. Абайдьщ осы сез! жакын-жарандарга арналган буйрык емес, т!лек тэр4зд4 болды. Сонымен буныц дегенш орындауга ой байлагандар аз болган жок. Ырак соган орай кыстьщ алдагы айларыныц узак камын ойлай келген калашылар Абайлармен б)рге шыгу ушнг б!рнеше кун аял сураган. Будар базардан керектер1н алып, эзчрленю болганша тагы б4рнеше кун еттг Акыры ертен ертемен, елен-аланда кеп ж урпним е з д 1-ез{ иотер4нен аттанып ш ыкпак болды. 362

Осындай камдарды жасатып отырып, Абай ез1 катты капала болатын. Ертец журем!з деген кунн!ц тацертец4нде Абайды езди тнен ¡здеп Павлов келд!. Оныц ангары Абайга б4р кажет сезбен келген юсщей. Нурлы улкен кек кездер{ ¡штеп 64р зор ырзалык жаймен ажарланып, кул4мдей тусед4. Аса жаксы, жайлы шугыла аткандай. Эз!р саябырлап басылмаган куаныш бартэр4зд{. Абайдын б елм еане к4рген сон ол адетчнде досыныц касына кеп отырушы ед1. К.аз4р болса Павлов орныга алмай ерл)-берд{ козгалып, ¡ш{ндеп ойымен аласурып, ез-езж е н толкып жур. Белмеде отырган Кею тай, Дэрмен, К.умаш ушеу} Павловтын ыцгайын байкап, Абаймен онаша сез! барын сез{п, ауыз белмеге шыгысты. Павлов уй оцаша бола бере Абайдын касына жетш келд[ де, куле турып, куана сейлеп кетгт. —Ибрагам К.унанбаевич, есщзде шыгар, жакында агпып ем гой, «согыс боладыо деп. Сол сотые басталыпты. Россия патшалыгы согыска кер{неу ерекет жасай берген сон, «ейтеу!р, согыспай коймайды екенб4з»деп, согысты Россиянын жариялаганын кутпестен Жапония ез! бастапЖ1бер{ггп. Улкентен.ндеп Россияньщбарлык согыс кемес1жиналган Порт-Артур деген каланы жапоцдарталкан ет1г т , тартып алыпты. Сейт1п, патшалыкка, орыс патшасына алгашкы жудырыккактумсь[ктан кан жалатып, катты тгпптт!—деп сакьтдап кулш ж{берд!. Абаймен осы жежнен буг}н жене де сырласа сейлескен Павлов аса 64р мэнд4 жайларды баян егп.—Патшалык эюмш{л{п Россияньщ кдсиетш жоймаса, арттырган емес. Европа еддершщ кез4мен Караганда, Россиянын нэр куатын сорып отырган озбыр кауым Европага салмак сальш отырган жандарм, «Европалык жандарм» деп санайды. Сондыкганда кепшмжтт кулданып отырган кан соргыш топтары, Россиянын. каз!р Жапониядан же)плу{нен коркады. Ал Россиянын енбек ел4 букарасын алсан.ыз, оныц аса катты куанатын орайы бар. Патшалык ем!р4 б!зд!ц ен жауыз жауымыз болса, сонын соккыга ушырауы — орыс халкыныц азаттыгы жакындаган белпс!'. Анау Европадагы енбек елшщ, букаранын да революция жолындагы тартысы будан ер4 удей тусед{ деп санау керек!—дей отырып, бурьш Абай еспмеген жана 64р сезш Павлов айкьпщай угыцдырды. —Патшалык еюмшш{п элс4ред{. Бурын нелер сене алмай журген куд1ктшер енд4 революцияга сене бастайды. Ал калыц кеш]т!л!кт!ц революцияга сену! деген сез, ол революцияныцтакау екещ цпн б{лд{рет!н жай!—деген ед4. Павлов екелген осындай ум!тке толы ойлары Абай кецш нщ енд4п жудеу кугпне алые та болса, ете жарык куаныш саулеан 363

салгандай болады. Osi б1лген eMip, айналасын коршаган бол мыс, бас кайгысы бар тараптан жиылып пыктан баскандай болса да, мынау сеулел1 куаныш хабары Аб а й т таяныш, ¡¡ректей. Сынып, кайырылып калган, елс{реген канатты кайта жамап, «алысты анда, касына кадалма! Нияда болса да куантар дэурен келедИ Соган карай аласурган кещлмен, соган алацсыз иланган ой, киялмен cep rin кер!»—дегендей... Абай сонгы 6ip айдыц ¡ш!нде e 3 in анык 6ip куз-киядан кулап бара жаткан жандай сез{неп'н. Табаныньщастынан жер ж ы д ж ьт Keiin, буны кайта оралмас карангы, мещреу куз туб1не HTepin ж4бергендей болады. Тагы 6 ip осы адуандас Kyi'mi ойлаганда од кейде esiH ауыр 6 ip туе ¡илнде жургендей угынушы ед). Окта-текте бул e3iH 6 ip улкен шеп жок, лай толкынды, канды судыц ¡Ш1нде ж узin келе жаткандай андайтын. Кейде жел{ бар, карангы тун таргздене'пн ауыртпалык буны опкалы TeHin тургачдай болатын. Кайгыдан, eMip соккысынан кысылып, киналган шагында Абай осындай тунгиык, ракымсыз суык лай, суык дуние арасында ез куатына сене алмай кобалжиды. Сонгы айдын iutih^e Магаш уайымы кейде улкен KayinKe айналып, шошыга бергенде Абай жанагы тунгиык толкынды суды кундеп i^wiriHeH де кездеспрю тургандай керет1н. Павловтын жанагы екелген шугылалы, алтын арай жаксылык дабылын, нурын Абай журепмен езгеше куптады. Дос кен'лге, Павлов басына барынша алгыс айта кабылдады. Кептен кунпрт тарткан кещл'не орадмаган куаныш ангарды. Павлов кеткен сон да Абай жалгыз калып, ез ¡пине жылы, жаркын eMip HepiH куйып кеткен и п л 1к едшю{н сезед{. Ол б)рде Павлов, 6ipece оган аты бeлгiciз K^nipJ'i жандар жана дуние, жыл кустары тер1зденед1. Адамзаттьщ, келер несшдердщ жана ка уымда ры нын. тел басы, маркасы. Бадгын куат neci —багланы келе жаткандай. Тагы 6ip кезек Абай кен4л1не умчт елее бергендей ез хал4 орала келедг YMiT болар TipeK ¡здеп, ойымен алые, жакынды орагыта болжайды. Эл: дала M enipcy, ел4 бул б ^ г е н дуние ауыр каран- гьшык ¡илнде. Бунда туган сеуле жок десе де бодардай. Сондыктан жене де езш манагы 6ip Tynci3, LtteKcis суык дуние, лай суда ж узш келе жаткан жан Typiнде ангара береди. BipaK карангыда кайда барарын, калай кулаш cepMepiH б{лмеген шагында, енд! алдынан 6ip жиек жага кер;нгендей болады. Келбей жаткан бел ме, буны кутш турган жагасы жайлау жаксы жана дуние ме?.. Эйтеу1р, алдында енд1 максат етепн epic бардай. Сол буган «6epi тарт* деп кол будгардай, атой берердей 364

байкалады. Тагы б{р шакта сол тун мунары коршап турган кара баркын, б{рак ай кьт белд}н. ар жагынан с!б4рлеп ак шапак бш1нед}. Тез е зг е р т , тун ж иепн туре сергпп, тамаша ашык мамыр айынын аспаны б!л4нгендей. Суттей таза аспанды, кец еле\\иц тан. шапагы, сел кызгылт сеуле нурлантып келе жаткандай... Мше, Абайдын. е з1мен-ез! болып, Павловтан кею н жалгыз, онаша калып, енд!п ойьма шомганда кияль! осындай. Бурын Абай андап кермеген асыл элем ангарын болжагандай болып ед4. Абайдын Магашты алып елге жургел4 жатканын есгпп.буган амандасып калгалы кэр1 достарынан Сегпл, Демежан кел!пт{. Куйлер! нашарболсада, суы ккуннщ аязьта, какап турган усюр1к жел1не карамастан, ар жактан, алыстагы Затоннан желге карсы жаяулап жур4п Сей4т, Эбен екеу{ бастап, бес-алты жумысшылар келш ть Абай ез!№ нер кезде дос к е ^ л м ен кездес4п ж урелн бул адамдарын жаксы кабыл алды. Сейш, Дэмежан кел1с!мен Абай Баймагамбетке б4лд1р!п: «Мол кылып етассын, кымыз экелс4н, Сейыдер б упн п менщ конагым болсын!»—деген едг К ей н осылардьщ уел не Сей!т пен Эбендер келгенде, Абай бул жакындарынын. эдеЙ1 сез байласып, «бip кунде барысайык» деп уэдемен келген{н ан.гарды. Шынында Сейш: «Абай осы кунде реьнште кер!нед{. Эз!не т)рек керген, ен. жакын керепн баласы каза бола ма деп к а у т етед) екен. Кешл! купл, кайгы баскан картка ай- нальт барады, дейд. Б13талай кезде Абайдьщ касында болушы едж, мынау кугйнде унс13 калмайык. Тым курыса, кез!' не кер4н1П, кенчл бшд4р!п, селем бер[ч шыгайык. Абайдын. тэу1р керелчн достары пелен кун! жиналып ке.и'ндер!»—деп, Затоннынадамдарына сэлем жолдаган. Дэмежанды Сей4лд1н е з1 е р т т келген-д{. . Бул адамдар, энеуп окудагы балалары айткан тэр}зд! жайларын Абайга кыска гана, саран сезбен бшд}р1скен. «Эз! уайыммен отырган жанга б1зд!н муц, уайымымызды ала барып, айта бер1п кайтем!з» дескен тер!здг Сезбен айтпаса да, кен.!лмен таныекан жайлар болатын. Абай достарынынортасында бупнп кеп жайларды таратып айтып, жадырап энпмелест). Сонгы кундерде Россия мен Жапония с о т с бастапты деген хабарды каланынбар халкьмен катар Абайдын мына конактары да тугел еспген екен. Жапониянын атын кешел1-бупнд! ец а л т ш еспген адамдар да бар. Олардын жер! кай жакта, согыс кай тарапта, кандай тенчзде болып жатканы туралы бурын ест!гендер1не кана алмай журген СеЙ1'л, Сей!т, Эбен — бэр} де Абайдан кеп жайды кадагалап сураскан. 365

Абай 83i бшген жен:н угымды crin, кеп енпмелеп берд{. Сезд4ц туп менш угынып. ангарып, тындап отырганын Сейп , Эбен, Сей ¡л сиякты адамдардьщ жуз!нен аныкачдады. Олар жене оздернйн кей yMirrepin ce3;ripin те калганы болады. Абай сейлей отырып, CeniTTepre Павловтын, М арковтардыц угындырган сездер! жетш калганьч ¡дабайкаганед}. Ceiíii пен Эбен кур кысыр кенес, алые дакпырт жайын сурап отырган жок. Олар журт айтканнан арырак жайдан Абайдын андаганы бар ма, кепке у\\пт берер сезген: бар ма, соны «кандай плмен, калай айтар екен?» деп, Абайдын аузына катты кадалады. Осы алуандас Абайга да, онын конактарына да кызыкты болган 6ip жайдын устзнде, жаксы кенес болып отырганда, Абайдын yniHe Д эрменге ¡лесе ел ю еш ерш щ 6ip тобы келдг Араларында Ш убар да бар ед4. Абай жана келгендермен кыска гана амандык ó ^ ic ii де, бурыннан отырган конакдостарына карап, жанаб)райткалы келе жаткан сезш е ауысты. - Канша заман етерекен!.. Жылдар ма, кеп жылдар ма, оны болжау ез басыма онай емес. Менен артык бшгендер, адысты керечндер, орыс кауымынын шын жаксы дана адамдары, белюм, жыл мелшерш де айтар ед!. Эйтеу:р, 6ip болжайтынымыз бар! Негылса, осы оздерщ кер:п турган дуние асты-успне кел!п, астан-кестен 6ip езгеред! де жангырады. Одан аргы заман сендердщата-бабан, аргы-берп аруагынандап, болжапбшмеген 6ip езгеше заман болады !- деп Абай токтаганда, уйде бурыннан отырган конактар езгеш е таны р ка п. аныра карап калыпты. Олардын KeñicKe, penitttKe толы еж!мд! жуздерше каз:р 6ip сетке ашык сеуле тускендей, куанышка суйс!нген елее бш:недг Абай e3i айткан c e 3¡H ¡H ecepi каншадык куш л болганын манайында отырган С ею л д ^ , Д эмежаннын, C en ii пен Э беннщ —бэр!н!нжуз!нен аныкандады. Олар жым-жыртешейш каткан калпында тепе езу тартып, кездер} кул4мдей Tycin, Абайга адгыспен: «Аузыннан айналдык» дегендей cynciHe карап капты. Булар гана емес, Абайдынтеменп жагында немесе карсы алдында, мол дастарканнын карсы жак шет:не жагалай кел:п отырган Дэрмен, Баймагамбеттерд4н ж y3i нде де жадыраган жай биннштг Баймагамбетболса, талайдан жабыгьш кеткен уайымды Абай­ дын Ka3ip сел сейшгенше, жабы боп кеткен к е ^ л : кетерппп отыр- ганына ырза. Ол Дэмежан мен Сей!лге де алгыс айта карай тусед4. Дэрмен Абайдын enairi ойларын езгеше 6ip таныркап тамашалай тындап капты. «Бу да б:рталайдан кемел кеудес4не 366

жиылып келген Kacnei'ri ойы екен-ay. Октын-октын айналаньщ, э р сананын. туманын айыктырып, б!лм еан б!лд}р!п, KepMeciH Koprißin, осындай нур сеулес!н iereTinin бар-ау, кайран Абай ага !<>—д е д . Сол алгысьиia жалгас акын ша катар жарыскан керкем 6ip бейнен! ез ¡ш:нде куйлеп, ойлап кетп. «Абай да 6ip шел сахаранын диханшысы. QMip бойы ден к е м т, жаксылык, жарыкурыгын KOMin келед!. Рас, онысынан бул кунде не зеул!м тогай, не калын неубет жемк, бидай ecin-enin турмаган- ак шыгар. BipaK сонда да сан жерде, талай жуздеген, мындаган кеуделерде асыл ecneTTcp¡n калып жатыр-ау, ез ага! Артында калар урыгыи мен урпагыц сол осы мынау отырган журттай epK¡MHÍn журепне, санасына erin кеткен доч!ц болар-ау !»—деп ойланды. Уй imi Абайдьщ аузынан жайшылыкта айтатын сезден баскаша, бурын эсте есплмеген ецпме шыкканга жым-жырт уйып, тындап калган екен. Элдеб!реулер!н!нтандай кагып, тагы 6ipeyÍHÍn.TaMcaHraHb] да бш:нед!. Абай Q3ÍHÍH сырт жагында жайгаскан кеп Kicin¡ тугел бай- каган жокед!. Элдеб!рез:рдесезарасындаселемдер!н алганмен, сырт жагында отырганньщ 6epi Ka3¡p есшде ж ок болатын. Енд! сол умытып кеткен адамдарыньщ арасынан Абай унатпайтын, ердайьм буган суык THdiH, аса мел!м 6ip дауыс шыкты. Ол - Ш убардыцдаусы. Кеп кезде Абайга каратып сейлеген сезш кулк! араластырып айтатын Шубар, ка^рде де сол дагдысын бастапты. Уй ¡[Jtinaeri барлык жан Абайдыцайтканынан куаныш, ceniM, жаксы 6ip елее сезгендей болса, мы нанын yHi сел мыекыл, аж уа ангарын таныткдндай. Ол, теп, катты cefuienriH. Сол дагдысымен куле Tycin: - Абай ага, б!реулер акырзаман болады десе, c¡3 жакын заман, жаксы заман болады дейсгз. Ондай жаксылыгьщыз анык болса, болды-болды e3i тез болса екен! Соны айтып 6epeci3 бе? Тым курыса, осы отырганымыздыц 6ipAe-6ipÍMÍ3 керелн жаксылык такау ма? 03ÍH бул журген лр{м:здщ KepeTÍHÍM¡3 бар м атеп , ж ок п а ? - деп, журт кулмесе де e3i сацкылдап кул!п алды. Абай буньщ келген!н унатпаган калпында, кулген!н де жактырмады. Онын ce3ÍHe жауап берген жок. Бурылмай, елец кылмай койды да, Сейчлге караган бспнде баска 6ip жайга ауысып, эцпмелес4п кегп. Осы меж!л{слц таркауы ымырт жабыла болган ед4. Кеп конакты сонгы шайга кандырып, Баймагамбет пен Дермен шана ж епп, жан-жакка женедт:п салып, ¡nip бола бере уйде жалгыз калган Абайдьщ касына eKeyi кайта келдг 367

Дэрмен пештщкырынддтурган улкен жарыклампаны жагып, Абайдын алдындагы столга экеп койып жатып, Абайга буrin кунузын кекежнен кетпеген 6ip жайын айтты. Эз! орныгып, жайгасып та отырган жок едг Bip лзелеген калпында Абайдын теменп жагынан орып ала турып, Абайдыц жуз!не аса жакын жан жуз!мен eiininj ете карады. К^ылган мурты есем ширатылган. Ойлы, eTKip кез!нде Абай эрдайым кы зьты п карайтын тынымсыз, сенбес от бар. Ол Абай жазбай айыратын шабыт шырагы тэргзд]. Дэрмен na3ip сондай 6ip жалын атып тургандай. Ол осындай кезшде Абайдан неплеседеалатын, кандай жайды сурасада Абай оган ти япакты жауап айтпай кала алмайтын. Сол Дэрмен кун: бойы зорга сактап келген OTini4tin, осындай онашадык шакка жете бере айтып калды. - Абай ага, куш бойы кекетм нен кеткен жок. Вагана Сеюлдерге езгеше 6ip жайды айтып токтадыныз гой. Шубар сурап койган сон 6Í3 тартынып калдык. BipaK жанагы Эбен де айтып Kerri, м е т н д е KOMeñiMe кел!п кадып ед]. Сол айткан заманыныз кашан болатын заман? BÍ3 болмасак, тым курыса, мынау каз:рп жетк^нгчек бала буындар соны кере ме, жок па? Осы жургешмгзде сол атаган жаксы заманыныздын шет-жагасын болса да Kopiri елет4н4м4з бар ма, ж ок па?!— дед4. Абайга бар шын сырымен жабь[са T y c in , eT ÍH e карап кадыпты. Абай сел ойлана калды да жауап айтты. —Бала буын ол заманды, элбетте, керед!. Ал бупнп ес б!лген улкенд4 алсам, тагы óipneme жандар жетер. Оган жаксы да жетер, жаман да жетер, белки! Эрине, жаксы жаксылыгымен, жаман 63ÍHÍH жамандыгымен жету себепт:, еркайсы сы e3ÍHe THicTi орайын алар. Мен айтсам, сен сол заманга жетсен екен деп тглер ед!м. Тым курыса, сен жетер болармысын!—деп, сонгы сездер4н елденеден калтыраган унмен айтты. Дэрмен Абайдын Ka3ip катты кубылып, шугыл езгерген, жыламсыраган yninen ce3ÍKTeH¡n калды. Енд4 жалт eiin 6ip сетке Абайдьщ жузше карап ед!. Саналы кездер4н алга карай ашык кадап отырган ез аганынею K03i мелч^лдеген жаскатолы екен. Бул сетте мынау жузде, Дэрмен жасты да, KacipeTri де жене жаркын сеуле нурландырган елесп де ангарды. М ейрл: жас, у жас емес, касиетп жаннын кереген кезшен шанда 6ip шыгатын ипл:к жас ecerni. Келес4 KyHi т а н с е р щ е н ту р ы п , тун о р тасы н ан 6epi кайнатылган шанды imin а л т н Абай, Дермен, Баймагамбет yutey: пар жеккен кен шанамен базардын сыртындагы Магаш жаткан Сулейменн1н ек! кабат коныр ушне катты ж ypin келген ед4. Дел 368

ось! кезде бул корадан бес-алть! шана, 6ipi арть!нан 6ipi ж!л ж у р т, шыны карды [чыкырлата шакырлатыл шыга-шыга 6epicT¡. Ен соцгы шана калыц кесек ки!збен капталган. YcTinri жагы жене де белек 6ip кесек ки!збен кымталып коршалган екен. Бул - Магаштыц шанасы. Абайды ангарган жолаушылар токтамак болса да, Абай дауы стап, каланы н сыртына, ел ж акка карай кол с!лтеп, «бегелмей тарта 6epinaep!»—деп буйрык erri. Ауру Магашты ортага алган жет!-сег!з шана, ел! оянып бо.чмагап Слободканын коныркай, кеп кедей уйлер)н!цжанымен, каланыц сыртына карай шубатылып тарта берд4. Кун бупн де катты аяз екен. Тагы да талай куннен толас таппаган, акыра ycKipreH сумдык суык. Олчмд4 жел ею ресогы птур. 3 Биыл куз басынан peni жаман болган катал жыл, кыс аягы такап келсе де, ызгары кайтпай, катты аязды боп какап тур. Жаксы жыл болганда бупнгщей марттын ортасында кун жылынып, жер карая бастаушы ед]. Ka3ip ондай жаксы кунн!н елее! де жок. Эл! де кыстай соккан ак боран ак даланы жумь[рткадай, калын cip ey карга толтырган. Елге жутараласты. Соцгы кундер мен жумалар емес, Ketióip Kynci3 коп шип к ауылдарга биылгы кыстыц кысылшаны декабрьден-акбшшш ед!. Содан 6epi жут жылынын кеп пелес! мен апаты, жокшылыгы талай елдерд{ц калынтоптарын катты жудел!п тур, колдагы мал ítiuienin тауь!сып, енд! аштыкка урынып, ауь!лда турып ел4п жатыр. Коралар толы катып, ce p e n in калган, кей бурыштарга уйппп койылган койлардын ел!п. Арыктап туралап кулаган сиырлардыцелексес! де кеп. Кыстыц каттылыгы сонша, жутка есте мойымайды дей*пн туйен4ц ез: де аса катты жудеген, жадаулыкка тускен. EipaK e ín e y ip , тунде жылы корада жатса болганы, танертен кь!стау-кыстаудь!н. манына бь!тырап тарап, калын карда езше болымсыз да болса талшык ¡здейдг Кезге ¡л{нелн узын шид!цбасы, селд!р камыс болса немесе анда-санда кездесетш 11кен;п шенгел, караган басы кезжее, соларды сыдь!рь!п жеп, уз!п-жулып талшык е т т , кепке Te3in келе жаткан туйенщ ip^epi гана. Калын карды буза алмаган бота- тайлак, Kepi туйе, катпа iнгендер кыс аягына зорга желлп. ауыл- ауылдын жанында тенкие созылып, ел:п жатыр. Калайда «мал баласыныц ен T03ÍMA¡ci гуйе» деп, мал баккан казакатаулы алгыс айтып еске алады. 369

«Атан алты асаса тояды» деген емес пе, туйе жарыктыкты айтсаншы!Адамга садмагы, ауыртпадыгы аз мал жалгыз гана туйе гой !<>-деген сезд] биыдгы кыс жутка нинген едщц 6epi ауызга адады. Колга караган арыктокты, тай-торпак бар ауьщдада елдекашан елчп 6iTKeH. Жыл жаксы болганнын озшде уайыммен шыгатын ондай арыктарды иедер! бурынгьщай куткенд! койган. Азгантай болса да шеп, сабанын колга карап калган куй! ieyip, ажары жаксы малына гана арнап бере*пн. Эр ауылдын, ep6ip уйдн колычда устап отырган ат лауынан баска жылкы баласы отарда, костарда. Кеп елдер, ауылдар колдагы малынан ажырай бастаган сайын сол адыстагы жылкыны ауызга ала беред4.Тым курыса, сол аман болар ма ед4деп YMiTei ед4. Эзге малдан жылкыны да кыс кысымшылыгына TQ3i\\mi деп сенетш журт, онын касиет)н айрыкша атайды. —Ж ылкы жутай коймаушы едг - Тек жерде шеп болса болды, колтыгынан, кабыргалыгынан KeMmin, карды казып, m em i Q3i тауып алып туратын Kacneii болушы ед4, соган сенел:к!—десед!. —Ж ылкыньщ езге малга 6iTnereH Kacneii тагы бар. Ол —ак боран, дауылдаткан ycKipiK аязда кардын астынан шеп тапса болды ыкпай, жылжымай 6ip орында турып алып жей oepeiini де болады!-дейдг - Ж ылкыга кандай мал тен болсын. Онын балта-шоты колында емес п е!-деп, туякгы жылкынын тебин'ете^мд^ мыкты екен!н тагы да еске алысады. BipaK биыдгы жыл —аркада сол жылкыга да катты каза екелген ерекше ауыр жыл болды. Таудагы ел, ойдагы ауылдар мен корыктагы кеп еддер, калын ауылдар 6ipiHeH-6ipi хабар алып, удайы жай-жен сурасады. Ka3ip марттын ортасында сол жанагы барлык елке, ещрлердег! жанддыктардын ортасына б)рдей жайылган казалы хабар бар. Бар елдж отардагы кос-кос жылкьшарына ел!м араласыпты дейдг Жазгы жайлау ^Сырт^дейтш елкеге кеткен костар жылкысын боранда тоздырьт, ыктырып кырып алыпты десед. Жарга кулап, опка Tycin, калын жыкпыл, киын тастар арасында бытырап, босып, адасып ел in жаткан мал кеп дейд4. Мын жарым жылкы, мын ею жуз немесе мынгатакау жылкьшы пелен ауылдын косы, туген ауылдыц отары Kanip кеп жылкысын елпр!п, уш жуз, eKi жуз, жуз еду гана жылкы устап калганы бар. Онын да кун: акырет кутндей, кыс аягы созылса мулде курып 6iTin, кур косты нез басы гана калуга мумюн деген сездер ест!лед{. Бул малдьщ жайы болса, казак сахарасында биылгы Kj.icta адамнын куш де сондай ауыр, коркыныш екен. Мал купмчмен арып- 370

ашып жудеген еркек-ейелде рец жок. Суык кун бел-кольт карыган, жуздер! карайган, киын Ketny жол кешкен, шаршап-шалдыгьт, жабы болган жандар iepÍ3AÍ. Кунузын далада, катты аязда курек аршып, малга талшык бола ма деп бута-шецгел, камыс пен ши кыркумен ж ум алар, айлар кеш 1рген эйелдерд!н жуздер4 бар р е з н е й айырылган. Ерте эжш Tycin, коллары кус болып, epui-ôeri жарылып, езгеше сурыксыз больт кеткен адамодр кеп. Ердеде, ейелдеде кыскы KHÍM жыды болмагандактан жел кеулеп, суык erin кеткендер бар. Суду калпынан, балгын Mycin¡nen осы 6ip rana кыс ¡ш!нде азып, ажырап, Ka3ip неше адуан ауруга ушырап, твсек тартып жаткан жандар да мол. «Жут ж ел агайынды» дейлн казактыц мал баккан шаруалары Ka3ip от ьшпан да жудеген. Азык, астан тарыга бастаган. Жолаушыдап калага, базаргаайьтда, аптасында барьт, керепн алып отыратын ел, тагы 6ip ia p a n куйзеулжке тусл. Miner¡n кел4к болмай, арып-ашьш, кырыла бастаган соц, жаяулык, к е л ^ з щ к тагы 6ip тын. дерт болып баска тусп. Журпнш! аз болгандыктан, ак боран, калыц кар аспан-кекл курсап алгандыктан кала мен елдщ, ел мен елд!ц, ауыл мен ауылдьщ катынас арадасы уз!ле бастады. Эр сайдьщ, саланьщ, адыр-шокыньщ жылгасын, баурайын паналаган жеке-жеке кыстаулар кы сты гут ¡нде калган эр сайдын суырындай болды. Эздер!нен езгелрл4кдуниес{нен уз!л!п калды. «Балапан басына, турымтай тусына» деген кез жетл. Уйдеп азыгы тугел б1ткен, кун керер талшыгы, л р е к етер б!рл1-жарым карасы тугел таусылып, эбден туралаган кедей шаруалар emu амалы курып, жас баласын аркалап, элдек1мнен жэрдем ¡здеп, шубыра бастаганы да байкалады. ' Осындай к еп л жудеттп, ыктыра 6ypicT Ípren катал кысты «аккоян жылы», «шал жылы», «естен кетпес жут жылы» деп, ел марттыц ¡Ш1нде-ак аИылап отырып аныз ете бастады. K e m in керген Kepi мен казасы соцгы 6ip кундерде Абай аулынан шыккан костьщбасына да орнаган едг Куздгун] Магаш, Абай, Кек{тай болып косылып жене 6ipneme малы шагын, 6ipaK кенцл! жакын Kepmi ауылдарын косып, жеке 6ip кос жылкы кураган да, отарга шыгарган. Бес жылкышы, 6ip бакыршы, алты азамат мьщ ек] жуз жылкысы бар костыц бакташысы боп шьждан. Журген жерлер4нде пайдасы тиер деп, кос агасы Алтыбай 63Aepinim косын «Абай косы» деп атандырган. Цыс такаган кезде «шеб] жаз кун] шуйпн болды» деген дакпыртты ecii in Алтыбай e3i бастаган косты ойдагы Kepmi ел —К.ызылмола болысыньщ Ажы дейттн руыньщ жер{не апарып жая бастаган. Эздерщ щ 371

жылкысы аз, кар астында калып жаткан ен жерд! Ажылар Абайдан кызганган жок. Сонда да Абай Ажыныц ауыддарына сэдем айтып, ен жерлержде костаган жыдкыны жайгызуга руксат сураган, од едге акы телейттн болган. Жыдкышылардьщайтуы бойынша, Ажынын жер4н пэлендей ceM¡3 аттьщ, айгырдын майына майлап адган. Феврадьга utetiin кыс катты бодса да, Ажынын аз гана ж ертде 6ip кос жыдкы азын- аудак тадш ык тауып, кунелттп кел4п едг BipaK феврадьдын ортасына жете бере од жакта да кыс катты боп, жут жагалап кеп арадасып калды. Жыдкыньщ жайылымы 6irri ме, мал жудей бастады. 1ш:нара тай-жабагынын, кунан-байталдыц турадап, кетеремге айналганы бар. Нашарлап, аязды суыкты катере алмай ек:-уш жабагы-тай 6ip кунде ел:п те калган едг Буган жалгас тагы 6ip улкен коркыныш косылды. Соцгы кундер жауын аралас кар жауып, жер музга айналды. Содан 6epi тун аскан сайын бес-он биеден ¡ш тастау бастадды. Буны каре сала Алтыбай Ажынын жер!нен кайда болса да каша кешу жайын ойдап ед. Елден келген Кэютай: «Жыдкыны не де болса кайтадан Байгабылга, Акдюкыга карай жьшжытып айдап кешуге» буйырдь:. Осынан кей!н 6ip ай бойында, жацагы кысымга тускен Алтыбайдын жылкысы бауырдагы Абай аулын бетке алып, Кызылмоладан кайта кештт. Алтыбай алдагы жерд! анддп отырып тынымсыз кам ойлап, кеш1-конды e3i баскарды. BipaK бул шакш Tipi калган жабагы атаулынын куйрыгы узарь[п кеткен. Тепнде, шаруага теселген адамдар осындай коска келгенде калын топ жынкынын жайын жабагынын райынан андайтын. Отарда, костап шыккан жылкы ¡Ш1нде журген жабагынын куйрыгы келте, ш олак болса, косты тьщнан керген Kici ен алдымен осыны атайтын. Мал neci болса жыдкьилыларга ырзадык 6iAïipin, шук:рл!к етед!. «Жабагьшын куйрыгы шодайып кеткен екен, толайы м ж ы лкы куйл4 болар» десуин ед4. Ал 6 y r Í H r i Абайдын косы болса жабагы гана емес, тайдьщ да куйрык-жалы, KeK^i келецс'з боп узарып, lyKcnin ecin кеткен. Кеп жылкыньщ жал-куйрыгы уйысып, тчкен, ошаган атаулыны жабыстырьш алган жайы да кеп. Ж ак жундер1' iiKÍpeñin узарган улкен жылкылардьщ сyHeKiepi де адырайган. Cinipnepi шодырайып 6M¡HÍn, мал рещн мейл4нше бузган. K^3Íp Алтыбай косында ceM¡3 дepлiк б!рде-б!р жылкы бадасы жок. Айгыр да арыган, ат та арса-арса болган. Ж ун:-туп жайын маддай жалпылдап Kerin, eздepi ¡ш тастаган, ебден жудеген сака биелер де борша-борша болган. 372

Осы кос жылкы ез мекенше карай жылжыгалы кун санап, тун аскан сайын ел!п, KeMin барады. Жол бойы юг)лгендей шашылып, ак б о р а т а кемымп калып жалыр. Неде болса MeKenÍMÍ3re жетем!з деген ниетпен Алтыбай кун сайьщ тын 6ip айгырга, бедеу биеге MineAi. Санаулы коны бар деген атка кезектеп Minin, костын алдына 03¡ тусед^. Эзге жылкышылар буньщ. беттмен, ¡3ÍMeH арттагы жылкьшы кезек ауыстырып, алдынгы тобын эдей{ ipiKTeñ оты ры п, кальщ топты ж урп з!п KepeAi. У дайы кар бузуга шыдамайтын болгандыктан, косты бастайтын алдынгы топ айгыр yiiipin, аттар тобын жылкышылар Алтыбайга айта отырып, жий жи! ауыстырып, алмастырып журед{. Сонда да кар астынан шеп шыкпады. Кузш Kyuri музды жауын cipey боп устап калган как тайгак шыгады. Кундер бойы айыкпаган аяз мандайын карыган жылкы теб)нге бар куш in салады. Сонда да колтыгынан келген cypi карды аршып казган шагында азгантай талшык шеп таппаганда катгы титыктайды. EKÍ кун жол журеттн салтаттыньщсапарына, Алтыбайдынкосы айга ж уы км езп л KetiiipAi. Енд4 бауырдагы Абай аулына такап келген кез едь Жымба, Итжон деМ н , кары калын болса да тобылгылы шубары бар, кейде шилеу{1т бар 6ip елкеге жеткен-д). Кунд!зп жылкышылардын y ciep i cipey болып, тонып, жадап келдм А як Ж ымбага жудеу костарын Tirin, жас жылкышылар бой жылытып алмак боп, кеш батар алдында аттан тускен. Алтыбай оларга: «ínipre шейш тыным алып, ес жиындар, бой жылытындар!»-деген. Жас жылкышылар костанжылынып шыкканша жылкыны ез!' багатурмакболды. Сонымен шубырган жылкы костан узанкырап KauiäMa, Белсу дейттн конысшрга бет 6epin, батыска карай жылжып бара жатты. Кушмзп жур)стен, кальщ кардан, айнь[мас катал аяздан кажып талган Алтыбай сур айгырдьщ успнде 6Lnerine курыгын суйреткен калпында, кара сенсен тымак киген ауыр салмакты басын темен салып, калгып келе ж а п ы . Bip мезетте оянып алып, кайта калптды. Аштыгы жеткен, шаршауы, кажуы аскан Алтыбай ат усттнде аз мызгып-калгудын езж де удайы бас шатастырып, кайталай береттн булдыр 6ip туе керед). Т уещде буньщ кыс бойы кермеген эйел! — момын, жыртык KHiMAi, жудеу тустт !нкер куйеуще жаны ашып, камкорлык eieai. «Шаршадынгой! Жаурап 6irr¡HroH, уйыктасаншы... Ал тесек жайып койдым, уйыктай гой, тыныга койшы!» деп Алтыбайга жаны ашиды. Буньщ Ka3ipri бар ем4рден, т!рлж дегеннен ттлерл4к ен. 6 ip in m i ттлеп — уйкы. С эл гана демалыс туралы !н.кэр дос 373

б етл ж ô ^ i p ^ i . Ат ycii, узакуакытбеймазалыгы Алтыбайды талай куйге кенд1рген. Ync¡3, жым-ж ырт Алтыбай e3Ín¡H жайын ойлагысы да келмейдк Ойлайын десе сол ойыныц ушыгына жете адмайды. Жаман уйшде, жыртыкшокпыт тесекте, катын-бала касында тыныштык алып жату деген Алтыбайдьщ кысы-жазы колына туспейттн арманы тэргздг Алтыбай тунri жылкыга жуас aiM ine^ де, царацгы шакта, ynci3 шубырган жылкылар арасында бу да ynci3 калгып-мызгып, ат успнен кез шырымын альш журе 6eperin. Кдз!рдеде сол куйде келе жаткан Алтыбай дел сонуы шакта eri Ti-ripKenin, cecK enin оянды. Ш идем!н1ц сол иыгы тозган жабагыдан ¡стелген. Эрдайым карсылай соккан калын жел осы иыгынан ецалдымен ед!. Енд! оянса жел катты epeKnin согып, дауылга айналып барады екен. K e3in ашса, жаца гана жарык кун эп-сетте мунарта карауытып, куцпрт тартып барады. Алдынан ешб:р дуние Kepin6eñA¡. А ппак тутек енщ коцыр кекш!л, мен'реу куцпрт рецге ауысып, карсылай согып, кутырып кеттптт. К.уйындата борандаткан кыстьщ ycKipiK дулей ак бораны бастдлыпты. Алтыбайдыцене бойы тоцазып калган екен. Енцц ол c ^ K in in бой жиып, атын T e6inin Kepin ед4, eTi ояздаган жене кунузын iujine 6ip тал шеп туспеген сур айгыр барлыгып калган екен. Жай[иылыкшгы журдек жылпос айгыр енд} сел тепендеп Ж)Т1 журпс! келгенмен тез гана басылып, элс!реп токтады. Алдында, айналасында жылкыныц каншасы барын кере алмай турган Алтыбай енд1Q3Í багып журген калын кос жылкыга кыстай мэл1м болган катты айгайымен атчй салып, дабыстап белп erri. Дел осы сэтге ак тутек боранньщ ¡ш!нде бунын 83ine карай каптчп бет ко- йып келе жаткан калын топ жылкыны керд. Алтыбай еи д т керген жайын андай бере, шошынып калды. Эзге соры жетпегендей, кун1 бойы кажып жур1п келген жылкы женд} нэр татпаган аштыгыньщ успне мынау боранга шыдай алмай ыгып женелген екен. М езпл болса кунд13 де емес, касында cepiK жылкышылар да жок. Аз fana эл-аукаты бар, æ ipre аман болып келе жаткан жылкы атаулы, enni осы 6ip боранньщ зэртен кермегенд! Kepyi мумк!н. «Ес]л мал, не куйге ушырарсьщ! Мынау акырган пэле, сумдык суык кай кдзага апарып согар екен !»деген улкен Kayinri ойлап алды да, Алтыбай енщ бойында калган бар куатымен осы тунн!н элепмен алысуга 6eKÍmni. Сойыдын Keiepin, элс1н-эл4 айгай салып, калын топ жылкынын арасына Kipin, кайыра токтатудын камына араласты. Кеп жыдкынынбаскатобы кай жерде, калай беттегетн 374

Алтыбай айыра алмайды. Тек андаганы, езш щ yciin e келген жылкыныц алдында Абай уйщщ Бейге жирен айгырынын ympi екен. Coran ¡лескен тагы елу каралы езге жьшкы бар. Жиын шамасы жузге Tapia жылкы екен. Цыс бойы ep6ip киын кундерде кос жылкыньщ алдына ly c in , кар бузып, ауыр i*e6ÍH лебумен болатын осы жирен айгырдьщ ympi е д . Эзге топтан жудеул1Г1 басымырак биелер, кунан-денендер жене де осы топта Ke6ipeK болатын. K.a3ip осы топ жылкыга ерген езге саяк жылкыньщ да ¡имнде куйл1с! жок. Бар малдын басы ecem i eii Teyip жирен айгырдьщ e3i болса, Алтыбайга устататын емес. К.олтыгынан келерл!к кальщ карды e3i бузып, ¡лгер! тартып барады. Егер жолда аз да болса tue6i бар жер кездессе, кандай катты боран какап турса да Бейге жирен айгыр тапжылмай карды leyin турып алушы eni. Ол токтаган жерде уйренышкп дагдысы бойынша барлык улкендн Kim^i yHip де тугел токтап, Te6inre KipiceTin. К,алынжылкынын алдында журетщ бул топ токтаганда, езге 6ip кос жылкы да тура калып ie6ine бастайтын. Алтыбайлар биылгы кыста сан рет жылкы малынын жаксы касиет!н Kepren-ai. Бораннын канша согары белпс!з, кеп жылкы ыкканда талай Kayin-катер 6ipre туады. Ы ккан жылкы алдында жар болса, улкен опкын болса немесе ащылы сор болса, сондайларга кулап, кырылып калатыны болады. К.атты дауылды боран кундер] жылкыга каскыр араласатыны да бар. Ы ккан жылкы кебщ ш е шогыр тобымен журмей, бел!н}п бьпырап, тоз-тоз болып кангып Keiin, талай кун таптырмай коятыны тагы мел!м. Сол бетжде аш-арык, кетеремге жуык кеп жылкы кайтып yHipin де, тобын да таппайды. А к далада осындай борандардын соцынан сансыз кеп елексе, жем!тк далада калатыны болады. Бупн кандай апаттенген4н Алтыбай e3Íp аныкболжай алмасада, жирен айгырдьщ yñipine Lnecin келе жатып аса катты Kayin ойлады. Ен улкен коркынышы, Ka3ip Алтыбайдьщ астындагы сур айгыр болдыруга такау. Ендеше ыккан жылкыга бурынгы еден бойынша ес больш, дауыс 6epin, e3ÍHe таман кара тарттыруга муршасы жок. Аз уакытта бул топтан калып коятын ангары бар. К.оста калган жылкышылар жетсе, 6ip тыные болар еж, 6ipaK олардан e3¡pбелп жок. Ыккан жьижыга алгаш кездескеннен 6epi карай Алтыбай дамыл алмай айгай сапады. Eip жагынан, «жьпжыга ес болсьт, борачда каск^]рторып журсе айдын болсьт» дейд1. Эдетгеп дауыстан узак erin, зор erin бар пермегимен айгайлайдь'. 3opynÍH ыргалтасозып: «уаха-хау», «ой-Ьайт!» деп турьгп, ышкынган ж ет ганашулагандалагажалгыз айгайын созады. 375

Алтыбайдьщ мелшер4, долбары бойынша каз!р жылкы костач кныс 811 п бара жаткан тэр!зд!. Енд4 б!разда булар ыкка карай еткен сон. кос жел жакта калады. Оган жадгыздын айгайы тупл, аспан жарылып, дуние ойран болса да, мынау сумдык соккын ¡ш4нде тук те дыбыс есллм ейин болады. Боран анык дэулескер, катты дауыл, ак тутекке айнала бердг Кун баткан болу керек. Айналада уйткып, ыскырып согып турган карлы тутек каракектеу тартады. Костагы ж пптердщ боранды андаганы болса тез оянып, атка М1Н1Пшапса керек едг Осы жайларды еске алган, тун такаулыгын сескене ойлаган Алтыбай ал) де тынымсыз айгайлай беред4, тамагы жыртылардай, каж ы м ас даусы карлы гы п бара ж аткандай. Б4рак ез4 мен аддь:ндагы малын ыктиярдан тыс жыджытып окетш бара жаткан катал суык куштен у р к т келе жаткан Алтыбай, ел4 де дамылсыз айгайлай беред!. Байге жирен айгыр бакташы иелер!не багынып, айгайына кулак салып журеттн калпын ка*нрде де умытпаган тэр!зд!. Жур4с!н шапшандатпай, жылкышынын айгайы ез!нен адыстанкырап, у зь тт калып бара жатса, уй{р!н4н алдында сед токтадандап немесе ете акырын гана ¡лб!п, жылжып калады. Эл! тугел туралап, турып калмаган сур айгырмен Алтыбай кеп жылкынын сурлеуше ¡лесед!. Аяганмен айла жок, аялдар тагы дэрмен жок. Боран катайып, суык аяз уск!р4п басыцдай тусш аскынган сайын кеп жылкыдан узиип-узиип калып жаткан арык жылкьшарды камкор жылкышы санай тус!п, белплеп келедг Оларга енд!г{ калган лрл!к ез! де зорлык, азап екен!н Алтыбай угынады. Кейб4р кэр! бие, картан ат, арык кунан-байтаддар акырын келе жаткан Алтыбайдын кез!нше алдынгы карауыткан топтан жырылып, катып турып калудын уст:не сол арада не шеге жыгылып немесе бугнр!нен опырыда кулапды. Кулагандары аяк сермеп, кайта кимылдап, кыбырлауга келмей, тек жансыз б:р агаш аттын кулаганындай серейе, ката кулап жатыр. Кеп уакыт е*гп, арттан куган жылкышы болмады. Алдагы жылкынын дэрмен{ бары токтар емес. Кандай сорына, бейнелне барады, мол4мсгз, ел! жылжып барады. Окта-текте турып калып, кулап тус!п жаткан арык-аштар эл{ де таусылган жок. Алтыбай алдагы топтан узшш, жыракта каларлык жайы да бар ед4. Кейде жанагыдай кулаган арык жылкыдар бунын егцйгг козгалысында ел4мнен тгз!лген кадау-кадау белплер тэр{зденед!. Ышкынып соккан ак боран алысты ту г)л жакынды да танытар тур: жок. 376

Алтыбай к.ар мен боран арасында кеп жур1п уйренгецд!ктен, кейде жай адамныц K03¡ кере алмастай жайларды байкап калады. Уйткып соккан калыц кардыц ушкыны Алтыбайдыц ацгаруынша, кейде сойьил салым жерд} керсетпейд!. Буны агызып eKeTin бара ж аткан ак тещ здщ туб] тер!зден[п, анда-санда болымсыз аланбайкалады. Тег!л!п, уйтки коршап, орап жаткан кар сел! 6 ip сетке елденеден сиреп, жукалан тартып, жыртыла калады. Сондайды кадагалап, багып, ацыстап келе жаткан Алтыбай аклулекллн жацагы шел! жыртыла берген кезшде, ал га карай айгайын да шыркатады. Кднша екен! белпс!з, ел! ж ь м ж ьт бара жаткан кара коленке тер!зд! кайран малдыц карасын да Kepin калады. «Неге Бэйге жирен токтап кермейд!? Не болды бупн сорлыга. Эл! кунге табан астынан токтап тебер талшыкболмаганы Heci? OpieHin n e ед! жаздыгун! бул куарган дала?..» Алтыбайдыц катты камыккан кеп.!л!не ер алуан y3ÍK-y3¡K ауыр ойлар келед!. Бейне 6ip аш айдаЬар барлык осы ен!рдеп жан necitt езше карай суыксумдыклеб!мен сорып бара ма? Барган сайын аспан шулап, айнала ыскырып, 6ip ycKipin, 6ip ышкынып согады, кутырына бул!нед{. Сол сорып экетю бара жаткан ажалдьщ, айдаЬардын суык Jte6i —ел!м дем! ектеп тур. Бейге жирен айгыр сол ажалга амалсыз, токтаусыз ез! умтылып, ентелеп тартылып барады. Алдындагы калын костан калган аз жылкы, кад{рл! малга Алтыбайдыц жаны ашыганы сондай, кейде тамагына толкып келген OKciK сезед!, кеудес! д!р1ддей Tycin, курские дем алады. Сур айгырды тагы да Te6ÍH¡n камшылап, дыбыс салып, алдагы малга ж етуге ентелещ и. Д ел осы ш акта eKi ж агы н ан агы ндап, борандатып, KopiHep-KopiHÓec болып 6ip кек мунар оза женелд!. Алтыбай айгайлап келе жатса да, одан каймыкпаган калын, каскей топ шабуылга KipicKeH ед!. Аты журе алмай келе жаткан Алтыбай айгайымен сел гана cecK en-iipim i. Болмаса бунын e3¡He тура беттеген агынды эле к сел сур айгыр мен Алтыбайдыц ездерш щ устше умар-жумар актарылатын TepÍ3A¡ ед!. Борандата, куйгыта мунарткан eK¡ сел как жарылып ете бергенде Алтыбай тагы айгайын удетп. Кере ген кез! кутырган TyHHÍHтунепн де, тутепн де жырта тшткендей болды. Жацагы тыц жаудыц бар карасын андап калды. Жиын саны жиырмага жуык аш бермер. Олар аккан бойында алдагы жылкыга араласа берд}. Алтыбай асыгып теб!нгенмен сур айгыр баягы 6ip аяцмен малтыкканнан басканы тапкан жок. «Жылкы кайтер екен» деп Алтыбай топ жылкынын каскыр шапканда жасайтын MÍHe3¡H тосып ед!. Каскырды кере сала, каукары бар жылкы баласы 377

öipirin ун косып, шурылдап ю анейнн. Элс4здер4н, жастарын, тай- жабагысын ортага алып, биелер мен бойдак жылкылар децгелене тура кап, каскырды араларына К!рпзбеуге нам кылатын. Айгырлар сол денгеленш турган топты айнала шауып журш, манайлаган каскырга айбар шегед{. Аузын ашып, жер тепюлеп, кейде мойнын iiuiHe алып, жалын те rin, ортки ойнайды, сескендре кимыл етед4. Ynipi ymiH кейде сол каскырларга карсы шауып, кан жоса болганша жанын салып алысатын. Бупнп жылкынын басы Байге жирен айгыр езге жылдарда, eTi барда бар жылкышыга аныз айткызып, аюдай алысушы ед). Алтыбай енд! андаса ыккан, кажыган жьшкы баягысынша 6 ip irin алысуга жарамай капты. Тек 6ipeH -capaH гана ел жиган картан биелер мен жирен айгырдын e 3 in in гана KiciHereHi болар-болмас ест!л}п кадды. Алтыбай жирен айгырдын ю сш егент алты кырдын астынан танушы едг Бупн ел! 6iTKeH жануарда ондай ун де жок. Алтыбай дауыстарын таныган улкен шабдар бие мен жалпак жирен бие де тек болымсыз дыбыс 6epreH i болмаса, топтын басын курайтындабыл салып, кайрат ете алган жок. К алы нтоп кутырган каскырлар —биыл отардагы жылкыны жеуге эбден куныгып алган кашшерлер. Уш уялас каскырлар тобы уш кек шолакарланына бастатып, агыны катты ак каншыкгарына ¡лес!п, Бэйге жиренн!н тобына куйындатып кеп араластьг Жылкынын дел осы кезде жеткен жер) де бул малдын ажалын тоскан Kepi ecenTi екен. Бас Жымбанын осындай ыккан жылкыга катерл! болатын улкен, узын, терен жары бар ед). Кайрат кылар деген Бэйге жирен алдынгы тобын токтатпак болып KiciHeii журш малдыналдын орай бергенде, эдде кандай 6ip опка куп 6epin Tycin кетп. Жардын epHeyi мен аргы ойы толган кар, найза бойламайтын обыр, опкыннын 03i ед. Жирен айгыр жар астындагы опка салмагымен сунги кулады. Аш каскырлардынен алдында эукес! тускен картамыс кек ш олак бар-ды. Бэйге жиренн[нартьшан сол ceKipe туein, айгырдын жотасына алдынгы eKi аягымен преле калып, алкымын орып-орып ж4берд{. Ажалды шабуылдан корыккан баска жылкы, енд4 ездер!н бастап келе жаткан жирен айгыр ыршыганда, жанагы жардан тепе ыткып, кулай-кулай 6epicTi. «Не калды, KiM кутылды, калган жылкы кайда кетп?»—6ep i де Алтыбайга м э ^ м а з . Ол айбар m erin, жар ж агасы нан сойы лы н с4лтеп каскы рды ш ош ытпак боп умтылып тур. Эз жайын умыткан. Жар астында жанталасып жаткан жылкысын кергенде Алтыбай бул мал ботеннщ малы дегенд) ойлаган жок. 378

Кысы-жазы езш щ алдында журген, айгайына уйренген, кеб!нше деген1не карай ерген жанды мал, жаксы мал, жылкы атаулы Алтыбайга арызын шагып жаткан ажал уст1ндеп достай сез{дд{. Ол шыдай алмай, сойылын сермеген куйде сур айгырдан аткып 1 ус11. Ж ар жагалап, аягын ттреп тура калып, узын сойылы жетерл!к жерде Бэйге жирен айгырды талап жаткан кек шолакты дел кулак шекеден табандап турып, каскайта сокты. Кек шолак сол сэгге тыран асып, каз!р кырылдап ел!п бара жаткан Бэйге жнреннщ катарына кулап тусп. Б!рак каскырдьщтобы соншалык кеп, олар кейб!реу! опка т у с т, кабыргадыгынан карга батып, енд! Дэрмен! 6)11п, кимыддай алмай жаткан бчелерд], аттарды эр туста жарып, орып, канжоса кып кырып жатыр. Ж ылкы кулаган опка Алтыбай б!рге тусуге болмады. Ол шамасы келген!нше жагадан гана айгайын салып, сойылын с!лтеген боп жур. Б!рак алгашкы кек шолактан баска каскырлар сойыл салымга кел^рмедг Жардан туссе омбы карга ез! де белшес!нен батып, кайратете алмас ед!. Ал мынау жагада жур!п, айгай салып, айбат жасаганына ыстык канды татып алган, жсше масайган аш бер!лерд!нтобы токтар емес, еленкылар емес. Узын бгнк жарды Алтыбай жагалай т у с т тагы б!р жыдкынын жотасынан басып турып, конын жулмалап жаткан ак каскырды карулы колымен кушырлана согып, ушырып тус!рген ед!. Осы кезде езшен жогары туста, би!к жагада аты калган жерде б!р арпалыс барын байкады. Енд1 бакса, болдырып, с!лей!п турып калган сур айгырды б!р топ каскыр алып согып, тамагы мен шабынан катар орып, жарып жатыр екен. Алтыбай енд! мулде карлыгып калган, жыртылып бпкен даусымен сыбырлай зек т, акырып умтылды. Ол калын ки!мментерен карды ауырлай басып, дел кастарына зорга дегендетакап келт, айбар шепп, сойылын кетер!п алганда гана терт каскыр саспастан сытылып, тайки бердг Олар сур айгырды жарып, елпрш те болган. Енд! б!разда каскырлар агыза борандатып, Алтыбайдын к е з т е н узап, жогалып кетт!. Бул жерде калган жылкынын бэр! де не елген, немесе кыбыр ете алмастай кабыргадан карга юр)п, катып турып калган. Алтыбай енд) андаса, кун батарда Бэйге жирен бастап, муньщ успне ыгып келген жуз каралы жьмкыдан дел мынау жерде опка туею, казага батканы елу жылкынын шамасы екен. Калганы кеш бойы Алтыбай жете алмай келе жатканда ыккан бе*пнде бытырып, тарап, бет-бе*пмен кангып кеткен, тагы б!рталайы Алтыбайдын е з т щ кез!нше тун бойы жол бойында ушьш, жыгылып ел!п калган. 379

Тун алi ш еказ узак, Боран бурынгьщандааскьщдап,алай-тулей калпында тур. Аязды суык жаяу калган Алтыбайды енд{ ат успндей емес, катты тондырып, ыгын кепре бастады. Мал болса анау, калыд кос жылкы, талай жаннын жуйр)к аты, сауын 6neci, бауыры кутты айгыры, эр жастагы бала атаультын. ую таккан, тумарлаган жуйр{к KyHaH-6ecT¡ci —6epi де будырсыз далада, панасыз куйде дулей желд!н cypiiHimte опка TycTi. Отка ертенгеннен кем емес, куйж жайда желге шашылды, карга басылды, emin-6ÍTÍn жокболды. Осы боран 6ip кун емес, eK¡ кун емес, аны к сурапылга айналып, алты кун соккан ед1. Жет4нш1 куш суык, аязды кун бултсыз жаркырап ашылганда, желс!з тыныкаяз боп ашылган- ды. Алгаш боран кеш4нде Алтыбай yM¡T eTin, коп шакырган жас жылкышылар Жымбанын жарына желп кырылган малдын кар астынан эр жерде кылтиып кана KopiHreH жал-куйрыгын, шала ж елж ген жемт4ктер!н керд!. Сол Жымбанын. 6niK жарынын баурайы нда эр жерге ш аш ылып тускен А лты байды н ecKi ш идемЫ н жыртынды жабагы жун{ байкалды. Тагы 6ip жерде кенетоз ecKi е т ш т н ултаны, жулынып жыртылган басы, конышы табылды. Кулэпара бастырган кара сенсеи тымагынын 6ip кулагы да жакын жерде кар астынан m e ii шыгып жатыр екен. Отыз бес жаска шей1н етк{зген OMÍp¡HÍH дэл он ею жылын кыскы отарга шыккан жылкы сонына ерумен Kemin ед{. Жылкыга иес4нен бетер иел!г4 бар, жайлы Kynai, тыныш тунд! кермеген асыл азамат — Алтыбай жылкышы, биылгы ауыр жылдын ¡ш!нде ен 6ip ауыр каза тапты. Коп жыл баккан малдын амандыгын ойлап, бай малынын. [иет^нде курбан болды. KeHÍH жаз шыгып, жер кургаган кезде осы Жымбанын жылкы кырылган жарына келген журпнийлер ойда жокезгеше 6ip куй керген-дг Жымбанын терен жарына Бэйге жирен айгырдан сон катар кулаган отыз шамалы жылкы омбыга сыгылысып, кабыргаларымен Tipecin тускен екен. Осы 6ip топ жылкы сол суыктаTÍKтурган калпында, карга батып турып олш-п. Кектемде, кар кете бере, сол жылкылар cipecKeH куйде кармен 6ip re шеге 6epinT¡. Буындары катып елген топ жылкы, ew ti кар кеткен сон да TÍKтурган калыптарында cipeciri, сыгылысьш турьш капты. Жар жагалап кеп керген к4с!лер ш ош ына суктанып, кэд!м п Tipi жылкыньнг уйездеп турганын еске алыскан. Бул отыз жылкы т)киген бойда катып елш турган сумдык 6 ip сурет к е р с е т т ед!. Март ¡ш!шн ак боран, узак лайсаны осындай да кер керсегп. Биылгь[ катты кыстын ауыртпалыгы улкен дерт болып, Алтыбайдынауылдагы немере ¡Hici Байтуяктын басына да тенген 380

ед{. Акшокыда «мал корасы» дейт^н кораны и 6ip бурышында уш- терт уй баспана кып отыратын аласа, карангы жср уйлер болатын. Соныцб{р{нде Алтыбайдыцкэр! шешес! мен уш жеттм балипын анасы Ж э р и я зарлап калды . К,атар y i i m i K i e , ж сргоссктс Адтыбайдын ер жеткен жакыны жгмрма жастагы койшы Байтуяк кептен дерт tuerin жатыр. Буны да осы copra жеткгзген катал аяз бен бай малынын камы. К,ьюбасынан Акшокыдагы Дыщэнщ койын жайып жур(п, Байтуякгинуар айында катты 6ip боранга ушыраган. Бурьш «KMÍMÍMжука, байпагым жыртык, eTiriMHiH жулыгынан кар гопл)п жур» деген жайын 6ip аязды KyHi катты то цып келш, Д)ддега ез аузынан айтып ко pin едг. Магаштын наукасы eciH алган Д)лдо малшы ж)г1П1цай]каны н дурыстап тындамаган. <<Шешеце кузд!гун! кой TepiciH 6epreMÍH, тон плеп Tirin бермесе езщнен кер. М агаш ы м ны н уайымы ж анга батып ж ургенде, енд4 ceHin уайымынды аркалайын ба! К,айтып коз)ме кержбе!» деп 3eKin, кайырып ж!берген. Бул шакта Магаш калада. Ауылга енд{ келед! деп, наукасынан шошыган жакындары катты уайым еттп журген кез. Д ^ д э болса, Магаш наукасы «G6imTin наукасына уксап барады» деген жакындардыц уайымын ectrtn, epTermi-кеш катты уайыммен зар айтып жылай ôeperin. Тегтнде, шаруага ом!р бойы мудде 6ip кыры болмаган Д4лдэ биылгы жылы «жут болады, кыс катгы боп кегп», «мал багу жаумен алысудан жецш емесо, «ер-азаматка ауыр азапка, катгы кыспакка айналды» деген сезд!н 6epiH елец кылмайтын. Эз жарасын «бар жан атаулынын ôopine ôip-ак кана дерт боп тарасын» деп ойлайтын уайымда да о ^ м ш л ко[нл бар. Gcipece, малш ы-ж алш ы нын кайгы -KacipeTÍH, кам-камырыгын ойлап, киналып керген Kici Дщдэ емес. Олар не ituin, жейд', Herti Knin, кайттп кайрат корсегед), кандай кол iк MÍHin жур. Уй ¡шжщаш-арыгы жок па, Kyñi к алай?- дегещц езгелер айтып отырса да шала тындайды. Жацагы Байтуяктыц: «Тоным ecKi, ш екпетм жыртык, дадада KoôiHm e тонып жаураймын да, катты жел, ycKipreH аяз кез4нде ат ycTirme журе алмаймьш. Ушьш калмас ytnin атымнан Tycin, жаяу жупр!п, бойымды зорга жыдыткан боламын. Сонда омбы кар -пземнен асып, конышыма куйыладь), eriríM nin жулыгынан к!ред4, ек) аягым домбыгып журген( де бар!»—деген. Шыдай-шыдай жур(п, бар бейнетж, KepeciciH ôip-ак жиып, K03ÍHC жас алып отырып айтса да, жылы жауап еспмеген. Сонын аргынан тагы даталай уск) piк жел, акырган аяз Kynaepi болып erri. Акшокынын ку йкады адырларынын кой жататын койнаула- рында e iip малды ыктыратын ак боран бола койган жок. EipaK 381

«акжорга» дей'пн жаяу борасын журмейчлн кун! жок. Ол суык жел, унем! койын-конышка, бет мойынга, желкеге усак карды уйткытып тепп туратын элек бораннын ел. Биылгы жут кысында, акжорга акборанга айналмаган шактарында кунщз-тун толассыз согады. Тер!с!нен соккан суык жел акжоргамен даланы, сай- саланы ак иректеп, омбы карга —опка толтыра беред!. Тоны тозган, тонуы жеткен жас денес! эбден арып, киналып болган жас ж! пт Байтуяктын жаны да сонгы жиырма кун !ипнде кападан, рен!штен жудеп-жадап болган. Сонгы шакта арыктап, суйек-суйеп айкындап б!л!не бастаган жасты акпан айыныцтагы да усюр!п соккан аязды жел! аямастаи алып сокты. Ымырт жабыла, коймен ¡лест жаяулай келген койшы у тн е жет!п, ес!ктен к!ре бере, кэр! шешес!н!н кез!нше босагага кисая, жыгыла кетт!. Иег! иепне тимей д(р какканда ек! кез!нен агыл- тепл жастаакты. Буньщ суп-суыкбе^н укалаган кэр! шешесшщ к 1ш кентай куры скан алакандары койш ы ны н коз ж асы нан суланды. Байтуяктын аузы сез сейлеуге зорга келед!. Еб! кеткен ершдер!мен айтып жаткан сездер! - каргыс кана. — Жетт! гой туб!ме, жетг! гой! Б упнп суы кенм етм нен ет!п болды. Ол генней баскам жок, кайран апатайым! Кудай тебеннен ургырлар, жыртык, жаланаш куйде етт!м гой!—деп бук т у с т жатыпалган. Каз!р Алтыбайдын ажалы мал корасындагы карангы лашыктарга ест!л!п жатканда Байтуякта эбден элс!реп, титыгы курып болган. Алгаш ушып жыгылган кештен бастап, ол эуел! катты сокпа наукасына айналды. Содан айга жуык киналып жатып, аягында жетел наукаска ¡л!нд!. Бунын екпе дерт( б^ржакты емес, эр! екпесжен, эр! тамагынан алган. !шейж десе азын-аулак астын журу! де киынга айналып барады. Курт ауруынан Байтуяктын жас денес! жещлгенде соншалыккурт кулап,тез жещлд!. Талдырмаш элс!з бойы, каз!р катал наукас бур!п алган шагында шамдай жанып, шугыл с е н т , усынып барады. Унем! унс!з куйде бас жагында отырып жас теккен кэр! шешесже гана, жар дегенде жалгыз жакыны, жес!р анасы Тулымдыга гана сырын айтады. Онысы жыгылган сэттен бер! уз!лмеген каргыс-камырык. Оз!н аямагандарга айтып жаткдн жас жанынын ызасы мен наразылыгы. Апрель айы туды. Б!рак катал кыс эл! де казакдаласына катты салган шенбержбосаткан жок. Апрельд!налгашкьжундер!ндеде картус!п, суыккундер айыкпай тур. Даланынкарыакжумыртка калпында, ел! к е т т болган жок. 382

Акшокыдагы малшылар yñinae отын б!ткел! кеп болган. Суык Байтуякты жота басында, аклан ¡ш!нде, кой соцында rana кннаган жок. Енд! жер уйде удайы дым тарткан суык карангы бурышта да тондырды. Тыгырыкка екеп тыгып, ел i де калтыратып, жудетед!. Сол тонган, каткан куЙ1нде, егей ом1рде сонгы дем!не шеЙ1Н6ipae- 6ip сет жылу KepMCAi. Жене жылылыккексеген жас журепмен кыршын жас, жазыксыз Байтуяк жан берд!. Дел осы кундерде Магаштын наукасы да оны мендеп, жеюп болган едт «Катты елс)реп Tepi тарамысына гана miHin калды. Бой усынып Kerri»деген ажал леб)ндей суык хабар онынер тарантагы жа^ндарына, туыс^рына тугел жеткен. Enai öipaaaa, апрельд^н онынан аскан кезде гана кыс курсауы жазылып, кар кете бастаган болатын. Елден аларын алып, бар жерлерде, кулак ecTiген, терт тараптын бер!нде казак халкын кыра жутаткан кыс, енд( Keain аяктаган шак болды. Апрельд!н он 6eci, жиырмасы арасында Акшокы мен корыкта кар теrie KeTin болган едт Сол куймен ¡лес бундагы ауылга орден де, ойдан да жакындар, жан куйерлер андыздап келе бастады. Keлyшi кепш1Л)к кыстаудын уйд1-уRepine сыймауга айналды. Соны андаган Магаштын оке, агалары, дос, (5¿i\\/T3tpjiat)b>i eндi тездетт KHÍ3 уйлер экел4п, Магаш кьютауынын касына катарлап Tire берщ. Эйгер1м e3ÍHÍHKMÍ3 yñiMeH кош1ri кел!п, Абай сонда отыратьш болды. Акылбай, Кок ¡тай сиякты жакын жандар да уйлер!н екеп TÍKTÍ. Абайдын айтуымен Дермен, Мекен де отау уйж Tirin, enairi кeлiп жаткан конактарды осы уйлерде карсы алатын боДды. Эзге жыддардан ерекше, ерте TiriareH бул уйлер —кызьщ уш1н, сейш-серуен уш!н емес. Кун санап куткен, Kayin боптенген ауырт- палыктын ixiipiiiii. Жакьщца куткен тагы 6ip Kaciper-казанын камы. Ертенп кун асыл азаматынан айырылгалы OTbtpraH, сор баскан ауылдынкаралы болатын уйлер! осы. Елден ерек, мезплс!з ерте Tiriлген жайлар. Кар кетш, жер кургай бере, жаяу-жалпы болса да журуге болгандыктан, enai еткен кыс жуделп, сорлатып кеткен кеп жандар дамылсыз козгал ыс ка ауысты. Азы к б^ткен, отын таусылган, азын-аулак малы болса кырылган кешпел1 шаруа, казак ауылдары жут артынан шубырындыга тусе бастады. Gcipece, кедей-кепш4к, калын кептщ Kyñi езгеше жудеу- жадаулыкта болатын. Манындагы малы fiai), ел! бар дейт1н аукат- ты ау ылдарга Kepi-курган еке-шешес)н, жас балапары мен ейел!н epTÎn шубырып келгендер кебейд!. Каукары бар азамат кайратын

тепн сатып, тым курыса, аш-арыгын ел'прмей калуды ^л еп келед!. Сорпа-судан болсадаталш ыкдэметедь Keti6ip жес!р катын, «азыгы бар» деген жакын агайынга жел'м балаларын жаураган, гоцган куйде аркалап, жетелеп алып келедь Балапанын аузына лстеп алып женелш, ажалдан кашырган аналык тш ек етед). Аштык устжде к э р ^ к менде^п, 6ip уйде жалгыз кемгпр-шал болып калган кос rapin калтылдап, ебектеп, оты жанган уйд{н.ошагынын.басын сагалайды. Кацы pari калган жыртык шокпыт кораны тастап, тенлреп Ke3in кеткен ел кедейм Ш ьщ гы сты ц тауы нан, К ы ды рды а бектер}нен Карауыл-Балпан, Ши, Корыкты бойлап жаяулап, ¡л б т ерс4л}-карсылы шубырады. Эл! бары, ес жиганы «аштык сонда жок» дегенд! eciiin , калага карай кь^бь^pлaй созылады. Кейде жыртык ки)м, жудеу жузд! atu жаяулар бар сахараны баскан сор мен жудеул)к, жокшылыктыц Tipi бейне сулдерждей. К азага ушыраган калын елд!н ауыр сорынынбейне 6ip келенкеандей, калтылдай кыбырлайды. Талай жерде же*нм калган балалар жайы ест4лед{. Кей ауылдын шелнде солардыц ащы зары танды тацга урып, кулактан кетпейдг Кун санап молайып бара жаткан, iciHyre айналган аналар, aлc^з к а р ь е р KepiHe 6epeAi. Э р сайда тецкшп ол!п жаткан кетерем сиыр, катпа туйе, арык ат каакалары кез)гедг Жар, жырада, коралар манында, молалар касында тецки!п-тецки]п жаткан елекселер. Малы болган ауылдардыц кораларыныц как касында, култебенщ айналасында енд4 )uipn бастаган жемтж мол. BipiniH yciine 6ipi уй)л!п тасталган, жундер4 уйпаланып уйыскан койлар тебе-тебе. Сирактары серейген, магынасыз бозарып караган кездер4 жаркыраган, толып жаткан yRimii ел!ктер. Кыстау-кыстаудын басын дамылсыз каркьмдаган ала каргалар мен кара кузгындар баскдн. Ерте келген каракус, аксары бектергшер де ел4 малдьщ жемпИне угпле конып дэн)ккен. Ауылдарында кой малы, кол малы осылайша жутка ушыраган элд), аукатты ауылдар жацагыдай шубырган кедейлерге Meiiipcii, суыккарайды. Култебен)нбаурайы н керсети), ел ген койларыныцелексесж нускап, Kepi шалга, аш анага, жылаулар жас балага ашу айтатын байлар бар. Босып келген кедейлер кун э^з де болса, соларды ездершщ куй!п, [иыгычы, жуты уш!н жазгырып урсып, каргайтын сарац катын бэйб!шелер де ж ок емес. Талай жылкылы ауылдар Ka3ip май a ^ t туганнан 6epi жылдагы т4рл!г!нен мулде белек: «Тулдыр курдым кундер келд!», «cypeni 384

жат жыл келдЬ деп кун1-тун! кужренед!. «Уш жуз жылкысы бар 6ip ауыл корыкка, кыстауга енд( гана жеткен жылкы болмысын карсы ала жаяулап шыкканда, он жет! гана арык катпа бие мен саяктарын санап алыпты». «Кьшырдагы пелен ауыл отарга шыгарган терт жуз жылкы- сынан жиырма уш жылкы алып кайтыпты», «Аягезге мын жыл- кьшык косын женелткен Шынгыстагы уш-терт ауыл, жиыны жиырма жел жылкынын келген!н кершт1». «Шиден кыс басьшда айдатып, Уактын жер!не, керей жер1не ж)бер{лген пелен костан елу жылкы кел!пл» деген еншенел!м мен каза, ауырапат хабар- лары май айынын алгашкь^ кундер! бойь!нда ауыздан-ауызга кешн. Эр костагы бес-алты жылкышы, тепнде, кеб!нше 6ip байдын гана бакгашысы емес. Шагындау жылкысы бар ауылдардын 6ipi rin шыгарган, коспа малынын жылкышысы болатыны да бар. «Шынгыстын сыртымен, Тобыкты жepiн^нoй жагына, Уак^ Керейге кеткен сан костардын кейб!р жылкышылары жаяу калыпты» деп те енпмеленед(. «Кейб)реу! ер-токымын аркалап келшп. Тагы 6ipi кел!к жалдау ymiH ер-токымын, шндем(н сатьш, жалгасып, уштасып уй!не желпт!» деген енпме тарайды. Сонымен катар талай байдын жылкысынын шелнде кыстын каЬарлы аяз, карлы боранында жанын салып, мал амандаймын деп жур^п суыкка тонган, нелер ауыр yciKKe шалдыккан жандар кеп. Байтуяктай боп ауыр дертке ijiirin, тесек тартып жатып калган нелер балгын денел!, батыр журект! атпал азаматтар жайы бай ауылдарында сез де болмай калып жатыр. Халык басына туган осындай акь:рет кундер Акшокыда тагы 6ip кептен куткен, кулактан басып, KeHAipin келе жаткан кезекп казага екеп сокты. Ки)з уйде танертенп шайды енд! гана ¡ше бастаган Абайдын касында Эйгер^мнен баска Магаштынюшкене ек! баласы бар едг Осылар касында Эб!штен калган жепм кыз —он жасар Рахила да болатын. Тун бойы Магашты коршап куткен дос. туыстарь!мен катар Абай e3i де кузелп шыккан. Кудер узш, «бупн бе, ертен бе»дегендей. Т)л айтпаса да кещлде сайрап турган кас!рет-хал Абайдын кеудесш от пен уга толтырган. Шайга отырса да журеп аузына тыгылып, кеудеге 6ip кесек тас орнагандай, бар денен! сенделткен кайгы-камырык бар. Осыдан он шакты кун бурын Магаш ез бойындагы бар калган куатын жигандай боп екесш ен арыздаса 6ip сейлескен. Цоркыныш пен куд!ктен enceci Tycin, салдырап жудеп кеткен

а к е с т у.яганы да болар. Уйд! онашалап алып, Абайдын улкен алаканын eut б!рдей ап-арык, куп-кургак, суп-суыкколдарымен уста!! сипап жатып аз сездер[н сыбырлап, баяу сейлеп жстк!згси. —Ara... Э6!ш агамды женелнп, Алматыдан кайтып ем гой...— деп 6ipa3 д е м т п жатып тагы сейлеген,—Улы жуз Жамбыл акын айткан сэлем[н 03¡ni3re жетк!з!п ем... Ес!н!зде ме?.. —Ес!мдс, Магашым! Окымаган казакта Koni;i! дангыл, l ijii жуйр!к 6ip жан болар деген ем. Оны калай еске алдын? —Сол айтып ед! гой c¡3re... Элеш н экеп берген ем!.. «Нелер жылаган, зарлаганды e3i уаткан ага, еке емес пе ед!?.. Онын, кайгысына сол журты коса камыгады... Цасынан табылады... Epi пси айырылса да, ел!нен айырылу жок!.. Цамалаган карындас халкын ойласын» деп ед! гой!..—деген создердщбэрш Магаш узак сейлеп, y3in-y3in айтып болды да, сел уакыттуншыга ж етсл т калды. С онш алы к M¡He3A¡, терец ойлы Магаш екес!не Ж амбыл акыннын, селем соз!мен кен!л айткандай. 03ÍHÍH, казасы уш!н де Жамбыл yHÍMeH кенчл айтты. Барды туй ген Абай созс!з гана бас чзсд!. Магаштын, канталап, жасаурап караган каз!чс улкен жуз!мсн счксй!п жабысты да, узак cyfmi. «Барайтканынжадымда калар, жарыгым!» деген болатын. Содан 6epi дел Ka3¡pri шакка ш с й т Магаш тек кысылуда... CeHin бара жаткан куй! бар ед!. Bip сэтте KMÍ3 уйд!ноюлы улкен eciri асыгыс, шапшан. ашыла калды да, кызметкер эйел Зылика жаска толы казш уй ¡!U¡HCH жасыра алмай коркыныш хабар экелд!. Суык хабар... —Абай ага, Магаш кысылып жатыр. C¡3A¡ шакырады!—деп кана калган ед!. Ба.палар сумдык ce3¡n, шу ете Tycii. Абай орнынан жас баладай лып eiin, аткып турып, иыгына шапанын жамыла бергенде д!р)лдеген бойынан сол кен. шапаны турактамай сусып, кайта- кайта тусе берд!. K.e6ic¡H кие алмай, буындары калтырап, бар топсасы босап, казф жалп eiin кулап калардай. OñrepiM жупр!п кеп, Абайды суйей турып Ke6ic¡H кипзд!, иыгына шапанын катер!ч, кайта-кайта жауып, аз! де урюп жылап турып, Абайдын жуз!не кез салып ед!, шошып Kerri. Сетте картайган, сакалынынагы басып кеткен Абайдын жуз! Ka3¡p аппаккудай боп апты. EKÍ кез! шарасынан шыгып, шатынап барады. Аспандап карай беред!. Э йгерш нщ зерек кешл! езгеше шошынды. Мундай магынасыз кыдырыстап, шалкалаган казд! Абайдан Эйгер!м эсте керген е м е с -Ti. 386

1ийнен купил сыбырлап: «кудай-ай, сакчай... о иц сактай гор. Ш адык ш алмаса и п едП<>— дсп, жачы o p r c n c жалба[ч.чп.ц[, сыбырлап калды. Эз!н!н.де eai аппаккудай белый капы канп.п], Абайдын артынан жупрс басты. Магаш жаткаи белмеге Абай KCJiin к)ргенде наукастынтесег] жанында тоне карап, ентедеп отырган еркек, эйелдер тез козгалып, Абайга жол бере бердг Эл! дем[пн баспаган калыпта, шошыган, YPiKKeH куйде Абай келш, М агаштын жертесег!н!н жанынаауырлай дем алып, кулай барып отыра кетт!. Ke3i ел! де жанагы Эйгер!мд! шошыткан к у тн д е шарасынан шыгып, шатынай карайды. Сол ап-ашык боп улкей!п кеткен кездершен агып жаткан жастары кесек-кесек тушншектей, бидайдай боп те riл in жаткандай. Эксс! касына жстксн1и андап жаткан Магаш оган карай элс{з rana, болымсыз rana белп бсрд!. Созылып жаткан он колынын 6ip- eK¡ саусагьпг сел кыбырлатып, жаза бсрд;. Аузынан Абай кулагына арен жеткен, сонгы дем!мен аралас, сонгы сыбыры ссчъмдк анык ссгътд!. —Ага... Дуние... осы!—деп качакалгапсдг Сол сэтте Магаш уз!ле берд{, уйд!н imi, ауыздагы белмелер}, одан api дала толы, улкен кыстаудагы барлык жан енд! тугел OKcin, OKipin, айгайлап дауыс айтып, жылай женел4с1т. Ж ер кун!рснд! дегендей. Картам ni nuinui, бурыл сакадды еркектер, эж!м/н ана-эжелер, шиеттей жас бадалар —ôapiniH ксудсс!мсп: «Магашым», «Магатай, бауырым», «куатым», «агсксм<>, «агатайым» деген жеке-ж еке екс)к, айгай, зар-нала арасында узд}rin шыккан аз сёздер бар. Бул сездер Ka3ip когнлдсп' шердщ, кездсгт жастын гана т)Л! болган. Айнала дуние епле, агыл-тегтл жаспен уланып жатканда Абай 6 ip алуан, Tyc¡HÍKc¡3 куйге TycTi. Онда ун жок, дыбыстап жылаган OKciK, айгай да жок. B ip ауыз тырс c rin айтылган сез де есплмед]. Тек кана бадырайып, шошынгандай шатынап ашылган кездер!нен yHc¡3 жастар буршактай боп узЫп-узимп, октын- октын тамып, топлш кетед!. Енд! ол e3ÍM 6ipey суйеп тургызса турады, жетектесе журсдг кайда апарып отыргызса жен сурамай, ил катпай отыра кстсд!. Магаш жаназасына жиылган журт ойдагыдан тыс соншалык мол болды. Ж е'пстс meiiin жер куп;реп с жылау болып, калы н журт улардай шулады. Бул кундерде ат койып келген Кунанбай ерен-жараны, Ыргь[збай атаулы жылаулардын, жан куйсрлсрд!н тобы болып 387

екшелген-д[. Цолдарына узын ак чаяк устап, букшис жьмап ту- рып, аткойып келген жакын мен жаттын адамдарын, бата окушы- ларды карсы алушы Ыргызбайдын барлык Kepi-жасы болды. Алгаш уш кун бойында, ауыл сыртында жанагыдай ак таяктарга суйен!п, жылап туратын узын катар еркектердщ дел ортасында Абай 03¡ турды. Оны eK¡ жагынан Дэрмен мен Кэютай суйейчтн. Осы катарда 6ipre жыласу карыз болгандыкчан «торкалы той, топыракты ол[м<> дсгснд! айткызбай орындаган болып Тэкежан да Эз!мбайымен келген. Жуан таяктарга кеуделерш чтреп, томен карап тукырып турып калган. Абайга жакын жерде жене де Шубар сиякты агайын да октын- октын айгайын удсчс Tycin, чаягына таянып турады. Yйдерде болса Д]ддэ бастаган картан эйелдер ¡ш{нде Тэкежаннын эйелдер! Кдра- жан, Зейнеп бар. Ыскактын, суык nirntHAÍ кара кер сем[з катыны — ManÍKc отыр. Бул шакта аса ceMÍpin, бечч-жуз! озгеше ipLien, енд! шар чарта басчаган Нурганым кер!нед!. Осы елд!н. еск!ден келе жаткан салты бойынша кеньчкос агайын алыстан, ат усччнен айгайлап жылап: «ой, бауырымдап» шауып KCJiin, кулай тусед]. Осьшдай кслуш!лсрд! 6¡pTon жас, жылпос ж!г!тчср алдарынан жупре шыгып, аттарынын, басын усчап, колчыктап tycipín алады. Тагы 6¡pa3 ж!г!чтер жылап келуш ! жандарды жетектеп, колтыгынан алып отырып, жацагы тысча турган еркектермен жагалай Kopicripin, tcric кыдыртып эчедг Еркскчср качарын тугел адакчап шыккан сон, жанагы ж[пттер улкен уйде кара салынып, дауыс айчып жылап очырган эйелдерд[ц бэр{не экел[п кор1сччрсд1. Эдечде, бул туста уй ¡ш!нде кор!скендерд! ж агалаты п, колтыктап журет!н кутуил эйелдер, оздер! жылап келуш! келшшектер болады. Магашчын, казасында жылап келуил агайын озгеше мол болды. Каз!р кысчаудан шыгып, жакын жерге ipre аударып кош[п-конган Магаш аулында жанадан ччплген Kn¡3 уйлер еч*е коп. Bip А байдынэз ауылдары емес, Акшокы, корыкчагы барлык жакьш, керш! ауы лдарды нбэртен де конак уй, ас уйлер экел!п TirijircH. Э р жакчан кед in, кона жач'ып, тусчет'п аттанып жаткан сансь[з коп еркек-ейел, бача окушыларды ep6¡p агайын оздер! экед!п ччккен уйлерге жиырма, отыз к!с1дсн бол{п куту[не алады. Сол ретте Царажан чткчтрген, М эн[ке, Нурганым немесе Акылбай, Ш убар, тагы баска талай «жан куйер* дейт;tí аталас жакындар ччккен уйлер Магаштын, жсччс!чс nieïiin конактарды yjiecin алып, 6o;iic¡n конак сччсумсн болган. Магаштын, казасын В1ргызбай, Олжай дей*пн ачалас, жуан рулар адамдарынын карсы 388

алуы осылай. Эрб!р казанынтусында болатын калыптар болып жатыр. BipaK осымен катар Магаш казасы ны н усттнде саналы жанддрды ep¡KCÍ3 баскаша ойга салатын тагы 6ip жай анык, айкцн кер[нд[. Ол осы Магаштын ол!м!нс калын сл, жок-ж!т[к, Kon4J¡ji¡KTÍn керсеткен кещ л 6eñLi¡ ед[. Аты бар атымен, асы молы уй!мен, асымен к е л т жатыр. Ал булардан бес есе, он бес есе артык боп жыртык шекпен, тозган тон, кон сTiк киген оншен жудеу, эжшд!, аш ан жузд[ калын ел де каптап кслдг Буньщ талайы Абайга сан жерде кез!ккен, эр елден шыккан дос ниетт] кеп кедей. Ой мен кырда енбек сауган жатак, KecinmLiep. Биылгы жуттьщ KeciptHeH сонгы талшыгынан, TiperiHeH айырылып шубыра басшган кэр[- куртанеркек-эйел, малшы-жалшы да коп. Осы жандар Магашка 11г4лген каралы уйлерге жаяу жылап, шубырып келедг Озгеге бурылмай, тек жалгыз А байдын ез[н гана куш актап, ег{ле жыласады. Кдза болса да, кара KonLii оз Mep3ÍM¡H езгертпейт[н Эз!мбай мен Шубарлар бул кедейлердщ коп шубырып келгент унатпайды, жазгырып сейлсйд!. «Будар да бата окыган боп, ас пен садака дэме*пп сагалап жур- ау! К,андай жаны opreH in барады дейсщ!»—деп суык карасып, KeKeciH айтысады. Абай болса, шын жылаганда, ауыр киналып жылаганда тек сод жаяу келген жоктаушылар мен солардын коздсршдсп ащы жасын Kepin катгы жылайтын. Аныгында, сол жаяу-жалпы, жок-Ж111к, калын ел, атаксыз Koniin осы кундерде Абаймен жыласуы озгеше. Бардык аталас, бауырлас дейт!н К,унанбай, Ыргызбайлардан мулде белек 6ip шын, 6ip сыр бар. Соны осы жиында Абай мен Дермен гана анык андады. К,алын ел, казады журттын шынайы молы, адал тобы 6yrtH Абаймен шындап жыласады. Оларды уш алуан ауыр, даусыз, дертпжайларжылатады. Бул ел снаусл^биылгыжылдынд!нксге тиген азасы мен кысым казасына жьшайды. Ашшн елген ата- анасы, iciHÍn жаткан бада-шагасы, таусылып бп'кен шамасы — 6api жиылып, халыктын шындык жасын еплтсдг Соны езге жерде шыгармайтын, баска жанга шакпайтын халык, б у п н п 6ip гана азаматтын азасынын усттнде айгайлап жылап, нала кып 6¡p¡He-6ipi шагады. Эс{ресе, булардын ¡ш[, жаны Gend in жалгыз жакыны Абайга кеп шагады. Сол ретте тагы да Абайды анык балкытатын баскаша сыр мен шын бар. 389

Ke3¡ жасты, Keni;i¡ кая у жылаулар журттын Абайга ш гы жаны ашиды. Бар Ыргызбай, Цунанбай жиылып, таягын таянып, кущренген боп турса да, халык олар уш!н камырыккан жок. Ал Абай кайгысы уш 1н кап жылауга бар. Сонымен 6ip re бул журт Магаштын да кад!р!ч б[лед[. Аз ем ip жасап, калы и коптин кез[не кеп iciMeH кер[нбесе де, М атш та слд['и у м т мен ceH¡Mt бар ед[. Оныц кеткен! —ш гы 6 ip умп* TtpertHtH кеткен! ecem í. Магаштыц казасын ез басы ауыр уайым ету уст[нде api Абай ymÍH, ap i жаиагыдай халык, ytnin аса киналып ойлаган 6ip жан Дэрмен болды. Магаштын наукасы талайдан мойындатып, ойды eptKCÍ3 багындыра кенд!р!п журген дерт ед[. Асауды кулактан басып мойындаткандай, демд[ курткан кау!п-катер болса да, Мамаш кайтыс болгалы Дэрмен уилн дел осы жалганнын 6ip улкен жарымы Komin, otnin кеткендей болды. Орнында тек туцгиык тер е н куы с калгандай. Э з KOH,ÍJi¡ осы ны ce3 ¡H tn , о згед ен окшауланып, тереч палата батады. Соны тек кана тунп уйцысыз KypcÍHreH камырык арасында жан сырласы Мэкенге гана айтады. — Дуние не боп KeTTi!.. О пасыз дуние!.. К,андай казага ушыраттын б[зд[?!. Осылай таусылып 6¡TKeHÍM¡3 бе?! К еш еп керкем OMtp, кен дуние солганынба, кеткен!нбе бул-бул ушып, жаска толы 6¡3AÍH кездер алдынан!..— деп, сонша ширыгып, ш ер лен т кетед!. Осы уайымнын KenTeH-Ko6i жене де Абаймен байланысты. Олген Магаш пен бупн ел! мен TipiHÍH арасындагы Абай екеучн б¡рдей жарадар жанымен MycipKen, ес[ркей толганады. Сол куйге, Абай кайгысына сонгы кундерде шубырып кел[п зар-надасын косып жаткан жаяу-жадпы, аш-арык, кеп жылаулар, дос-жар халык кайтысын тагы да косады. Оны да ез шер[не шер, уына у косып жаткан ерекше 6ip шыннын жасы деп сезшед!. Эз[мбай, Шубарлар ойлагандай, шубырып келш жаткан жылаулар KonuiLiiK Абайдан б!рдсмс алсам, жесем деген жандар емес. «Аяулы жан коншпг каяу, кез[нде жас турган шагында мен}н де сенен [ркер дунием жок. Зарына зар косамын. BepepiM сол, экелтен!м соным!..» дегендей. Абайга агыл-тепл жас тепп келш жаткан жандарда осындай сыр бар. Шын жаксы дос адамга адам боп, халык улына халык боп каптай кел}п кайгы косты. Осындай боп кальщ 6ip шогыр кедейлер жыласып келгенде арада Дэулеткелд! де Kapital. Ол енфеп, кушак жайган бойда Абайга такай бере: «EcLi агатай-ай! Кдйран Абай 390

ага-ай! CeH¡ кайтгпкнямыч... Осынпан кас!ретке Kairrin киямын!»— деп жылаган. Дел осы Kepicy, жыласу ycTirme Абай шугылынач езгеше жат куйгеауысты. Ол Магаш емес, оз казасыч к о р т чуришдан боп Kerri. Дэулеткелд! бучын 63ÍH елд4 деп жокгагаи снищ и. «Шыны сод», «дурысы сол», «рас, мен олем!п, олмсюпп», «меп елген деген осы» деп Абач мулде e3repit) бирады. Еши очыц коз жасы мулде кургады да, жылаудан тыйылды. EipaK.e3 казасъп), о з бата окырыч e3i y3,i¡KCÍ3 Kepin отыргач болады. Ermiri бар жачга, бар айнала болмыска ол oiin кеткеч, y3Min кеткен KÍc¡4ÍH коз iмен y4c¡3 гача карамакшы. Абай сездеч де тыйылып калды. Осылайша езгерген жач курт Kerri. Ондагы жалгыз елее, у з д т и з ой «ел жылаулар... журт зары... Т1рл!к кетп, етп. Сол елд{ жылатып Typfa4 Me4¡4 де oiin бара жаткач т!рл4пм»—деп бекшдг Магаштын. казасыч Абай солай тачыса, Дэрмеч езгеше отKip ойм еч, KywiK уст!чде керегеч бола, ачы ктап ачдайды. Ол K oK iiaitra, Баймагамбетке ез андагачыч элдечеше рет айтты. Д эрмеччщ байкауычша, Абайдыч ечд4п кундер!, ой-дучиеа, журек дер]1 6ip улкеч сергелдеч меч сечделу ха/ичде. Ол эл-куатыч экеткеч кайгы сонычда. Eci кейде бар, кейде ауып, жанылып кеткендей болады. ByriHri жайыч б4рде-б4р жанга айтпайды, атамайды. Ечд} 6¡pa3,ia М агаштыч жет!с!ч бергеч сон жылдагы мезпл жет4п, ауыдцар Ш ычгыска карай беттеп Komii. Жайлауга карай тарггы. Акшокыдагы ауьщдар Шпдеп, Шынгыс- тагы Тобыктынын кальщ ортасьта барды. Тагы да Магашка алгаш еткеч кундердей агылып, Torhin кел!п жаткач жылаулар кеп. Абай тек Дермен, B ñrepiM , Баймагамбет yme'yÍ4ÍH гача д егетн е журед!. Олар к т м ш кгннд!ред!, дастаркач басыча ездер! алып кел in, Абай Ka3ip, Tinrri, аз ¡шетш асты усычады. Уйдеч алып шыгу болсыч, 6 ep in a e бул ym eyi калай жетелесе Абай балаша не 6ip eci ауган жачша уч катпай ере 6 ep e,ii, кече 6 ep e,ii. Ал ачау уш жакычы, бар олемдеп ен 6ip жакыч кергеч уш досы езара Абайды осьыай кучд)з-туч! багып ж у р т, сод Абайдыц ендш хал!чеч ym eyi гача боп сырласкачда катты коркысады. Баймагамбет Магаштын ол!м те отыз куч толган шакта, Абайдыч катты e3repin кеткеч калпын Дэрмеч меч BñrepiMre онаша сыр е т т отырып, ечд! 6ip б!лгеч{н айтты. Магаштын ел!м!чеч оч шакты куч еткеч сон кыстау манычач, Акшокыдан узап кешерде калын журт Магаштын зиратыча барып, коштасып аттачгач екеч. Сонда Абай Магаштын жас балалары мен Баймагамбегп гача алып, зират басыча кеючдеп 39)

барыпты. Жылап жургеч ер мен эйелдерд! берпт басынан тез журпзд{рлп Ж1б е р п т . Балалар мен e3i моланын imÍHe Kipin, б)раз отырады да, тагы 6ip кезек Баймагамбетке «балаларды алып шыга бер» деп белг! етед). Содан кей н Баймагамбет балаларды пэуескеге отыргызып тыстатура беред!. Абай жапа-жадгыз, баласынынжас Ka6ipÍH¡n басында eK¡ сагат тапжылмай, сыртка шыкпай кадып кояды. Keñiw кешке таман гана моланын ¡шжен Абай шыкканда сакалы аппак болып, бет{-жуз! кулбеттенш, бар денес! жер тарткан жандай кур сулдер!мен гана шыккан екен. Баймагамбетпн енд} гана ecine тусед!, Абай сонда буган б!р-ацауыз сез айтыпты. Баймагамбеттен сол сырды ен алгаш eciiin отырып, Дэрмен 6ip сыр айггы. Магаш еткен сон он ею -он уш кун болган шак,та Абайга тагы 6ip улкен толкын соккынын езгеше катты ти гетн еске алды. 9ñrepÍM мен Баймагамбетке ол да 03Í б1лген кучия 6ip жайын ен алгаш баян erri. Осы коктемде, Абайдын OMip cepiK eKi арысындай, ек! улкен досы Ербол мен Базарады да каза болган. Эуел! Ербол сузек боп жыгылады. Сол катты ауыра бастаганда Базаралы касына келед1 де, он шакты кун ез колымен кутед!. Уз;лген сагатында досынын басын T¡3ecine салып отырып, к,ош айтысады. Ел жудеу, жыл жутан, ауыл мен ау ыл арасы да хабар-ошардан узппп калган кез болган сон, Ерболдын жаназасы кепке жария- ланбай, аз гана жан куйер жиыны аткарган болатын. Дел осы кундерде Ерболдын касында отырып, Базаралы e3i де ауырып калганын ce3¡n отырыпты. Оне бойын алып тускен ауырлаган дертж батыр журекпен TicTeHin жен4п, Ерболдын жаназасын 03Í баскарып шыгарткан. Сол куш кешке уй4не келед! де жыгылады. Арада уш кун еткенде кызуы аскындап, ене бойы от-жалын боп лаулай бастайды. Ауру екешн, Tim*i, жакын ауыл, жан куйерлер} де бинп улгермепт!. Талайдан элс1реп, солгындап келген д ер и ! журек мынау ыстыкты, сокпа сузект!н ыстыгьш кетере алмай, бар-жогы уш -ак кунн)н ¡ш!нде батыр жанды Базаралы ез! де каза болган. Бул жайлар дел Магаштын кысылып жаткан шагында болган едь Абайдын кайгысы онсыз да жетш жаткандыктан KoKÍ raii мен Дэрмен езде pi де Абайга быдцзмен, езгеге де айткызбай ¡рке TypfaH-ды . Тек Магаштын ел!мшен он eKi кун еткен сон гана ауыр каза хабарын eKi ÍHÍ дос —Дэрмен мен Кею тай амалсыз отырып, онаша жерде гана Абайга айткдн едь Абай сонда e№ in турып enipen ж!берген. Узак уакыт бойын жия алмай, бар енсес!мен 6ip тунгиыкка карай умтылып, кулай 392

бергенден курт кеткен екен. Осыган т е т и б!рталай ш акез ¡mime YHCÍ3 буынып, уды дертпен туй ^ш калган болен, дол сод 6ip c o n e «сонгы ретайтып калайын» д оен дей езгеше 6¡[) );ц) шеккеп дг — К,уп-ку болып, ж апа-ж алгы з кальчшыи! [кжеынып моласындайжапа-жалгыз калыппын. KÍMÍM калды, нем калды?!- деп e3¡MeH-e3Í сыбырлай куб!рлеп сейлеп кетед}. —...Ей сорлы заман, менен аяган кай кдетыгынкалды... Мен ¡шпе- ген у бар ма!.. Ж урег}^) ко р т! MÍHe, жарадан cay жер калды ма? Мунша газап шеккендей не жазык, не айыбым бар? Кеп кер- ген!ц шер кеуден4н элс!реген тынысы ма?!.—деп 6ipa3 отырып барып, тагы да 6ip ауык уланган оймен оянгандай болады. Абайдын жанагы зарына ты дамаган Кэк!тай еп л 1п жылап ж!бер4п, кез жасын керсетпей!н деп уйден шыгып кеткен ед!. Дертп жанньщ, оган кадала карап ер кыбырын баккан жалгыз гана Д эрмен капты. Соган Абай тагы 6ipa3 сыр, шер тастап e,ii. — ...Жапан туз, елс!з, жолсыз cap далада жалгыз туп агаш ecinTi. Айдар, жылдар, не замандар жасапты. 3 p 6 ip кектем к у т н е YMÍTÍHартып, шат куаты жапырагын жарып, гулш атыпты... Талай жылдар eTinTi. Эр жылынын гуддер! мен дэндер! ушып, тарап KeTin жатыпты. Сан жапырак саргая солып, ж ок болыпты. Bip заман сод айдаладагы жалгыз агашка жай Tycirrri де жайрапты. Бар бутактан, гул жапырактан, дэн нэрден айырылыпты, ажырапты... Куарып, шошайып калган жалгыз гана ку агаш кек аспанга Т1Л катыпты. Не жазып ем, не сумдык, не зулымдык e iin ем?! BirriM MÍHe, тек кек аспан куем едщ, сенен гана сураймын. Сорымнын да K yeci, кегерген, гул аткан шагымнын да K yeci сен ед!н —кен кек аспан!.. Сен ганаб!райтшы... Мен елешн, б!раксол'сан жыл- дарда ceHÍH желдерщ куып экеткен гуллер!м, дондер}мнен урпак, нэс!л калар ма?.. Ш анда 6 ip e y , санда 6ip сайда болса да, жас жапырагын кекке созып, гул ж ем кж жер жуз!не берер ме?! Элде 6ip -6 ip елкеде, тагы 6ip замандарда сод гулдерд!н 6ip тобынан саялы тогай, мэуел! бак есер ме!.. Бутактарында енген-ескенд! мадактап кумыр булбул сайрар ма! Саясында жас eM ip, жана дэурен мекендер ме!—деп, 63ÍMeH-e3Í шын 6ip уды шабыт, акь)н шабытымен шарыктап 6ip барды да, содан сон ун; оштг Дэрмен Э й ге^м ге осы жайды айтып отт! де, ен акырында «Абай агамчын. ен сонгы бой жазганы, сыр ашканы еол гана болды мадеп шошынамын!»—деп, ез! байкамай агыл-гепл агып кеткен жаетарын жалан алакандарымен сурте берд1. Осы 6ip e3¡ гана б!лген Абай mepiH, сырын айту уст!нде Дэрмен бурын андамаган, ойы жеттп болмаган езгеше жайларды 393

ендьенд! терендеп, кен угына бастады. Тепнде, жанагы жан создер) Абайдын бурынгы т)рл}г)иде айтылмаган, ол! тудырмаган гажайып сырлы, езгеше б!р елец! тэр!здк Улы журек туб4ндег! ен соцгы б!р кенже, таусыншык асыл туыс па екен! Кара сезбен айтканы болмаса, жанагы Дэрменн!нез{ кайталап айткан Абай сездер! соншалык б!р терен, керкем! Бар еленнен де ектем 61р окшау елен гой! Толысып, тугалы турган теренсырлы сымбат кой. Голкыган тещз туб!нен атылып шыгатын меруерттей кесек кымбат дуние гой!.. Осы жене Абай кешш еткен шабытты акын ом1р![пн, енбекке толы азамат ойынын, ойга толы ем4р!н!некшел4п келген, сараланган жиын жайы екен. Дэрмен ойы узайтуст!. Кен шабытпен байкап шолып андаса, Абай езш: узак ем4р бойында сол сахарага гулдер шашкан, асыл урыктар тараткан бэйтерекке тенепт!. Сонысы дел гой. Айнымас едш, анык шын гой. Осыны жене кай кезде айтыпты? Жай тус!п, сонгы бутактары сынып, ку туб!рдей жалгыз калган, жайрап калган кутннде тагдырынаарыз-айып еткендей, оюм айтып енп-п. Бул зэул!м шынардын ен сонгы калган уш-терт жемкт} балгын бутактары бар е/ц. Онын б!р! - Магаш. Б{р1 —халкынын кад!рл!с1 Базаралы. Тагы б)р) —Абайдынбала, бозбала шагынан осы кунге дей!н ем!рде б!р рет, б!рде-б4р сел гана кабак шытындырып кормеген айнымас досы, бар туганнан да жакын туган, е\\пр сер4к жан досы Ербол едЬ Осынын ушеу! б!рдей сынып кулап тускен куш жанагыдай жан жалынын аткан екен асыл кеюрек! Дэрмен енд4 ойласа: Базаралыга, Ерболга, Магашка Абайдын айткан «кош-кошы» да, достык, аталык «арыз кошы» осы. Жаны жылап тудырган жоктауы да осы екен-ау !.. Дэрмен осылайша ез! де б1р акындык терен толгауга туст}. Акын жанын ак.ынша шыншыл шабытпен жете таныды. Бунын кен!л!не Абай енци ез сапарын, ом!р сапарын тауысып койган жандай сез1лд! де, ол уана алмай кеп жылап, кеп еплдь Абай осылайша бар асыл жандарынан айырылганын кер!п к у т р е н ш болды да, угымсыз б!р дертке тусл. «Кужм санаулы, мен де жокпын, дауа жок!» деген екен Баймагамбетке, касындагы Кэк!тай, Акылбай сиякты ¡н!-бала, жакындар «доктор алгызамыз»дегенде Абай суык капатуйппп, бас шайкаган. Мулде керек етпейпж н б!лд!рген. Бунда енд! тун! бойы титтей кез шырымын алар уйкы жок. Кучд}з жалгыз-жарым окыс айтып калган сезден бетен *пл де жок... «Не болды», «С!зге не болды, Абай жаным!<> деп уй онашада бел-жуз!н ыстык жасымен жуып, уш рет, уш кундей онаша 394

оралып келгеа OñrepiMre де Абай жауип кдтпады. Басыа шайкап, Э йгер1мд! аркасы ааа сипап, басынан, бет{нен аялап кояды. Ymiam i рет кааа OUrepiMaia жас тамшысы туРпл!п тургаа о а K03ÍHeH 6ip рет cyfmi. C onrri де алаканымен «баска жайды айтпа» дегеадей ым жасады. Абай ym ia K.a3ip дуаие жыртылып, бузылып, кулап, тозып бара жаткандай. Бул б!лген жакын дуаие дел солай. Халык ашыгын, жудеп, жутап, кырылып барады. Сахара журты шубырды. Бул кад1рлейт}н «халык.» д ей п а калы а щотыр ьщырап, таусылып барады. Абай 83Í болса, буаы а да tiperi сыады, Магашы Kerri. Енд} бул 83Í де ортасыааа опырыльсп, кулап, сыаып калгаа. Б у аы а да e3ÍH¡a барлыгы, болмысь! бытырап, ьщырап тозып бара жаткаадай. Oßiaia де 6ip сипатыааа coa 6ip сипаты кун сааап таран 6ÍT¡n барады. Согаа орай буаы а бар мушеск Teai де солып, ceM in, 6ip куатьшаа сон 6ip куаты Kerin, тозып барады. Ka3ip ол кеп aepceai сезбейдг Кеп уакыт онынсааасы кеп aepceHi Tycia6enai, укпайды. С оадыктаа oraa ermi уйкы да KepeKC¡3, ас пеа дэм де керек емес. Ол сейлемейд^ ой дасолгаа. Кулмейд!. Куааыш пен жубаныш, жаксылык пен жамаашылык, кун мен туа айырмасы жок боп тутасып, мунарга айаалып барады. Е а соаты сааасы e3ÍH тагы суык, Tync¡3, лай ренд; толкынды судын ¡ш!нде сезед!, ол жузгеа болады. BipaK жакыада жетерл!к жага жок. Тек алыста, кез ушыада, княда raaa e3ip 6epri бела туа T yaeri баскаа, 6niK коаыр бел бар. С оаы а ар жагынаа алтын арай, ж акы а таа туа тунепн азадап cep n ^ T in , баяу к е т е р т же Hin келе жаткандай. Абай бар ойы-бойымеа сол асыл арай алые танга кыбласыадай бой уруда. Ал жакыа дуаие суык, лай, тупстз тунгиык боп тарта берсе бул еш е берд!, ceHin, семе бердь Bip куйге сайган жанагы жумбак жай, онын ен сонгы демше дегна ой, киялыааа, кез алдынан кеткеа жок. Осылайша айналасы айыкпагаа сур тумаа, суык заман п тнд е улы ж аа дуниеден кештг. Магаштыа кыркын 6epin бодгап Kyaaia ертещнде Абай жэае каза тапты. Улы кеуденщ ыстык дем: токталды. Ш ел далааы жарып аккаа дариядай, игпик ем ip уз1лд4. Coaay 6ip шакта тасты такыр, жалтыр 6niK басына жадгыз ш ыккаа зэул{м ескеа алып шынар кулады. Ом!рден Абай Kerri. 395

Эпилог Осыдан 6ip жарым ай еткен сон,, куз такап жайлаудын ел! Шынгыстан каига асып, бауырга карай узд'к-создык кештер созылды. Абайдынтуган жерк анасынын конысы, кыс кыстауы Жидебайда п}шенд}к шалгын узарып ocin болган. Манындагыдала шеб[ саргайган. Жидебайга такау жалгыз кара би[к Ортенн!н тесщ деп кеде, бетеге сап-сары жадау жуздь Огкен OMÍp peniH, тозган 'rip.iix елес)н танытады. Осы сары тескей елкен!н санадан солган, загыпырандай болган саналы кайгы дерт!н айткандай. Баяу жел Жидебай бойындагы калын шил! кек майса шалгынды унем! толкытып, ыргалтып, ылги 6ip жакка, терккей бетке карай майыстырып ni.Tre беред). Шынгыстан соккан y3AÍKC¡3 коныр жел жылы кунде онынан согатын жел едь Сонгы кундер жансыз, елсгз, тыныш мулггп турган Жидебай бойында бар козгалыс, кыбыр-кимыл тек сол жел ыргалткан шеп басынын гана кимылы. Осы Ж идебайда Kepi еж е Зеренщ, асыл ана Улжаннын бау ырында кулын-гайдай кайгысыз, камырыксыз ескен бала —Абай едг Ол ойнап, шапкылап журет!н такырлар, усак тастак тебелер, калын шид4н коршауында бшкгей турган денестерболуш ы ед[. Цыстаудан куншыгыска карай созылган кулай óepicie, сондай 6ip кгшкене тебеш[кт!н уст{нде, жакын заманда салынган би:к, кен терт кулакты бей}т тур. Бунын сол ж ак бурышында сырты тоза тускен, сандыктап койган 6ip б ей т бар. Онын басына Оспан аты жазылган. Ж аз ортасынан 6epi сол Оспан б е й т ш н касына жене де сандыктап койган Абайдын 6eniri —жана б е й т орнаган. Бупн осы б ей тп н басына ете кеп елд!н кештер! согып erri. Кеш пен келе жаткан ата-аналар, тай-кунанга MiHreH балалар, ecipece, кой, сиыр айдаган малшы, жалшы жалпы журт. Тан аткалы кеп ел келш erri. Туе aya бергенде зираткд Абайдын ез аулынын барлык еркек- эйел, Kepi-жас, ес бшген жандары шубырды. Узак салкар арбалы, атты, жаяулы халык сел! шубатыла созылып келген-д!. У лкен, терт кулакты б е й т т щ ¡Ш! кен, сырты келенкел} гакыры бар, мол болатын. Осы орындардын бэр!Н толтыра кернеген жург тагы да reric eri.iin, enipen жылауда. Сол жылаумен кеп уакыт еткен сон, енд} дел осы сэтте, осы Kaóip касында айтылатын аныкарнаулы сез, шын зар б!рен-саран жакыннын кеудес!нде туып, айтылатын тэр!зд: ед[. 396

Коптщ жылауы аяктап келген кезде зор коныр сарынмен 6ip ересек ейел дауыс айтып Kerri. Журттын бэрш е анык ест!лген, кайталап айтылган «кос коныр, кос коныр!»—деген сез. — «Бул KÍM? KÍM дауыс айта бастады?»- деп сырттан сурас- кандарга мола ¡ш4ндегт Ken6ip улкендер сыбырлап жауап катып, «Зейнеп» дейд{. Жастау эйелдер, арттагы эйелдерге б!лд4ргенде «Молда апан» дейд. Зейнеп мусылманша окыган. Ол ез жанынан ете 6ip ойлы, мун- ды, шын шер аткандай. «Кос коныр» деген! e3ÍH¡Hбурынгы куйеу!, мынау жаткан - Оспанда, екжш ю - Абай. Зейнепттнзары, дауысты тындап калган барлык жанды у н аз жас roKripin, кеп жылатты. Тагы 6ip кезек Зейнеп yHi басыла бере, езгеше суду, салкын, б4раксондай 6n¡K шыркап, тамаша калкып соргалаган 6ip дауыс Kerri. Ол жылаган —Эйгер!м ед!. Абай eMip бойы cynin откен, тамашалап cyHiri еткен саналы суду жар. Кеп заманнан тыйылып, токгалып калган гажайып онил енер!н, ermi айтып болмас арманы мен зарына арнапты. Бул жоктаудьщосы отырган халайык eciiin кермеген, болжап бымеген санасы да, каралы coHi де баскаша. Айгылып жаткан соны сезде езгеше. Эйгер4м ymiH осы жоктауды Дэрмен жазган e/ti. Ал шерл!, куйл! керкем сазды Эйгер!м ез журег!нен тудырган. Ka3ip калын ел алдында, Абайдын касында, каб!рбасында айтылып отырган бул зар, жоктау гана емес. Оны жассыз кезбен, аса ашыкбапты унмен айтып отырган Эйгер!м, Абайга кеп айтатын, кунде айтатын жоктау кып созган жок. Улы енер данасына куйл! саздын шебер! келген. Журекпен туыскан 6ipTyraHM к е лт, езгеше ôipecKeprKim орната отыргандай. Эйгер!м айткан сез - бул ещрде, бул шакка шей!н Абай ж енж де эл! кунге казак баласы айтпаган сез. Асыл жардын аузымен, халык улы Дермен Абайга халык атынан ун катады. HeciMeH кымбат! Кандай кад!рл!с4 ед{ халыктын Абай! Онын ^ ¡ м е н зарлы, шерл4 аналар жылап ед4. Саналы ата, ойлы азамат ой таратып е д . Онын ун) мен epici бар, yMiii бар жас буын жамандыктан ж^]peнгeнiн, жаксы кунд KOKcereHÍH таратып айтып едь Сол уш!н Абай елген жок бупн. «Элд} деуге бола ма ойландаршы, Элмейтугын артына сез калдырган!»— деген 63ÍHCÍH, Абай ага! 397

«Алтын терек, арсыга к,улаш урган ардакты азамат, сен елмейс[ц! EjiiHHÍn жалтыз жан, ен сонгы улы ма, кызы ма, ен, KeñiHri нэсЫ б}рде-б}ржан болса, соныцда кеудес4нде сенщ атын ôipre кегед{. Сен[ц Т1 рл)пн ôipre жасайды, ce n ia нурыц ôipre жаркырайды!.. Алдыц жаркын, asín солай сешп ен... Ана журтынсен! ащн демейщ ! Жарьп<.дуниеге жана ке л т, шырылдаптуганында осы Жидебайда, осы Ш и-Цорыкта сенг аялап бауырына алгаи анан бар ед;. Ол алгашкы жалгыз анан ceH¡ ак кушагы, адал мей}р}мен бауырына баскан. Бупн ceHi одан да улы елмес анан, умытылмас улым деп бау]ирына алады. Алдагы узакдэурен, жаркын заман сапарына ceni журепне баса Manrire ала кетпек ! Ол!м де женбес жан бар. Олар аз болса, сонын 6ipi ceHciw. Бул ошрде еткендердн 'Ш'нде ол жалгыз болса, coHbtH03i сенс)н!»—дейШ Эйгерм сазы. 03Í де ешпес, тозбас сездер Абайдын жас Ka6ip¡HÍH басында жиын журтка жар еллдг Fажайьч! yni бупн соншалыкезгеше бон шыккан жаны жаралы онерпаздын унгмен паш етшдг Бул саздын сулулыгы, 6nÍKTÍr¡ кум- бездей!.. Кекпенбек iyncÍ3 бяж аспанда калыкщган аккудын аппактаза канать] кун шугыласына малынаалтындай жаркырамаспа ед !.. К^сиетп кус ак канатын кдкпасган калкып, баяу ганасункьщдап толкып,тамаша 6ip ун салмаушы ма ед)!.. OMipirme ôip-акретте болса еспгенщ бар ма?.. К.ИЯЛЫНДЫарбаган сулу KopiK ес:ннен кегкен1 бар ма?!. Каз}рп Эйгepiмнiн Абаймен сонгы рет коштасып айткан куй- ujepi сол тэр!зд) болатын. Осымен Эйгер'1мн4н ен сонгы жыры айтылды. Bip шакта Абайды езгеше e.rri nn балкыткан гажайып куйд!н ен сонгы ун! осымен еш л. OnrepÍMHÍHKyñi, куш кп жаны, кайта оянбас, кайырылмас OHepi осы Абай Ka6iptHÍH басы нда, А баймен 6ipre ештг де жоктыкка Kerri. «Абаймен 6ipre кушагым кетт!» десе, Абаймен ôipre бунын KeyAeciHAeri куйд суйген cymHiui cenni. Кемей!нде сылдыраган кумю куйл! эсем ун сенд{. Ол жана гажайып енерщ езгеше сезбен толкыта rerin, журтты еплткен шакта Абайдын Ka6ipÍHe кадала карап, аппак боп, peni кашкан Дермен отыр ед}. Бунын касында Дэркембайдын баласы, окь[ган жас Рахым бар. Одан epi —Абайдын 6ip кездеп жас конак достары, окып журген балалар - Усен, Мурат, Ш экет отыр. Дэрмен осылардын ортасында, Э й 1ер}мн}н жанагы даусы айтылып жаткан шакта оз ¡ш4нен Абай KaôipiHe карап, y3AÍKCÍ3 6ip ант, серт айтып отыргандай болды. - С актармы н, койнымдагы алтынындай сактармын CÍ3 калдырган дендерд!... асыл урыктарынды... -деген ой келгенде, Д ерменнщ eciHe Абайдын ен сонгы терен 6ip арман, tnepi келд}. 398

Ол кен аспаннан сол дондер!н{нболашактатдырын бкпмек бон ед!. Енд! Дэрмен ойласа сы р те ре Hi, арман зары сол екен... Эйгер!мд1 тындай отыра Дормен оз itui нен А бай сурауларына жауап ¡здейд1. — Абай ата, кад!рл)м! Ол дондер!нолген жок, жойылтан жоц. Рас, бул кунде 6iр арата б!ткен дум тогай болмасын. Улкен бак боп турмасын... BipaK ен дала, мол сахаранын бар бойында ол дeндepiн ocin келед!... Коп ocin, коктей ocin келед!... Осебермек кун санап га жыл санап... Сол ymiH де оз ом1р!мде, оле-олгенше асыл сез!НД! сактармын, ата тэрбненд! актармын, атажан!—дей 6ерд1. Адал жар жоктауымен Абай жанаша жолта orri. Ол олмеске кадам басты! Эйгер]мн:нон[ мен сотан оралып айтылтан Дормен жыры Абай туралы кей!н туатын бар онерд!н басы ед!. Жана тутан оннен бастап Абай жана туыска ауыскан. Осы куйд!н Kyoci боп Ka3ip де Абай Ka6ipiHiн басына калын елд!нозгеше коп-коп жаны жнылып калыпты... Булар oiin жаткан кошгерден келген корыер, жастар, ерлер, ойелдер... Эйгер!м мен Дормен де, жас окытандардабайкамапты... Булар оз зары, муны, ойь1мен отыртанда сырттарында Эйгер<мн[н б^^рлыксаналы шер<н тындап, ¡штей куптап калынелд!н.тобы отыртан... Абайдынжана 6ip туысын кабыл алып отыртан халык-ата, халык-ана осы ед!.. 399

МАЗМУНЫ 3 Т ун -тун ек те..................................................................................................... К у з-к и я д а................................................. ................. ........................................... 77 Ц ап ада............................................................................................................................. К асты к та..................................................................................................................... ¡рд Ш ай каста................................................................................................................ 26$ Ж у ч а ......................................................................................................... .............. 336 Э П И Л О Г ..................................................................................................................................................... \"ЦАЗАК,ТЬЩ 100 РОМАНЫ\" сериясы М ухтар Оуезов АБАЙЖОЛЫ Ромам-зяояе? Тертмшп ттап Редакторы ^сеи^йм^йсеи^айр!м Суретцн(й жене керкемдеуш1 редакторы Немеем Серйймм/ Техникальщ редакторы ИБ№ 7040 Теруге 30.08.2009Ж1бер!лд[. Басуга30.П.2009 кол койыдды. К,алыбы 84x108'/^. К,ар{п тур] «Тип-таймс». Офсетт1 басылыс. Шартты баспа табагы 21. Баспа табагы 25,0. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №' ] Казакстан Республикасы «Жазушы-> баспасы,050009. Алматы каласы, Абай дангылы, )43-уй. !ЭВМ 978-601-200-202-7 9 786012 002027 ЖШС \"Курсив\"