УДК 070 ББК 76.01 Н 86 Кпап Алматы облысынын экЬп Ансар Мусахановтын колдауымен жарык кердь '4 **'5 ) К & ск ел еи ск ая Щ ЗС -Алма-Атинской сбл, НУРЕОЖ АЕВ Ж. Н 86 ЖУРЕП ОНЫЦ — Ж А Н А Р Т А У : Макалалар, ой-толгамдар жэне сухбаттар / Жакьтжаи Нурюжаев - Алматы: \"Саржайлау\" кснамдык поры, 2013.-320 бет. 18ВМ-978-601-2 )7-379-6 К:тапта Мукагали Макатаевтьщ шыгармалары туралы ой- толгамдар жэне акын жайлы эщтмеленген сухбаттар жинакталып отыр. Автордын бул енбектер) мукагалитануга косылган елнд[к улес. Мацалалардын танымдык аукымы терец, т[л; жатык, орындалуы керкем. Кепшш[к окырманнын ойына ой косатыны кэмш. [8ВN 978-60 [-2 )7-379-6 УДК 070 ББК 76.01 О Нургожаев Ж. 2013 О \"Саржайлау\" когамдык коры.
М укагали ш ы тарм алары ж айлы ой-толгамдар Г
СЕНАЕ МЕ? .. СЕНАЕ СУМАЫК СЫР БАР, ААААМ ^\"Ряйм.мйрлг.' Рань/л/б^А.'\" я^/)/иьу ,м<иг ] С1Г1мд[ кагыи «Ассалаумагалейкум, ага, руксат па * уекен» деп 1шке енген жас ж)Г1т колындагы семкес1н шетке койып, кос колын усынды. «Сыртьщыздан жаксы б)- лем, ага. Студент ед1м, атым Сырым болады» - деп семкесш ашып, Мукагалидыц «Жырлайды журек» ютабын шыгар- ды. Коз1ме оттай басылды. «Конференциясы отпек ед1. М у кагали Макатаевтьщ «Райымбек,Райымбек!» поэмасын тал- дамакшымыз», - Цуанып калдым - «Кез алдыма кандай оки- галарды елестету керек скен)н нактылы бшмей де отырмын», - дед) ол агынан жарылып. - С)3 Райымбек батырдыц урпагысыз. Ягни алып бэй- терект!н бутагыеыз. Ал б1здер сол бутактьщ жаца кектеген бурш!ктер1М1з, - дед1 ол сез!н жалгастырып. - Мен осыган мактанамын! Сондыктан батыр бабалар туралы терен!рек б:лг1М1з келед1? Жалындап турган жас Ж11тгг]н меселш кайтармай: «Энч- мелесеШк», - дед]м. Сол-ак екен кеЙ1нг] толкын саналатын жас урпак пен алдьщгы толкын ага буын арасындагы екеуара энг1мен1н такырыбы ез1нен-ез1 туындап сала берд:. Алдымен поэманы жазган акын агасы жайлы сез коз- гадым. Мукагали акын ом)рд;ц ез;не 1нгэлаган сэби ун!мен гана емес, журекпен ест!п, сезшуге болатын касиетт! кара елец-
-------------------------------------------- нщ де куд:рет!н ала келгендей. Сол еэбшпк сез1мнен басталган медщр жыры бугшде айдынды поэзияга айналды. Жас кешеттен чэул)м бэйтеректей кокке бой созтаны коз алдьща келед!. Ал оныц саясында кайшама жан рахатын тауып, алып бэйтеректщ кась[нда<ы жыр кэусарына шел цандыруда десещзш1. ГумырыныМ кыска боларына емес, олен!Н!ц аякталмай каларына ек'нген сэттер1 де болтаны рас. м/ало тиумазан. - д е п толтайды акын журеп. Ятни, б]р&пси*н б<р баласы десек, оньщ тумырлы болуын калайша каламасын. Алдас- пан акын Касымнын «Кун;не жуз ойланЫП' мьщ толтанам, Эз:ммен б1рге елмесш олец1м» деп %ауьар жырыныц болашагын ойлаган алац к е ц 1Л1 МукагаЛйДын да басынан откен. Олмеу: уш1н не !стед1. «Куп^ киг^н казактьщ кара елещне шекпен жауып, еч!М1зге цайтардь*^- Жай тана кай- тартан жок, асыл жырды аманаттап кетт1. «Аманат 01р оз!це жырым-сырым, Аманат Асан журек жырЫМ'^ырым», —деп актарылды атынан. Ол оз ом]р[н)н камШЫ сабындай тым кыска боларын сезсе де, жасымай, жабь*^пай, рухы б т к реквием:н айтып кетт!. Ксдбе! ! озппн казагындай карапайымп^эзиясымен мьщ- датан журект! теб1рент!н, каншама санагй сэуле тус1р1п ул- герд]. Жырына б]р сэт уц!лгсн адам бас алмаЙ окып, тамсанды, тацдай какты. Гашыктар б]р-б1р]не МукаУали олепдер1мен ун катты. Кец жайлауда да, сахара тесйде де ел-журты «Саржайлаудьщ» куд!ретт) эуешмен тер^лд!. Поэзияньщ соншама галамньщ сырын б1лет!н тажаймп дуние екен1н Мукатали акын дэлелдеп кетп. Осмл^м а.мф Осылом ес/иш Аум 5
ЛГа^мяжям ЯУРЛОЖДЕД - деп акын жаныныц ерекше жаратылыс екен!нс к031М13Д] ж еттзе тусед). Осылайша уакытпен ундес)п, поэзияныц мэцгш1к арна- сына жол тарткан акын тура жол, айнымас аки капы езек ст!п. елмес туындылардьщ сокпагын салды. М1не, алдыцгы толкын б)здер осылай кастерлеген акын- нын шоктыгы би)к туындысын жас толкын екппнщ колы- нан коргенде, оньщ да алып-упщан жас журег!Н!ц М ука гали поэзиясыныц асау арнасына бурылганын тусшгенде, жанымды б1р мактаныш сез!М1 билеп, ерекше куйге белен- Д!М. Иэ, жас урпак! С о п ц кон1.пцдег[ сауалды уккандаймын. Батыр бабан туралы терещрек бшг1ц келет1Н1 куантады. Ол талпынысыца жетерл1ктей мумюнд1ктер, шук1р, баршылык. Мен де соньщ б1р тармагын сенщ жаныца акын Мукагали хакындагы жан дуние теб1ретс!ммен сабактай отырып жет- к)чуд) ойладым. Тамыры терец тарихынан ажырап кала жаздап, кайта ка- уышкан халыкпыз. Кез1нде, ягни будан кырык-слу жыл бу рын гой, б!з мектепте окып жургенде осындай ата-бабалар ерл1г1нен, олар бастан кешкен тарихи окигалардан аса ха- бардар бола алмадык. Кальщ тарихымызды - Кадыр Мырза Эл1 айткандай: «Окулыгы жуп-жука» кзтапшалардан гана окып-бшген!М13 де шындык. Сонда Райымбек батыр деген тулганьщ ом)рде болган- болмаганынан бейхабар ед)к. Том-том жаткан тарихымыз туг)л: жет1 атамызды тугендей алмайтын когамда ом!р сурд)к. «Найзасыньщ ушына жау мшпзген» батыр баба- ларымыз жайлы жэне олардьщ урпагы уш1н аттыц жалында, туйен1ц комында кун кешкен килы тагдыры туралы т;с жа- рып айтылмагандьщтан, ертег1 кей!пкерлер1не ес1м13 кете сен}п келд1к. Солакай саясаттыц кес)р1нен Райымбек батыр гумыр кешкен каралы жылдардьщ актандак бсттср! жабулы куЙ1нде калып койды узак жылдар бойы. Батыр бабамыз туралы ен алгаш колымызга сексен1нш) жылдьщ басында Мукагали Макатаевтыц «Райымбек! Ра йымбек!» деп атыныц оз! атойлап турган туындысы тиген.
ЖМЧГГ/ОЯЬ//?- Ж4Я.4РГ4У Шелдеп к ел т, булакка бас койгандай кумарта окып, суйс1- не С1М1р1п, санамызга сщ !р т ед1к. босмнан кеш калаЭо,), жор^о бос катее)/'. Д*<зр<з кунЭ/ ^<зро Д*оро /т?унг); басынон кешкен ед;'. Д*оро корсе?иясм емоис^ст//', Дара .жоуъ/ ^онотиын кескен еЭ;'. бо.7м/? ^ызбарЭм^ ^бтяе.7е/л', 7от7ам %яра м/о^ыро^ ом/кен сб;', - деп басталатын «Райымбек» поэмасы б1р гана батырга емес, сол б1р зар заман жылдарга елецмен койылган ескерт- К1Ш екен! даусыз. Айтуга тыйым салынган тарихи мундай дуниен1 акын сонда кен казгаидай калай тауып алган, жас та болса калай зерттеп, зерделеген десец]зип. В)р гана поэма аркылы кулл) б;р улттьщ басына тускен кас!ретт1 жазып отыр Му кагали. Алгашкы шумагынан-ак б1рден ез иф Ы не тартып экеткен акынньщ бул шыгармасы узак-сонар баяндауга бармай-ак, коп ойды ацгартып, тарих койнауында сакгаулы саргайган парактарын алдьща тартып отырганын 1штей угынганбыз. Поэманьщ аякталмай калганына «эттеген-айымыз!» да жок емес ед1. Себеб1н де бше алмадьщ. У а ц ы т тапшыльщ етт! ме, элде ем!р1нщ сонгы кезен!нде жи]-жп1 сыркаттану кол- байлау болды ма, эйтеу1р «Райымбек, Райымбек!» аяктал- маган поэма е к е т шындык. Толык нускасы колымызга ти- генде батыр жайлы айтылып журген ацыздардьщ б)разы акикатка айналар ма ед1, К1М б тс!н ? - Энпмем1зд1 ары карай батыр бабаньщ емф тарпхымен жалгастырсак, ага. Ол К1С1 кашан туып, канша ем1р су р ге т жайлы аньщтап айтып бере аласыз ба? - Райымбек баба аты анызга айналганымен, ом1рде бол тан батыр. Жоцгар шапкыншыларынан елш азат етуге оны аттандарган намыс пен елше деген суЙ1спенш1Л1к ед1. Он бес1нде ез атын оз; урандап, батыр атасы нагашылары та- йында бэс1ре гып берген «Кокойнагына» м ш т , ат уст!нде найза, кылыш ойнатып, рулы елд1н рухын дур С1лк)нд1рген]
бугш ертег; сиякты. Акикатына жуг1нсек, Райымбек батыр болар бала екенш бес1гшдеп булкынысынан-ак б1лд1рген жаужурек тулга. Тарихка жуынсек, Райымбек баба ойы ушкыр, М1нез1 т)к, кырандай кырагы, шалт кимылды, айласы мьщты эр1 бай- салды колбасшы болган жан. Батыр ретшде басын окка бай- лаган, халкы уш1н жас ем1рш жан-пида етуден тайсалмаган ержурек екенш жасаган ерлштершен ангаруга болады. Ел аузында ацыздай болып айтылып журген он жет! жекпе- жегшщ 031 батыр бейнес1н айкын керсетш тур емес пе? Ананьщ ак су п актап, атаныц ак жолын жалгастырып, от басыныц дэулет:н гана емес алып даланьщ нес] болган ду- Й1м казак журтын коргауга оны жетелеген алдаспандай жар- кылдаган намысы-тын. Ол ел1Н)и болашагын ойлаган, соган корган болуды максат еткен хас батыр гой, ш:м. Сенщ мына талпынысыц мен] б1р аскактатып тастады. Жаьандану жа- гамызга жармаскан мына заманда терец тарпхымызды, ондагы жэд;герлер]М]зд], батырлар онегесзн б1зден кеЙ1н аманатка алып калатын урпагымыз азып кетпесе екен деген алац кещлмен журген жандармыз тус1нсец. Сондай куйде жургенде Мукагали агацныц К1табын колыца алып, оныц ]Ш)нде «Райымбек, Райымбек!» поэмасын зерделеп отыр- ганыцды кергенде жогалткан асылымды тапкандай куанып отырганымды нес1не жасырайын. Поэманы окып бпкен шыгарсыц. Осындай бабасыныц батырлыгы мен даналыгын, эулие- кемецгерл:г1н, наркескендей еттрл Ы н Мукагали агац да акындык журеымен сез1Н1п, болмысын терец тус1нгенд1ктен де «Райымбек! Райымбек!» сынды кунды туындысы кала- мынан сыр болып соргалаган гой. Ол осы шыгармасында батырдыц, б1ртуар казак баласы- ныц бейнесш сомдауымен халкыныц тарихына, мэдение- тше, эдебиет1не субел1 де саликалы улес косып, оныц ар- насын толтыра туст). Ал «Кашан ем;р сурген?» д е ге н щ е орай айтарым, 2005 жылы Райымбек батыр бабамыздыц туганына 300 жыл толганын букш казак ел1 болып тойлады емес пе? Казактыц
ЖУРДУ7ОЯЬ/Я- ЖЛ//ЛР7ЛУ мацдайына Райымбектей батыры мен кара олец1не Мукаталидай акынын берген касиетт1 Карасазда, Елшен- буйрек етепнде, Карасудыц бойында алты Алаштьщ басы косылып, рухымызды аскактаткан улан-асыр той ас 1Ш1П, аяк босату уш1н емес, Райымбектей батыр бабамыздыц ерл1к ем1р1н урпак санасына сыналай С!Н)р]ч, тамырынан ажырамай, тепнен жацылмай гумыр кешсе екен деген аскак арманмен жасалган болатын. Мукагали мурасын зерттеп, зерделеп журген сияктысыц. Эз1ц айткандай, конференция- ларыцныц такырыбы «Райымбек, Райымбек!» поэмасы болса, онда екеу1М13ге б]раз уакытымызды киып, эщтмеле- суге тура келед1. Батыр бабацныц будан уш гасыр бурын ем1р сурген1 ес1нде болсын. Ол К1С1 болжаммен алганда сексен жылдан артык ем1р сур1пт1. Осы жасыныц ондаган жылдардан астам уакыты ат устшде жур1п, ел)н коргауга арналган. Казактыц о шет1 мен бул шетше ушкан кустын канаты шыдамайтын, куланыныц туягы тозатын кец-байтак дала- сына кызыккандар аз болмаган. Солардыц кейб]р) осынау байтак даланы иемден)п ала койгысы да келд1. Содан барып шапкыншыльщ та, сум саясат та, зорльщ пен зомбылык та толастамай, казак даласына аспаннан кара булт тонген кез жи! болды. Жерше, ел1не кау1п тонгенде оны коргайтын ер де осы даладан шыккан. У л таптым деп калжа жеген алтын курсак аналарымыз экелген жарык дуниеге. Алты Алаштьщ: Каракерей Кабанбай, Канжыгалы Бо- генбай, Шапырашты Наурызбай, Шакшакулы Жэ)пбек сын- ды батырларын ана туып, эке тэрбиелеп, казактыц кец да- ласы каьармандыкка баулыды. Букар жыраудыц осы орайда: Дал<)ан.менем уры сы м , Жети/ куньем сур/с/п. СонЭо^м жолдас а()акдар.' Т^аракерем Д'абанбам, П/а^м/а^улм Жзн/бек, С/р^сл/ ^ара Плеуке,
Д*млышбе?с, иД)//-)/<<ж^суиенбек, Умс/ннен ж у р Рамы^мбеА*, Ша^м/?ом/?иы //а^ьлбям, ДуЭаженб/ Ж^бекбам, Се^ербям .мен ЛУумкебам, Жоубм /<)'<*)ь; тиумбектмем, - деп жырлауы кеЙ1нг! урпакка болган окиганы гана емес, сол уакытты: гасырды, жылдарды, ай мен кущи дурыс санауга, жауга карсы шабуга кол бастаган батыр- ларды накты б]луге аса кажет кужат 1спетт) болып отыр. Жырдьщ, акын с е з т щ кундылыгы осындайда. Ендеше, казактьщ кай батыры болмасын ертеп кеЙ1пкерлер] емес, акикатында осынау койнауы кутты алып даланыц нес! болатын буг1нг1 урпактыц жаркын болашагы уш1н кун- Д13 кулк], тунде уйкы кермеген шынайы улт каьарман- дары. - Казак даласына б!рнеше ондаган жылдар бойы маза бермеген сол жотарлар жайлы терен бшг)м келед!. «Райым бек! Райымбек!» поэмасын талдау барысында ез1ме де ез- геге де тусппк'п болуы уш1н с)зд!ц айткандарыцызды ка- газыма тус1р)п алсам калай карайсыз? - Онда койын доптер!мдег) 6:раз жазбаларды парактас- тыруыма тура келед!. «Керек тастын ауырлыгы жок» деген рас екен-ау. Б]р кэдеме жарап калар деп турт:п журген!м мше, «1здегенге сураган» дегендей сен]ц керегще жарайтын боды. Жапоннын Зокота деген эйгЫ галымы «Россия жэне Ор та Азия» деген ецбегшде былай деген екен: «Сол кезде жоцгарлар Орта Азиядагы 1р! Сахара патшалыгы болды. Оган уйгырлар карсыльщсыз багынды. 1^ыргыздар б1р мезгм карсыльщ керсетсе де сурапыл тегеур!нге шыдамады. Жоцгарлармен узак жыл Т1рескен тек казактар ед[. Жоцгарлар казак ел1Н1ц шыгыс жэне оцтуст[к жагындагы б]ркыдыру жерд1 жаулап алганымен казактардыц кен-байтак орта бели т е дэрм ет жетпед:» («Елорда» баспасы, «Райымбек» жинагынан алынды. 5-бет.) дегенше суйен!п, 01р шайкастын
ез!не кальщ туменмен шыгатынын есептесек, б1ршама елд1 карсылыксыз багындырып алган жау да осал болмаганы гой. Ал жаудыц осындай калыц ел болып келген шапкыншы- лыгына карсы куресп уйымдастырып, оган колбасшы бол- гандардьщ катарында Кабанбай батыр ерекше орын алады. Ал Кабанбайдын казактыц хан батыры атанганын б1лет!н боларсын. Кене тарихты чарактасак. талай шайкастыц киян-кеск! суреттер1 кез алдыца келед]. Турк1стан каласын коргау шай- касы, эйпл1 «Алакел шайкасы», Шубартец13 жагасындагы шайкас, Буланды езен1н!ц бойындагы шайкас, сексен кунге созылган Шорга согысы, б:р жарым жылга созылган «Ша- ган» шайкасы. жоцгарларды 1ле ен!р:не дей]н куып келу, Жоцгар какпасындагы соцгы жещстщ шайкасына деЙ1нг1 аралыктагы )р1-1р) шайкастар 1724 жылдан 1750 жылдар аралыгында болган деген деректер бар. Ендк «Жоцгарлар деген К1мдер. олар казак жерше неге кез сугын салады?» деген сауал койып, жауап идеи кореек: XVII гасырдын басында бытырап. б1ршпей шашырап жаткан жоцгар ру, тайпаларыныц басын Харахула «Терт ойрат» («Дербен Ойрат») деген атпен б!р1кт)рш. б)ртутас мемлекет курады. Осы Харахуладан бастап, соцгы Калдан- Серенге дешнп жоцгар басшылыгы казактыц кец-байтак жер)н кер!п, оны жаулап алуды максат еткен. «Уст1-уст1не шабуыл жасай берсек, эйтеу1р, б)р жец4ске жетерм:з» деген болжамдары да болганы анык. Рас, бастапкыда казак ел) жаудан жещле коятындай емес, табаны мьщты, 1ргес: бер1к болган. Ойраттар мемлекет болып курылганга деЙ1н де усак хан- дьщтары, тайпалары казак жер1не дендеп юрмесе де шабу- ылдап отырган. 1634 жылгы шабуылдан онбай жецшюке ушырап, шсынуге мэжбур болганы - тарихтагы окпга. Бутан 1993 жылы 350 жылдыгы атап етмген Орбулак окпгасы дэлел. «Ал 1643 жылы Жет1судыц шыгысынан басып трген ой- раттарды Жощзр еултанныц аз гана колы жоцгардыц б]р-
;ИГяд;муьжян неше тумен жауынгер1не тетеп берш турганда, Самаркан- нан кемекке келген Жалантес баьадур Жэцг1р султанмен б)р1[1п, жаудьщ тас-талцанын шыгарды». («Райымбек» жи- нагы. 193-бет). Жет!су кайда, Самаркан кайда? Будан нен] байкауга болады десек, казак ел1нщ жауынгер халык екенд!Г). Ултарактай жер упнн, улардай шулаган ел уш1н Махамбетше айтсак: «Тун катыи жур1п, туе каш пай» деген шынайы ерл1кт] керем!3. Осындай ерл)Г1мен елд1гш сактап отырган журттьщ ын- тымагына келейке кай жактан тует)? Келенке сырттан кел ген жок, ауызб1рл1кт!н азаюынан пайда болды. Халыктын камын ойлап, мацына дана билерд1 жинап, тутаетыкты сак- тап отырган Тэуке хан бакилык болганда хан тагына тала- сушы топ, ягни ханныц мурагерлер) хальщтыц есш шы- гарып, ыдыратып Ж1берд1. Казак ел1Н1ц эр кадамын ацдып отырган жау мундай алауыздьщты сезе койып, оныц б]р осал, урымтал кез1нде шабуыл жасауды ойлап отырады. Сейтш, 1723 жылы казак елшщ куншыгысынан жетп1С мьщ жауынгер1мен калмак баекыншылары ойламаган жерден басып юред1. Ал Тэуке ханныц тагына отырган мурагерлер! елд[ц де, султан, билердщ де басын б)р!кт1рс алмай, капы калады. Ауыз б1рл1к жок жерде кандай халык болса да жецЫске ушырап, опык ж е й т 1Н1 акикат. \"Белшгенд] бор] жейд1\" деген накылдыц шыгу торк1Н1 осы болса керек. Осындай туста гой, патша эк:мшш1пн!ц ек)Л1 И. Кириллов дегенн1ц: «Казак ордасы ауызб!рл1кт) болып турганда каласы да, даласы да - бэр! де колында ед1. Хандар мен султандар белшектеп, бел;п алып кеткенде бэршен айырылып калды. Сол туста 100 мыц атты эскер шыгара алатын казактыц уш жуз1 б)р хандыкка багынып, б)р ауызга караган болса, жоцгар кал- мактарынан жецшмес ед). Олардыц б1р1 жоцгарга карсы согыска шьщса, ек1иипс1 боска карап отырады. Сейпп, бэ- ршен журдай болады», - деп Ресей патшайымы Анна Иоановнага баяндайтыны. Бил1кте ауызб:рл:к болмай, такталас пен бакталас жецген жерде кандай хандьщ болса да женипске ушырап, халыктыц
Л ГРБУУОЯМЯ- Ж4Я4РУ14У кайгы кушары аньщ. Мукагали акынньщ «Райымбек» поэмасындагы мына жолдар сол заманньщ айкын керш1С[. Акынньщ сез1мтал журег1 кан кешу жылдардагы казактыц алауыздыгын деп басып кер1п отыр. Н/яа-^аза^ б;р-б;р;'н арам/алам алакам-а^, Нлаумз боя озб;'-зз;' ^убам урОы ^ом. немесе Бумре^'нбем сммрбм^ болм/ек/иен^ен бул %аза%, /Су,мала^/??ам бы/яырам, ^алам ^ама /иозбасын. Б1рак, кудайынан кудер1н узбеген ел бас кетерер б1реудщ шыгарына, каймана журтты еоцына ергер)не сенд;. Эр за- манныц ез батырын тудырары, оныц ез ел1н апаттан кутка- рары да - Жаратканныц б:р кемеп, улкен сыйы. Сондай батырлардыц б1р) де б1регеЙ! Райымбек болганы белгшк Казактыц жерше ендей ю р т , елд1 мекендерте коныста- нып алган калмактар да осал жау болмаган. Ол кездеп шайкас найзаныц ушымен, бшект1ц куппмен журген, нагыз бетпе-бет пен жекпе-жек емес пе ед1? Олардан да басын осындай шайкаста ел1мге т1Г)п, ерл1к керсеткендер аз шьщ- паганы хак. Дегенмен, жаудыц кандайы болса да бейб1т жаткан елге баскыншылык жасауымен, жер!н тартып алып, ел1н кулдьщ пен куцщкке атап коюды максат ету1мен жау емес пе? Осыган ара тусш, каптаган калыц колды жайратуга ка зактыц кец даласынан батыр шыкпай калуы калай? С ш тн у керек ол упнн. Райымбек осыны ойлап тас-туйш шеш1мге келд1. Кала мы куатты акын, бала Райымбекпп ез]н-ез1 алгаш танытуын поэмада галамат суреттеген. Ауыл елд1ц арасында ата- ларына ас берш, ат жуг1рту кандай заман болса да калмаган гой. Сондай б:р жиында Туке курец1не Райымбект! М1НГ131П, бэйгеге косады. Дэл осы додада Райымбектщ максаты жулде алу емес, ез1Н1ц азамат болганын таныту екен1н ал- даспан акын былайша суреттейд1: Желя/не барым, .ж'елкл'н .жур/я /иа /яас^ам-бы, О^мс б/р <?а.жа/? о^м<?а сомба бастиалОь/.
Жол^ь^з б/р ^ара жулбызбай а^ын усадеб:, Д а р о ^ ь ; тнунбе /< ^ жорын ?ни?ен аснанбм. Бул Албаннын болашак бас батырынын кара кылды как жарып келе жаткан алгашкы екп1Н) ед). ДуЙ1м жург бэйген1н кызыгын керем!3 деп турганда бала Райымбектщ бул кы- лыгы шынымен де аркацды шымырлатып, намысынды кам- шылап, алтын курсак ел ншнеи ерен батырдын шыгатынын дэлелдегендей ед]. А,у балабаны ^унмн ба берс^, омна^ан, Дыре;// ба берс/^, ^ылтн е/нкен ^омтиа^ан. а/имн ез/ уранбан бала кадеб), Дажн/ы сабмна женбест'н /ну <?ын бамлазон. Бул шынайы тарих. Акын каламынан ершген керкем ой, кестел! сезбен эдем1 ернег!н тапкан. Иэ, батыр келбетш бейнелеуде Мукагали ешюмге уксамайтын соны сокпак, жана сурлеу тапкан. Шыгарма аякталмаганымен эр шумак- тагы кесек-кесек ойлар хас батырдын непзшщ кайдан келе жатканын айкын бейнелеп бер!п отыр. Ес/ бор нтен/некг есеме кате ер бо.юр, Ер/к бер/'^г)ер, не^ыласы^бар бумулам, - деген Элмерек бидщ аузымен даурыккан елд1н коц!Л)нс басу айта отырып, жасындай жалт еткен бала батырдын бо- лашакта казак журтын ары мен жанындай коргайтын ер рухты дара тулга болатынын мензеп отыр емес пе акын. - Рас айтасыз ага, менщ колымдагы мына К1тапта, М ука гали акын ез поэмасындагы бала ж;пт Райымбек те сол тус- та: ^уиа, б;'зб;'% елкен/ /^ара ж ау л ар ^онуиабы, Жауллрыня б;зб/'^ ел сэм^ул^/н бан/набы. Домын соммн, у^олбарын /{усырбм бо сорлылар, ^я^м на бос урбм, б/р/ саба/$ унаруннабм. 7арунна^ан с<-н( олар ба эурелен/н жауннабм, ^4лбм ба^м аларын, белж/збен суиунабм, - деп кабыргасы кайысып, б:рак ащы шындыкты жайып салады. - Иэ, бул бала Райымбектщ Кабай жыраумен тшдеекен- деп жер: гой. Атылар жас жолбарыстай шамырканган Ж1Г1Т-
Ж)/'///ОЯЬ/Я Ж)//4Р7:чУ Т1ц кец1Л1н дана карт: «Жамандама, журтыцды, жамандасан - болмассыц» деген сез1мен басып, жен-жосыгын бш1п, ба- тасын да беред1 гой. - Кара жауьщ кайтадан шапса елще нетер ец? - дейд] дана карт. - А^ас батиырын бауыз^ая, ^анын суЭам етмер еж. Д*а?имн болмя кун кемм'я, э/сур^еннен г)е ^ыр^ысыи, Д*млша комныж /иалм/а боя, ^а/у.жь^аОс/ ке/иер еж, - дейд1 бала батыр. Жанарынан от шашып, кайратымен кара тасты уг1тердей болган батырга суЙ1нген карт: - Эзщ бала болеан да, сезщ дана от екен, Ак кун тусын алдыцнан, баска айтарым жок ботен, - деп батасын беред1. Журск'!1 булкынтып, еананы сшкнггш, екп]н1 тас ауна- тып, жарды соккан асау езендей, б:рде бар жумбагын тун- гиык терен'не экеткен алып тещздей куд1ретт) олен кал- дырган акын туралы толганбай кете алмаймын. Кешег1 «Казактыц баласы, жасы улкен данасы» Абай сокпагын салган поэзия айдынында Мукагали б1рде оз!- н]ц ер тулгасымен, ерес] б т к олецдер1мен найзагайлы, носердей курк]реу1мен адамга канат бплрсе, енд! б1рде кыз бурымындагы шолпыдай еылдырлап, жаныцды нэ- 31К сез)мге белейд1. ез1м1зд]ц кунде естш , колданып журген создер1М1зден алтынмен апталган, кум1спен кем- кер!лген, гауьармен зерленген кез тартар елецдер! эр журекке жол тауып, алка болып тагылгандай баурап жа тыр. Жати .1/серг)/' жас/иан^анда жаза/иамыж, Д*аньлмен ,ж'азг)ы бэлк;ж азатпамыж. А.уг)/ре/и/'/^/е// ^ара елет? амналайын, Д'аза^ы?? с)зл ез/нЭем ^араламыж, - деген журек теб!рен1С1не ержс13 б1рге толкпсыц. Кара- пайым кара елецнен казактыц езш кер!п отырган акынныц шеберлМн ер!кс13 мойындайсыц. Кешпел1 ел тарихыныц туп-тамырынан маржан терген Мукагали жырында даланыц буркыраган и!С), сол даланыц
ЛГя^мпжян ЯКРГ0Ж4ЕВ айбыны мен касиет!, кецдМ мен орл1Г1, шаттыгы мен касн рет1, кун!рен1С1 мен сабырлыгы катар ер!лед[. Оныц елецдер1н оки отырып байтак даланыц самалын жуткандай, асау езеннщ саркыраган тентек ун1н ест:ген- дей, аскар шьщдардын би!кт1пн кезбен кергендей бола- сьщ! Ол селеуш жел тербеген боз даланьщ унш кобызга косып ацыратып отырган абыз болып та, шалгынды алкапта гул терш журген албырт жас болып та ун ката алатын сикырлы да сырлы поэзияны ернектей алган акын! Откенс13 бола- шактыц болмайтынын 01лген акын, асыл жырын кемел ке- лешекке арнай отырып, езше жетк1зген бабаларына айтар алгысын да умытпаган. Б'оболармлу, рахие/и сенбер^е, Дололорм^ бол^иасын кор кеубе. Добызы% .мем ^осыи д;а<?<2н /им берб;'% Мен о.м/р^е л^мл^оу болыи кал^енбе, - дейд! асау М1нез акын б 1р сэт терецнен толгап Акынныц жауьар жырларын окып отырганда коз алдымыз- дан осы нау кутты мекеннщ м эцг1Л1к и е с1 болган, дала даркандыгын он бойына с1Ц!рген кен пейы д:, мол мей!рл1 жайма шуак кун кешкен шалкар казакты корем:з. Ещц б1рде: калеб/, бозбатмь/я боз баланы, А*ез ушмнба боз са<?ы.м ^оз^алобм. Элбекшн/^ есуи/лсе созван эн/, Элбек/^мбер .жок/мау амуиса, Эр кеубебе б:)? м/амен ^озбанабм Эр у^аза^уиы^ ес/и/л/м бозба^онм, - дегенде басымызга кара бултты уЙ1рген каралы жыл- дардыц кас1рет1 санамызга салмак салып, журек тусымызды шымырлатып етед1. Эс1ресе, «Райымбек, Райымбек!» поэ- масы казактыц зар заман жылдардагы елецмен жазылган тарихы ]С1[етт). Поэманы окыган сайын халыктыц муц мен шер1н, батылдык бейнес1н Райымбектщ образын, ягни кел- бет)н суреттеу аркылы тегеуршд! тецеулермен сомдаганын терец:рек ацгара тусес1ц.
РЕ/7 О//А/// Ж<Я)Р/<У Батыр туралы бидщ аузымен акын: - Доуосы .ж'о^ ж ди екен о/мы жон^он, У/сс/'/?бср, осыпан о/иы борлор/ Су .жол берген бо/мыр^о кен жол бср.мс//, Докаубо ус/мон /^ыронбы о/ныро олкон. Д*ан2айб/'н/'/? соуы/иын км^/'з//^)ср, Д*ыннон олын, /^ылым/ын сум^/'з//?бср. Сырь/д/бс/м/н/'/^ /иуыны/? олбыно эксм, Узубс с/нк/з/'м, басы// бо м^/зй?бср, - деп ун кататын шумактарынын ез1нде каншама сыр жатыр дессцпнп! Эр жолында тарихи тулгалардыц бейнес: жарк ете калып, кер1Н1с беред1. Ал акынньщ ез]: ^Сенбс к е?.. СенОс су^мбм/^ сыр бор Оолод/...^ - деп теб]ренген1ндей, поэмада дала дшмарларыныц да, тарихымыздьщ да, эдебиет пен мэдениет!м]здщ де канык сыры жатыр. Эленнщ нэр1 абыз жыраулардыц аузымен ай- тылган эр сез4мсн ернектел1п, коргасындай салмактана ту- сед!. КеЙ1нг1 урпагына аныз болып жеткен сол шайкастарга урандап шыкканда батырдьщ ер тулгасы мен каймьщпас каьарыньщ мысы ма, элде уранньщ сикыры ма, осы сезден жаудьщ зэре-куты калмай, абыржып калады екен. Тшт:, калмак жауынгерлер:н1ц де: «Райымбек, Райым бек!» деп казак сарбаздарына косылып кеткен кездер! бол ган десед1. Сонда оларды осьнан жетелеген кандай куш? Сырыкбс/м дулс/н/'нсн /норол^онкын, Дон^йлб; /^осмс/н/нсн нзр ол^онкь/н, - дейд1 бала Райымбек абызга берген жауабында. Осы ек1 жолдыц ез)-ак, акын шыгармашылыгында «Тект1ден тект) туады, тектпик тукым куады», деген атадан калган асыл сезд1Н магынасын ашып, кунын арттырып тур емес пе? Атасы Кангелдшщ ерл)к, жауынгерл1к касиет1н улп тут- канын, кайсарльщты ата бойындагы енегеден алганын ай тып турганы аньщ. С]рэ, ез Станын жанындай кер1п, оны коргауда ом!р)н, касьщ канын аямайтын батырларыньщ ай- 2Д285 ! Алма-.А....ти-н.с..к..о...й.
Жал;мнжам АЯ7УОЖ4ЕВ быны, ел)не, жер)не деген перзенттш суЙ!спенш1Л!Г! шыгар?!. Олай дейтш болсак. Райымбек батырдын жауын- гсрлж гумыры Отанына деген шекс!з суйспенш1Л!кпен бай- ланысып жатканын ангару киын емес. Му кагал и акынньщ бул шыгармасы тек окып шыгумен, кецшге эртм нщ ез)нше токумен шектелмей, оны тещз ту- б1нен жауьар 1здегендей терешнсн зерттеуге суранып тур- ганын байкап. батыр бейнес!н сахнада сомдау керек деген ойдыц туындайтыны рас. Райымбектей батырдын бейнес)н сомдауды кез келген актер езше жуктелген зор с е т м деп багаласа керек. Талдыкоргандагы Бикен Римова атындагы драма театрынын эрт1стер!, КР ецбек с:н!рген эрт!с:, та- нымал режиссер Мурат Ахмановтыц осы поэманьщ жел1С1- мен койган поэтикалык драмасын журтшылык назарына усынганын езщ де керген шыгарсьщ? - Иэ, б:з осы поэма бойынша койылган спектакльге бар- дык. Сонда «Актабан шубырындыда» халкымыздьщ калай зарланганын тек сахнадагы ойыннан кергеннщ ез1нде ка- быргамыз кайысты. Ал осы ем1рд1 бастан кешкен ата-баба- мыз кандай халде болды екен? Осынын бэрше куэ болып жаткан казактьщ кен даласын айтсацызшы? - Рас айтасыц, 1Н1м. Дала... Кайран дала басынан не кешпед1? Соньщ бэр)н унс13 кетер!п жатыр. Дегенмен, онын да буырканар, толганар кеч) бар екен) хак. Ендеше, даланыц алдында адамзат ез парызын адал аткарганы абзал. борын, ^ал.жъ/ран .жа/нар екен, АЪн&иу жерЭ/^ сорнм/^мн тиотиор екен. А*ор болса Эа, болса екен ?$аза^ .жер/, Дазо^ .жср/ бол^асын - атиа^мекен, - деген б1р шумак елен1 касиет1цнен айналайын, казак даласыныц кандай кымбат, кандай галамат е к е т н мецзеп тур. Актабан шубырындыдагы «Ел1м-айлап» елден кеткен- де шерменде кещлдщ ар жагындагы курс1н)с «кер болса да казак жер1 болса екен» деген зарлы арманды айтып тур. Осыны сез1нге акын журеН: «Сенде ме? Сенде сумдык сыр бар, далам...», - деп езшде каншама ек1тш пен шаттык,
Ж)РЕ/УОМА///- Ж<//Л^/ЛУ кайгы мен умщ муц мен куаныш жатканын теб1рене жыр- лаган. Эр шайкастыц, эр согыстыц ез максаты, айла-эрскет) бо- лары белпл!. Б1рак соньщ бэр1нде адамнын каны тепл:п, ем1р1 киылатыны да шындык. Оеыньщ бэрш кер1п, бастан кешкен казак даласыныц да тарихы ерекше гой. Эзщ ангарасьщ ба, жерд;ц туе) эр аймакта эр алуан: су- ретшшш кылкаламы жетпейт1ндей неше турл1 тустерге боялган. Б1р жерде кып-кызыл нарттай гул есед[. Б1р аймак- тьщ топырагы кып-кызыл. Енд] б]р жер жап-жасыл шал- гынга белен1п, тагы б;р аймак сортан жср!мен кецш кула- зытады. Оеыньщ бэр!нде еткен гасырлардьщ сыры жатканы аньщ. Оки бшген адамга осынау алып дала тес! ез и]р!М1че б1рден тартып экетет1н тунып турган шыгарма. Кере бшген жанга кез алдына сан гасырды экелетш буг!нг] Т1лмен айтканда галамат киноэкран. Сондыктан гой, Мукагали акынньщ осы поэмада: Дан сасм<?ан бала^а у^арамбм ба, Дузан боп ж ур ^уз^мнбм Д*абам .жъ/рау.' 77зруэрб^ер, ме^мл^ан су.мбь//^ се);', бе, элбе, /иуеш бе, ^алам жынау?/ Бозба^уиарбь^ баланы боям ка//ы, Дуз^ынбор ба энекм, тмоя/м/мабм. болса, умэ^/рж, /?;ар/п жаныжбы, Гусш болса, ум^ыжнан оя/мма^мн? Оям?иа^ын, оя/мма^мн?/ - д е п кун!ренет1н]. Бул жоцгар шапкыншыларыныц казак даласында салган сойканынан туган кущрешс ед[. Осыны кер)н журген Райымбек сынды намыешьш Ж1Г1Т кайдан шыдасын? Калай гана колына найзасын алып, 61- лег]не шокпарын шмесш? Осындай кайнаган намыстан ксЙ1н бала да болса, камшы сабына жейдесш ту гып байлап, санасын урей билеген елдщ ум1Т1н ояту упнн, «батырьщ бар ел]це корган болар, дауылдан сактар орман болар» деген перзенгпк оймен ешк]мн!ц еанасына келмеген керш!спен
Жа\\мяжя/< //1Л/У7Ж1АЙ ел рухын дур с1лк1нд1рген1.Буганасы катып улгермеген балан жасында сл!н коргауга талпынганы. Ал сахнага шыккан осы туынды аркылы Райымбект1ц тулгасы сомдалып, тарихи окига суреттел!п жатса, сол сэтте Мукагали акынньщ да кундей курк1реген, найзагай- дай жаркылдаган акындык дауысы окиганы ерб1Т1п, сабактап отыратыныньщ керермен кец;л]нен шыкканынын 031 - дэтке куат. Оз1н айтып отырган сахнальщ койылым осылай казацтын байтак даласын коргаган батыр мен жырдагы дара тулга акынньщ бейнесш де катар, кос ер1ммен корсету аркылы утып отырганы куантады. Бул Мукагалидьщ акындык куаты. Тарих алдындагы азамат- тык М1ндет1н, улт алдындагы перзенгпк парызын адамдык келбет1мен адал орындаганыныц белг1С1. Осыдан кеЙ1н- ак, халык алдына жайып салган жыр шашулары, акынньщ рухани бренд1 ез би1пнен орын алганы айкын а ц га р ы л ад ы . Окырманыньщ, керермен1н1ц санасын Мукагали поэзиясы нэз1К И1р1мд1 сез1мдер1меи, тш1 жатык оралымымен жау- лап алатыны да шындык. Адам жанын жацарту, тулету шыгар, поэзиянын б1р парызы. Осы парыз акынньщ езге- лермен жыр аркылы сырласуымен орындалганы да аки кат емес пе? Дылыи/ы бол О/манны?? Сер/ике сел/и еуиием .жалм!млбй<?ян, - деп ез1 айткандай, Мукагали Отанын сую жолын алдаспандай етюр, серт1не бер1к перзент1 е к етн дэлел- дед1. Казак сахарасыныц бояуын жасандылыкпен езгертпей, еркениет ер1С1не маржандай шашып Ж1берген шумак-шумак елендер1 эр журекке сэуле болып куйылып жатты. Акын жырларын жатка окуды мансук еткен алдьщгы толкын ез алдына, кейшп толкын - жас урпак та оны зор мэртебе са- найды. Неге? Домбыраньщ карапайым гана кос 1шеп адам жаныньщ талай сырын козгап,сез1М1н оятатыны сиякты Мукагали по эзиясы да журек кылын шертедг Сагыныш, махаббат, мун, шалкар кец1л, парасаттылык, ягни адам бойындагы барлык
ЖТТЕ/7 0//Л/// Ж4/Л)Р7ЛУ мшез бен 13Г1 касиеттер акын каламынан б]р сэт те тыс калган емес. Шел)ркеп келгенде сырлы аякпен перизат усынган сары кымыздай сусыныцды кандыратын суду елец К1МД1 бей-жай калдырсын, Ш!рк1н! - Адам га батырлык туа б1тет]н касиет пе, элде мэжбур- Л1ктен пайда бола ма? Райымбек бабамыздыц бойындагы батырлыкты калай багамдайсыз, ага? - Батырлык адам бойында туа б! гкен касиет болуы да м ум тн гой. Б)рак ол шайкастарда кер1нш, ез болмысын аныктайды. Батырлык пен елге сойкан салар басбузарльщты катар коюга болмайтыны аньщ. Елше сырттан жау шауып, бсйбгг жаткан елд1ц жер1не кез сугын кадаса, сол жерге ке'йч коныстанып жатса - Райымбек сынды улдары калай шы- дасын? Атка мшш, «Егеул! найза колга алып, ецку-ецку жер шалуга» мэжбур болмаганда кайте ш? Ондай батырлар ез11С1Н]ц оц екен1не, жец1ске жетет1н1не сен!мд1 болганда гана жауга карсы шыгары хак. Райымбек- ке сондай еен;мд1 оньщ сез:мтал жаны, алдагысын болжай быетш керетенд1Г1, табигат сыйлаган эулиел!! ! сезд1ргет аньщ. Райымбект!н жау журек батыр екеш белгш1. Ол - ез дэу1ршщ кайталана бермее улы перзентшщ б1р] де б)регеЙ! болып халкынын тарихында калды. Батырдьщ шайкаспен еткен гумырыныц ез1 батып бара жаткан куннщ шапагындай ел ес!нде сэулел1 куЙ1нде калып койды гой. Б]р шайкаста батыр жараланады. Ел-журты да, жау жагы да Райымбект1 мерт болдыга санап, б)р) кан жутып кайгырса, етнш!С1 аркасын кецге салып шаттанган шактары да болган. Алайда, жанып кеткен жер1нен кайта тулеген фе- никстей Райымбек батыр ойламаган жерден урандап шыга келгенде ел-журты елгеш Т1ршгендей куанеа, жогарыда айтканымыздай, жауы зэре-куты калмаган коркынышпен бытырай кашкан кез! де болыпты. Жас кезшен-ак данагей, дария кецш екенш ацгарткан. Ойткен1, оньщ аргы аталары да каеиетт1 болган. Ол - Улы жуз шинде Албан атадан, Алжан руынан. Оныц улкен ата
сы - Сырымбет те батыр болтан. Сырымбеттен - Кангелд1 батыр тарайды. Цангелд1н1ц наташылары да осал болматан. Ол - Оракты батырдын жиен1. Райымбек батырдын да нага- шылары - жалайырдан. Капгслд] батыр да ел!н коргау жолында жан аямай га- ламат ерл1к керсеткен жау журек батырдын б1рг Ал осындай адамнын немерес! Райымбек, С1рэ, табига- тында белек жан болуы - зандыльщ. Ол уш жасында ат жетектеп, Т!зг1нше не болтан деседг Бес жасында атты ез1 устап М1нед1 екен. Жылкы бату ересек адамньщ улес:ндег1 !С кой, ал Райымбекке жет] жасында жылкы батуды сенш тапсыруга болатындай карскс !ке жаратан. Оракты батырдын тукымынан тарайтын наташысы баланыц бул ерекшелМн байкатандьщтан шытар, отан жет1 жасында тай мщ пзщ , садак, кылыш, айбалта сиякты б1ркатар карулар даярлатып, улдын атасы Кангелд]ге ке- Л 1п : - Кек тай ес1п сэйгул1к болар, бала е с т азамат болар. Сонда езщ13 сиякты ел коргауга жарайтын батыр болсын, - деп тыек бшд1р1п, батасын берген екен. Сол тайына бала Райымбек «Кекойнак» деп ат койып, он солын енд) таныган жет1 жасынан бастап оны ез) жугендеп м!н:п, жетектеп ж у р т баулиды. Батырлык деген ата канымен, ана сут!мен де даритын касиет шыгар. Б1рак осыны саналы бала сабактар, санасыз урпак кор етер. Райымбекке бул - атадан дарып, езшщ са- налылытымен де, елйпн бастан кешкен жагдайымен де орбь ген касиет. Батырдын бойынан, сез1нен, 1С!нен тарайтын куш-куат, соцына ерген журтын айбаттандырып, ерл1кке бастайды. Содан болар поэмада Райымбектщ: АамеЭембен кезшб;' жоуьж, Еске бомьжбм ом «.жастиьмы-мбы ола Жо^/иу^ын жулЭе ормонылт, - деген1И1н ез1 Райымбек батыр болмысында ерекшел1Г! бар ержурек екенш он уштег1 бала кезшде-ак ацтартканы. Окес! Туке курец жуйр111н бэйгеге косып, Т1згшд1 улыныц
ЖГРЕ/7О///./// Ж)//)/'/<У колына бергенде оньщ кайте с де озып келет1Н1ие сенген-д1. Б1рак топпен б 1рге шабудьщ орнына балаеы: «Райымбек, Райымбек!» деп ез атын ез1 шакырып, жеке шауып келе жат- канда эке Ж1гер1кум болып калады. Бул не: балалык тентекпк пе, бшмеепк пе? Эз атын ез1 урандау деген не сумдьщ? Журт та, эке де осылай ойлап, ашуга булыгып калады. Ал он уштеп баланьщ ез атын уран- дауына не себеп болып ед)? Бул м^незд) эрк1м ез1нше пайым- дауга ерю бар. Ал сол бэйгеде улкендер баланыц бул тентектйш б]р) унатпай, б)р1 кул[п кабылдаганымен бул кылыктьщ туп-та- мырында ерл)кке бастайтын мшез жатканы анык ед1. Тен- текпкпц ез! кейде батырльщтыц б1р кер1Н1С) гой. Махамбет батырдыц: ^излы^о /мен/мек о/ионбом, ЛрлерЭн? ;'с; - деу!нде осындай сыр жатыр емес пе? - Эз атын ез! шакырып, дуЙ1м елд1 дурлжпргенше Караганда уранньщ рух, кайрат беретш касиет1 болганы гой сонда? - Ел аузынан б:зге жеткен: «Байлыгыцды жогалтсац - болмашыдан айырылганыц; намысыцды жогалтсац - талай дуниеден айырылганыц; ал рухыцды жогалтсац - бэршен макурым калганьщ! Ондайда ем1рде сенщ бар- жогыцнан не пайда? Рухы жогалган адам - канаты жок Кус 1спетт!, тек кулдырап, кулауы гана калады» деген сез бар. Урандаудыц, дауысты кебейте кетер)п, рухты жандан- дыратын тылсым куш4н)ц бар екеш, осы «Райымбек» деп жауга лап койган калыц эскерд: сан тыгырьщтан аман алып шыгып отырганы айтылады. Эр жузд1ц ез ураны, ез тацбасы болганы белгш1. Орта жуз «Кабанбайлап» урандаса, Шапырашты «Караеайлан», Жалайырда «Орактылап» урандау атам заманнан жалгасып келед]. Тек шайкас пен урыстарда гана емес, атын бэйгеге коеса да, езге ш : шараларда да рухты кетеру уинн урандау тек жуздерде гана емес, эрб!р руда бар.
Жал;м?!.мгя7< Жогарыда айтканымдай, бэйгеден келе жатып, «Райымбек, Райымбек!» деп урандаган баланьщ аламан- нан озганын емес, ерл1к намысыньщ козганын байкауга болады. ^оммм, оммн .мен дырф? соум^нты, сзуике /иннеп тимно ^алынн:ы. Он ум/ке тиол^он 7укен/^ уль; Роны.ибек, ^лбан^а алАзш ос/??/н ез/н /ианыуинты, - деген шумактан ел1н коргар хас батырдын есш келе жатканын ангару киын емес. Кешег: тарихымыздын актац- дак беттер)н актарып отырсац булай урандауга белгш1 ба тырдын ес!М1 гана тацдап алынгандыгын бы уге болады. Екшщ б1р1Н]н ес1М1 урандалып, елдщ ецсесш кетерш, ру- хын аскактатуга жарай бермеген. Болар бала ек етн алгаш- кы кадамынан-ак байкаткан батыр бабамыз осылай халык тацдауга ти4с уранды ез1 тацдап, ат устщде айгайлап, ез атын ез1 шакырган. Б1рак балаеыныц бул кылыгын дурью тусшбей, жаман ырымга балаган эке байгус: Доробям жер^е кеинм/'-аг, /(а^ынОы, Ус;/иь/н ке/нм;/'-ау, уо/нын кен?/н;'-яу и?<:д,'ы.ис)ы, - деп куйзелген! де рас. Эке балаеыныц бул кылыгын тентекпк деп угып, ашу шакырады. Алайда, халык деген кереген, тект: гой. Бала Райымбектщ ез атын е*н урандауына жасы улкен кариялар: «Кудай ез1 колдайтын болгасын, пе- рннте аузына салган гой» деген ум1тпен караган ед1. Сол ум)Т1 каншама рет акталды да... Алгашында кыбыр да жыбыр, куб1р де сыбыр се щ) ду- рыс тус1нбеген Элмерек би: Сясм^ кекектием ез а/ныт^ы ез/^ ^уон^ан, Сырм.мбен? ненен Дон^ел&' сенен кед; 6е ее)/, - деп рулы елдщ батырларына айналган аталарыныц ес1мщ урандамаганына екпес!н бшд1редг Жанарында от ойнап, ез атын ез: атойлап келген баланьщ тепн емес ексн!ч уккан Цабай жырау: Ог, а^аммнбор/ Жэбфле^ме^Эер болонм, Жэб%7лейи?;'н(3ей ^<змсм^а /ннг)/' зололы?/
ЖГРЕ/УО///,/// - ЖЛЯ4Р7^<У Бул б/'р асау, ^урм^ А'ор.ие^е// %улын ^ом, Жслк/'/; уз/м семдербен %?мда бсроЭм, - деп даурыккан елд] сабырга шакыруы абыз карияньщ найзагай намыс, Т1к \\пнез жас баланыц хас батырга айнала- тынын а ц га р ган керсгендйтн керсетсе керек. Сабырлы калыбын бузбай, аратура кекеЙ1ндег1 суракты койып, аузымнан шыккан сезд1 калт ж]бермей кадагалап отырган карсы алдымдагы жас жнзтке карап, 1ШК1 элем)мде б;р толкыныс пайда болды. «Ойлы жас, тусшшсщ, рахмет» деген Мукагали акынныц алгыс жыры санама орала кеттг Ойткен!, б:луге кумар кецшмен бар ьщыласын салып отырган студент бала: «Ага, осы арада Мукагали аганыц «Бабаларым, рахмет сендерге» деген елецш окып береЙ!нип» дед! де, бастай женелдг Элен окылып жатыр. Кез1м жас кырандай сацкылдап турган жп пте. Ал кец1Л1ме мына ой- лар орала берд1. \"Абай жаккан б)р сэуле сенбеу1 ушш\", - деп хатмнен калган жыр гумырды жалгап келе жатканын ез1 де айтып кетшп Мукагали. Абай ез жырларында казак даласынын кор1Н)стер1н ли- рикалык толганыспен иэз)к жстк!зсе, Мукагалидыц жырла рында да осындай ернектер жеткшштг Алайда оныц сурет- теген даласы б!зд!ц кез алдымызга буыркануды, журег1 тулаган толкуды, езенн1ц аеаудай шапкылап асыгуы 1спетт] кер!н1стер1н берет!Н1 нес1? Муныц себсб; акын жырларыныц туп-тамырында уакыт- тын ун1 жатканында! Суреткердщ басты б1р М1ндет: - шындыкты айту! Мейл) ол шындык шымбайга батардай ащы болсын, мейл), кабырганы кайыстырардай ауыр бол сын, бэр1б!р акикатты айту оныц - парызы. Ондай парыздан аттап етпеу - Мукагали сынды нагыз акынныц, елдщ жайын ойлаган, терец1не бойлаган жанныц гана колынан келер касиет! Осындай таза дуниеге, б т к иоэзияга да адам таза жаны- мен, к1рпнкс13 ожданымен уцшгенде гана оныц тазалыгын, мелд!рл!Г1н кере б)лед1. Мукагали е л е ц д е р ш щ рухыныц би!ктеу) - окырманыныц жан дуние тазалыгына да байла-
Ждл;мя.жйн нысты деп ойлаймын. Мелд]р булактай жакут жырды усьша отырып, аскактап, менмен болудан он бойын таза уетаган акын, халкынан ез1н эсте би]к койган емес. И т т , «Халыкка хат» деген елец1н окып отырсаныз соцгы дем1 калганын бшгендей, ел-журтымен бакулдасып кеткендей эсер ала- сын. Дотиежб; кеш/р ор^а^ сескенбем, ес/р^ен/'д;, Е^ерде жьурь/^ боимм, уры// болели, сйласм^ нес/н д/е///', - деп агынан жарылады. Мукагали туган елйпн алдын- да осы ндай К1рпияз, таза пейш 1мен аласара отырып, кун еткен сайын Хантэц]р1ндей аскактап бара жатканы байка- лады. Элен де аякталды. Ерекше сез1мге беленд1м. Орнымнан турып алдымда отырган азаматты (осылай багалауыма да тура келд1) бала деп карамай бауырыма кысып, «Айнала- йын, акын агацныц мурасына шынымен де зор курметпен карайды екенещ. Эркендей бер, алдьщнан жарылкасын», деп м ац д ай ы н ан суйд1м экел!к меЙ1р1ммен. - Ага, сурагым кебеЙ1п кеткен жок па? Маган Мукагали аганьщ шыгармашылыгы б:р кунд)к конференция уш1н гана емес, алдыма койган максаттарымныц б1р] болган- дьщтан гумырыма керек десем де болады. Э цпм ем 13 «Ра йымбек!» поэмасыныц айналасында ет:п жатыр гой, сура- йын деген1м батырдыц суйенер1 тек оз1Н1ц айбыны мен журектшМ гана ма? Оныц тагы кандай касиеттерд1 мец- геру: М1ндет ед!? - Батырдыц кудайдьщ ез) дарыткан ерекшел1к екен!не халыктыц ауыз эдебиет)мен жеткен жыр-дастандар куэ. Ал Райымбек сынды тарихта болган батырдын накты касиет- тер1 ол туралы Мукагали Макатаевтыц осы поэмасында жаксы керйпс табуымен катар, б!зге кел!п жеткен езге туын- дыларда да б1ршама айтылган. Батырга тек кана журектЫк керек десек, онда кате ойлаган боламыз. Найза ойнату, садак тарту, шокпарласу, ат уст!нде шайкасу, жекпе-жекке шыгу
ЖУРДУ7 - Ж1//Л/'7ЛУ - оеыньщ бэр1не журектш1кпен 01рге. аскан шеберл1к, алпые ек1 айла кажет. Акынныц поэмасында тасыган 1леден етк!31п батырды сынаганы бар емес пе? Сонда ж]пт Райым- бект!ц ел]мге басты т)пп: Домбо бс/рсс;/^, &?рю/'р, к/рер/т? кер, Добылбонбь; /?;унер/'п жар. Даиммлына уиус/р/и куре^шн/^, Дотммс артиыя, .ж;а;'/и/??<?р, .ж'юср;'//с)ер, - детен1нен аскан батырлыгымен коса акылымен айла- сын уш тастыра бшгенд1г) жэне ел1, жер1 уш1н ел1мге де кай- мыкпай бетпе-бет келет1н нартэуекелшшд1Г1н аньщ бш уге болады. Багзы замандагы батырлардыц ерлЫ жырланган дасган, киссаларда оньщ мшген аты да ез1мен б1рге суреттелген. Жет1 жасында нагашы атасы мшпзген кек тайын «Кекой- нак» деп атап, Райымбек оны ерекше баптап, оган кэд!мг1- дей кнын талаптар кояды. Мэселен, каргып сек1ре бшу, «жат, тур» деген буйрьщтарын мултжеп орындату, каруын жасырып койып, соны алып келуге беЙ1мдеу, суга жузу, жерге жаткызып койып, пест буйырмай басын кетертпеу сиякты езге де курдел I тапсырмалар бер1п уйреткен екен. М1нген атына осындай тэсшдер уйреткен батырдьщ ез1 де бала кезшде, ягни он бес жасында-ак кьыыш шабу, садак тарту, ат кулагында ойнау, суда балыкша жузу, суцгу, асау агындардан аргы жагалауга бэс Т1Г1П ету сиякты катерл1 жаттыгулармен ез1н шындап, езге балаларга да уйреткен екен. Т1Ш1, терт атты катар койып, Кекойнакты солардьщ уст1нен жерге б1р-ак каргып тусуге де баулыган. (трэ, бала журеп осы атымен ел1н жаудан коргауга аттанатынын алдын ала сезгендей. Батырга астындагы аты да кос канатындай дем бер)п отырган. Согыстыц, шайкастыц кай заманда да ез гакти- касы, стратегиясы болган гой. Ал кец-байтак далада оны табан астында ойлап, айласы мен ТЭС1Л1Н пайдаланып отыру, жузеге асырып, жец1ске жету оцай болып па? Буган да халкымыздьщ данагейлер1 мен кылыштай етк1р жас буынныц акыл-парасаты ун косып, жарастырып отырганда гана кол ж е т т з г е т шубэс13. Осыныц бэр1н акын ез журеп-
нен суырып, каламымен соргалата жачып, тагы тацданды- рады. Кыранын топшысынан ушыратын кусбег1дей уланын жауга карсы аттандырарда айбат берген карттьщ мына соч- дер! нде кашчама сыр мен акыл жатыр: /{лО/)/-ар/?/ь;/^)ь/ а^<?арл;ам, ^м^асяам /нурм/? ^ор<?анбам, Доламль/ .жерс)е ^ажданбай, у4мтказден/и .мер/и боллш, Дорого /нускен арландам. Шабары^ды о;'.70/р.ие, Н/ау.ЖаЙЫ^НаН М()/рЛ7е, Жекне-жек /<у/я/'м Ом^л'рме, Аазс;'з<№ /ске /ма/??ь;р л;а? ^млаемз ба/ныр, ба?77ы/7 л/а? А\"р/г);'? ??7унде жор/и, Дарась;// лун//;'// &7/т?ыр да? Жал<?ь;з жорт77Ы77, 7аа/77млА7а, у4/иманыя ж ар сал, ер ульш, Ал-.жур/иь;/^)ь/ мат^ыр да, - деген жолдар ксшеп жаугерш1Л1ктег1 батырга арналса. кач!рг1 урнакка да ой саларлык акыл мен иарасатка толы сеч- дер гой. Ал сексенге келгенше ем1р сурген Райымбек батыр ем!р- де ете кайырымды, байлык пен атак кумаган, колында барын жок-ж1Т)кпен бел!С1п, камкор болып еткен адам бол тан десед1 кенекездерден жеткен эцпмеде. Он уппнде бэйгеде «Райымбектеп» урандаса, мурты те- б:ндеген Ж1Г1Т шагында калмактармен шайкаска анасынан бата алып, еч ерммен аттанып, атасы Цангелд1н1н жанынан б1р-ак шьщкан гой. Сондай атагымен аты ацызга айналган батыр даркандьщты туган даласынан, орл]кт! аскак таулары- нан, тазалыкты агынды суларынан алган-ау. Жаратушы ием1зд1н осы елд1н баласын даласына уксатып бере салганын ер!кс!ч мактан етес!н.
- Жоцгар шапкыншылары накты кандай жерлерге кез сузш, кандай жерлерд1 басып алган сонда? Олар туралы: «Тыныш жаткан елд1ц шацырагын ортасына тус!р!п, шыр- кын бузып атойлап кслдЬ> деген сездер аса накты шындык емес» деген п1К1рлер де естн ен ед:м? - Жоцгарлардыц буг:н б1Т]мш)Л]кке келее, ертес;не бей- бп елге кайта шабатын саткындыгы да сол кездерд1 бейне- леген дуниелерде айтылады. Осындай караулыгымен олар казактыц б1ршама жср!не иел1к те ете бастады. Рас, согыс десе, кейшп урпак елд1 кырып-жойып, кул!н кекке ушыра келген Отан согысын кез алдына елестетет]н шыгар. Алайда, осы жоцгар баскыншылары нег13!нсн басып алган жерлерш кырып-жоймай, жайлап кана келш, тыныш кана ену1мен де ел-журттыц Д1цкес1н курта бшепн жымыскы беш мдЫ п болган десед1. Б1р ауылды жар салмай-ак жайлап билеп алып, ел-журтын коныстандырып, ек!нш]С1н де тыныш иемденш, отыра берген жайы да белгйп. Бул да согыстыц б1р ЭД1С1 шыгар. Жоцгардыц Корын деген ханы Тургенге табан Т1реп, ал Кокнекпде жоцгардыц Секер деген ханы ордасын тургыз- ган. Тем1рл1к, Ком1рш!ге - Арысты, Жалагашка - Агыскан дегендерш хан ет)п койган. Ал Жаркент, Кекталда Терехан деген ханы пел!к ете бастаган. Осылай б1ршама жерлерге иелш ету1мен коймай, олардьщ казак даласына кайта-кайта шабуылы да толастамаган. «Жау жагадан алганда, бер] етектен алады» демекпн, б1р жагынан Хиуаныц ханы «салык теле» деп кигылык салып, кылбурауды тарта туссд!. Осындай киындыкты тарткан эс1ресе, Улы жуз болды. Кей- б1р тарпхп мо.'нмечтерге суйенсек, Улы жуздщ ханы Жол- барыс, Теле бп, Кангелд1, Капай, Сатай, Ырыскелд!, Аралбай, Белек батырларымен кецесш, Ресейд1ц патшасы Анна Иоановнага: «Б1з Ресейге ез срк1\\нзбсн караймыз, сондыктан бгзд] кабылдап, соз!М[зд) тыцдасацыз» деп арыз жазады. Ондагы ойы казак елш мез! еткен шапцыншылардан тазартуга Ресей патшалыгы кол ушын берш, кемектесер деген еен)м ед1.
Жяь;м;:.жям ЯУ РГ0Ж 4ЕД Бул хатты тапсыруга Петроградца Аралбай мен Ырыс- келд1 батырларды Ж1беред1. Патша оларды жылы кабыл- дап, Улы жузд1Н жер1н жауласкандардан куткарысуга уэде бер!п, сый-сияпатпен шыгарып салады. Улы жузд1Ц хан- дары да, батырлары да патшаньщ бул тамаша уэдесше риясыз сенсе, хальщ кайда барсын, олар да мэз-мейрам болады. Алайда, Улы жуздщ ханы Жолбарысты Ресей патшалы- гына косылмак ниет1 уш!н жерг1Л1кт] сарттар елт!рш ты- нады. Сейт1п Улы жуз хансыз баскару жолына тускен. Казак ез жер1н, ел1н ез1 коргауга т т с екен!н кеЙ1н]рек угынады. Мукагали акынньщ осы поэмасында: .ж'йу алы й, елм п'зб/ ^ ы р б м ^ом, Доно/иыжь/з ^ойырылыя, июнмысмнон смнбм ^ой. ^азо^ бф-б/р/'/; ором/олай алжай- <77$, ^4ла)^мз боя озб/-оз/, б/'зс)/' лу)ся/ уобы <?ом, немесе: Ммноу оз^он зажонба, адтал бул лж ж , Е/лубен бе ^олбм <?ом, бф-бф/'/;/'/^ л;оборын, - деп, гагы б1р жер:нде: Еумрее/нбей смырбы^ болм^^н?ен<?ен бул т^аза^, Ду^тйла^н70н бы ?яырам, /уалам <?ана /и о зб а см н ? - дейт)н! нел!ктен? Онсыз да шапкыншылыктан коз ашпай отырган ел емес пе, сол кездег1 казак? - Цазак халкыньщ жоцгар шапкыншылыгында «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» жагдайына ушыраганы та- рих парактарында орын алган окига. Ел1 осындай жагдайга душар болып жатканда казак султандарыньщ арасында ауызб1ршш1к болмай, хальщтьщ камы назардан тыс ка- лгандыгы да шындык. Бил!к деп саналатын султандардан, ру басыларынан ауызб1рл1к коре алмай, кудерш узген журт «Жет1м ез к1нд1- Г1н ез! кеседщщ » кер!мен езш -ез1куткару керект!Г!н укты. А л буган жол бастаушы да, кол бастаушы да халык 1Ш)нен шьщкан батырлар мен билер, акылгей жандар болды.
Ж!/'///ОЯЬ/Я ЖЛ//ЛР7ЛУ Батырлар мен ]зг; жаксылар кецесед!. Барлык басшы ба- тырлар кецеее келе, жауга карсы шабуга Орта жуз бен К и т жузден кемек сурауды лайык деп табады.Осыган орай Орта жузде - Кдракерей Кабанбай батыр, К ш 1 жузде - Бекет батыр бастап жэрдем беретш болады. Караталга жиналып, шайкаска дайындалып жатканда олардьщ арасында Райымбек жок едг Ол мал багатын карттармен б1рге кундел1кт1 карекет1н 1степ жур1п жат кан. Караталда бас косып, жауга карсы шабуга дайындалып жаткандарга барып кайткан б]р карт: - Бул Улы жуздщ жауга карсы тагы б1р жорыгы. Мумкш соцгысы да шыгар. Журт: «Жаудан кайтсек кек аламыз, жау колында кеткен адамдарымызды, мал-мул!кт) калай кай- тарамыз?» деп тас-туЙ1н катулы. Б1рак...» деп сез!н1н соцын ек1ушты аяктапты-мыс. Сонда Райымбек сол жорыкка ез] бармаса, Ж1[Т!Т1К намы- сына нуксан келет1И1н ойлап, катысуга баратынын айтып, ана- сынан бата сурапты. Анасыньщ: «Эл1 жассыц! Жауга карсы шыгуга жараган жокеьщ»,-деп ж1берг1С1 келме:ен)не наразы болган жас батыр: «Атамныц езк «Кекойнак ат болсын. Озщ азамат бол. Жауга барып ез-ез1нд1 байлап бермейпндей эд1ст], кайратты бол!» деп батасын берген. Жауга карсы шыкпай уйде бугып отыра алмаспын», - деп сезш кесш айтады. Сейтш, уыздай кез1нде калмактарга карсы шабуылга шыккан Райымбек алгашкы шайкаста-ак ел-журтын сен журш жаткан 1леден аман алып ет1п, е з 1Н)ц мундайда амал- дай алатын акылдылыгын, жас та болса ем1рден туйген- дер!Н)н мол екенш айкын керсетед1. Сен журш жаткан асау езеннен камыстан сал жасап, Кекойнак атымен ез: жол бастап, аргы жагалауга халыкты аман-сау етюзгенде: «]лс]пц суы сол сэтте как айырылып токтап, батырга жол 6срдЬ> деген аныз тараган. Шындыгында, жас батырдьщ бул тапкырлыгы анызга езек боларльщтай ед1. Сонда ел-журтын улкен катерден алып шыккан жЙ1ттен: «Сен К1МС1Ц? Кайдан келе калдыц?», - деп жен сураган журтка:
Жял;мя.жан - Улы жузд;ц Албаны, руым Алжан, Кангелд; батырдын немерес1, атым Райымбек, - деп ел-журттын: «Аты да жыл- кыга уксамайды. Адам тш)н тус)нед1 екен» деп тащалган Кекойнагынан каргып жерге туседг Ацтарылган журт кектен пер1ште ме, эулие ме, элде батыр ма, эйтсу;р б1р ерекше нурлы адам тускендей жа- дырап сала бередг Ал енд! сол батырдын Кангелдшщ немерес) екен1н ест1- генде журт ацтарылып, Кангелд)гс: «Немерем деп б1зге неге айтпадьщ», - деп тацданыпты. - Райымбек кептщ баласы! Улы жуз ушш туды, сол ел ушш ецбек етед1, ел1н коргайды, - депт1 Кангелд] батыр сонда. - Ендеше, Улы жузге дэл осы сэттен бастап кызмет ет, - деп Улы жуздщ колбасшылары, батырлары оньщ осы согыс- ка ез1Н1ц басшыльщ ету!н калайды. Сол кездеп тарихи де- ректерге суйенсек, Улы жузде б;р жуз он батыр бар екен. Ал сол батырлардьщ оз)ндс кейб!р1нде жузден, тагы б1р1нде елуден, отыздан батырлары болтан. Бас батырлар дьщ карамагындагылар: «жузд1к, елул1к, отыздык» деп са- налады екен. Жау жагы да осал болмаган, олардьщ эскер- лер1 тумендеп (эр туменде он мыц адам) саналган. Осындай колга тотеп берудщ ез1 кезс13 ерл1к емей немене. - Ага, Райымбек батыр ем1р сурген когамды куд!ретт1 еленн)н куцпмен ез кез1цмен кергендей эсер калдыратын Мукагали ага шынымен де галамат акын екен-ау? - Рас айтасыц 1)йм. Мукагали кез1нде елен жазса, каз1р оньщ сол эрб!р елец1, келемд1 туындылары - эдебиеттег! галымдардьщ зерттеп, зерделеу1не непз болып отыр. Оньщ поэзиясын сан алуан зерттеуге болады. Б1р кырынан б1р кыры ерекше кер1Н1п, шугылалы кер1н!стер1мен, ойлы сез- дер!мен, астарлы ойларымен, терен пэлсапальщ магына- сымен турленед) де отырады. Энпмем1зге нег13болып отыр ган «Райымбек» поэмасыньщ ез1нде осындай сспз кырлы, б1р сырлы астар да жетк1Л1кт1. Кайнар булагымен окушысыньщ шел1н кандырган Мукагали поэзиясы - болмысында мелд!р, тунык. Ой гкен], непз! тума булак тунык бастаудан басталады.
ЖДУДУ/ 0//А///- Ж4Я4РГ4У Олецн1ц ерке еамалы тербеп, несерден кеЙ1н кулпырган кек белдердей макпал, бултынан сейшген аспандай шуакты, гулмен ундес1п жарасым тапкан кебелектей супу да бейкунэ к утм ен кез тартады. Сулудьщ кос етек кейлегшщ желб:- р!ндей жеп-жещл эеемд1к, кызгалдакгыц бояуындай нэз!к- т)к жаньщды ер1КС13 баурайды. Осындай нэз1кт1кпен катар айбындыльщ, намыскойлык, жаужурект!к те катар орын алады. - Райымбек сынды жас батыр мен оныц касындагы хас батырларды жец1ске жетелеген кандай куш? Алапат заман, сотые стратегиясына баулып, бей!мдейтш кез емес, Райымбек бабамыздай батырлар шайкасудын айла-тэсЫн калай, кайдан уйренген деп ойлайсыз? - Райымбек ез1 эд1скер, айлалы болса да эрдайым гэж!ри- бел1 батырлардын акыл-кецес]н калт ж)бермей тыцдап, согыс зандарын мулт)кс!3 сактап отырган. Озшщ де эд1с- тэс1лдер1н енпзе бшген. Ал оныц «Райымбек! Райымбек!» деген уранында б)р тылсым купия бардай. Бэлк1м сол сэтте калай урандап кеткенш батырдыц ез! де байкамаган болар. Осындай ерл1кке бала журепн б1р тылсым кушт1ц куат- тандырганы акикат. «Райымбек деген батырыныц адамды ерк!нен айыратын енкыры бар екен» деген ацыздыц шыгуы да сондыктан болар. Озщ парактап отырган поэмада бала Райымбекке карт- тар: - Осыншама акылды К1мнен балам, уйрендщ ? - деп су- раганда ол: - 1пнндеп шалдардан, анау караша уйлерд1ц, - деп жауап беред1гой. Сол караша уйлердеп «шалдар» казактыц шеж!рес1, кенекез упг!лер1, улкен б)р мектеп 1спетт! гой. Адамды куреске табигаттыц ез1 уйретедг Кекойнак атын «тур, жат, сеюр» деген буйрыктарды орындатуынын оз) - Райымбект1ц еогыстыц айла-тэс1л1не дайындыгыньщ б1р керш!С1 емес пе? Оныц мундай тэсыдер ойлап табу уш 1н Жараткан ием!3 ез1 колдау бер1п отыргандай. 3-1285 33
Жял,ы/!.жя/< Адам кергенш 1стейд1, соган елжтсйдг кекейге туйед;. Райымбек те жастайынан зердел1 аталарынын улг1-енегес1н керш ест]. Атасы Канге'[Д1 мен нагашы атасы Орак батырдан бастап, солардан кергенш кекейге туйсе, Жалацтес, Кожагул батырлардыц, ел бастаган Кабанбай, Бегенбайлардьщ атын ест1п, соларга ел1ктед1. Оньщ согыста кажет айла-тэс!лдерд1 жоцгарлар мен ка- зактардыц бетпе-бет шайкастарында-ак кец'Л1ие туйе бшген. 1728 жылы Сарысудьщ орта агысы алкабында, Буланды езеншщ жагасында казак-жонгар кактыгысы болган. Сонда казактар «ай кораланды» дейт)н эскери одкп пайдаланыпты. Осы эд1стер Кертогай мацындагы урыстарда да кец1нен колданылган. «Ай кораланды» эд!С1нде карсы жактыц эскерлер1 жауды айналдыра сырттан коршап алып, шенберд: тарылта тус:п, олардьщ кимыл-эрекеттер!н шектеген» деген деректер Казыбек бек Тауасарулыныц «Туп-тукияннан ез)ме шешн» деген енбег:нде айтылган. Бакай таудан басталатын Торайгыр сшемдер1ндег1 урыс тарда Райымбек батыр бурын керген тэсыдерш де, ез1н;ц ойлап тапкан амалдарын да утымды, ерекше пайдалана алган. Б1р шайкаста Райымбек кайтсе де аман калу ушш, уакытша болса да жаудан кашнак болады. Сейтш, 1леден ек! бума камысты тецдеп отуге карекет жасай бастайды. Жердщ, судыц сырын б1лет1н оган булай етудщ жолдары тус1Н1кт1 ед]. Ал артынан куып келе жаткан жоцгарлар езен сырын бшмегещцктен ат басын тартпай, езенге койып-ко- йып кеткен гой. Соныц зардабынан каншама адамы суга агып кырылган. «Тулгама» деген эд1с сол кезендерде суды пайдалану аркылы жузеге асырылыпты. Тагы б1р айкаста Райымбек жауыныц жер жагдайын бш- мейт!н]н пайдаланып, кулыгын былай асырады: батыр бас таган топ Актогай езен)н1н бойындагы кулама жарга шауып кел1п, солга шугыл бурылатын ылдига тусе калады да, кас кагым сэт кезден гайып болады. Арттан куган жоцгарлар оларды сол багытта шауып бара жатыр деп ойлап, екпшдете
куа тусед]. Сейт!п, алдындагы жардан ушып, онбай кы- рылган. Цаз1р «Кертогай» деп аталатын езеннщ сол бел1Г1 жауды ез бетдмен керге тус1рген Райымбек батырдьщ ше- берл)Г1п 01дд]ред1, - деген кещлге снятый мысалды Эр1пбай Алыбаев деген аксакалымыздан ест!генб13. Сондай-ак, оньщ ез атын еч) шакырып урандауы кареыла- сыньщ уреЙ1н ушыратындыгы каз1рг1 тшмен айтканда, пси- хологиялык эсер ету гой. Сондай-ак, шабуылдарда б1рден жаудьщ туын жыгумен кареылаеыньщ жен!скс деген сетм ш азайтып, сагын сындыра алатынын да ол жаксы угынган, осы ЭД1СТ1 колдана бшген. Ал езшщ кайрымымен, акыл- парасатымен жау адамдарын ез жагына шыгарып алу да айла-эд1стердщ б]р тур1 дер ед1к. Жаудьщ турактап жаткан шеб1не езшщ жасырын барып, !Ш1не ен!п, мэн-жайды ез кез1мен кер1п, кулагымен есту! де - оньщ ез!нд1к тэсшмен коса баеын ел1мге т]ккен ержурек- т;г1н керсетед1. Батырдын кез келген уакытта колга тус]п калуы, ондай жагдайда б1рден баеыньщ алынуы айдан анык кубылыс. Б1рак ол езш щ айла-тэсшдерш щ !ске асатынына, онайльщ- пен колга туспейтш ш е сен1мд1 болган. Ал сеш м адамды алга жетелеп, рух берш отырары бедг1Л1. - Ре п келгенде сурай кетейш, ага. Казактын ол кездег! нег!зп каруы кандай болып ед)? - Талай ацы з, даетандарда айтылатынындай, Райымбек батырдын заманында да нег1зг! кару кылыш пен садак болган. Сондай-ак, шокпар, айбалта, ек1 басты шокпар, жал- гыз сапты курз1, найза кару пайдаланган. Бул карулар жауынгерд1ц аскан епт1, мерген, батыл болуын талап еткен гой. Бетпе-бет келгенде осы каруларды дэлдшпен пайдала- нуга ептш!к, жылдамдык, тегеур1нд) куш керек екен1 езн нен-ез1 белгш). Шайкаска осындай кару-жарактьщ устемелеп жетк!ЗШ!п отыруьш да кол бастаган батырларестеншыгармаган. Райымбек батыр да согыстьщ дамылдаган шагында каруларьшьщ жанарып, толыктырылып отыруына мэн берген. О р э, кару жасайтын шеберлер батырлармен б1рге де журу; де мумюн.
- «Райымбек езшщ кайырымымен жаудьщ адамын ез жагына шыгарып ала алган. Бул да оньщ б1р тэс1Л1» дед}Ц13 гой. Оз ел!н саткан адамга ол калай с е т м б!лд!ре алуы мумк1н? - Шайкаста айла-тэсшдер1н дурыс колдана бшгещцктен, эскер1н дурыс пайдалана алгандыктан, Райымбек батыр жещске жет)п отырган. Сондай б]р шеп бузган шагында ол б]рден калмактын туын жыгып, аяк асты етед1. Туы жы- гылган сон халкында береке кала ма? «Райымбек жауын- герлер) кырып салады-ау» деген уреймен жан-жакка бы- тырай кашады. Б]рак Райымбек жазьщсыз жандарды ешкашан кыргынга ушыратпаган, тек бетпе-бет келгендермен, ез1мен шайка- суга жарагандармен согыскан гой. Оган жауынгерлер1н1ц б1рк - Батыр, ана жакта колга тускен б1р калмак: «Мен] ел1мнен куткарган Райымбек! Мен1 сол батырга апарыцдар» деп зар жьшап жатыр, - деген хабар жетк1зед1. Сейип, олар жоцгардыц батыры Секер ханын Райымбект1н алдына алып келед]. Сейтсе, Корын хан езш щ бас уэз!р1 Серкен1 «Жау жакты барлап кел» деп Ж1бергенде ол керген!н: - Райымбек батырдыц ел-журтын 1леден аман-есен ет- К1зген1 рас. Ол аскан айлалы, б1рак кайырымды, акылды жан десед1 ел1, - деп кел1пт1. - Жалган айтып, жала жаба алмадым, - дейд: Секер хан Райымбек батырга. Ал Корын болса: «Сен жау жакты, Ра- йымбект! мактап келдщ» деп ашуланып, мен: зынданга тас- татты. Енд] болмаганда ел]м жазасын 1ске асырмак ед!. С 1з- дер келш калып, аман калдым. Менщ жактайтыным шындык пен эдтд1к болсын, ез бауырьщыздай кызмет етеЙ1н, мен) катарыцызга алыцыз, - дейд; Серке. - Корын хан мен! сатып кетт1. Райымбек батыр Серкен1ц бул имандай шындыгы екен1н де жазбай таниды. Ол адамдардьщ 1шк1 жансарайын деп басып, танп бшет1н. Сейтш, жау жагынан ез1не дос тауып, С ер к ет катарына косып алады. - «Адамныц аты езгерсе - заты да езгер!ске ушырайды»
ЖКРДУУР//А/// - Ж4Я4У71^У деген бар гой, Райымбек батыр Серкен1ц атын езгерт1п Аманжол деп атайтынын айтады. Э н адал болса бауырын- дай керетшш де бшд!ред1. Сол Серке ок тиген жауынгердщ огын т[С1мен жулып таетап, орнын типмен жалап, 1р1Н1 болса еорып алып, емдей алатын каспет1 бар адам болып шыгады. Райымбек батыр ауыр жараланганда осылай емдеп, оны шайкас ка катысуга да- йындаган. Эсындай емш ол тек Райымбек батырга гана емес, езге жараланган батырларга да жасап, талайын ажалдан аман алып калган. Казак сарбаздары оны осы ерекш елтне орай «Емеген» деп атап, кейш ел-жург тугел осьыай атап кет1пп. Ел арасында Т1ПТ1, осындай ру да болган екен деседг Райымбек батыр Тургендеп Корын ханныц Эрдасын алып, жец!ске жеткенде куткарылган адамдар кайта кауы- шып, мэре-еэре болады. Осы шабыста калмак жагынан колга тускен б!ршама адамдар болган. Элардыц елт1р1лмейтш], туткын болмай- тыны, казактын кай батырмен немесе сарбазымен бауыр болуына ерк! бар екен] айтылады. Бул оларга жасалган ул кен Ш СШ 1К ед1. Сонда калмак жагынан келгенмен, казак болып кеткен б1р батыр: - Айтар арызым бар ед1,- депт). - Айт, - дейд1 оган. - Экемн]ц койган аты баска-тугын. Мен;н журект1Л1Г1ме орай Корын хан маган «Арыстан» деген ат бердг Баскаша жагдайда: «Жау колына тускенше елген1м артьщ» деп, ез- ез1мд! елт1ре де салар ед1м. Алайда Серкен1ц С1здерге адал- дыкпен сщш, батырлармен б1рге жургенш ест1генд!ктен т]р] калдым, - дейд1 Арыстан. - Корын ханга Серке жау жагында керген1н шынайы айтып келгеш уш1н жакпай, жанына ерген жолдасын ел1м жазасына кесе салды. Досын осындай жазага Киган ханныц эд1летс1зд1г1не куйшд1м. Сндай ханга кызмет етюм келмед]. Каласацыздар, мен де Серке сиякты Райымбек батырдын жанында сен1мд1 сер1Г) болар ед]м, - депт1. Райымбек батыр оны да катарына алып, Арыстан да ке йш батырдын сешмд) сер1п болыпты.
Осындай б1рнеше калмакты Райымбек батыр да, езге ба- тырлар да ез жагына шыгарып, жаудьщ купиясын да бы1п отырган. Ацыз тур1нде жетсе де бул тарихка саятын окига. Батыр- лардыц ж у р т еткен жолыныц ез1 ацыз емес пе? - «Отыз жыл аттан туспей, жоцгарлармен шайкаскан» деген сез де анызга уксайды. Б1зге Райымбек батырдыц са- парлары туралы кандай эщтмелер мен дастан-жырлар жеткен? - 1981 жылы «Лениншш жас» газет1Н1ц кацтардагы б)р санында М укагали Макатаевтыц осы «Райымбек! Райымбек!» деп атаган поэмасы жарияланды. Бул поэманыц аякталмай калганы ац га р ы л ы п тур. Б)з осы поэмадан талай сыр угып, рухтанып ж урд1к. А л ел!М) { тэуелс)ЗД1к алган сон батыр туралы дастандар, жырлар, зерттеулер, деректер б1рт1ндеп жинала бастады. Солардыц б1р1 XX гасырдыц басында Цытай жер1нде турган Сабдалы жыраудьщ аузынан жазылып алынган «Райымбек» киссасы деуге болады. Бул киссаны б1реу жа- зып алып, одан езге б1реу кеш!р1п дегендей, эйтеу1р б1зд!ц ел1М13ге де жеткен екен. Осыган кеп ец б е к сщ1рш, ти1ст: адамдарга экелш тапсырган Дэнеш Ахметулы деген азамат кершедг Оз1нмен эцпм елесуге осы енбек, сондай-ак, М екен Бо- лысулыньщ «Райымбек батыр» дастандарыньщ нег13 болып отырганын айта кету1м керек. Бул такырьш алдагы уакытта о.'п де зерттеле беред! деген сен1мдем)з. - Сол аталмыш дастандарда, тарихта калмактардыц ко- лында талай казактардьщ кеткен1, сондай-ак талай кал мактардыц казак елшде калганы да айтылатын шыгар. Олардыц тагдыры кеЙ1н калай болган? - Бул сауалга жауап беру уинн алдымен Райымбектщ б1рнеше сапарга жалгаскан жоцгарлармен согысыныц жец1спен аякталганына токтала кету керек. Ол жорыктардын бэрш Т131П айту б)р эщлмелесу шецберше сыймайтыны анык.
и* Корын ханныц басын Райымбек батырдын е й шауып ту- С1р1п, Барактыц мойнын Райымбек тарткан садактыц огы жулып кетед:. Секер хан Т1рз колга тусед1. Б1рак Секер хан ныц канын Аманжол (Серке хан) ез: тегед^. Жалагаштагы Аганас хан, Кем1ршц Тем1рл1ктег1 Арыехан Т1р1 калган жауынгерлер1мен ез жер1не кайтады. Осм .жс/ол/'с/мсугМ' ж м р м?/л/кен ойтисот^.' Нлко/?;ыбон ойырылбы/^ - олкось/ бар з/суректием, /)0.7с)ь/р<?0//ь/ - б/лек/ией. Гур^енб/ /ияр7иы/7 оны олбм, Озен/ - тмзлб/ тиулек/ней. Ройыкбек /иур^онбо ем/к/кб/ ^ойкос Жо^^Орбы^ /Му^еЛ кун/ 07И77СЙ, - деп калмактыц елз б1р жыласа, оган: ОЙр<7Н777обс ОЙЬ/лбы, Секер, бор<ж жойылбы, Ройь/кбек келб/ бе, Нлкобой узб/ койынбы, - деген] коеылады. Калмактардыц ез ел1ие карай удере кашуына тура кедед). Тауш1Л1к, Жалацаш, Кектебе, Уш Царкарадан удерген калмактардын зары: /(ом/, 7оум//л/к, Жолодон/, Гу^/лб/ .тонм^ Н<?онос. Ройь/кбек тнурАзнбя, Л/зб/к/ сд/ес кол кен бос. Хм/ Дбр%зро, А'ок/нобс, Ройыкбек т??ур.?онбо Енб/ б/з^е )/сок /нобе, - деген зары косылып, даланы кущренттк Калмактар жещл!п, хандары оны мойындап, Арыехан казак ел:н1ц койган талаптарына кенет1н!н бшд1рд). «Эйт- песек, осы елдщ бодауында каламыз», - дед1. Ек! жак кеп кецесш, мынадай б1ршама кел!С!мге келед!: * Казактыц колына тускен мал кайтпасын. * Цолга тускен адамдардыц кайчу кайтпасы ез ер)К!ср!нс калдырылсын.
Жял;мя.жян //Г/'/ Я * Калмактан елгендер кунсыз болсын. * Казактан елгендер уш1н бурынгы казак-калмактын ке- С1М! бойынша кун теленсш. Осыларды тездет1п 1ске асыруды б1Т1руге казак пен кал- мактан адамдар шыксын. Райымбек батырдыц жоцгарлармен б1рнеше шайкаска шыкканы б:з: е ел аузынан жазып алынган дастандармен де, тарихи деректермен де жеттг Корын ханныц басын Райымбек батырдыц езшщ шауып тус1ру), Аганас ханньщ ордасыныц бузылып, жецш1ске ушырауы, Секер ханныц Т1рщей колга тус1п барып ел прыу! - осыныц бэр1 Райымбек батырдын б1р-б1р жорыгы, казак даласындагы б 1р-б1р шайкастьщ белг1С1. Мына б1р тарихи окиганы айта кетеЙ!н )н:м. Батырга ка- тысты болгандыктан, бул да керегще жарап жатар. Райымбек батыр жауынгерлер1 Тереханньщ жауынгерлер1мен бетпе-бет кездеседг Даланы канга бояган сол шайкаста ек1 жактан да кеп адам кырылады. Б1рак Терехан жауынгерлер1н тастай кашып, Т1р1 калганы белг1л1 болады. Бул Райымбек батырдыц ашу-ызасын тудырады. Ол батырларымен кецесе келе: - Тереханньщ басын алмай согысты аяктауга болмайды! - деген шеш1мге келед]. Ал Терехан Коргаска жет1п, ел!н:ц сол мацындагысын жинап алып кецесед]. - Райымбек деген) сикыршы десе дегендей. Аттылы б 1р- неше адамныц устш ен кустай ушып, калаган адамынын басын кагып тусед1 екен. Цорын ханныц басын ез! солай алыпты. Мен зорга кашып кутылдым. Енд1Г1 жерде олармен б т м п н л н ж е келмесек, т у б 1М1зге жетпей тынбас, - деген ойын айтады. Сейтш, казакка, Райымбек батырга елпн ж)беруге ток- талады. Ол елпис1 Мецке ханныц атакты акыны, шешен к)С1 екен, казактыц арасына келш, Тереханньщ ет1Н1Ш1и айта ды. Мецке: - Торгауыт калмактыц атынан, ханымыз Тереханньщ атынан бас и)п, к^лдык айта келд!к. Атакты батыр-
-ЖТРДУУ<?///)///-Ж4ЯЛРГ4У ларымыздыц бес суду кызын алып, тогыз тулпар ер-тоцы- мымен, тогыз атан туйе, кара к)лем! бар. К ессен - басымыз дайын, кулдансац - ел1М13 дайын. ^азак-калмак б 1р к1С1ден айырмасы - шешен1ц белект1Г) гой. Ендеше, б1зге жер жет- пей ме, мал жетпей ме? БЫ мге келетк. Терехан хан айыпты, оны ез1 де мойындайды,- дейд1 ол. Алайда, Райымбек батырдыц ксл)ск1с! келмейд1. - Бейб1т жаткан елге ТИ 1С1П, каншама адамымызды кырды. Олардыц каны уцпн кек алу - Тереханньщ басын шабумен б1ту1 ти1с, - деп ез кеммш айтады. Эзара кецесш, Улы жузд]ц батырлары Райымбек батырга етш1штерш айтады. - Мына согысу жолында ширек гасыр ет!пт1. Халык та эбден кажыды. Акыргы бгпм осы болар. Атан Кангелд! ба- тырдан бастап, каншама батыр каза болды. Олар ез!цн!ц елд1 жещске жетк)зер]це сенш кеткен1 анык. Жещске жету - тек жауыцныц басын алумен елшенбес. Ещц калган Улы жузд) ездер)Ч!ц калаган жерлср1не коныстандырып, Тере- ханмен б т м жасайык, - дейд;. Бул деректерд1 «Райымбек» жинагын парактасац табасыц !Н1М.. Сейт1п, ек1 елдщ басшылары кецесш, меЙ1рлес1п, б т м г е келед). Жер белу, кун телеу сиякты шарттарды жасасады. Райымбек батыр кара хальщтыц камын жеген, одан кайырымы мен меЙ1р1мш аямаган адам болган. Шапкын- шылык сайын колга тускен калмактыц карапайым адамда- рынан да еш алмай, елт)ртк1збей, керкшше камкорлык кер- сегуд) де талап еткен кездер; кеп. Куш1 тец емес элжуаз, жаралы жандарга жауыныц адамы болса да жэрдем етуд) калаган. Ал шайкастарды жау жагынан тускен олжа мал-мул1кч!: «Улы жуз бойынша бурын шабындыда колындагы ма лый коймай алып кет1п, малсыздарды тексер1п, жорьщта кайтыс болган адамдарды есептеп, мал-мул1ктерд! белг13- ген. Есеп бойынша согыска катынаскан жауынгерлер басына елу жылкыдан ти1с есеп болады. Олгендердщ куны да шыгарылады.
Эр костан бчр жылкы колбасынын жулкес) болады екен. Сол ереже бойынша эр костан б1р жылкыдан жинаганда - уш жуз ж ет тс бес жылкы болган. Осыны ушке белгтнч. согыска катыскандардьш бала-ша- гасына, ауылдагы мугедек, кемп1р-шалдарга, жепм балаларга бсрызед). Эз)н!н улес!н де соган косады. Тек Секер ханнын Кокшубар тулпары мен болат семсерш, сары кылышын, кек мойын дурб1сш ез1не калдыруды сурайды. Дэл осы деректер де «Райымбек» жинагында тольщтай жазылган. Цалмактардыц колга тускен адамдарыньщ ел1не кайту- кайтпасын ез еркше калдырган Райымбек батыр оларды да мал-мугнк улес1нен урым калдырмаганы аньщ. Кандай каьарлы, аруакты, суеты болганымен Райымбек «Батыр екенм!н» деп ез!мбш ерлтке бармаган. Мэселен] кашан да айналасындагы батырларымен, кепш1Л1кпен акылдаса шеш1п отырган. Элжага тускен мал-мулнсп де тен бел:п, т!пт), ез1Н1н улес!н кебш есе жок-ж!Т1кке, кау- карсыз жандарга белш бер1п, кемек колын созып отырган екен. - Сонымен, жоцгар шапкыншыларыныц согысы аяк- талды, ек[ жак б1Т1мге келед1. Егер осындай шайкастар бол- маса Райымбек бабамыздай, езге де аты белгин батырлары- мыз болар ма ед1 деген сауал келш тур ойыма? - Адамдар табигатпен ундес, соныц б)р б е л н ). Кара жерд1Ц топырагынан жаралган пенде ертец сол кара жердщ койнына ен1п, сая табады. Жер бепнде осени ес1мд1к, агат, таудагы тас та табигаттыц ерекшел1Г1не байланысты б етм - делед1. Дауылды жерде агаштар, ес1мдш атаулы да тамыры жулынып кетпейтшдей бек1п есед!. Адам да сол сиякты, ем1р кандай сынагы мен тезше еалса - соган карсы туруга да, жецуге ( немесе жещлуге) бетм деледг Баланыц ез) де эртурл] мзнезбен ерекшеленед] гой. Б[реу жасык, б1реу асау дегендей. Намысшыл адам намысын тап- татпайды, карсы шыгады, корганады, ЭД1ЛД1К11 жактайды. Ендеше, батырлардыц кеп болуы - дауылдардыц кеп еогуына, эд1летс1зд1к пен эдшдштщ кеп айкасуына да бай ланысты. Мына б)р шумактарга зер салайыкшы:
-ИТРЕ/У О ///./// - ЖЛЯ4Р7ИУ Дабанбай ер, Еееенбай, баи?ь;р Ейра^, Узлм сумее/ Ул%, ба^ыр Еарл;а^. Еерб/^ож?а, Дасабай, ба^ырЖантиай, Д*аз боуыстиь; Дазыбек а^кем са^ла^. Аай.иура/?;, Райылубек батимр тяен?иек, А а д / ь / е ь / ж 'а у е а тсетикен А*ее/н а п ; < ж . Досай /?;ад/а, Дэулетибай, батиыр П/ерек, Жммлми, а^ багаж ей тиул^а ти/лек, - деп толганады Кэр1бай акын. Осы б!р шумактын ез]нде каншама батырдын ес!мдер1 аталады. Андап карасак, солардьщ бэр1н батыр атандырган жауга карсы шабуылдары, шайкастагы жаужурект1Л1Г1. Де- мек, казак даласы кашан да коргау куткенде батырдан кенде болмаган. Пэлсапалык кезкараспен карасак осылай деуге болады. Бул менщ жеке пЫ рш , эрк1мн1ц ез ойы, жеке кезкарасы бар гой. Бэр1М13Д1ц кекеЙ1М13дег1 б1р т т е к - батырлык адамдар- ды ц игш 1гш е, ем 1рд1 коргауга ж асалса болганы да. - «Райымбек батыр эулие адам болган» деген шюр айтып калдыцыз. Ол К1С1 Т1ПТ1 езшщ жерленет1н жер1н накты айт- пай, ак атанныц жаксы б]р жерге шегетшш де бшген десед!. Бул каншалыкты шындыкка жанасады? - Райымбек батыр езшщ Кекойнак атын тай кезшен ерекше баптаган. Терт ат катар турганда устшен каргып тусетшдей, аттылы адамньщ устшен кустай ушып каргып етет1ндей, иес1Н1н сезш тусшетшдей ет1п бапталган ат шай- кастарда осындай тапсырмаларды орындады. Осыньщ 031 езгелерге, эс1ресе, будан хабары жок жау жагына ерекше б:р сикыр болып кер)нд). Ал: « 1ленщ суы кенет токтап, батырдыц жауынгерлерш алып ету1не жол бер!пт!» деген де колбасшыныц езенн!ц агысын тусше б]лгенд)ктен жасаган эрекет)н]ц дурыстыгы деп ойлаймын. Ал осылардыц ар жагында эулиел1к, кемецгерл1к, аскан алгырлык жатыр деп угынуга да болады. Мэселе сол заман- дагы кезкараста гой. Рас, оныц келбет!, тулгасы да ерекше
Ждл;мя.жйн болган шыгар. Ж урскп, айбатты адамнын сырткы кслбсп 11ПК] жан дуниесше сай болуы - табигаттыц сыйы. Райымбек батырдын кандай адам екенш керш келуге Ж1берген елпн Кожыке: Ромьм/бек .жос ба?иыр ом7мнбай, ^ылым/ын, Дуыл^а кел/м омнабы. /(ол^о /яускен %ял.л?я^?иы Дожолям7Ый бамлабм. Нс/имна Аакомня^, 7<з^ыжмн ^ысым ^ом<?онба, Инке/// т$ус?мам кешеб/, - деп еуреттейд1 гой. Такымын б1р кыеканда атын кустай уш ыру нагыз батыр дын куш-куатыныц белг!С1емес пе? Болар окиганы алдын ала сез1нет)нд1п, жагдайдыц не мей аякталатынын топшылап, т!пт:, анык пайымдай ала- тындыгымен, ем!рде туйген1, токыганы кеп 61Л1КТ1Л1Г1Н1Ц аркаеында ол кершкел де атанды. Эулие деген - тазалык деп тус1нем]н. Дуниенщ, байльщтьщ кулы болмай, ар- ождан тазалыгынан аттамай, ел-журтыныц, жер:н:ц камын ойлаган кас батырды халкы «эулие» деп басына кетерме- генде кайтед1? - Райымбек батырдын туган жылы туралы да деректерде б:ршама сэйкесс1зд1ктердщ кездес!п калганымен акыры онын туган жылы 1705 жыл болып, сексен бес жасында дуние салды деген ортак мэмшеге келд) журт. Сондай-ак, б!реу Райымбек баба ез1н «Ак атан кай жерге шексе - сонда жерлендер», - депт1 деген тю р ш ер де бар. Оеыньщ кайсысы дурыс деп ойлайсыз? - Батыр бабан туралы б:раз дерект1 езщ де 01лед1 екенс1н, 1Н1м. Иэ, шындьщ деген дэлелдеу, салыстыру, 1здену бары- сында туатын кубылыс. Ата тег1М13дщ тарнхын бшу - па- рызымыз. Будан уш гасыр бурын ем)рдс болган адамнын эр куч; мен айын дэл баспасак та, туган жылын, хальщ уш1н жасаган кызметшщ кай уакытты камтыганын кателеспей
ЖКРДУ707//,7/7- саралаганымыз жен. Вуд орайда суйенер1М13жай топшылап, суреттеулер емес, тарихшыларымыздыц, талымдарымыз- дьщ дерект: дэйектер1не суйену болса керек. Райымбек батыр бабамыз б1рде: - Цаншарет катерл1 согыстардан, канды шайкастардан аман калып, осы жаска жегпм. Мен1н де бакилык болар уакытым жакындаган сиякты, - деп журтын коштасуга шацырады. Сейлесе келе жиналгандар езара кел1С1п, батырдан езш кайда жерлегещц дурыс керет1Н1и кинала отырып сурапты. - Улы жузд]ц хас батырыньщ б1р1 Кангелд] атам айт- кандай: «Улы жуз уш!н туыппын, солар уш1н енбек ет1п- 1пн». Ендеше, мен1ц суйег1мд1 кайда коюды Улы жуз б]лс1н. Мына б:р жай естер1Н13де болса екен: /1.7Д/С//7/Ы - К?Ь/ .ЖузО/'/^ ор/77ЯСЫ, жомлоуб//^ -Дор/^оросы. Кмы/иылд/ом/7!ын ^лл^о/иы - суЭы% басы, ^т^ылдылор о///?/орыд7 ось/, - депп. «Суйег1мд1 кек шепке орап, капка орап Т1Г1П, ак атаныма артып апаргайсындар. Бутан халык кынжыла коймас. Ак атанды сойып жендер, басын койып кет1ндер», - депп. Сондай-ак, «Ак атан кай жерге шексе - сол жерге койьщ- дар» депт1 деген де т ю р бар. Батырдын кайтыс болтаны 1790 жыл деп саналады. Кандай болганда да Райымбек батыр каз1р Алматы ша- ьарыныц тер1нде, кара жолдыц бойында жатыр. Рас, ол К1- С1Н1 койган кезде бул аймак калыц тогай екен. Каир мын- даган мэшине зырлатан кара жолга айналды. Сол тынымсыз зырылды ест!меЙ1н деген эулиел:л1Г) шыгар: моласын терерпрск казуды сурапты. К1С1 бойы те- рецД1кте казылган жерден неше турл1ыдыстар сыныктары, тецгелер шыгыпты. Осы жерге шеккен ак атанньщ тас м ус1Н 1 зират басына ескертк1ш рет1нде койылды. Кенес заманы кез!нде ес:м1 кемескшенсе де, каз1рп тэуел- с1з заманда кайта жаркырай ашыла туст1. Зираты кара жол- дын бойында, кальщ ел-журтынын ортасында, басында ез< м)нтен ак нардьщ мусш) тур.
Жякммжмм ЯМУОЖ/)/,/? Айтпакшы, ак нардьщ тас мус1Н1Н1Ц салмагы ! О тонна, бшктйт 6 метр. Онын бой кетеруше бас-коз болып отырган «Райымбек» корына ел-журттьщ алгысы мол. - Ескертюшке ак атаннын койылу себеб1 не? Ол к)С1 шап- кыншылыкта 031Н1Н Кокойнагымен журд) емес пе? - Осыдан ек1 гасырдан астам уакыт бурын шайкаста ауыр жараланган батыр Турк1станга ак атанмен сапар шегйтп. Сол сапарында касиетт1 Т уртстанга жете алмайтынын сезген батыр: « М ет енд] эурелемендер, ак атан кай жерге шексе - сол жерге жерлендер» деп тшек бшд1рген екен. Ал 1996 жылы Райымбек ауданыньщ Нарынкол мен Ка- расазга бурылар жолдын айрыгында, батырдын жаумен шайкасып, азат еткен топырагында ескертк1ш орын тепт1. Будан ею жарым, гасырдай бурын Райымбек батыр сарбаз- дарымен кан майданда шайкасканы осы туе екен. Ал ел 1пннде оньщ: «Райымбек! Райымбек!» деп ат ой- натып, атойлатып келген ураны кен канат жайып кала берд). Бул да бабага деген ел журегшдеп ешпес белы гой. - Райымбек батырдын езшщ байрагы да болган деген сез каншалыкты шындьщка жанасады? - Иэ, ондай деректер де бар. Сондай-ак, кезкерген ул кендер!: Райымбек батырдын байрагы бертшге дейш, нактырак айтканда 1949 жылга дейш сакталган. Оулнелш1к деген сол шыгар, батырдын колы тиген сол ту эрб1р елеул1 окпга болар карсанда кэд1мг1дей сык1Н1п калады дейд1. Сенбешн десен каспетт! адам гой, емкшее сшк1нер. Сол ту 1916 жылгы урк1ншш1кте, 1932 жылгы аштыкта, содан Отан согысы басталган 1941 жылы еш кш ш п-мк. Ал елу1ччп жылдардын басында тозыгы эбден жет1п, ул- б!реп жыртыла бастаган туды батырдын урпактары тэбэр!к рет)нде бол:и алып, уйлершде сактап кел1пт1, - деп отырушы ед1 дейд) кезкоргендер. Сол кезкоргендер байрактын бастапкыда Сырымбет ба- тырдан Кангслд]ге ауысканын да айтатын. Б!рак ол кезде байрак аппак туст1 болган. Жауга шабарда Цангелд1 оны колына алып турып:
ЖГРДУ7ОЯАЩ- Ж^ЯДР7ИУ - Ата-бабамнан калган касисти мекенд1 коргап, осы туды калмактыц Калпак батырынын канына малып, жец1ске же- т1п келу1ме жаратушым жар болсын, - деп аттаныпты жо- рыкка. Сол сапардан ту кып-кызыл туске боялып кслнгп дейд:. - Соцгы б)р сауалымды койып,эцг1мемд1 аяктайын ага. «Райымбек! Райымбек!» поэмасын сол 1981 жылы «Ленин- Ш1л жас» газет: «жанын шуберекке туйе» отырып жария- лапты. Онда да поэмага алгы сезд1 казактыц белг1л1 га- лымдары жазып бергеннен сон» деген создерд] ес :им!3. Сол жылдары бул шыгарманьщ жариялануы сонша каунгп ме ед1? Не себепт1? - Каз1рг) толкынныц муны тус1не бермеу1 де мумк)н. Компартияньщ ак д е ге т - алгыс, кара д е г е т - каргыс болып турган заманында «цензура» деген болган. Ол кызмет эр созден астар [здеуге кукылы, Т1ПТ1 М1ндетт1 ед1. Мукагалидыц мундай батыл шыгармасы тургай, сагы- нышка толы лпрнкалык елецдер1н1ц ез) «муцлы, адамды жабыркатып, салын суга ке пред:» дегендей сыналып жата- тын. Ал совет ел1нде ондай муцга батуга себеп жок. Муцга белейтш, адамнын И]Н1Н тус1рет)н шыгармалар жарык кер- меу! [П1С болатын. Патриотизмге толы, отты, кец1лд1 кете- рет1н дуниелер беру керек болды. Ал Мукагали Макатаев дэл осы поэмасымен Цазакстан- ныц Ресейге косылганына 250 жыл толган мерекес1 жакын даган сопнде адамды неше гурл; ойга жетелейт1ндей жолдар бар деген П1к)рд1ц туындауы да мумюн ед1. Сондыктан га- зетт1н сол кездег1 бас редакторы Сейдахмет Берд1кулов ага- мыз поэмага айтулы галымдардыц: «Поэманьщ басты кейшкерлер] Райымбек жэне осы шы- гармада аты аталатын Цангелд! батыр тарихта болган адамдар. Каш елд! XVIII гасырдыц алгашкы ширеннде жоц- гар баскыншыларына карсы шыгып, !733 жылы Теле би, Сатай, Белек батырлармен б1рге Россия патшасы Анна Иоановнага Улы жуз казактарын ез1н[ц кол астына алу жен1нде хат жолдаса, онын немерес! Райымбек халык арманы - сол достык жолын одан эр) жалгастыра тускен»
Жя^мл.м<ы/< // < деген жолдары бар алгысез1н жаздырып алган сон газетке берпзген. Соньщ ез!нде эр кекейде: «Басымыз б)р бэлеге калмас па екен?» деген ой да турган шыгар? Поэмадагы: 7уяу^ мм муу^ер^е дык кяу.мя<?яуу, Жагу .жялкя^ям, жябьусьум, у^ум .жял.мя^яуу. Сырляр бяр-яу, у^омньуу^Эя, уму^ян Эялям, Н/рмарыл^ям у^янму^нян у^язя^ьуу^ньу^. Дуз^ьуньу Эя %удяйЭму% у^ур у^ялкя^ян. СемЭе же? СемЭе сужЭыу^ смр бор, дяляк... дегеншен де еекем алуга болады гой. Жерш;'з<);' жя)' ялым, елЬуу'згМ' у^ьурды ^ом, Д'ямяуиыкмз ^яммрылмм, М70ММ/МСЫМЯН сммЭм ^ом. Нм!я-^язя^ (?;р-6;рм; ярям/ялям ялкям-я^, Нляуыз бом озг)у'-о?у' у^удям 6;з&' урЭьу <?ой, немесе: Д*язя^ жъ/лям ,жям?ь;р <?ой, у^язяу^жмлям, .жсуиу'су'м, у^я^ынясыу^? сондай-ак: Сьуу^яр у^яняуи у^усуияр^ыу^ сы/уямьу.имз, у^яря^ы.и, 7я<?эьурьужьу3 буЛА/СЙ-М/М, кяйс)я 6ЯСУМЯУ? КСУМе^У, - деген сиякты жолдардыц К1МД1 кайда бастап кетершен де коркуга болар ма ед<? Болар ед)! Райымбек батырдын аузымен айтылган еоздерден астар )здеу1е эбден болар ед1. Эйтеу!р, олай бола койган жок. Эйт- к е т , осы жолдарды жазган акынньщ ез! де жок ед1 ем1рде. Б1рак, акынньщ: «Сен де ме? Сенде сумдык сыр бар, да- лам» дегеншен ез)М)з кеп жайды ацгардык. Райымбек батыр бабамыздай казактыц хас батырлары алып берген сол азаттьщты, тэуелс13д 1Г1М13д! кезд]ц кара- шыгындай сактай алу - парызымыз. Сез соцында Мукагали аган жайлы да б!р ойымды айта кетеЙ1н, 1н:м. Туцгиьщтан маржан тергендей жырын асыл моншактар- дан Т1зген М укагали поэзнясы уакыт елегшен еткен сайын
.ИГУРДУ7ОЯЬЩ- Ж4ЯЛ/*7ЛУ сомдалып, [ршене тускен1 анык. Маржан моншацтардыц ез1 тугыры бер1к тау мус1нге айнала бастаган. Откен жылы эдебиет, поэзия элем1 Мукагали мен Касым- дай кос тулгасын ардактап атап, ес1мдерш улыктады. Карасаздан басталып, Алматы, Астана аспанында Мука гали елендер1 шарьщтаса, Караганды ен!р1нен басталып, тагы да кос астанамызда Касымнын «Оленн1ц отын жагып жылытатын» отты жырлары кальщтады. Поэзияньщ кос дауылпазына халык ниет1, ел курмет1 ай- рыкша болды. Адамзаттын акыл-ойын тербеген жыр туындылары хас сэулегш) мус1ндегендей шеберл1кпен мыцдаган журектерге жол тауып, конактады. Оз басым Мукагали жырларынан булактын сонау би1к- тен кулдырацдай кулап, жагага урар ерке толкыны бар ай- дынга куйылар куш1н керем1н. Кешеп балальщ бал дэу- реннен бастап, жалынды Ж1Г1Т шагымызда жанымызга, тулаган сез1М1М1Эге сер1к болган жырларды жаттап естш. Сол жырлардан т!рл:кт1н куйбещмен б:ршама кол уз1п калсак, кайта кауышуга асыгып туратын еле иге деген куш- тарльщтын барша жанньщ журегшен табылуын ойлай- мыз. Акын елецдер! б)ЗД1н басымыздан кешкен барлык сэт- тер!М!зге жолбасшы, акылшы болып турган кущрет!мен де ерекшеленед1. Сагынган сэттерде журек пернес1н дэл басып шерткен сез1мталдыгымен, жабыккан сэтте акылшы агацдай басьщнан гана сипап емес, ж у р е г щ е де алакан жылуын жырымен тараткан парасаттылыгымен, дана карттыгымен ерекшеленет)н Мукагали элемш айтсацшы! Даланыц акын жанын сонша тербейт)н куд1реи неде? Ол акын мен даланын табигагтын б)р-б]рш тус)не алатын, еке- у1не гана тэн сез:мталдыгында, ата мен баланьщ б1р-б1рше деген суй1спенш1л1г:нде, жауапкершш1Г1нде! Халкы Мукагалидай акыныньщ соцында ешпес бай мура калдырды деп багалап, колындагы ;нжу-маржан сырына канагаттанганымен акыннын поэзиядагы жолы «Райымбек» поэмасы сиякты аякталмай, эл! каншама берер:, айтары 4-1285 49
!ш:нде кеткен тоеындыгымен журект] шымырлата шым- шылайды. Дегенмен, тун уйкысын терт бел!п, оеынау дастанды жазып, такырыпты козгап кету1Н)ц ез) ерл1к емес пе? Ол поэманы аяктай алмай кеткен де шыгар, б 1рак ол осы дастанды, сол аркылы айтарын алмас кылыштай етюр сез, ашык оймен айтуга т т с акындык шыншылдыкты, айбатты, батылдыктын е з т д ж сокпагын бастап кетт1 емес пе? Сол жолды жалгастыру - кейшп урпак, жас толкынньщ улкен парызы! Арнайы уакытыцды бел1п келген!це агалык алгыеым шекс13 Ш1м. «Ойлы жас, елец м е н т бар тынысым» деген акын агацныц аманатына адалдьщпен карап, елендеп бар тынысын тус1нуге ынтыккан журсг!це куатты жырлардыц шуагы куйылсын. Атыц да жаксы екен. Агалык 'плепм осы: Сапар деген атыца сай ем!р сапарыц еэтт! болсын. Откенд] зерделеп келешекке жеч к1зу сендерге аманат. Жолыц бол сын, бауырым! Жас та болса жалындап турган жиггп бауырыма кысып, ризашылыгымды бшд1р1п шыгарып салдым. Ага буын мен жас толкынньщ арасындагы аз-кем уакытта ерб!ген онымеш осылайша кагаз бетше тус1рд!м. Б1р кэдеце жарар, жас урпак!
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
