ราชาศัพท์

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระทีน่ ง่ั ราชยานพดุ ตานทอง 251 12. p245-263-6 Sep.indd 251 9/6/12 8:29:41 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระทนี่ งั่ ราชยานพดุ ตานถมในพระทน่ี ่งั จักร ี 252 12. p245-263-6 Sep.indd 252 9/6/12 8:29:43 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระราชยานถม หรือพระเสลย่ี งถม พระราชยานงา หรือพระเสล่ยี งงา 253 12. p245-263-6 Sep.indd 253 9/6/12 8:29:46 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระที่น่งั ราเชนทรยาน พระยานมาศสามลำคาน 254 12. p245-263-6 Sep.indd 254 9/6/12 8:29:51 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระมหาพชิ ยั ราชรถ พระเวชยันตราชรถ 255 12. p245-263-6 Sep.indd 255 9/6/12 8:29:56 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ราชรถนอ้ ย 256 12. p245-263-6 Sep.indd 256 9/6/12 8:29:58 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ เรอื พระทนี่ ั่งสพุ รรณหงส์ เรอื พระท่ีนั่งนารายณท์ รงสุบรรณ รชั กาลท่ี 9 257 12. p245-263-6 Sep.indd 257 9/6/12 8:30:03 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ โขนเรอื พระทนี่ ่ังสุพรรณหงส์ โขนเรอื พระทน่ี ั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ โขนเรือพระทีน่ ัง่ อนนั ตนาคราช รชั กาลท่ี 9 เรือพระที่น่งั อนันตนาคราช 258 12. p245-263-6 Sep.indd 258 9/6/12 8:30:11 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระมหาพชิ ัยราชรถ ทำด้วยไม้สกั แกะสลักลาย ทาชาด ปดิ ทอง ประดับกระจก มขี นาด กว้าง ๕.๐๐ เมตร ยาว ๑๕.๓๐ เมตร สูง ๑๑.๒๐ เมตร น้ำหนัก ๑๓.๗ ตัน โครงเครื่องล่างซึ่งเป็น สว่ นรับน้ำหนกั ประกอบด้วยลอ้ เหลก็ ดา้ นหน้า (ลอ้ เล้ียว) ๒ ล้อ ล้อเหลก็ ดา้ นหลงั (ลอ้ หลัก) ๔ ล้อ ลอ้ นำบงั คบั เลี้ยว ๑ ล้อ มีลอ้ ประดับซา้ ยขวา ๔ ล้อ เฉพาะล้อประดับทำด้วยไมส้ ักแกะสลักลายปิด ทองประดับกระจก ระหว่างล้อหน้ากับล้อหลังทั้งสองด้านมีแปรกประกับ ส่วนหน้าสุดของราชรถ ประกอบด้วยงอนรถ ๓ งอน ทำด้วยไม้กลึงรูปรีทาสีแดงเรียบ งอนรถด้านซ้ายและขวาปลาย แกะสลักเป็นรูปเศียรนาค ส่วนงอนรถงอนกลางแกะสลักเป็นรูปนาคสามเศียร ประดับธงสามชาย พ้ืนแดงลายทองแผล่ วดประดับพ่สู ขี าวทง้ั ๓ งอน ตัวราชรถ พ้ืนทาสีแดง ประกอบด้วยชั้นเกรินลดหล่ันกัน ๕ ช้ัน พนมของเกรินแต่ละชั้น ด้านหน้าประดับไม้แกะสลักเป็นรูปหัวนาคประกอบลายกระหนกปิดทองประดับกระจก ด้านหลัง ประดับไม้แกะสลักลายกระหนก ท้ายเกรินปิดทองประดับกระจก เกรินช้ันท่ี ๑ หน้าเกรินติดตั้ง แท่นท่ีนั่งประดับลายกระหนกหัวนาคสำหรับเป็นที่น่ังของสารถี ถือแพนหางนกยูง ท้ายเกรินติดตั้ง แท่นที่น่ังประดับลายกระหนกสำหรับเป็นท่ีน่ังของผู้เชิญพัดโบก ใต้ฐานเกรินชั้นที่ ๑ มีห่วงสำหรับ คล้องเชือกที่ใช้ฉุดชักราชรถทำด้วยเชือกมนิลาหุ้มผ้าแดง ด้านหน้า ๔ สาย ด้านหลัง ๒ สาย เหนือท้องไม้ข้างเกรินช้ันท่ี ๒ ชั้นท่ี ๓ และช้ันที่ ๔ ประดับไม้แกะสลักรูปเทพนมปิดทองประดับ กระจก ชน้ั ละ ๕๘ องค์ ช้ันที่ ๕ มี ๒๒ องค์ เหนอื ฐานเกริน ชั้นที่ ๕ ประดิษฐานบุษบก บุษบกสำหรับประดิษฐานพระโกศพระบรมศพหรือพระศพ ฐานพนักด้านซ้ายถอด ประกอบได้ เพื่อให้พระโกศเคล่ือนเข้าประดิษฐานในบุษบกได้ ใต้องค์บุษบกมีกว้านไขพื้นบุษบกส่ง พระโกศขณะเข้าประดิษฐานอยู่ในบุษบกให้สูงข้ึนพ้นพนักเห็นเด่นชัดสง่างามตลอดท้ังองค์ เมื่อจะ เล่ือนพระโกศลง เกรินจะหมุนกว้านลงเพื่อให้ฐานพระโกศเสมอพื้นบุษบกเช่นเดิม เคร่ืองกว้านส่ง นเี้ ปน็ เทคนคิ ของช่างฝมี ือเอกในรชั กาลท่ี ๒ คอื พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ เจา้ ฟ้ากรมหลวงพทิ กั ษม์ นตรี (ต้นราชสกุล มนตรีกุล) พระโอรสในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ สมเด็จพระเจ้าพ่ีนางเธอในรัชกาลท่ี ๑ เสาบุษบกย่อมุมไม้สิบสอง โคนเสาบุษบกประดับกาบ พรหมศร หัวเสามีคันทวยสลักลาย เสาบุษบกแต่ละต้นผูกม่านตาดทองซับในสีแดง รวบกลางม่าน ที่ประจำยามรัดอกของเสา หลังคาบุษบกประกอบช้ันเชิงกลอน ๕ ช้ัน ประดับบันแถลง ช่อฟ้า บราลี นาคปัก องค์ระฆัง เหม ๓ ช้นั แกะสลักยอ่ มุมไม้สบิ สอง บัวกลมุ่ ๕ ช้นั ปลยี อดปิดทองทึบ ลูกแก้วแกะสลักลาย ยอดประกอบด้วยเม็ดน้ำค้างและพุ่มข้าวบิณฑ์ เพดานหลังคาบุษบกประดับ ลายดาวจงกลและดอกจอก 259 12. up245-263-7 Sep.indd 259 9/7/12 9:01:07 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ๒.๒ พระเวชยันตราชรถ เป็นราชรถท่ีสร้างขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธ- ยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ราวพุทธศักราช ๒๓๔๒ สำหรับใช้เชิญพระศพพระบรมวงศ์ซึ่งทรงศักดิ์ สูงชั้นสมเด็จเจ้าฟ้า เป็นราชรถซึ่งมีรูปทรงและขนาดใกล้เคียงกับพระมหาพิชัยราชรถ ต่างกันแต่ ลกั ษณะลวดลายที่จำหลกั และตกแต่งท่อี งค์ราชรถเท่านัน้ ตอ่ มาพระเวชยันตราชรถไดใ้ ชเ้ ปน็ ราชรถ เชิญพระบรมศพพระมหากษัตริย์ และพระศพสมเด็จพระอัครมเหสีแทนพระมหาพิชัยราชรถ เร่ิม แต่ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เน่ืองจากพระมหาพิชัยราชรถน้ันชำรุด ทรุดโทรมมากจนเคลื่อนออกจากท่ีไม่ได้แล้ว ส่วนพระเวชยันตราชรถอยู่ในสภาพดีกว่าเนื่องจาก ไดร้ บั การซอ่ มบูรณะเพ่ือใช้งานบอ่ ยครง้ั กว่า พระเวชยันตราชรถ เม่ือแรกสร้างเสร็จได้พระราชทานช่ือว่า “เวไชยยันตราชรถ” แต่มา ภายหลังได้เปลี่ยนไปเป็น “เวชยันตราชรถ” มีลักษณะเป็นราชรถไม้ ทำด้วยไม้สักแกะสลักลาย ทาชาด ปิดทอง ประดับกระจก มีขนาดกว้าง ๕.๐๐ เมตร ยาว ๑๔.๑๐ เมตร สูง ๑๑.๙๐ เมตร น้ำหนัก ๑๒.๒๕ ตัน โครงเคร่ืองล่างซึ่งเป็นส่วนรับน้ำหนักประกอบด้วยล้อเหล็กด้านหน้า (ล้อ เล้ียว) ๒ ล้อ ล้อเหล็กด้านหลัง (ล้อหลัก) ๔ ล้อ ล้อนำบังคับเลี้ยว ๑ ล้อ และล้อประดับซ้ายขวา ๔ ล้อ เฉพาะล้อประดับทำด้วยไม้แกะสลักลายปิดทองประดับกระจก ระหว่างล้อหน้ากับล้อหลัง ท้งั สองด้านมแี ปรกประกับ สว่ นหนา้ สุดของราชรถประกอบด้วยงอนรถ ๓ งอน ทำด้วยไม้กลึง รปู รี ทาสีแดงเรียบ ปลายแกะสลักเป็นรูปเศียรนาค ประดับธงสามชายพ้ืนแดงลายทองแผ่ลวด ประดับ พ่สู ีขาว ตัวราชรถ พ้ืนทาสีแดง ประกอบด้วยช้ันเกรินลดหล่ันกัน ๕ ช้ัน พนมของเกรินแต่ละชั้น ด้านหน้าประดับไม้แกะสลักเป็นรูปหัวนาคประกอบลายกระหนก ด้านหลังประดับไม้แกะสลักเป็น รูปหางนาคประกอบลายกระหนกกระทบคร่ึงซีก รายละเอียดนอกนั้นเหมือนพระมหาพิชัยราชรถ ยกเว้นรปู เทพนมทฐ่ี านเกรินชน้ั ที่ ๕ มี ๒๐ องค์ ๒.๓ ราชรถน้อย เป็นราชรถที่สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราช ประมาณพุทธศักราช ๒๓๓๘ เพ่ือใช้เป็นราชรถพระนำ สำหรับสมเด็จพระสังฆราช ประทับอ่านพระอภิธรรมนำพระโกศพระบรมอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกออกถวายพระเพลิง ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง เมื่อพุทธศักราช ๒๓๓๙ ในรัชกาลต่อๆ มาทรงพระกรุณาโปรด เกล้าโปรดกระหม่อมให้ใช้ในการอ่ืนด้วย เช่น เชิญพระชัย (หลังช้าง) โดยขบวนพระอิสริยยศใน พระราชพิธีสมโภชกรงุ รตั นโกสินทร์ ครบ ๒๐๐ ป ี ราชรถน้อยที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดให้สร้างขึ้นมี ๓ องค์ ท้ัง ๓ องค์มีลักษณะเป็นราชรถไม้ ทำด้วยไม้สักแกะสลักลายทาชาดปิดทอง ประดับกระจก ขนาด กวา้ ง ๓.๘๐ เมตร ยาว ๘.๐๐ เมตร สงู ๗.๕๐ เมตร น้ำหนกั ๓.๘๕ ตัน ๓.๖๕ ตนั และ ๓.๖๕ ตนั 260 12. up245-263-7 Sep.indd 260 9/7/12 9:01:09 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ตามลำดับ โครงเคร่ืองล่างซ่ึงเป็นส่วนรับน้ำหนักประกอบด้วย ล้อไม้ด้านหน้า (ล้อเล้ียว) ๒ ล้อ ล้อเหลก็ ดา้ นหลัง (ล้อหลกั ) ๒ ลอ้ ล้อประดบั ซ้ายขวา มี ๔ ล้อ เฉพาะล้อดา้ นหนา้ และล้อประดับ ประกอบไม้สักแกะสลักลายปิดทองประดับกระจก มีเหล็กรัดวงล้อ ระหว่างล้อหน้ากับล้อหลังทั้ง สองด้านมแี ปรกประกับ สว่ นหน้าสุดของราชรถมีงอนรถ ๓ งอน ทำดว้ ยไมก้ ลึงรูปรี ทาสีแดงเรยี บ ปลายงอนรถเป็นไม้แกะสลักลายรูปเศียรนาค ประดับธงสามชายพื้นแดงลายทองแผ่ลวด ประดับ พู่สีขาวท้ัง ๓ งอน ตัวราชรถ พื้นทาสีแดง ประกอบด้วยชั้นเกรินลดหล่ันกัน ๔ ช้ัน พนมของเกรินแต่ละชั้น ด้านหน้าประดับไม้แกะสลักรูปหัวนาคประกอบลายกระหนกปิดทองประดับกระจก ด้านหลัง ประดับไม้แกะสลักรูปหางนาคประกอบกระหนกกระทบคร่ึงซีก เกรินช้ันท่ี ๑ หน้าเกรินติดต้ังแท่น ที่นั่งประดับลายกระหนกสำหรับเป็นที่น่ังของสารถีถือแพนหางนกยูง ท้ายเกรินติดตั้งแท่นท่ีนั่ง ประดบั ลายกระหนกสำหรบั เปน็ ที่น่งั ของผ้เู ชญิ พดั โบก ใตฐ้ านเกรนิ ชน้ั ที่ ๑ มีหว่ งสำหรับคลอ้ งเชอื ก ท่ีใช้ฉุดชักราชรถทำด้วยเชือกมนิลาหุ้มผ้าแดง ด้านหน้า ๔ สาย ด้านหลัง ๒ สาย เหนือท้องไม้ ฐานเกรินชน้ั ที่ ๒ ประดบั เทพนม ๓๔ องค์ เหนอื ทอ้ งไมฐ้ านเกรินชัน้ ที่ ๓ ประดบั เทพนม ๓๐ องค์ เหนอื เกรินชัน้ ที่ ๔ ประดิษฐานบษุ บกหลังคาเครื่องยอด ดา้ นข้างทง้ั สองดา้ นของชัน้ ฐานเกรินทกุ ช้ัน เว้นช่องสำหรับขน้ึ ลงบษุ บก บุษบกสำหรับสมเด็จพระสังฆราชประทับหรือสมเด็จพระราชาคณะนั่งอ่านพระอภิธรรม ช้ันฐานบุษบกช้ันท่ี ๑ ซ่ึงเป็นเกรินช้ันท่ี ๔ ด้วย และฐานบุษบกช้ันที่ ๒ ประดับเทพนมช้ันละ ๒๐ องค์ เสาบุษบกย่อมุมไม้สิบสอง หัวเสามีคันทวยสลักลาย เสาบุษบกแต่ละต้นผูกผ้าม่านตาดทอง รวบกลางม่านท่ีประจำยามรัดอกของเสา ด้านหลังบุษบกมีพนักพิง ส่วนหลังคาบุษบกประกอบช้ัน เชิงกลอน ๕ ช้ัน แต่ละชั้นประดับบันแถลง ช่อฟ้า บราลี นาคปัก เหม ๓ ชั้น แกะสลักย่อมุมไม้ สิบสอง บัวกลุ่ม ๕ ช้ัน ปลียอดปิดทองทึบ ลูกแก้วแกะสลักลาย ยอดประกอบด้วยเม็ดน้ำค้าง พุ่ม ข้าวบิณฑ์ เพดานหลังคาบุษบกประดับลายดาวจงกลและดอกจอก มีชะเนาะหวาย(๑) จำนวน ๖ เสน้ ทำหน้าทีย่ ดึ โยงบษุ บกและแคร่รองบุษบกกบั แครร่ าชรถสว่ นลา่ งท้งั ๔ ดา้ น ๓. เรือพระที่น่ัง ยานพาหนะทางน้ำ ใช้ในการเสด็จโดยขบวนเรือ ไม่ว่าจะโดยขบวนพยุหยาตรา ทางชลมารค หรือขบวนปรกติ เรือลำท่ีทรงแต่โบราณเรียกว่า เรือต้น ต่อมาเรียกเรือลำท่ีทรงว่า เรอื พระที่นั่ง (๑) การซ่อมบูรณะราชรถน้อยทั้ง ๓ องค์ ในงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยา ณวิ ัฒนา กรมหลวงนราธวิ าสราชนครนิ ทร์ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๑ ไดเ้ ปลย่ี นชะเนาะหวายเป็นลวดสลงิ และใสล่ วดสลงิ ยึดฉัตรยอด บษุ บก ๔ เสน้ 261 12. up245-263-7 Sep.indd 261 9/7/12 9:01:11 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ เรือพระที่นง่ั (๑) มี ๔ ประเภท คือ ๓.๑ เรือพระท่ีน่ังกราบ สร้างด้วยไม้ ตัวเรือทาน้ำมัน ทอดบัลลังก์กัญญา เช่น เรือรุ้ง ประสานสาย เรอื ประจำทวปี กัญญาเรือ คือ ส่วนท่ีต้ังอยู่กลางลำเรือสำหรับน่ัง มีพื้น พนัก เสา ม่าน และหลังคา ของเหล่าน้ีรวมเรียกว่า กัญญา ส่วนเรือกัญญา เป็นเรือประทุนสำหรับฝ่ายในโดยสาร หลังคา กัญญา ส่วนกลางโค้งข้ึนไป ด้านหน้าคุ่มต่ำลง เป็นลักษณะเพรียวลม ทำให้เรือไม่ต้องถูกลมปะทะ มากนกั ๓.๒ เรอื พระทน่ี ง่ั ศรี สร้างดว้ ยไม้สลักลาย พน้ื สี ปดิ ทอง ทอดบัลลงั กก์ ัญญา เชน่ ๓.๒.๑ เรือพระท่ีน่ังทวยเทพถวายกร สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอม เกล้าเจ้าอยู่หัว พ้ืนสีแสด กว้าง ๒.๒๔ เมตร ยาว ๓๔.๖๕ เมตร กินน้ำลึก ๐.๓๐ เมตร ฝีพาย ๔๘ นาย พนั ทา้ ย ๒ นาย ๓.๒.๒ เรือพระที่นั่งอเนกชาติภุชงค์ สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอม เกล้าเจ้าอยู่หัว พ้ืนสีชมพู ตัวเรือสลักเป็นลายนาค ลำเรือกว้าง ๒.๙๑ เมตร ยาว ๔๕.๖๗ เมตร กนิ นำ้ ลกึ ๐.๙๑ เมตร ฝพี าย ๖๑ นาย พันท้าย ๒ นาย ๓.๓ เรอื พระทนี่ ง่ั ชยั สร้างด้วยไมส้ ลักลาย พน้ื สี ปดิ ทอง ทอดบลั ลงั ก์บุษบกหรอื บลั ลงั ก์ กัญญา เช่น เรือพระท่ีนั่งประภัสสรชัย สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราช พ้ืนสีดำ ตัวเรือกว้าง ๒.๕๓ เมตร ยาว ๓๖.๙๕ เมตร กินน้ำลึก ๐.๓๗ เมตร ฝีพาย ๔๓ นาย พันท้าย ๒ นาย ๓.๔ เรอื พระทนี่ ั่งกิง่ มีโขนเรือสงู ขึน้ ไปสรา้ งดว้ ยไมส้ ลักลาย พ้ืนสี ปิดทอง ทอดบลั ลังก์ บุษบกหรือบัลลงั กก์ ัญญา ในสมยั กรุงรตั นโกสนิ ทร์ มี ๓ ลำ คือ ๓.๔.๑ เรือพระท่ีน่ังสุพรรณหงส์ สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า จุฬาโลกมหาราช พระราชทานนามว่า ศรีสุพรรณหงส์ ต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎ เกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างลำใหม่ข้ึนแทนลำเดิมท่ีชำรุด พระราชทานนามว่า สุพรรณหงส์ โขน เรือสลักเป็นรูปหงส์ พ้ืนสีดำ ตัวเรือกว้าง ๓.๑๗ เมตร ยาว ๔๖.๑๕ เมตร กินน้ำลึก ๐.๙๔ เมตร ฝีพาย ๕๐ นาย พันทา้ ย ๒ นาย (๑) ขนาดเรอื และจำนวนคนประจำเรือ ใชต้ ามหนงั สอื กระบวนพยหุ ยาตรา ของกองทพั เรือ พมิ พ์เม่อื พทุ ธศกั ราช ๒๕๓๙ 262 12. up245-263-7 Sep.indd 262 9/7/12 9:01:13 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ๓.๔.๒ เรือพระท่ีน่ังอนันตนาคราช สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว โขนเรือเป็นรูปนาค ๗ เศียร พื้นสีเขียว ตัวเรือกว้าง ๒.๕๘ เมตร ยาว ๔๔.๘๕ เมตร กินนำ้ ลกึ ๐.๘๗ เมตร ฝพี าย ๕๔ นาย พันทา้ ย ๒ นาย ๓.๔.๓ เรือพระที่น่ังนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลท่ี ๙ สร้างในรัชกาลพระบาท สมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช โขนเรือจำหลักเป็นรูปพระนารายณ์ทรงยืนบนหลัง พญาครุฑตามแบบเรือนารายณ์ทรงสุบรรณในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตัวเรือ กวา้ ง ๓.๒๐ เมตร ยาว ๔๔.๓๐ เมตร กินนำ้ ลึก ๑.๑๐ เมตร ฝีพาย ๕๐ นาย พันท้าย ๒ นาย ๔. รถไฟพระท่ีน่งั รถยนตพ์ ระท่ีน่ัง เรือยนตพ์ ระที่น่ัง เครอื่ งบนิ พระทน่ี ั่ง เฮลิคอปเตอร์พระทีน่ ัง่ เป็นยานพาหนะสำหรับพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมาร ี รถยนต์ท่ีนั่ง เรือยนต์ที่น่ัง เคร่ืองบินท่ีนั่ง เฮลิคอปเตอร์ท่ีนั่ง ยานพาหนะสำหรับสมเด็จ พระบรมวงศช์ นั้ สมเดจ็ เจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า รถยนต์พระประเทียบ เรือยนต์พระประเทียบ ยานพาหนะสำหรับสมเด็จพระสังฆราช และหม่อมเจ้าที่พระมหากษัตริย์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เป็นผู้แทนพระองค์ หรือใชเ้ ชิญพระพุทธรูปสำคญั รถยนต์ประเทียบ เรือยนต์ประเทียบ ยานพาหนะสำหรับองคมนตรีที่พระมหากษัตริย์ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้เปน็ ผูแ้ ทนพระองค์ รถยนต์หลวง ยานพาหนะสำหรับหม่อมเจ้า และข้าราชการช้ันผู้ใหญ่ท่ีไปปฏิบัติหน้าท่ี เป็นผ้แู ทนพระองคส์ มเดจ็ พระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี และพระบรมวงศานุวงศ์ 263 12. up245-263-7 Sep.indd 263 9/7/12 9:01:15 PM

หมวดที่ ๑๐ ลักษณนาม (๑) ในหนังสือราชาศัพท์แบ่งคำราชาศัพท์เป็น ๑๐ หมวด ได้แก่ หมวดขัตติยตระกูล หมวด ร่างกาย หมวดอาการ หมวดนาม หมวดเคร่ืองแต่งกาย เครื่องประดับ ภาชนะใช้สอย อาหาร และเคร่ืองใช้ท่ัวไป หมวดศัพท์ท่ีใช้ในการพระราชพิธีและการพระราชกุศล หมวดเคร่ืองราช- กกุธภัณฑ์และเคร่ืองราชูปโภค หมวดพระราชนิเวศน์มณเฑียรสถาน หมวดพระราชพาหนะ และ หมวดลักษณนาม การใช้คำลักษณนามสำหรับพระมหากษัตริย์ส่วนใหญ่จะใช้คำว่า “พระองค์” และ “องค”์ จะมีบางคำเทา่ น้ันท่ีใชล้ กั ษณนามตา่ งออกไป ๑. หมวดขัตติยตระกูล ใช้ลักษณนามแตกต่างกันไปตามฐานันดรศักด์ิ ได้แก่ พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราช- ชนนี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตน ราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พระบรมวงศ์ที่เป็นพระราชโอรสพระราชธิดาของพระมหากษัตริย์ และพระอนวุ งศช์ นั้ พระองค์เจ้า ใชล้ กั ษณนาม พระองค์ พระอนุวงศ์ชน้ั หมอ่ มเจา้ ใช้ลกั ษณนาม องค ์ ๒. หมวดร่างกาย ใช้ลกั ษณนาม องค์ เชน่ ๑ องค์ พระทนต ์ พระองคลุ ,ี นวิ้ พระหตั ถ ์ ๑๐ องค์ ๓. หมวดนาม ใช้ลักษณนาม องค์ เช่น พระบรมราชานุสาวรยี ์, พระบรมรูปปั้น, ๑ องค์ พระบรมราชโองการ ๑ องค์ พระบรมราโชวาท, พระราโชวาท ๑ องค์ ยกเว้นบางคำ เช่น ๑ พระรูป(๒) พระบรมฉายาลักษณ์ ๑ พระรูป(๓) พระฉายาลกั ษณ ์ ๑ พระรปู (๔) พระรูป ๑ พระรปู (๕) พระบรมสาทิสลักษณ ์ ๑ พระรูป(๖) พระสาทสิ ลกั ษณ์ (๑) คำโบราณเรียกว่าอกั ขรานกุ รมปลายบาทสังขยา (๒) –(ฺ๖) โบราณใชอ้ งค ์ 264 13. up 264-273-7 Sep.indd 264 9/7/12 9:05:13 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระราชสาสน์ ๑ ฉบับ พระราชหัตถเลขา ๑ ฉบับ ลายพระหตั ถ์ ๑ ฉบบั ๔. หมวดเครือ่ งแตง่ กาย เครื่องประดบั ภาชนะใช้สอย อาหาร และเครื่องใช้ทว่ั ไปใช้ลักษณนาม ต่างกันดงั น้ ี เครือ่ งแต่งกาย ใช้ องค์ เชน่ ฉลองพระองค ์ ๑ องค์ สรอ้ ยพระศอ ๑ องค ์ ยกเว้นบางคำ เชน่ ผา้ วงพระศอ, ผา้ พนั พระศอ ๑ ผืน ถุงพระหตั ถ์ ๑ องค,์ ค ู่ ถุงพระบาท ๑ องค,์ ค ู่ ภาชนะใชส้ อย ใช้ลกั ษณนาม องค์ เชน่ ฉลองพระหัตถ์ชอ้ น ๑ องค์ พระมณฑปรตั นกรณั ฑ์ ๑ องค์ พระเตา้ ทกั ษโิ ณทก ๑ องค ์ ยกเว้นบางคำ เช่น ๑ คู ่ ฉลองพระหัตถต์ ะเกียบ เครือ่ งใช้ทัว่ ไป ใชล้ กั ษณนาม องค์ เช่น ๑ องค์ กระเป๋าทรง ๑ องค์ พระราชลัญจกร ยกเวน้ บางคำ เช่น ๑ ผนื พระสจุ หนี่ ๕. หมวดศัพท์ที่ใช้ในการพระราชพธิ ีและการพระราชกศุ ล ใชล้ ักษณนาม เครื่อง เชน่ เครอ่ื งนมสั การทองใหญ ่ ๑ เคร่อื ง เคร่ืองนมัสการทองทศิ ๒ เคร่อื ง เคร่อื งนมัสการทองนอ้ ย ๓ เครือ่ ง ๖. หมวดเคร่ืองราชกกธุ ภัณฑแ์ ละเครื่องราชปู โภค ใชล้ กั ษณนาม องค์ เช่น พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ๑ องค ์ พระมหามงกฎุ ๑ องค ์ พระราชยาน ๑ องค ์ 265 13. up 264-273-7 Sep.indd 265 9/7/12 9:05:15 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ยกเว้นบางคำ เช่น ๑ คัน ฉตั รโหมด ๑ คัน ฉัตรตาด ๑ คนั ฉตั รเบญจา ๑ สำรับ ฉตั รเครื่องสงู ทองแผ่ลวด ๗. หมวดพระราชนเิ วศนม์ ณเฑยี รสถาน ใช้ลกั ษณนาม องค์ เช่น พระทน่ี ั่ง ๑ องค์ พระตำหนกั ๑ องค์ ยกเว้นบางคำ เชน่ ตำหนัก ๑ หลงั พลบั พลา ๑ หลัง ๘. หมวดพระราชพาหนะ ใช้ลกั ษณนาม องค์ เชน่ ๑ องค ์ ราชยาน ๑ องค ์ – พระทีน่ ง่ั ราชยานพุดตานถม ๑ องค ์ – พระราชยานทองลงยา ๑ องค์ – พระทีน่ ่งั ราชยานพดุ ตานทอง ๑ องค์ – พระทนี่ ง่ั ราเชนทรยาน ๑ องค์ ราชรถ ๑ องค์ – พระมหาพิชัยราชรถ – พระเวชยนั ตราชรถ – ราชรถนอ้ ย ยกเว้นบางคำ เช่น เรือพระท่ีนัง่ ใช้ลักษณนาม ลำ เชน่ ๑ ลำ – เรือพระท่นี ั่งกราบ รถยนต์พระทนี่ ง่ั ใชล้ ักษณนาม คนั เชน่ ๑ คนั – รถยนตพ์ ระทีน่ ่ังเปิดประทุน เรือยนต์พระท่นี งั่ เคร่อื งบินพระทน่ี งั่ เฮลคิ อปเตอรพ์ ระที่น่งั ใช้ลักษณนาม ลำ พระราชพาหนะ ทีเ่ ปน็ ชา้ ง ม้า ใช้ลกั ษณนามซำ้ คำ เชน่ – ช้างต้น ๑ ชา้ ง – มา้ ต้น ๑ ม้า 266 13. up 264-273-7 Sep.indd 266 9/7/12 9:05:16 PM

บทท่ี ๓ คำนำพระนามและคำนำนาม พระปรมาภิไธยของพระมหากษัตริย์และพระนามของพระบรมวงศานุวงศ์ ใช้ราชาศัพท์ ลดหล่นั กันลงมาตามลำดับ ดงั นี ้ ๑. พระราชวงศ์พระองค์ใดทรงรับราชการแผ่นดิน มีพระยศทางทหารก็นำ พระยศทาง ทหาร มากล่าวไว้ก่อนเปน็ ลำดับแรก เชน่ จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา ภาณุพนั ธวุ งศวรเดช พลเอก สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร พลเอกหญิง สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร รัฐสีมาคุณากรปิยชาติ สยามบรมราชกุมาร ี ๒. ต่อจากยศทางทหารจึงเป็น คำนำพระนาม เพ่ือแสดงให้เห็นว่าพระราชวงศ์พระองค์ นนั้ เปน็ พระประยรู ญาติในลำดับใดของพระมหากษัตริย์ เชน่ จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข(๑) เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา ภาณุพันธวุ งศวรเดช พลเอก สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ๓. ต่อจากคำนำพระนามจึงเป็น สกุลยศ หมายความว่า พระราชวงศ์พระองค์นั้น ถือกำเนิดมามีพระยศทางขัตติยราชสกุลช้ันใด เช่น เจ้าฟ้า พระองค์เจ้า หรือหม่อมเจ้า เป็นต้น เชน่ จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา ภาณพุ ันธุวงศวรเดช พลเอก สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร ๔. ต่อจากคำนำพระนามและสกุลยศ จงึ เป็น พระนาม เช่น จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา ภาณุพันธุวงศวรเดช พลเอก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร พลเอก พระวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้านกั ขตั รมงคล กรมหม่ืนจันทบุรีสุรนาถ (๑) ทรงเป็นอาของพระบาทสมเดจ็ พระปกเกล้าเจ้าอยหู่ วั 267 13. up 264-273-7 Sep.indd 267 9/7/12 9:05:16 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ๕. หลังจากพระนาม ถ้าพระราชวงศ์พระองค์นั้นได้ปฏิบัติราชการแผ่นดินมีความดี ความชอบ ได้รับการสถาปนาพระอิสริยยศข้ึนเป็น เจ้าต่างกรม จึงต่อ พระนามกรม ไว้ท้าย พระนามเดมิ เช่น จอมพล สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยา ภาณพุ นั ธวุ งศวรเดช พลเอก พระวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ นักขตั รมงคล กรมหม่นื จันทบุรีสรุ นาถ คำนำพระนามนั้น เน่ืองจากเป็นคำที่มีความหมายเพ่ือจะให้ทราบว่าเป็นพระประยูรญาติ ชัน้ ใดของพระมหากษัตริย์ จึงมักจะมกี ารเปลยี่ นแปลงตามรชั กาลแหง่ พระมหากษัตริย์ เชน่ ถา้ เปน็ พระราชโอรส พระราชธิดา ก็เรียกว่า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระเจ้า ลูกยาเธอ พระเจ้าลูกเธอ ถ้าเป็น พ่ี น้อง ก็ใช้คำนำพระนามว่า สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ สมเด็จ พระเจ้าพ่ีนางเธอ พระเจ้าน้องนางเธอ เป็นต้น ถ้าเป็นพระประยูรญาติผู้ใหญ่ที่เป็นลูกชาย ลูกสาวของพระมหากษัตริย์พระองค์ก่อน ซ่ึงนับลำดับพระประยูรญาติทรงเป็น น้า ป้า ลุง ของ พระมหากษัตริย์พระองค์ที่ทรงครองราชย์อยู่ ก็ใช้คำนำพระนามว่า สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ หรือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ถ้าทรงเป็นพระประยูรญาติผู้ใหญ่ เช่น ปู่ ย่า ตา ยาย ก็ใช้คำนำ พระนามว่า สมเด็จพระบรมอัยกา สมเด็จพระบรมอัยยิกา เป็นต้น ส่วนพระประยูรญาติช้ันรอง ของพระมหากษัตริย์เรียกว่า พระอนุวงศ์ ได้แก่ ช้ันหลาน ก็ใช้คำนำหน้าพระนามว่า พระเจ้า หลานเธอ พระหลานเธอ ถา้ สน้ิ รชั กาลของพระมหากษัตริย์พระองคท์ ีเ่ ป็น ปู่ แลว้ ก็มักจะใช้คำนำ พระนามว่า พระเจา้ วรวงศ์เธอ หรือ พระวรวงศ์เธอ ตัวอย่างคำนำพระปรมาภิไธยของพระมหากษัตริย์ และพระนามของพระบรมวงศานุวงศ์ มดี งั นี ้ พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทร, – คำนำพระปรมาภิไธยของพระมหากษัตริย์ซึ่งทรงรับพระ พระบาทสมเด็จพระปรมินทร บรมราชาภิเษกแล้ว เริ่มใช้ต้ังแต่รัชกาลพระบาทสมเด็จ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นครั้งแรก โดยใช้พระบาท สมเด็จพระปรเมนทร สำหรับพระองค์เอง และโปรดให้ใช้ พระบาทสมเด็จพระปรมินทร สำหรับรัชกาลต่อไป และ สลับกนั ในรัชกาลตอ่ ๆไป พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยูห่ ัว – คำเรียกพระมหากษัตริย์อย่างไม่ออกพระนามเฉพาะ พระมหากษตั รยิ ์ท่ีทรงรบั พระบรมราชาภิเษกแล้ว 268 13. up 264-273-7 Sep.indd 268 9/7/12 9:05:18 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ สมเดจ็ พระเจา้ ลูกยาเธอ – คำนำพระนามสมเด็จเจ้าฟา้ ท่ีเปน็ ลูกชายพระมหากษัตรยิ ์ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ – คำนำพระนามสมเดจ็ เจา้ ฟา้ ทเ่ี ปน็ ลกู สาวพระมหากษตั ริย ์ พระเจ้าลูกยาเธอ – คำนำพระนามพระองค์เจา้ ที่เป็นลกู ชายพระมหากษตั ริย์ พระเจา้ ลูกเธอ – คำนำพระนามพระองคเ์ จา้ ทเี่ ป็นลูกสาวพระมหากษตั ริย ์ สมเด็จพระเจ้าพ่ยี าเธอ – คำนำพระนามสมเด็จเจา้ ฟ้า ทเี่ ป็นพช่ี ายพระมหากษัตรยิ ์ สมเด็จพระเจา้ พน่ี างเธอ – คำนำพระนามสมเด็จเจา้ ฟา้ ทเี่ ป็นพสี่ าวพระมหากษัตริย ์ พระเจ้าพีย่ าเธอ – คำนำพระนามพระองคเ์ จา้ ทเี่ ปน็ พ่ชี ายพระมหากษัตริย ์ พระเจ้าพ่ีนางเธอ – คำนำพระนามพระองคเ์ จ้า ที่เป็นพ่สี าวพระมหากษัตรยิ ์ สมเด็จพระเจ้านอ้ งยาเธอ – คำนำพระนามสมเดจ็ เจา้ ฟา้ ทเี่ ปน็ นอ้ งชายพระมหากษตั รยิ ์ สมเดจ็ พระเจ้านอ้ งนางเธอ – คำนำพระนามสมเดจ็ เจา้ ฟา้ ทเ่ี ปน็ นอ้ งสาวพระมหากษตั รยิ ์ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ – คำนำพระนามพระองค์เจา้ ทีเ่ ปน็ นอ้ งชายพระมหากษัตรยิ ์ พระเจา้ นอ้ งนางเธอ – คำนำพระนามพระองคเ์ จ้า ที่เปน็ น้องสาวพระมหากษัตรยิ ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ – คำนำพระนามสมเด็จเจ้าฟ้า ที่เป็นลูกชายลูกสาวพระมหา กษตั ริย์รัชกาลก่อน – คำนำพระนามพระองค์เจ้า ที่ทรงสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ และทรงกรมเป็นกรมพระยาหรือ พระประพันธวงศเ์ ธอ(๑) กรมพระ – คำนำพระนามพระองค์เจ้า ที่เป็นลูกชายลูกสาวพระมหา (๑) ปัจจุบันเลกิ ใช ้ กษตั รยิ ์รชั กาลกอ่ น – คำนำพระนามลูกชายลูกสาว ของพระบาทสมเด็จพระ ปน่ิ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ทอี่ ายสุ งู กวา่ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอม เกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้า อยู่หัวโปรดให้ใช้เป็นคำนำพระนามพระราชวงศ์ที่เป็น 269 13. up 264-273-7 Sep.indd 269 9/7/12 9:05:20 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระประยูรญาติข้างฝ่ายสมเด็จพระบรมราชชนนี คือ ลูกชายลูกสาวของสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหม่ืนมาตยาพิทักษ์ ที่ได้รับสถาปนาพระยศขึ้นเป็น พระองค์เจ้าและต่อมาโปรดใหใ้ ชว้ า่ พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ พระเจา้ บวรราชวงศเ์ ธอ(๑) – คำนำพระนามลูกชายลูกสาว สมเด็จพระบวรราชเจ้า กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล ยกเว้นกรมพระราชวงั บวร วิไชยชาญ ต่อมาใช้ พระเจ้าบวรวงศ์เธอ และ พระบวร- วงศ์เธอ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ เปลี่ยนเป็นพระราชวรวงศ์เธอ พระสมั พันธวงศ์เธอ(๒) – คำนำพระนามลกู ชายลกู สาว ของกรมพระราชวงั บวรสถาน ภิมุข ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราชโปรดให้ใชค้ ำนำพระนามวา่ พระเจ้าหลานเธอ สมเด็จพระเจา้ ภาตกิ าเธอ(๓) – คำนำพระนามเจ้าฟ้าที่เป็นลูกของพ่ีชายหรือน้องชายของ พระมหากษัตริย ์ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ – คำนำพระนามเจ้าฟ้าที่เป็นลูกพ่ีลูกน้องหญิงของพระมหา กษัตรยิ ์ พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ – คำนำพระนามหลานของพระมหากษัตริย์รัชกาลก่อนที่ มารดาเป็นเจ้านาย พระวรวงศ์เธอ – คำนำพระนามหลานของพระมหากษัตริย์รัชกาลก่อนที่ มารดาเป็นสามญั ชน กรมสมเด็จพระ – พระยศเจ้าต่างกรมช้ันสูง ปรากฏในรัชกาลพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ตอ่ มาพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยู่หัว โปรดให้เปลี่ยนพระยศเจ้าต่างกรม ช้ัน กรม สมเด็จพระ เป็น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา และ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระ (๑)–(๒) ปัจจุบนั เลกิ ใช้ (๓) ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ใช้คำนำ พระนามว่า สมเดจ็ พระเจา้ ภาตกิ าเธอ 270 13. up 264-273-7 Sep.indd 270 9/7/12 9:05:22 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ตวั อย่างคำนำพระนามและตำแหนง่ ภรรยาพระมหากษตั ริย์ มีดังน ี้ สมเด็จพระนางเจ้า – คำนำพระนามพระมเหสีเอก ช้ันพระบรมราชเทว ี พระอคั รราชเทวี พระวรราชเทวี พระนางเจา้ – คำนำพระนามพระมเหสีช้นั พระราชเทว ี พระนางเธอ – คำนำพระนามพระมเหสีรอง สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ – คำเรียกพระมเหสีเอกท่ีทรงได้รับพระบรมราชโองการโปรด เกล้าโปรดกระหม่อมให้ทรงดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการ แผ่นดินแทนพระองค์ การสถาปนาพระยศน้ีมีครั้งแรก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรง สถาปนาสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัคร- ราชเทวี เป็นสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรม- ราชนิ นี าถ และมีขน้ึ เปน็ ครง้ั ท่ี ๒ ในรชั กาลพระบาทสมเด็จ พระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เม่ือเสด็จออกทรงพระ ผนวช ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีทรงเป็นผู้สำเร็จ ราชการแทนพระองค์ ต่อมาจึงทรงสถาปนาเฉลิมพระ เกียรติยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินี นาถ เมือ่ พุทธศกั ราช ๒๔๙๙ สมเด็จพระบรมราชินี – คำเรียกพระมเหสีเอก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎ เกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาพระวรราชชายาเธอ พระ อินทรศักดิศจีเป็นสมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระ บรมราชินี เม่ือพุทธศักราช ๒๔๖๕ ในรัชสมัยพระบาท สมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนาหม่อมเจ้ารำไพ พรรณี พระวรราชชายา เป็น สมเด็จพระนางเจ้ารำไพ พรรณี พระบรมราชินี เมื่อพุทธศักราช ๒๔๖๘ และใน รัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติบรมราชาภิเษกแล้ว ทรง สถาปนาเฉลิมพระเกียรติยศ สมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ เป็น สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี เม่ือพุทธศักราช ๒๔๙๓ 271 13. up 264-273-7 Sep.indd 271 9/7/12 9:05:24 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ สมเดจ็ พระราชนิ ี – ค ำ เรี ย ก พ ร ะ ม เห สี เ อ ก ข อ ง พ ร ะ ม ห า ก ษั ต ริ ย์ ที่ ยั ง มิ ได้ รั บ พระบรมราชาภิเษก เช่น ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระ ปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เมื่อมีพระราชพิธีราชาภิเษก สมรสกับหม่อมราชวงศ์สิริกิต์ิ กิติยากรแล้ว ทรงสถาปนา หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ กิติยากร เป็น สมเด็จพระราชินี สิริกิติ์ พระอัครมเหสี – คำเรยี กตำแหนง่ พระมเหสเี อก พระอคั รราชเทวี – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีเอกของพระบาทสมเด็จพระ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ซงึ่ เทยี บไดก้ บั ตำแหนง่ สมเดจ็ พระบรม - ราชนิ ี คอื สมเดจ็ พระนางเจา้ โสมนสั วฒั นาวดี ซงึ่ พระบาท สมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม สถาปนาพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้า โสมนัสวัฒนาวดี ในท่ีสมเด็จพระนางนาฏบรมอัคร- ราชเทว(ี ๑) พระบรมราชเทวี – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีเอกของพระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี ซึ่งต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระ ปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร ทรงสถาปนาขนึ้ เปน็ สมเดจ็ พระศรสี วรนิ ทริ า บรมราชเทว ี พระพนั วสั สาอยั ยิกาเจ้า พระอคั รเทวี – คำเรยี กตำแหน่งพระมเหสีรองลงมาจากพระอคั รมเหสี พระวรราชเทวี – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีของพระบาทสมเด็จพระจุลจอม เกล้าเจ้าอยู่หัว คือ พระนางเธอ พระองค์เจ้าเสาวภา ผ่องศรี ทรงไดร้ บั สถาปนาเปน็ พระนางเจ้าเสาวภาผอ่ งศรี พระวรราชเทวี และของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้า เจา้ อย่หู วั คอื พระนางเจ้าสุวทั นา พระวรราชเทว ี พระราชเทวี – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีรองลงมาจากพระอัครมเหสี และพระอัครเทวี ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอม (๑) อา้ งถงึ ในประกาศสถาปนาหม่อมเจ้ารำเพยภมราภริ มย์ เปน็ พระองค์เจ้า สะกดว่า สมเด็จพระนางนาฎบรมอรรคราชเทวี 272 13. up 264-273-7 Sep.indd 272 9/7/12 9:05:26 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ เกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสถาปนาพระนางเธอ พระองค์เจ้า พระอัครชายาเธอ สขุ มุ าลยม์ ารศรี เปน็ พระนางเจา้ สขุ มุ าลยม์ ารศรี พระราชเทว ี พระอัครชายา – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีของพระบาทสมเด็จพระจุลจอม พระวรราชชายาเธอ เกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเป็นพระราชนัดดาของพระบาทสมเด็จ พระวรราชชายา พระน่ังเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้แก่ พระอัครชายาเธอ พระองค์ พระราชชายา เจ้าอุบลรัตนนารีนาค กรมขุนอรรควรราชกัลยา พระอัคร- เจ้าจอม ชายาเธอ พระองค์เจ้าเสาวภาคย์นารีรัตน และพระอัคร- เจา้ จอมมารดา ชายาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลภี ิรมย์ กรมขนุ สทุ ธาสนิ นี าฏ เจ้าคณุ จอมมารดา – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีรองลงมาจากพระอัครมเหสี พระอัครเทวี และพระราชเทว ี – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎ เกล้าเจา้ อย่หู ัว คือ พระวรราชชายาเธอ พระอนิ ทรศักดิศจี เม่ือพทุ ธศกั ราช ๒๔๖๕ – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎ เกล้าเจ้าอยู่หัว คือ สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระ วรราชชายา เมื่อพทุ ธศักราช ๒๔๖๘ – คำเรียกตำแหน่งพระมเหสีของพระบาทสมเด็จพระจุลจอม เกลา้ เจ้าอยูห่ วั คือ พระราชชายา เจา้ ดารารศั มี – คำเรียกตำแหน่งภรรยาของพระมหากษัตริย์ที่มิได้เป็นเจ้า และไม่มีลูก – คำเรียกตำแหน่งภรรยาของพระมหากษัตริย์ ที่มิได้เป็นเจ้า ซงึ่ มลี ูก – คำเรียกตำแหน่งภรรยาของพระมหากษัตริย์ ท่ีมิได้เป็นเจ้า ซึ่งเป็นเจ้าขรัวยายของสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้า เช่น เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม เจ้าคุณจอมมารดาสำลี ใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเจ้าขรัวยาย ของสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้า ในพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว 273 13. up 264-273-7 Sep.indd 273 9/7/12 9:05:27 PM

บทท่ี ๔ คำนามและคำกรยิ าทม่ี คี วามหมายอย่างเดยี วกัน แต่ใช้ราชาศพั ทต์ า่ งกัน คำสามญั ทเ่ี ป็นคำนามและคำกรยิ า ใชร้ าชาศพั ทต์ า่ งกนั ตามพระอิสริยยศ ดงั น ้ี คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใชแ้ ก่ คำส่ัง(๑) พระบรมราชโองการ พระมหากษตั ริย ์ พระบวรราชโองการ พระบาทสมเดจ็ พระปนิ่ เกลา้ เจ้าอยหู่ วั พระราชโองการ พระมหากษัตรยิ ท์ ย่ี ังไม่ได้ทรงรบั พระบรมราชาภิเษก กษัตริยต์ ่างประเทศ(๒) พระราชเสาวนีย ์ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระราชนิ ตี ่างประเทศ สมเด็จพระบรมราชชนนี พระเสาวนยี ์ สมเด็จพระราชินี พระราชบณั ฑูร, สมเด็จพระยุพราช พระราชดำรสั สงั่ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระบวรราชเจ้ามหาสรุ สิงหนาท กรมพระราชวังบวรสถานมงคล สมเดจ็ พระบวรราชเจา้ มหาเสนานรุ ักษ์ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล สมเด็จพระบวรราชเจา้ มหาศกั ดิพลเสพย์ กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล พระบณั ฑรู กรมพระราชวงั บวรวไิ ชยชาญ (๑) ดคู ำอธบิ ายท้ายบท ขอ้ ๑ (๒) หมายถึง พระประมขุ ทั้งบรุ ษุ และสตรี 274 14. up 274-308-7 Sep.indd 274 9/7/12 9:12:49 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท์ ใชแ้ ก ่ พระราชบญั ชา สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ ารี พระดำรัสส่ัง, พระราชวงศช์ ัน้ สมเด็จเจา้ ฟ้าและพระองคเ์ จ้า พระบัญชา สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสังฆราช คำพูด พระราชดำรัส, พระมหากษตั รยิ ์ พระราชกระแส(๑) สมเด็จพระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ าร ี พระดำรัส พระราชวงศ์ชั้นสมเด็จเจ้าฟา้ และพระองค์เจ้า สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช ตรสั , รับส่งั พระราชวงศ์ตง้ั แตส่ มเดจ็ เจา้ ฟ้าถงึ หม่อมเจ้า สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราชเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราช คำสอน พระบรมราโชวาท พระมหากษตั ริย์ พระราโชวาท สมเด็จพระบรมราชนิ ีนาถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก (๑) ดคู ำอธบิ ายท้ายบท ข้อ ๒ 275 14. up 274-308-7 Sep.indd 275 9/7/12 9:12:51 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใชแ้ ก ่ สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกฎุ ราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ าร ี พระราชวงศช์ ้นั สมเด็จเจ้าฟ้าและพระองคเ์ จา้ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า พระโอวาท สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสังฆราช พระมหากษตั ริย ์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชินี คำปรารภ พระราชปรารภ, สมเด็จพระบรมราชชนก กระแสพระราช สมเดจ็ พระบรมราชชนนี ปรารภ, สมเดจ็ พระยพุ ราช พระราชดำรสั สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกุมาร ปรารภ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี พระราชวงศ์ชน้ั สมเด็จเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราชเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราช พระดำรสั ปรารภ พระมหากษตั รยิ ์ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนน ี ปรารภ ทรงพระราชปรารภ สมเด็จพระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี 276 14. up 274-308-7 Sep.indd 276 9/7/12 9:12:53 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท์ ใชแ้ ก่ รบั สง่ั ปรารภ, ตรสั ปรารภ, พระราชวงศต์ ้งั แต่สมเด็จเจา้ ฟา้ ถึงหม่อมเจ้า ทรงปรารภ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสังฆราช หารอื ขอ้ ปฏิบตั ิ เรยี นพระราชปฏบิ ตั ิ พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชนิ ีนาถ สมเด็จพระบรมราชิน ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี เรยี นพระปฏบิ ตั ิ พระราชวงศต์ ัง้ แตส่ มเดจ็ เจ้าฟ้าถึงหม่อมเจา้ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช จดหมาย พระราชหตั ถเลขา พระมหากษตั รยิ ์ ลายพระราชหตั ถ ์ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชิน ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเด็จพระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พระมหาสมณสาสน์ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ พระสมณสาสน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช 277 14. up 274-308-7 Sep.indd 277 9/7/12 9:12:55 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใชแ้ ก่ พระราชวงศ์ต้ังแต่สมเดจ็ เจ้าฟา้ ถึงหม่อมเจ้า ลายพระหัตถ์ ลายมอื (ท่เี ขียน ลายพระหตั ถ์ พระมหากษตั ริยถ์ ึงหม่อมเจา้ เป็นตวั อักษร) สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราชเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราช จดหมายท่ีใช้ พระราชสาสน์ พระมหากษัตริย ์ ในการเจริญ สัมพนั ธไมตร ี ระหว่าง ประเทศ โทรเลข พระราชโทรเลข พระมหากษตั ริย ์ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี พระโทรเลข พระราชวงศ์ชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าและพระองคเ์ จา้ เกิด ทรงพระราชสมภพ, พระมหากษตั รยิ ์ เสด็จพระราชสมภพ สมเดจ็ พระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเด็จพระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ าร ี 278 14. up 274-308-7 Sep.indd 278 9/7/12 9:12:57 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามญั ราชาศพั ท ์ ใชแ้ ก่ สมภพ, ประสตู ิ พระราชวงศต์ ้งั แตส่ มเดจ็ เจา้ ฟ้าถงึ หม่อมเจา้ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ สมเดจ็ พระสงั ฆราช วนั เกดิ วนั พระบรมราชสมภพ(๑) พระมหากษตั รยิ ์ วนั พระราชสมภพ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี วันประสตู ิ พระราชวงศต์ ง้ั แตส่ มเดจ็ เจ้าฟา้ ถงึ หมอ่ มเจา้ สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราช วนั คลา้ ยวนั เกดิ วนั เฉลมิ พระชนม- พระมหากษตั ริย ์ พรรษา สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระบรมราชินี วนั คลา้ ยวันพระราช- สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมภพ สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ าร ี (๑) ดคู ำอธิบายทา้ ยบท ข้อ ๔, ๕ 279 14. up 274-308-7 Sep.indd 279 9/7/12 9:12:59 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใช้แก่ วนั คล้ายวนั ประสตู ิ พระราชวงศต์ ้งั แต่สมเด็จเจา้ ฟ้าถงึ หมอ่ มเจา้ สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช งานบำเพญ็ พระราชพิธเี ฉลิม พระมหากษัตรยิ ์ กศุ ลเน่ืองใน พระชนมพรรษา สมเด็จพระบรมราชินีนาถ โอกาสวนั คลา้ ยวันเกดิ พระราชพธิ ีบำเพ็ญ สมเด็จพระบรมราชนิ ี พระราชกศุ ลเฉลมิ สมเด็จพระยพุ ราช พระชนมพรรษา สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกุมาร พระราชพธิ ีบำเพญ็ สมเด็จพระบรมราชชนก พระราชกุศล สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี ฉลองพระชนมายุ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ าร ี บำเพญ็ พระกศุ ลวัน พระราชวงศ์ตั้งแต่สมเดจ็ เจา้ ฟ้าถึงหมอ่ มเจ้า สมเด็จพระมหาสมณเจา้ คลา้ ยวนั ประสตู ิ สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราช อาย.ุ ....ปี พระชนมพรรษา(๑) พระมหากษตั ริย ์ .....พรรษา สมเดจ็ พระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี พระชนมายุ.....พรรษา สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเด็จพระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี (๑) ดคู ำอธบิ ายทา้ ยบท ขอ้ ๔, ๕ 280 14. up 274-308-7 Sep.indd 280 9/7/12 9:13:00 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศพั ท์ ใช้แก ่ พระชันษา.....ปี พระราชวงศ์ช้ันสมเดจ็ เจ้าฟา้ และพระองค์เจา้ สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราชเจ้า สมเดจ็ พระสงั ฆราช ชนั ษา.....ป ี หมอ่ มเจ้า ขอโอกาส ขอพระราชทาน พระมหากษัตริย ์ เข้าพบ พระบรมราชวโรกาส เขา้ เฝ้าทลู ละออง ธุลพี ระบาท(๑) ขอพระราชทาน สมเดจ็ พระบรมราชินนี าถ พระราชวโรกาส สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี เข้าเฝ้าทลู ละออง ธลุ ีพระบาท ขอพระราชทาน สมเดจ็ พระบรมราชชนก พระราชวโรกาส สมเดจ็ พระบรมราชชนนี เข้าเฝ้าทูลละออง สมเดจ็ พระยพุ ราช พระบาท สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี ขอพระราชทาน สมเด็จเจ้าฟ้า พระวโรกาสเข้าเฝา้ ขอประทาน พระองค์เจ้า พระวโรกาสเข้าเฝา้ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสังฆราชเจา้ สมเด็จพระสังฆราช (๑) ดคู ำอธิบายท้ายบท ขอ้ ๖ 281 9/7/12 9:13:02 PM 14. up 274-308-7 Sep.indd 281

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท์ ใชแ้ ก่ ขอประทาน หม่อมเจ้า โอกาสเขา้ เฝา้ พระมหากษตั รยิ ์ ขออนญุ าต ขอพระราชทานพระ บรมราชานญุ าต ขอพระราชทานพระ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี ราชานญุ าต สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนน ี สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ าร ี ขอพระราชทานพระ พระราชวงศ์ช้นั สมเด็จเจา้ ฟ้า อนุญาต ขอประทานพระ พระราชวงศช์ นั้ พระองค์เจ้าและหมอ่ มเจา้ อนญุ าต พระคณุ พระมหากรณุ าธคิ ณุ (๑) พระมหากษัตริย์ อนั เกดิ จาก สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ ความกรณุ า สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี พระกรุณาธิคณุ สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี (๑) ดูคำอธบิ ายท้ายบท ขอ้ ๗ 282 14. up 274-308-7 Sep.indd 282 9/7/12 9:13:04 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามญั ราชาศพั ท ์ ใชแ้ ก่ พระกรุณาคุณ พระราชวงศ์ชน้ั สมเด็จเจา้ ฟ้าและพระองคเ์ จ้า สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราช กรณุ าคุณ หม่อมเจ้า ความกรณุ า พระมหากรุณา พระมหากษตั รยิ ์ สมเดจ็ พระบรมราชินนี าถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ ารี พระกรณุ า พระราชวงศช์ ัน้ สมเด็จเจา้ ฟ้าและพระองค์เจา้ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ สมเดจ็ พระสังฆราช บอก กราบบงั คมทลู พระมหากษัตริย ์ พระกรณุ า(๑) กราบบงั คมทลู (๒) สมเด็จพระบรมราชินนี าถ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระยพุ ราช ((๑๒)) เเมมออ่ื่ื จจะะกกรราาบบบบงงัั คคมมททููลลโโดดยยตตรรงง ใหใ้ ชว้ ่า ขอพระราชทานกราบบังคมทูลพระกรณุ า (ดูบทท่ี ๕ ประกอบ) ใหใ้ ช้ว่า ขอพระราชทานกราบบงั คมทลู (ดูบทท่ี ๕ ประกอบ) 283 14. up 274-308-7 Sep.indd 283 9/7/12 9:13:06 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามญั ราชาศพั ท ์ ใช้แก ่ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ ารี กราบทูล(๑) พระราชวงศ์ชั้นสมเดจ็ เจ้าฟา้ และพระองคเ์ จา้ สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระสังฆราช หมอ่ มเจ้า ทูล สำนึกใน รู้สึกสำนกึ ในพระมหา พระมหากษตั ริย ์ พระคุณ กรณุ าธคิ ุณ สมเดจ็ พระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระบรมราชินี รสู้ กึ สำนกึ ใน สมเด็จพระบรมราชชนก พระกรณุ าธคิ ณุ สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ าร ี รสู้ กึ เปน็ พระกรุณาคุณ พระราชวงศ์ช้ันสมเดจ็ เจ้าฟา้ และพระองค์เจา้ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจ้า สมเดจ็ พระสังฆราช สำนกึ ในกรณุ าคณุ หมอ่ มเจา้ อปุ ถัมภ ์ พระบรมราชปู ถมั ภ์ (๒) พระมหากษตั ริย ์ พระบรมราชินูปถัมภ์ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ีนาถ พระราชปู ถมั ภ ์ สมเด็จพระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนน ี (๑) เมือ่ จะกราบทูลโดยตรง ถ้าเปน็ สมเดจ็ เจา้ ฟ้าให้ใช้วา่ ขอพระราชทานกราบทลู ถา้ เป็นพระองคเ์ จ้าลูกหลวงให้ใชว้ ่า ขอประทาน กราบทลู (ดูบทที่ ๕ ประกอบ) (๒) ดคู ำอธิบายทา้ ยบท ข้อ ๘ 284 14. up 274-308-7 Sep.indd 284 9/7/12 9:13:08 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใชแ้ ก ่ สมเด็จพระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี พระอุปถัมภ์ พระราชวงศช์ นั้ สมเด็จเจา้ ฟา้ และพระองคเ์ จ้า สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสังฆราชเจา้ สมเดจ็ พระสงั ฆราช อนเุ คราะห์ พระบรมราชานเุ คราะห ์ พระมหากษตั รยิ ์ พระราชานุเคราะห์ สมเด็จพระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมาร ี พระอนุเคราะห ์ พระราชวงศ์ช้นั สมเด็จเจ้าฟ้าและพระองคเ์ จา้ สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสงั ฆราชเจา้ สมเดจ็ พระสงั ฆราช ตาย สวรรคต, พระมหากษตั ริย์ เสดจ็ สวรรคต สมเดจ็ พระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบวรราชเจา้ มหาสุรสงิ หนาท กรมพระราชวังบวรสถานมงคล สมเดจ็ พระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล 285 14. up 274-308-7 Sep.indd 285 9/7/12 9:13:10 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศัพท ์ ใชแ้ ก่ สมเด็จพระบวรราชเจา้ มหาศกั ดิพลเสพย์ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนน ี สมเด็จพระยพุ ราช ทวิ งคต กรมพระราชวังบวรวไิ ชยชาญ กรมพระราชวังบวรสถานภิมขุ เจา้ ฟา้ ซงึ่ ไดร้ บั การเฉลมิ พระยศพเิ ศษ(๑)แต่ยังคง ทรงฉตั ร ๕ ชน้ั ส้ินพระชนม ์ พระราชวงศช์ นั้ สมเด็จเจ้าฟ้าและพระองค์เจ้า สมเด็จพระมหาสมณเจา้ สมเด็จพระสงั ฆราชเจา้ สมเด็จพระสังฆราช ถงึ ชพี ตกั ษัย, หม่อมเจา้ ส้นิ ชพี ตักษัย ถงึ ชพี ติ กั ษยั , สน้ิ ชพี ติ กั ษยั ทอ้ ง พระนาภี ใช้สำหรับเจ้านายท่ีมีพระอาการประชวรเกี่ยวกับ ท้อง เช่น ปวดพระนาภี หมายถึงปวดท้อง ลงพระ นาภี หมายถงึ ทอ้ งรว่ ง พระครรภ ์ ใช้แก่สมเดจ็ พระบรมราชินนี าถถึงพระองค์เจา้ เช่น ทรงพระครรภ์ หมายถงึ มีท้อง ประชวรพระครรภ ์ หมายถงึ เจบ็ ท้องจะคลอดบตุ ร พระอุทร ใช้แสดงถึงสายสมั พนั ธ์ เชน่ เป็นพระขนิษฐาร่วม พระอทุ ร หมายถึง น้องทีเ่ กิดจากแมเ่ ดียวกนั ใช้ เกีย่ วกบั อาการเจบ็ ป่วย เช่น พระบุพโพค่ังในพระ อทุ ร หมายถงึ หนองคัง่ ในช่องทอ้ ง (๑) ดูคำอธิบายทา้ ยบท ข้อ ๙ 286 14. up 274-308-7 Sep.indd 286 9/7/12 9:13:11 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามญั ราชาศพั ท์ ใชแ้ ก่ พระมหากษตั รยิ ์ หนา้ ตา่ ง สีหบัญชร พระมหากษัตรยิ ์ สำหรบั เสดจ็ พระมหากษตั ริย ์ ออกใหเ้ ฝา้ ทลู พระมหากษัตรยิ ์ ละอองธุลี พระบาทใน โอกาสสำคญั เชน่ ทพี่ ระทน่ี งั่ สุทไธสวรรย์ ปราสาท และ ทพี่ ระท่นี งั่ อนนั ตสมาคม เปน็ หน้าต่าง ยาวถงึ พืน้ มีระเบียงย่ืน ออกไป หน้าตา่ งของ พระบญั ชร พระท่ีนัง่ หนา้ ตา่ งของ พระแกล พระตำหนัก มขุ ส่วนของ มุขเด็จ พระทีน่ ่งั ซึง่ ยนื่ ออกไปสำหรับ ประทับว่า ราชการหรือ เสดจ็ ออกให ้ เฝา้ ทลู ละออง ธุลีพระบาทใน 287 14. up 274-308-7 Sep.indd 287 9/7/12 9:13:13 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศพั ท ์ ใช้แก ่ โอกาสสำคัญ พระมหากษตั รยิ ์ เช่นทพี่ ระท่ีนั่ง ดสุ ติ มหาปรา สาทและพระ ท่ีนั่งจกั รมี หา ปราสาท ประตขู อง พระทวาร พระทนี่ ่ังและ พระตำหนกั รปู ถ่าย พระบรมฉายาลักษณ,์ พระมหากษัตริย์ พระบรมรูปถ่าย พระบวรฉายาลักษณ์ สมเดจ็ พระบวรราชเจ้า พระฉายาลักษณ์ สมเด็จพระบรมราชินนี าถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พระรปู พระราชวงศ์ต้ังแตส่ มเดจ็ เจา้ ฟา้ ถึงหมอ่ มเจา้ รปู เขียน พระบรมสาทิสลักษณ,์ พระมหากษตั ริย ์ พระบรมรปู เขยี น พระบวรสาทิสลกั ษณ์ สมเด็จพระบวรราชเจา้ พระสาทสิ ลักษณ์ สมเด็จพระบรมราชินนี าถ สมเด็จพระบรมราชิน ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก 288 14. up 274-308-7 Sep.indd 288 9/7/12 9:13:15 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามัญ ราชาศพั ท ์ ใช้แก่ สมเด็จพระบรมราชชนน ี สมเด็จพระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร สมเด็จพระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี พระรูปเขยี น พระราชวงศ์ต้ังแต่สมเด็จเจา้ ฟา้ ถงึ หมอ่ มเจา้ รปู หลอ่ , รปู ปนั้ พระบรมรูปหล่อ, พระมหากษตั ริย ์ พระบรมรูปปั้น พระบวรรปู หลอ่ , สมเดจ็ พระบวรราชเจ้า พระบวรรูปปน้ั พระรูปหลอ่ , สมเดจ็ พระบรมราชินนี าถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี พระรูปปนั้ สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนน ี สมเดจ็ พระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกฎุ ราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ าร ี อนสุ าวรีย ์ พระบรมราชานสุ าวรยี ์ พระมหากษตั ริย์ พระบวรราชานสุ าวรยี ์ สมเด็จพระบวรราชเจ้า พระราชานุสาวรยี ์ สมเด็จพระบรมราชินนี าถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกุมาร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี 289 14. up 274-308-7 Sep.indd 289 9/7/12 9:13:17 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ คำสามญั ราชาศัพท ์ ใช้แก่ พระราชวงศช์ ั้นสมเด็จเจ้าฟา้ และพระองค์เจ้า พระอนุสาวรีย ์ แตง่ งาน ราชาภิเษกสมรส พระมหากษตั รยิ ์ อภเิ ษกสมรส พระราชวงศช์ ัน้ สมเด็จเจ้าฟ้า เสกสมรส พระราชวงศ์ชน้ั พระองคเ์ จ้าและหม่อมเจ้า ชื่อ พระปรมาภิไธย, พระมหากษตั ริย์ พระบรมนามาภไิ ธย พระบวรนามาภไิ ธย สมเด็จพระบวรราชเจา้ พระนามาภิไธย สมเดจ็ พระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี พระนาม พระราชวงศ์ตง้ั แตส่ มเดจ็ เจา้ ฟ้าถึงหมอ่ มเจา้ รายงาน กราบบังคมทลู รายงาน พระมหากษตั ริย์ สมเด็จพระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเดจ็ พระยุพราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สยามมกฎุ ราชกุมาร สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมาร ี กราบทูลรายงาน พระราชวงศช์ น้ั สมเด็จเจา้ ฟา้ และพระองค์เจา้ ทลู หมอ่ มเจ้า 290 14. up 274-308-7 Sep.indd 290 9/7/12 9:13:19 PM

คำอธิบายท้ายบท การใช้ราชาศัพท์ต้องเข้าใจความหมายให้ลึกซึ้ง ใช้ให้ถูกต้องตามแบบแผน บางคำมี ข้อกำหนดไว้เฉพาะ ดงั น ี้ ๑. คำสัง่ การผูกประโยคเกยี่ วกบั คำสง่ั ในราชาศพั ทท์ จ่ี ะให้เปน็ พระเกียรติยศ ใช้ดงั นี้ ก. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หวั – มีพระบรมราชโองการมานพระบัณฑูรสรุ สิงหนาท ใหป้ ระกาศวา่ – มพี ระบรมราชโองการมานพระบณั ฑูรสรุ สงิ หนาทสง่ั วา่ – มีพระบรมราชโองการ(๑) โปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ประกาศว่า ข. สมเด็จพระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระบรมราชินี และสมเดจ็ พระบรมราชชนนี – มีพระราชเสาวนยี ว์ า่ ค. สมเดจ็ พระราชินี – มพี ระเสาวนยี ว์ า่ ง. สมเดจ็ พระยพุ ราช สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกุฎราชกมุ าร – มีพระราชบณั ฑรู (๒) วา่ จ. สมเด็จพระเทพรตั นราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมาร ี – มพี ระราชบญั ชาว่า ๒. พระราชดำรัส พระราชกระแส พระดำรัส รับสงั่ ตรสั ดำรัส ราชาศัพทท์ ัง้ ๖ คำน้ี แปลวา่ คำพดู หรือ พูด แตใ่ นคำราชาศัพท์แยกไวว้ า่ พระราชดำรัส พระราชกระแส ใช้แก่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราช- กมุ าร ี (๑) พระราชโองการ เดิมหมายถึง พระมหากษัตริย์ ต่อมาความหมายย้ายที่เป็น คำสั่งของพระมหากษัตริย์ พระบาทสมเด็จ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้เพิ่มคำว่า บรม เป็น พระบรมราชโองการ เน่ืองจากโปรดให้ใช้คำว่า บวร แก่พระบาท สมเดจ็ พระปนิ่ เกลา้ เจ้าอย่หู วั เป็น พระบวรราชโองการ (๒) เดิมเป็น คำสัง่ ของพระมหากษตั รยิ ์ ตอ่ มาความหมายยา้ ยท่เี ปน็ คำสง่ั ของสมเดจ็ พระยุพราช 291 14. up 274-308-7 Sep.indd 291 9/7/12 9:13:19 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระดำรัส รับส่ัง ตรสั ใชแ้ กพ่ ระราชวงศ์ช้ันสมเดจ็ เจา้ ฟ้าและพระองค์เจ้า รบั ส่ัง ตรสั ดำรสั ใช้แกห่ ม่อมเจ้า ในหนังสือเก่า เช่น “จดหมายหลวงอุดมสมบัติ” และฉบับอ่ืนๆ หลายเล่ม มีคำว่ารับสั่ง ตรัส ดำรัส ใช้แก่พระมหากษัตริย์เหมือนกัน แล้วแต่น้ำหนักของเร่ืองที่ทรงพูด เช่น ถ้าเป็นเร่ือง ธรรมดาสามัญไม่ใช่ราชการ ใช้ รับส่ัง หรือ ตรัส ถ้าเป็นราชการเรื่องสำคัญ ใช้เป็นทางการว่า พระราชดำรัส พระราชกระแส ถ้าเป็นคำสั่งท่ีตราเป็นตัวบทกฎหมายก็ใช้ว่า พระบรมราช- โองการ ๓. หมายรบั สั่ง หมายกำหนดการ กำหนดการ ในบัตรหมายท่ีส่ังราชการในพระราชสำนักแบ่งเป็น ๒ อย่าง อย่างหนึ่งเรียกว่า หมายรับสงั่ อกี อยา่ งหนงึ่ เรยี กวา่ หมายกำหนดการ หมายรับสั่ง(๑) เป็นหมายสั่งเจ้าหน้าท่ีปฏิบัติการเป็นการภายใน และถึงบุคคล ผู้มีตำแหน่งเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ตอนล่างสุดของหมายรับสั่งเขียนไว้ว่า “ทั้งนี้ให้จัดการ ตามหน้าท่ีและกำหนดวันตามรับสั่งอย่าให้ขาดเหลือ ถ้าสงสัยก็ให้ถามผู้รับรับสั่งโดยหน้าท่ี ราชการ” หมายกำหนดการ(๒) เป็นเอกสารแจ้งกำหนดข้ันตอนของงานพระราชพิธีโดยเฉพาะ ลักษณะของเอกสารจะต้องอ้างพระบรมราชโองการ คือข้ึนต้นด้วยข้อความว่า “นายกรัฐมนตรี หรือเลขาธิการพระราชวัง รับพระบรมราชโองการเหนือเกล้าเหนือกระหม่อมส่ังว่า” เสมอไป และ ในทางปฏิบัติ เจ้าหน้าที่สำนักพระราชวังจะต้องส่งต้นหมายกำหนดการดังกล่าวนี้ เสนอนายก รฐั มนตรีลงนามรับสนองพระบรมราชโองการตามรัฐธรรมนูญ ส่วน กำหนดการ เป็นเอกสารแจ้งกำหนดขั้นตอนของงานโดยท่ัวไปท่ีทางราชการ หรือเอกชนจัดทำข้ึนเอง แม้ว่างานน้ันๆ จะเป็นงานท่ีเกี่ยวข้องกับพระมหากษัตริย์และพระบรม- วงศานุวงศ์ เช่น เป็นงานที่เสด็จพระราชดำเนิน แต่ถ้างานนั้นมิได้เป็นงานพระราชพิธี ซ่ึงกำหนด ข้ึนโดยพระบรมราชโองการแล้ว เรียกว่า กำหนดการ ทั้งสิ้น เช่น ข้ันตอนของงานสวนสนาม สำแดงความสวามิภักด์ิของทหารรักษาพระองค์ ก็ใช้ว่า กำหนดการ เพราะงานน้ีมิใช่พระราชพิธี ท่มี พี ระบรมราชโองการใหจ้ ดั ขึน้ รายการตา่ งๆ ทีก่ ำหนดไวใ้ นการทำงาน หรือพธิ ที ่ีเจ้าของงานหรือ เจ้าภาพกำหนดข้ึนโดยเขียนไว้ในบัตรหรือบอกด้วยวาจา ให้ผู้ท่ีไปร่วมงานหรือร่วมพิธีได้ทราบว่า มีรายการใด วันเวลาใด สถานที่ใด เช่น กำหนดการพิธีประชุมเพลิงศพ เขียนลงในบัตร แจ้งช่ือ ผู้ตาย สถานท่ี วัน เดือน ปี เวลา ไว้หน้าบัตร ส่วนหลังบัตรบอกรายการก่อนเวลาประชุมเพลิง (๑)–(๒) ดตู ัวอยา่ งประกอบ 292 14. up 274-308-7 Sep.indd 292 9/7/12 9:13:21 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ เชน่ ถวายภัตตาหารพระสงฆ์ มาติกาบงั สุกลุ แสดงพระธรรมเทศนา เคล่อื นศพ เวลาประชมุ เพลงิ แมง้ านพิธที ่บี ุคคลสำคัญ เชน่ นายกรฐั มนตรี รัฐมนตรีจัดขนึ้ ก็เรยี กว่า กำหนดการ ๔. วนั เฉลมิ พระชนมพรรษา วันเฉลิมพระชนมพรรษา มิได้หมายความว่าเป็น วันพระบรมราชสมภพ หรือวัน พระราชสมภพ แต่เป็นวันทรงบำเพ็ญพระราชกุศลเฉลิมฉลองในมงคลสมัยคล้ายวันพระบรม- ราชสมภพของพระมหากษัตริย์ และวันคล้ายวันพระราชสมภพของสมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชินี ท่เี วียนมาบรรจบอกี ปีหน่งึ วันพระบรมราชสมภพ ในรัชกาลปัจจุบัน คือ วันจันทร์ ที่ ๕ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๗๐ ส่วนวนั ที่ ๕ ธนั วาคมของทกุ ปี คือ วันคล้ายวันพระบรมราชสมภพ วันพระราชสมภพ และ วันคล้ายวันพระราชสมภพ ของพระบรมวงศานุวงศ์ก็ใช้ใน ลักษณะเดยี วกัน ๕. พระชนมพรรษา พระชนมายุ พระชนั ษา ชันษา ทั้ง ๔ คำนี้ แปลว่า อายุ ใช้แกพ่ ระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยู่หัวและพระบรมวงศานวุ งศ์ ต่างกันตามลำดับพระอสิ รยิ ยศ พระชนมพรรษา ใช้แก่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเดจ็ พระบรมราชนิ ี เม่ือตอ้ งการใช้ว่าอายกุ ปี่ ี กเ่ี ดือน กว่ี ัน ใหใ้ ชค้ ำว่า พระชนมายุ และจำนวน ปอี ายใุ ช้คำวา่ พรรษา พระชนมายุ ใช้แก่สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระ ยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยาม บรมราชกุมารี สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก ผู้ได้รับมหาสมณุตมาภิเษก เป็น สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า แทน อายุ และจำนวนปอี ายุใช้คำวา่ พรรษา พระชันษา ใช้แก่พระบรมวงศานุวงศ์ นอกจากที่กล่าวแล้ว จำนวนปีอายุ ใช้ ปี หมอ่ มเจา้ ใช้วา่ ชันษา และจำนวนปีอายใุ ช้ ปี ชนั ษา ไม่ใชเ้ ป็นลักษณนามแทน ปี ให้ใช้วา่ หมอ่ มเจา้ ........... (ชอ่ื ).......... ชนั ษา ๕๐ ปี ๖. พระบรมราชวโรกาส พระราชวโรกาส พระบรมราชวโรกาส ใช้แก่ พระมหากษตั รยิ ์ 293 14. up 274-308-7 Sep.indd 293 9/7/12 9:13:22 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ พระราชวโรกาส ใช้แก่ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จ พระบรมราชชนก สมเดจ็ พระบรมราชชนนี สมเด็จพระยพุ ราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยาม มกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี มีข้อจำกัดใช้ได้เพียง ๒ กรณี คือ ขอพระราชทานพระบรมราชวโรกาสเข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท หรือขอพระราชทานพระ ราชวโรกาสเขา้ เฝ้าทูลละอองพระบาท กับพระราชทานพระบรมราชวโรกาสใหเ้ ข้าเฝา้ ทูลละออง ธลุ พี ระบาท หรือ พระราชทานพระราชวโรกาสใหเ้ ข้าเฝา้ ทลู ละอองพระบาท ในกรณีอ่ืนๆ หรือเนื้อความอ่ืนๆ ให้ใช้ โอกาส ไม่ใช้ว่า ในพระราชวโรกาสที่เสด็จ พระราชดำเนินมาถึงที่น้ี..... แต่ต้องใช้ว่า “ในโอกาสท่ีเสด็จพระราชดำเนินมาถึงที่น้ี” หรือไม่ใช้ว่า ในพระบรมราชวโรกาสนี้ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระบรมราโชวาทแก่ผู้เข้าเฝ้า ทูลละอองธุลีพระบาท แต่ต้องใช้ว่า “ในโอกาสนี้พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทาน พระบรมราโชวาทแกผ่ ้เู ข้าเฝา้ ทูลละอองธลุ ีพระบาท” ๗. พระมหากรุณาธิคุณ พระมหากรณุ า พระมหากรุณาธิคุณ แปลว่า พระคุณอันย่ิงที่มีความกรุณาใหญ่หลวง ความหมาย สำคญั อย่ทู ีค่ ำ พระคุณ พระมหากรุณา แปลว่า พระกรณุ าใหญห่ ลวง ความหมายสำคัญอยทู่ คี่ ำ พระกรุณา ดังน้ัน เม่ือใดต้องการจะพูดถึง พระคุณ ก็ใช้ พระมหากรุณาธิคุณ เมื่อใดต้องการ จะพูดถึงพระกรุณา ก็ใช้ พระมหากรุณา ข้อสังเกตนี้ ขอให้นึกเทียบคำอ่ืนด้วย เช่น พระเกียรติ กับ พระเกียรติคุณ เป็นต้น ถ้านึกถึงความหมายของคำให้ได้ก่อนก็จะไม่ใช้ผิด อีกอย่างหนึ่ง พระคณุ เป็น คณุ สมบตั ิในตวั บุคคล เราจะเอาไปใหห้ รอื ไปขอจากท่านไมไ่ ด้ ส่วน พระกรุณา หรือ ความกรุณาจงึ ควรขอท่านได้ ๘. พระบรมราชูปถัมภ์ พระบรมราชานเุ คราะห์ คำว่า พระบรมราชูปถัมภ์ มีความหมายว่า พระราชทานช่วยเหลือเกื้อกูล ดังน้ัน ถ้าใช้กับสมาคม สโมสร หรือกิจกรรมบางอย่างท่ีทรงช่วยเหลือเกื้อกูล หรือช่วยค้ำจุน เช่น “ทรง พระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้รับสมาคมนิสิตเก่าจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยไว้ในพระบรม- ราชูปถัมภ”์ อยา่ งนี้ถูกต้อง คำว่า พระบรมราชานุเคราะห์ หมายถึง พระราชทานเอ้ือเฟ้ือช่วยเหลือ จึงทรง พระเมตตา ทรงพระกรุณา เช่น ทรงช่วยในการรักษาพยาบาลราษฎรในชนบทคนหนึ่ง ก็ใช้ว่า “พระราชทานพระบรมราชานเุ คราะห์ในการรกั ษาพยาบาลแก่นาย.....” 294 14. up 274-308-7 Sep.indd 294 9/7/12 9:13:24 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ส่วนสมเด็จพระบรมราชินีนาถ มิได้ใช้คำว่า พระบรมราชูปถัมภ์ และ พระบรม ราชานุเคราะห์ เพราะ บรมราช ในศัพท์น้ีหมายถึง บรมราชาธิราช คือ พระบาทสมเด็จพระเจ้า อยู่หัวโดยเฉพาะ จึงเปล่ียนไปใช้คำอื่น เช่น “พระราชูปถัมภ์ พระราชานุเคราะห์” แต่ในรัชกาล ปัจจุบัน ได้มีผู้บัญญัติศัพท์ พระบรมราชินูปถัมภ์ ก็ไพเราะสมพระเกียรติยศมาก ในรัชกาล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีเจ้านายบางพระองค์ทรงใช้ราชาศัพท์สำหรับสมเด็จ พระบรมราชินีนาถว่า “พระบรมราชินยานุเคราะห์” แต่สมัยนีไ้ มใ่ ชแ้ ล้ว ๙. สมเด็จเจ้าฟ้า ซ่ึงได้รับการเฉลิมพระเกียรติยศเป็นพิเศษ ที่เคยมีมาในกรุงรัตน- โกสินทร์ เช่น (๑) สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุ พันธวุ งศวรเดช (๒) สมเดจ็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ เจา้ ฟา้ จกั รพงศภ์ วู นาถ กรมหลวงพษิ ณโุ ลกประชานาถ (๓) สมเด็จพระเจ้านอ้ งยาเธอ เจ้าฟา้ อษั ฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา ๑๐. คำกราบบังคมทูลพระมหากษัตริย์ ท่ียังมิได้ทรงรับพระบรมราชาภิเษก ให้ใช้ตาม ตัวอยา่ งของกระทรวงวัง ตอ่ ไปนี ้ กระทรวงวงั วนั ท่ี ๑๒ มกราคม พระพทุ ธศักราช ๒๔๖๘ ขอพระราชทานกราบบังคมทลู พระกรุณาทราบฝา่ ละอองธุลีพระบาท ..................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ควรมิควรแล้วแตจ่ ะทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ขา้ พระพทุ ธเจา้ เจา้ พระยาธรรมาธิกรณาธบิ ด ี หนังสือของแผนกพระราชพิธี กระทรวงวัง เสนาบดีกระทรวงวัง กราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จ พระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ก่อนที่จะทรงรับพระบรมราชาภิเษก ไม่ใช้ว่า ขอเดชะฝ่าละอองธลุ พี ระบาทปกเกลา้ ปกกระหม่อม และไม่ลงท้ายวา่ ควรมิควรแลว้ แตจ่ ะทรงพระ กรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ขอเดชะ 295 14. up 274-308-7 Sep.indd 295 9/7/12 9:13:26 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ ๑๑. เป็น ม ี คำว่า เป็น กับ มี ถ้าใช้นำหน้าคำที่เป็นราชาศัพท์ ไม่ใช้ว่า ทรงเป็น ทรงมี ใช้ว่า เป็นพระราชโอรส เป็นพระราชนัดดา มีพระบรมราชโองการ มีพระราชเสาวนีย์ ต่อเมื่อใช้นำหน้า คำธรรมดา จึงจะใช้ ทรงเป็น ทรงมี เช่น ทรงเป็นทหาร ทรงเป็นครู ทรงเป็นนักปราชญ์ ทรงมี ทกุ ข์ ทรงมีเครอ่ื งมอื ส่อื สาร ทรงมีแผนทีค่ ่พู ระหตั ถ์ ๑๒. ขอบใจ ขอบพระทยั ถ้าพระมหากษัตริย์ทรงขอบใจ ใช้ว่า ทรงขอบใจ มีพระราชกระแสขอบใจ หรือ พระราชทานพระราชกระแสขอบใจ ถ้าผู้ท่ที รงขอบใจนนั้ เปน็ พระราชวงศ์ ใชว้ า่ ขอบพระทยั ๑๓. พระราชอาคันตุกะ อาคนั ตุกะ ถ้าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นแขกของพระมหากษัตริย์ ก็ใช้ว่า เป็นพระ ราชอาคันตุกะของพระมหากษัตริย์พระองค์นั้น ถ้าทรงเป็นแขกของประธานาธิบดี ต้องใช้ว่า ทรง เปน็ อาคันตุกะของประธานาธิบด ี ถ้าพระมหากษัตริย์หรือประธานาธิบดีเป็นแขกของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ใช้ วา่ เปน็ พระราชอาคนั ตุกะ ๑๔. เสดจ็ พระราชดำเนนิ เสดจ็ คำว่า เสด็จ นั้น กริยาแท้อยู่ที่คำที่ตามหลังมา เช่น เสด็จขึ้น เสด็จลง เสด็จออก เสด็จเข้า เสด็จผ่านพิภพ เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ เสด็จประพาส เสด็จตรวจพล เสด็จแปร พระราชฐาน ฯลฯ กริยาหลักท่ีเป็นเนื้อความอยู่ที่คำหลังท้ังสิ้น จึงสรุปได้ว่า การใช้ เสด็จ ในรูป แบบนี้ พอเทียบได้กับใช้คำว่า ทรง เติมลงหน้ากริยาต่างๆ น่ันเอง เขมรก็ใช้เช่นนี้เหมือนกัน เช่น เสฎจ่เทา (เสด็จไป) เสฎจ่ยาง (เสด็จย่าง) เสฎจ่ยางมก่ (เสด็จย่างมา) อีกอย่างหน่ึง คำว่า เสด็จ ของเขมรหมายถึงกษัตริย์หรือผู้มิใช่ราษฎรสามัญได้ด้วย เช่น ชาติเสฎจ่ (ชาติกษัตริย์) ไทยใช้ หมายถงึ กษัตริย์ และเจ้านายได้เหมอื นกนั ดังคำทพี่ ดู ว่า รับเสด็จ สง่ เสดจ็ คำว่า เสด็จพระราชดำเนิน ใช้แก่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมราชินี สมเด็จพระบรมราชชนก สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราช- กุมารี 296 14. up 274-308-7 Sep.indd 296 9/7/12 9:13:28 PM

ราชาศัพท์ เฉลิมพระเกียรติในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ เนอ่ื งจากคำวา่ เสดจ็ พระราชดำเนิน หมายถงึ เดนิ ทางที่ใช้พาหนะดว้ ย ดงั น้นั จึงตอ้ ง เติมคำอันเป็นใจความสำคัญ ไป มา กลับ แปรพระราชฐานไป ไว้ข้างหลังด้วย เช่น เสด็จ พระราชดำเนินโดยรถยนต์พระที่นั่งไปยังพระบรมมหาราชวัง เสด็จพระราชดำเนินไปทรงตรวจ พลสวนสนาม เสดจ็ พระราชดำเนินมาทรงยกชอ่ ฟ้า เสดจ็ พระราชดำเนนิ กลับกรงุ เทพฯ ส่วนคำว่า เดิน ราชาศัพท์ใช้ว่า ทรงพระดำเนิน ไม่ใช้ว่า เสด็จพระดำเนิน ใช้แก่ พระมหากษตั ริยถ์ งึ พระองค์เจา้ หมอ่ มเจ้าใช้คำวา่ ดำเนนิ 297 14. up 274-308-7 Sep.indd 297 9/7/12 9:13:30 PM

ตัวอย่างหมายรับส่งั 298 14. up 274-308-7 Sep.indd 298 9/7/12 9:13:31 PM

299 14. up 274-308-7 Sep.indd 299 9/7/12 9:13:33 PM

300 14. up 274-308-7 Sep.indd 300 9/7/12 9:13:34 PM