Х. Есенжанов. Ақ жайық. т3

QSVoYг— Х а м з а ЬСЕНЖАНОВ АК ЖАЙЫК ТРИЛОГИЯ •- ЮТа ПХЛКА-;-..'»*; ФИЛИАЛЫ [БО ^ й с т л ы универсальная *.*w»s.i С (>*ЧГу«Лииа «>1>. |>йды-1у ^ 1. ан ----------АЛМА1Ы «ЖАУУШЬ

84 Каз 7—44 Е 79 4702230200—005 20 4 -8 8 402(05)—88 ISBN 5—005—00204—X (т. 3) (С Керкемделу!. «Жазуп ISBN 5-605-00230-9 баспасы, 19



БЕС1НШ1 Б © Л IМ ...Бузбай кулан п!с1рмей, Муз усинде от жакпай... Махамбвт Б1Р1НШ1 ТАРАУ Тартыс тас дамаудыц шннде де журш жатты. Тетенше эскер сотыныц председател1 генерал Ему- ганов жиырма бес д.стщ imiHeH сэры папканы белек- тей 6epfli. Оны цайта-дайта ашып, елденеш аныдтай туей. Басын шайдады. «Отыз бес жыл адвокаттыд дызметте! Султан! Ду­ ма Myuieci! Дала олкесшен депутат! 1мм!..» EcKi емен столдыц устшдей шшкене кум1с доцы- рауды генерал дарамастан долымен тапты да, ек! кезш сол сары папкад&н айырмай темен дарап оты- рып, шылдыр етшзд!. Доцыраудыц сыдгыр-сыдгыр тегшмел1 жуп-жумсад дыбысына ейктен жалт еткен офицердщ: — Не буйырасыз, улы дэрежел1М?— деген буй- рыдда бой усынган жаттама леб1з! досыла шыддан- дай болды. Генерал басын кетермедь — Маган тутдын Царатаевты келйр, напитан. — Цуп болады, улы дережел1м. Генералдыд жарлыд беруге белшген 6ip минуты оны ic караудан айырган жод-ты. Оньщ K03i анкетада едь «...Ьмм!.. 1860 жылы туган. Уйль ¥лы бар. Гим­ назист. Кызы далалыд мектептщ екшип класында... Бурынгы кадет! Ьмм!.. Kaeip Ресей социал-демократ партиясыныц мушесН Жумыскер, крестьян жене сол­ дат депутаттарыныц Оралдыд Советше сайланган ко­ миссар...» BipHeuie парадты б1ржолата аударып ж1бе- pin, ол белп салган жерше бегелд1 — Keai тагы да

цыр билершщ приговорына туст!. Ол басын шайдады, imiHeH куб1рлеп оны дайтадан одып шыцты. Онда: «Аса дурметй, улы дэрежелд казак-орыс войско- сыныд дацкты генералы Емуганов мырза! Ад патшага дол 6epin, оныч мархабатты хузырына енгел1 казак даласы сан ип icne араласты. Патша агзамньщ сырт- кы элем алдында дэрежеш мен дацкы артуына йлек- тес болды, iuiKi байлыгы молаюына кемектесть EcKi кездеп алауыздык пен тайталас егеске тускен заман- дар б1ржолата умытылды. Цаз1р замен да озгердд зад да езгердд ак патша да орнынан TycTi. Сондыдтан еткенге салауат, барга uiynip деп дуга етем1з. Kaeipri кезде де казак даласы агайындык шедберден аягын аттап басып отырган жод. Ежелден wempiMfli Kepmi iprefli елдщ Lnrepi ерлеуше, жаца багыт, жаца абы- ройга не болуына йлектестз. бйткеш Ресей inrepi ерлесе, казак даласы да гул жайнайды деп 6ineMi3. Сондыктан жада заманда ежелден езШп келген са- хараныд бурынгы кушпен езгерйлген ел билеу тэртЬ 6iH дайтадан даз далпына келйру мадсаты туды. Кэ- ршщ де, жастыд да ieri нией мен дол созган арманы осы... Цазад сахарасында бас котерген азамат саны аз ек ет, дурметй генерал мырза, шзге ежелден аян нэрсе. Ocipece дара халыдтыд дамын коздейтш элеу- мет iciHe жетш, K03i ашыд азаматтарымыз бес сау- садпен санагандай. Журты Teric суйетш, Kapire адыл айтатын, жасда лугат берейн, бШ м мен парасат ней, коп заманнан 6epi елшщ жел жагына пана болып келген, 03i KenTi корген кореген, сейлесе тшшен бал таматын 6LnriiuiMi3, api ардагер адылгешм1з султан Бадытжан Кдратаев едд Сол аяулы азаматымыз, ак садалды данышпан кэриемш даз1р Орал абадтысында icipinTap. Ол жалага ушырады, гад1летс1здшке душар болды, олай деййшм1з: султан Бадытжан адал ниет- тен озгеге, гадалетй icTeH басдага дол созбад емес, ,, адамгершйпкке дарсы турарлыд мшез корсетпек емес. Цара дазад баласы оны еш уадытта сахарасына мш келйред1 деп тусшбейдд гадшеттш жолдан озгеге мойын бурады деп есептемейдд Сол себепй ci3fli, улы дэрежел1 генерал мырза, ел суйген адылшы корне i султан Бадытжан Царатаевты юрттарлыдтан халас етед1 деп сенем1з. С1зд1д гадшет таразысын пэк устай- тыныдызга шек келйрмейм1з. Улкен дурметпен хуз- рыдыЗга OTiHim жолдан далушы: Байбадты руыныц [ биле.р1 Энжан Жубаналы улы мед Кенесары Отар

улы; халыд учительдерк Хабибрахман Дазиулы, Ехсан 1здулулы жэне басдалары...» деп жазылган ед1. Элде тутдынга жадсылыд ойлады ма, элде бул тутдынныд дыр халдына аса дымбатты адам внешне тад далды ма, элде... эйтеу1р генерал эдетше кешш, мойнын од жагына дисайтып отырып, онан аргы да- газдарды адтарып кез жупртш етденше, тутдын ге- нералдыд алдына да экелшдд — Ehe!— деп далды генерал Емуганов, KipinTap- дыд жудеу жуз1 мен ете узын турме халатына да- рап.—Юрист Каратаев! Султан Каратаев! Ьмм!.. Бадытжан шрген бойда сэлемдесдендей, генерал отырган столга сэл гана басын шп турып далып едь Ол сол куйшде улыдтыд сез тушш дайда TipenepiH Hyrri. Ундемедк Генерал орнынан дозгала Tycin, ойын туптед1: — Хан нэс1лд1 султан, атагы бар, бйпмда юристщ дара табан тобырдыд соцына ергешне жол болсын!.. «Барлау, жасыту эдшш долданбадшы» деп туйд1 де, Kepi тутдын делте жауап дайыруды жен тапты. — Кене заманнан 6epi елпрдщ бар магынасы ем- ад сезге мрелумен келедк Султан да, князь да, юрист те, генерал да осы eni создщ жэ жодтаушысы, жэ бод- таушысы, генерал мырза!.. — Ьмм!— деп, дулагын Tire далды кабинет иеск — Ол eici сез: Азаттыд. Теддж. Муны ci3 бен 6i3 жадсы 6UeMi3, генерал мырза. Элде жасынан бойга б1ткен кемнплМ ме, элде эдет болып кеткен нэрсе ме — эйтеу1р унем1 мойнын одыс бурып, сейлегенде басын дыргауылша дисайта дала- тын бул алтын погонды улыд элпдей сол дисайып отырган д у т жауап датпастан Typi де, Tyci де басда- дан езгеше тутдынга KiuiipeK келген uierip кездерш дадап отырып далды. Б1раздан кейш гана ол султанды алып келген бо- сагадагы eKi конвойга иегш дадты — eKi солдат тэр- табшен де, келген ieikeH де дыл ел1 жацылмастан, 6ipi алдында, 6ipi артында, жалад дылыштарын иыдтары- на суйеп жогары кетерген куш Kepi алып дети. «Kepi дасдыры даланыд! Бетшщ сыдар тамыры да булк етпейди,— дед1 генерал тутдын кеткен сод. «Бшемж сырыцды. Kapi агашты данша шайдасац да тусер жапырагы Tycin болган» дед1 iuimeH тутдын, eKi солдаттыд ортасында кележатып.

Тагы да «цырыц турба» аран аузын аша туей,— ауыр цак,па унетз жылжып, дыбыссыз жутып ж1бердх. Табалдырыгы мен Tepi eKi адым камераныц зихдей eciri де гарттарды сагынЫп цалгандай кушацтап, цапсырма к¥лпы салдыр ете цалды; iinKi-тыскы к;ы- быр мен дыбыс бурынгыдай б1ржола туншыкты. Y h жок- Ол TeMip сирагы еденд! йетеп калган жу- мыр койканыц жиегшде отыр. 9л1 кою, эл1 акселеу тартпаган бурыл сацал, эр! узын, epi сулу, шьщ- шыт суйей шыгыцкыраган ашац бейн толыц керсе- Tin тур. Сол жац шекес!нен оцга карай кайырган шаш та дою жэне сакал тустес кок бурыл аса бшк емес, 6ipaK кец келген усак эж!мд1 мацдайдыц шеке- л т н кою шаш комакты кврсетед1. Жука танау, ке- лшй мурын парасатты жанньщ суйймд1 келбейне жарасты б!ткен. Ал, жазык кабак пен сыдырым кас осы сэтте жиырыла Tycin, ipi кездщ бону нурымен Косыла ренжш турган сиякты. Бакытжан Царатаев. Bip одардт 6enrini Бакесь Турменщ де басты туткыны. Бакытжан эл1 де ецкейген шал емес. Жасы алпыс- ка TOHin турса да бурынгы элда денесшщ MyciHi бупл- меген, кайраты арылмаган жан. Тогыз ай TeMip тор жшерд! жанышса да кецш сергек, ой айкьш. Ол коп окиды, коп ойлайды: Басынан еткен узак ем1рдщ 03i Kepin келе жаткан килы-килы окигасын Kapi экес! кулакка куйган эр1депмен салыстырады. Бул apifleri мен бер1дей йзбектелген кештей — коз алдынан бул кунде узд!кс1з шубырады. Эрщей мен бер1дегшщ imni сыры тутаскан 6ip кас1ретт!ц узын жолы болып елестейдь Сонау эр1де де ещреген елдщ ызыды кулакка неледа. Баска пана бола алмай ацы- раган даланыц ызгырык у1л! ест!лед!. Актабан шу- бырынды келед! кэр! адамныц коз алдына. Бул apici гой. Bepici ше?.. Царттыц ойын кенет кулд1р ете калган катар ка­ мераныц eciri yain KeTTi. Оньщ apifleri ойы й п й 6epi- flerire жармасты — 6ipre отырган тар капастагыларга ойысты. «Муны да алып шыкты,— дед! Бацытжан Ky6ip- леп.— Муны да олй генерал сыр тарту унпн алдыр- ган шыгар. Б5рак Петербург жумысшылары шыцдап шыгарган Дмитриевтен кандай сыр тартпак?! Онан да сотын-ак бастай бермей ме. Tepreyi 6iTTi. Айыптау цорытындысы жазылды. Енд1 соты гана калды гой.

вскери сот. Эскер соты деген не? Ресейде бул кун! 1 бурын белг!леген ушмн1ч жсрияланатын орны гой. | KefliMri белпл1 жазаньщ... Ату, асу, каторга. Жаэа- 1 | ныц мелшер1 осы — yineyi. Бул дагды болып кеткен. | Сенат алацындагы декабрь геройларыньщ асылганы- J на, каторгага айдалганына, Кавказга ж!бер1лгенше j I 90 жыл-ак eTTi. Сонда да осы уш мелшер. Kenieri бе- j сшш! жылгы ату ше? TinTi мунан алты жыл бурын j адвокат Керенскийдщ цоргаган Лена цыргыны! Жок,, | патша Ресей1не ем жок,. Жацаныц жендет1, азаттыд- тыц жауы, тецд1кт!ц таптаушысы. Табанга салып тап- j таушысы! I Булар цолына тускен совдепнплерд! жарылкар ма! Оралдыц 6ip уыс большевигш асу-ату бушм бо- j лып па! < Султан деп кекетед! генерал. Ив, казак-орыс гене- j ралдарыньщ долында цамауда отырган Ладытжан — I Царатай ханньщ бел HeMepeci. ^аратай Нуралы хан- ныч баласы. Bipan палмак, датынынан туган терт улдыч 6ipi. Нуралы Эб1лхайыр ханньщ улы, кеп ул- дарыныч 6ipi. Орал 64ipiHfle туып-ecin, чызмет еткен генералдар м ет ч ата-бабамды жачсы 61леда. Цазад даласын бес саусагындай б1ледп Тшш де уйренген. BepiH де бше- fli. Bipan даланыч сочгы гасырда не iciereHiH булар б1ле берер ме екен?! ¥лт течД1И дегенд1 ез1лген улт- тан езгелер багалай алар ма екен?! Турмедепшч жу- peri палай согатынын дарпанда журген жандар сезе ме екен? Bip тШ м нанга зар болган жудеу жeтiмдi терт кабат керпе устгаде жал мен жая жеген жан ой- лай ма екен? «Арда киргиз»,— деп, суйектен ететш свзд1ч ащы дагы кеудечде нвцга далатынын казак- орыс атамандары ойлай ма екен. «Султан» дейдп— Каратабан тобырдьщ сезш еейлегенше жол болсын!» дейд1. Отыз бес жыл Ресей патшасыньщ зач безбенш салмактаган «султан» вдшетгаздштщ басып келгенш кез1мен керген. Цараньщ да ап есептелгенш санаумен шаршаган...» KipinTap Бапытжан сол жумыр койкасыньщ жие- гшде томен карап дозгалмай отырып палды. Аз уа- пыт еткеннен кей!н орнынан турып сансыз рет сана- ган eciri мен терш!ц eni адым узындыгын тагы да елшеп кеттп Bipan ол бул жолы басым айналар деген уйреншши порпыныштыч душагында 6ipa3 Ki6ipTiK- теп, алпыс рет пана адым санады да, койкага кайта

отырды. «Тергеу дорытындысы бойынша ескертпелв- piMfli жазамын» деп сурап алган дагазга усад етш кара дарындашпен жазу жаза бастады. Оныд бул жазуы да ескертпе ед1. Терец ескертпе едь KiM 61л- с1н, кешнг! келер урпад кез салсын дед1 ме?! 2 «Азаттыгы упдн алысдан ел жан кияр ерлер шы- |гарады,— деп жазды тутдын.— Бул тарихта талай болган. Оиы двлелдеу аса алысда кез ж1беруд! керек етпейд1. Б1зд1ц кешеп ер Исатайымыз патша мен хан- ныд царулы ескер1не дарсы кол жинап тогыз жыл алыеты. Акырында 63i ерлшпен дан майданда даза гапты. Халыд ушш жан диган ер деп осыны айтады. влшеуиз ерлшп ез к¥лагыммен Де ecirriM, керд1м де. ...Оган елу жыл гана етть Тогыздамын. Орыс т!лш уйрететш татар мектебшде одимын. Бесдонад шыдпай жатып мен1 Орынбордан елге алып кетта. Кекем мар- !Кум сырдат едд epi Kepi болган сод «квруге алдырган екен» деп ойладым. Б1рад бас себеп ол болмай шыдты. 1 «Ел кетер!лш жатыр, уркш доныс аударгалы жа- |тыр,— дед! KeKeMHiH ж1берген Kicici,— дала мен дала согысады...» Урейл1 хабардан жан турпйгедь Бейне- 6ip апат — тасдын сел келе жатдандай. — Жер мен суды алады! — Мал мен басты даттайды! — Цазад даласы тепе дазыналыд болады! Елге поп шыгады, мусылман flim жогалады. Ел б1ржола ылкшгендей. Цысды донысты тас- тап, кед байтад даланыц коз жетпес opiciHe жетуге асыдты, дой доздап болмай-ад ipre кетеру жабды- рына Kipicii. Ауыл тез Сулуколге кештг. Ал жайлау уей да- былды дуб1рге айналды. Сулуколге жан-жадтан кв- ищ кел1п бас досдан сан рулы ел сан Typai жауын- » герлш уранды доса ала келдь — Байбадты тутас бас кетерттИ — Алаша Сей1л батыр атда MiHinTi! Султан К|ангали Арысланов губернаторга чарсы дарулы оскер жинапты! — Табын Айжарыд батыр еш мыд ж № ш е н Жем бойынан 6epi дарай еттта! Кеппкпей:

— Сотые! Сотые!— деген ащы хабар жер жарды.| Б1зд1ц елден дырыд ж1г!т атда мшдь Бул Деулетше: жасагы атанды. Ер даруы — бес дару — найза мен! садад, айбалта мен дайды дара дылыш — дайрауы жейле туей. Шуршпелг мылтыд иыдда UiiHfli. Ат жалын тартып MiHyre жаратан жас балата шешн тун- Дё ат батута шыдты, кунд!з дыр басын дарауылдау-' га барды. Сададата адсарбас айтылды. Цырыд дошдар дур-1 бан шалынды. Кэр!лер сэждеге басын дойды, кем- п!рлер мойынга буршад салды. Тун бойы от жагып дыз-келшшек icipniK дадпай мал кузетй. Цангали султанныц эскерше досылуга Дэулетше дырыд жйчймен жорыдда аттанды. ' 1 — Боздагым! — Ботам! - — К|ырыд пилтен тайып шрлер долда!— деген кемтрлердщ сарыны сай-суйекй сырдыратты. Дала кущренш дети... Цангали айтып едЬ.. Bapi сол «низамнан» бастал- Ды. Тама мен Табын ел1нщ коз! ашыд азаматы деп Оралдьщ генерал-губернаторы генерал-майор Верев­ кин матан жарлыд ж!берген. Онда: «Ояз начальни- П подполковник Черноморцев мемлекетйц жаца за- цын жузеге асыру yniiH киргиз елше шытады. Со­ тая барлыд кемек-купВщзд! керсетеетз» депй. «6л- мей кенбейм1з» деп ант еткен халыд Айжарыд ба- тырды дол басы, мен1 оныц адылшысы ет1п та- гайындап: — Ал баста, 6i3 соцынаерд!к,— деп еда. Алдымен губернатор жарлытын бетке устап Черноморцевтщ шын ниейн ашу ушш Елекйц бойын ерлеп Карасута келд1м. Бул начальник жаца зац бойынша болыстыд управительдер мен ауылдыд старшиналар сайлауын етгазе шыддан. Халыдты жинап iCTi-Ц мэн-жайын баяндау уетшде-ад журт комиссията: — Келген 1зщмен Kepi дайт!— деген талап дой- Ды. Бул наразылыдты Черноморцев алдымен менен кердь Б1рад сыр б!лд1рмей, м е т алдап тузадда ту- oipy ниейне Kipicri. — Генерал-губернатор Веревкинге хат жетмз, ете тытыз хат. Соган жауап алып дайтасыц. Тап- Ю

сырманы аман барып ьуджытпай орындаган жадсы- лыдда жадсылыд табасьщ,— дед1 ояз начальник. Мен де сыр берместен: — Дуп, подполковник мырза, iarlaiK iCTeH бас тарту б!здац салтымызга хас нэрсе емес,— дед1м. Дасыма далмад солдатын досып бердк Мен Орал даласына аттандым. Эрине, узамай-ад подполков- никпд берген жасырын пакетш ашып дарауга тура келдд Онда: «Осыны табыс етунп киргиэдарды бу- лш шыгаруга агуалаушыныц e3i» депта. Мунан кейш не болары белил! гой. — Комиссияныд басын Kecin аламыз,— деси журт. — Жод, 6ip комиссияны дуртумен ic бппейдь Ойыл бойына барып, сол жадтагы халыдты тепе ке- терем1з,— деп, мен 6ip сан долмен Електен Ойылга аттандым. Зулымдыдда дарсы аттаные осылай басталып едь.. Ж ем ц о й н ы н д а г ы ер л Ьк «...Дала низамына» екшип Александр патша 1868 . жылы 21 октябрьде дол дойып беюткеннен кейш-ад оны орындау ici б1рден дарулы кушке суйендь Оралдан подполковник барон Штемпельдщ отряды* Аддаты мен ППдерйш Kecin eTin Далдыгай- ты езенше дарай бет алды. Ал, Орынбордан шыддан подполковник Новокрещеновтыц отряды дазад да- ласыныц дад ортасына орын теппек болып, Жем озешнщ бойына ерлейдь Бул сададай сайланган 500 казак-орыс Байулыныц мойнына бугау салып тыпыр етк1збеу айласын кездеген-дь Айнала бекш- ген зедб1рект1, кок дарулы, тас камал дурган айбат- ты аскер бейгам жатдан кешпел1 елге эз1решлдей эсер eieTiHi аныд дой. Бул жэне 6ip жерде емес, элденеше жерде: сонау Маддыстаудан api ТенДз те- р!нде, Жайыдтыд бойын мекендеген далыд елдщ дад ортасындагы Калмыков тусында, Орынбор ау- зындагы UleKTi мен Табынныд ортасында ту тштк Б1рад азаттыд ушш жан беруге a3ip epiKTi ел кезздз ерлерш 6ipiHeH сод 6ipiH жау бетше шыгарып жат- ты. Казак-орыс acKepi Орынбордан 6epi шыдты деген- нен-ад тосдауыл хабаршылар дойылган едь — Жол тосамыз, аддып бас салып uirepi жур-

г!збейм1з,— деген ер кед1лд1 жМттерге мен бой берген1м жод. — 1лгер1 асыцкыраган сайын, дазад даласыньщ шпне шрщшреген сайын жаудыд купи азая бередь Од-дэр1 алатын, азыд-тулш дайындайтын, ат-келйс ауыстыратын жер1 дашыдтай туссе, жол азабын ке- 6ipen шексе, жорыд салыдтырып эскерд! елс!рете берсе — оны жумарлау одайга Tycefli деген менщ nmipiM fli Айжарыд та долдаган ед1. Сол жад бетте тэулштен асатын кед сахара — | Маддыстау даласы. Од жад долда сулы швпй, жы- лан дырдалы Жем езеншщ кед алдабы, Царадобда i мен Сагыз саласындагы елдерге ат шаптырып куш жинап Алкелдще eKi мыд долмен Айжарыд жатты. | Жорыдда не сешмдд белд1 ат сешмдь Таддап мш- ген тарландарга бел босатарлыд жанама жуйрштер жетектеп отырады. Дару — дайды дылыш пен ай- балта. Шит! мылтыд он адамга б!реуден-ад, оныд орнына сары садад. Сададшылар бейнеб1р к1ршнщ .TepiciHeH сауыт кигендей — белденген дорамсагы- [ нан самсаган огы и1н йреседь EKi жуз дадамнан атданын мурттай ушыратын мергендер бар, мерген- нщ долында усыным жерден ат мойнын жарып I етейн сур жебелер бар. Жалгыз садад eHepi емес, шауып келе жатып жерде жатдан жейм думаладты туйреп кетейн найзагерлер мол-ды. Бэр1нен де куш- Tici бет дайтпас батыл журек ж1йт дой. Сол ж1йт- йц Ke6i внерл! эскердщ от дусдан зедб1рей мен бур- шадша бораган мылтыд огыныд астында далып да- j зап тапты-ау!.. Жем бойында 6ip кед алдап бар ды, алдаптыц сол жад бейнде басына шыгып дарауыл дарайтын бшк дед болатын, сол деднщ басынан куш-туш дарауыл дара- ган ж т т т е р мезйл-мезйл этой салып: — Ал келдП Жау келдП— деп, жайбарадат жат­ дан долды аягынан TiK тургызумен болып журдь Жауынгер кездеп осы садтыд ураны сол тебеш «Алкелд1 тебесЬ атандырды да, 6epi келе ол «Ал- келдЬ болып далды. Осы тебеш Новокрещеновтыд отряды да унатып, болашад дамал дуратын жайлы орын тапса керек, Жем бойын ерлей-ерлей келш далыд дазадда дарсы сол жерге сур шатырын тш й ; обозын nipin, туйн ту- Terri: оннан, бестен дарулы дарауыл дойып, зецб1рек (2

куралын орнатты, жайланысып, 61ржола иемденет1н пигыл керсете бастады. — Бнд1 жеттИ— деда Айжарык басты батырла- рын жнып алып.— Будан epi жетектеуге ар-намыс кетермейдь Емйн-ерк1н журш, токдаусыз' келген жауга енд1 адым аттауга жол жок-- К,ара казан, са- ры баланыц к,амы ушш! Ата конысы, жер мен су ушш! Дш ушш! Кун ушш! ©леек шаЬиттз! Тарт, батырларым! Тертке жарылган eKi мыц кол сап-сабымен шеру тартты. — Агатай! Цайдасыц, агатай!.. — Царатаз! Колда Даратаз! — Жылцышы ата! — Царекете!—деген урандар жарга кулап, децге согып жатты. Алдымен Ысык; Кейюман батыр ат койды. Оныц уш жуз xciriri TericiHeH найзашы еда, он eKi гана садащдысы бар-ды. Садац, эрине, атуста тартыла бермейдк тоскауылдап, ~нысанасын кездеп тартатын жерлерде гана жумсалады. Сондыктан кек найзалы калыЧ аттылы eKi дур- KiH оралып казак-орыс ескершщ камалын бузбак болды да, 6ip тобы жубын жазбай eKi шацырым жерден cap желшпен жакындай туей. Цылылща уйренген казак-орыс та •жуз-жузден eKi топка бе- лшдк канаттарын жая г у с т , басшыныц жарлыгын кути. — Кейшман колы араласканда жабыла шап!— деп буйрык етп, Айжарык айкайлал. Кейк1ман жалац цылышпен умтылуга 83ip тур- ган казак-орыстар сапына жетш те калДЫ. EKi ара мушелш жердей-ак, онан да кем, апшыра туей. — Аруак! — Аруак!-т деей кейшплер. Найзашылар аттарын тебшш те калган сияктан- ды. Дикулаган дауыс та кулакка шалынды. Енд1 туйреседк енд1 туйреседП— деп, шпнен тынды тезбей кез йккен жандар. — Ал басталды. Эне ыгысты. Шыдамады... — Kepi сершлдк Бесе! СертлдН.. Айтып улгергенше болмай казак-орыстар какпа- ньщ аузын ашкандай серпШп eKi жакка ыгысты да, арасынан шыга келген жаяу йзбек каз-катар тура Калыл жуз. мылтык шаппасын 6ip колмен тарткан- х»3

дай курс етйвд!; жер солк етм, цицулап шапкан Кейшман колын от-жалын жалап калгандай болды. Как тутш келбеп жерге швгш улгергенше найзалы топтыц алды жапырылып калды... Казак-орыстар айласьш асыра туей — дала жа- уынгерлершщ колында зецб1рек тугш мылтыгы да аз екенш, жалгыз-ак цол царуы найза мен айбалта- га суйенген атам замангы эскер тврт!бш кёрш, одарды к;олдасып согысуга келген жерде тутеген октыц астына алуды кездеген. Бул ниегп эдшпен буркеп жалац к,ылыш ойнатцан аттылы жуздштер- Дщ тасасына жалу атдыштар цойган. Кейгаман acKepi лейте тенш келш, кику салып найзаласуга умтылганда аттылы жуздш арасын ашып калып, аткыштарга ок жаудырткан екен. Bi- piHmi саптагы жЫттердщ алдыцгы катары одка ушканда, кейшп топ екшнмен оньщ уетше келш ка- лып, ок тиген жандар мен ойнап шыккан аттарга араласып кетедд екшш! дуркш жаудырган ок олар- Ды бейне баудай Tycipin ж1беред1. Сол алдыцгы сап- та араласцандардыц iniiHfle Кейшман батырдыц 03i жазым табады. Бул аттан кулап бара жаткан бас- шыныц суйегш жерге туырмей кешнг! жактан шауып келш, кагып алып шыккан е й жйпттщ к » лындагы батырдыц денеамен 6ipre кол да Kepi ше- гшедк 1сйц тершке айналганын керш, тебе басында турып айкай салган Айжарыктыц: — К,арсы шаппа камалга! Сабыр ет, Кейшман! ЖЫттерщшц сапын тузе!— деген жарлыгын ол ес- TireH жок. Крлбасшьшыц eei inrepi шапты. Ол не болганын аньщтау ymiH, туйдектелген жауынгерлер- ге тэртш беру ymin шапты. BipaK оныц бул ниетш- анык туешбеген ешннп -6ip топ Кейшманга кемек беруге 6ip буй1рден ат к°йды. Ол топтыц алдында ац боз атты Добыланды акын кезге шалынды. Бул Алашаныц аркалы акыны едь Цобыланды- ныц соцында алпые ж Ш айкай салып дурлше шап­ ты, олардыц аузына тап сол сэтте, мумкш, ацынныц жау жапырар елец1 тускен шыгар. вйткеш ол: Тулк1дей1н тун цатып, Бер1деМн жол тартып Жауырынына муз катыл, Жалаулы найза долга алып, Жау тодтатар кун дайда!— деп жортатын.

Кейшманныд найзагерлер1 алды жапырылып, арты топталып Kepi ыгысдан шадта екйшп буШрден ат койган мына акынныц отряды Новокрещеновтыд ескер1н селк етшзгендей болды, ейткеш дырыд-елу найзагердщ кеб), аттан дулап, б1рдатары ат жалын душып далганнан кейш шошьш, Kepi ыгысар деген дазад тобы бейнеб1р елам1не дарамастан лад доятын niuiiu керсетп. Ысдырган садад огы жауа бастады. Айдайлап салган урандар жер жадгырыдтырды. Бэршен де урейлш1 тобын жазбай сштеген алпыс аттылыныц шацы мен fly6ipi, желге ысдырган жа- лаулы найзасы, дидулаган дабысы жолында^ тас дамал турса да жапырып ететан сиядтанды. Бейнеб1р бушрден соддан TeMip тодпадтай кершдь Алдыцгы сай­ та турган казак-орыс дылышкерлер1 6ip сэт жапыры­ лып Kepi ыгысдандай димыл керсетй, ал, Кейгаманньщ ж1г1ттер1н од жадбырмен дарсы алган жаяу атдыш- тар LnKi мылтыд кезенген жауынгерлш сапында дал- ды. Адын.ныц дуйындатдан тобын кер! дайтаруга Айжарыдтьщ да дэрмеш жетпеда, оган олар дайры- латын да емес едь Бул кутпеген жерден, 6eftHe6ip жауды буй1рден туй- реййн найзадай, тобын жазбастан умтылган.ер жу- рект1 жандар дылышты казак-орыстар жуздшше жуз дадамай-ад барып далды. Алдында жулдыздай аддан бое атты Кобыланды од долы шуйген найзасында, сол долы таатшде, да'д жауырынына дадаган купйген YKici айдардай желб1реп «Енд1 араласты! Енд1 аралас- ты!» дерлш жерге жетй. Муныд туршен де, TyciHeH де, мына атдан одтай айнымай агызып келе жатдан даны- пезер тобынан да казак-орыстар шошып кетй бьлем, жалт бурылып, ypiKKeH жылдыдай, жаяу ескердщ та- сасына жоцкшдй Не екещ беягМз, тап осы кезде баганагы жарлыд берем1н деп iarepi умтылган Айжарыд алпыс аттылы адын тобыныц содынан шапты. Ол да 6ipflen-6ipre ша- бысты удетш, аспанды жерге туйргендей айналаны берлжйре тенген дас батырлардыд содында шылбыр тастарлыд жерде кетш бара жатты... Жаяу эскер дауш тенгенш жада гана кердь Олар- дыд командирпид шырылдаган даусы шыдты. Кейш- манга кезенген кеп мылтыд' енд1 сарт-сурт бурылып, 6ip буШрден келш соддан Добыландыга бадты... Адам бабын таппастай одига болды: жуздеген мыл- тыдтыд жамырай курс еткен даусы жерд1 жем1рш келе 1S

жатцан аттылы адамдарга согылып туншыгып цалган- дай болды; шац мен тутш араласып кетта; аттыц дур- ; с1л1, адамныц у т , алдеммнщ айгайы косылып туй- дектелген дуцкш дыбыс шыгарды: умар-жумар бол- ! ган адам мен аттыц царацдаганы кек ала тозач iniiHen дауыл жыццан уйдей цопырады... Сэлден кешн не болганы айцындала бердк ок, жау- дырып улгерт к,алган жаяу солдаттардыц устше ал- ; ды кулай, арты жыгылгандарын жапыра енш кеткен : найзагерлер бейнеб1р аузын ашып турган ажал ара- нына жапырлап тусш калган сияктанды, 6ip адам Kepi бурылмай уста-усйне у ш л т , e3i де ел1п, е з ге т ; де елт!р т, елмегенш жапырып, таптап, жаншып, 6ip- ! неше минут 1шшде-ац сап болуга таянганда, жаяу I аскердщ кешнп жактагылары дуртрей каша женел- Дй Шрац олардыц сапыныц да тец жарымы найза- герлердщ Tyfipeyi мен тапауына Шктй Осыны Kepin жалац кылышка жарлык куткен атты казактар уйме- | жуйме болып кырылыска ушыраган Цобыланды жМт- , тер1нщ калганын турауга умтылды... Алпыс адамнан I Tipi жан Kepi шыкпады. Алпыс 6ipimni Айжарык та туралган жандардыц арасында калды. Ат жалын ку- 1 шып, колы карысып калган ерлерден 6ipHeiueyiH аттары гана Kepi суйреп шыгарды. Соныц iuiiHfle коянша каргып ак боз ат 6ip бушр, желдеп шауып 1 бара жатты... » ...BipiHiui шайкастыц канды кырылысы кабырга- ны кайыстырып кетй, иыкты з1л кара тас баскандай болды, денеге у жайылгандай мец-зец етть BipaK есец- I ripereH дене жан-дэрмен 1здейдй ацгырттык ic 1лесе адылга жол бередь «Жок, бул icTin басы гана. Жан- дасар тартыс элi алда» деп серт егпм ез1ме. Сейтш, Айжарыктан айрылганнан кешн, оныц жан cepiKTepiH Касыма алдым. Алдымен Кейк1манныц найзагерлер1 Туцгатар мен Амандык батырды шакырып алып: — Батырлар, ерлжке cepiK акыл бар. Енд1г1 шай- i кас айлалы шайкас, жаудыц айласынан сендердщ ■ амалыц асып Tycyi керек. Сондыктан екеущ калган найзагерлерщмен сонау Майшокыныц аргы астына бой тасалап бугып калыцдар. Цалгандарымыз кашцан болайык. Bi3fli кумай дэндеген жау турып калмайды. Алдымен аттылы жуздштер шабуыл жасауга THic. Сол кезде зецб1рекй жаяу эскершен бел1н!п шыккан жа­ лец цылышты казак-орыстарга кек суцНнщ купли керсетесщдер. Топталмай, оннан,^ жиырмадан быты-

pan, отырып женеле бер1чдер. Сап тузеййн жерлер1ч Майшокыньщ асты,— дед1м. Екшпл пэрмешм: ат-турманы 6epiK, сацадаи саи- ланган цылышты-айбалталы Дэулетжанньщ кырык ж т й н е «жаудыц жынын коздырту» болды. — Ок атым жерге келйрмей, шетке шьщкан обо- зына шабуыл жасацдар, беле-жарылган адамдарын мазалай берщдер. Дуса кашыцдар, Майшокыньщ ус- TiHe карай жетектецдер. Калайда болса атты эскерд1 жаяуынан белш, найзагерлердщ буккан жерше жет- KieiHflep! Сеййп, ез1м калган топты тез жинактап, ыгысуга бет тузетйм. Бытыраган топ Майшокыга, калыц кол Жемнщ одтусйк бейне мацдай тузеп, б1ржола ipre ке- тергеннен кешн, казак-орыстар 6i3fli кашты деп ойла- I ды. Ал, ана Дэулетжанньщ кырык жйлтш «ж*ол бвгеу if yuiiH калДырды* деп тусшд1 61лем, аздан кейш-ак сап Ж тузеп жинацталган казак-орыстардьщ ж у з д т куа ша- буылдауга Kipicri. Алдымен жуздш жакындап келш, ,3\\ айкай салып балта кетерген кырьщ ж т т к е умтылды. BipaK атына сенген жМттер жалт 6epin, кешнй обоз­ ик га шабу ниейн байкатты — кикулап, белетрек турган ' он-он бес кек арбага карай шапты. Tinri куйындатып келш, казан кетерш от жагып, тамак жабдыгымен болып жатцан орыстарга ат усйнен ыскыртып 6ip- неше садак тартып етй. BipaK аттылы жуздш Kepi сершлш кырык жнлтй екшелей туей. Мушелш жерге келгенде ж тттер жалт бурылып, ат басын Майшо- кыга бурды. Каша жортып, кейде Kepi бурылып садак тартып, алыстан кыр керсейп, казак-орыстардьщ шынымен-ак жынын коздыра бастады. Bip кез «осыларды куып жейп, турап тастайтын, кеп болса екьуш шакырым жер шабар, одан api шабыска жарарлык ат сицы жок» деп шешй б1лем, казак coTHnri кылыш суырып айкай салып атакага шаба женелдь.. Б1здщ топ жей-сейз шакырым Жем койнына бой- лап та кейп едь Ал, кырык ж т т й ч бет алган Май- шокысы еч кем! алты шакырым жер-дк Егерде бес- алты шакырым жер белшш шыккан жузд1к, Kepi ка- шып жаяу 9CKepi калган камалына жеткенше 6ip сойкан болары айдан анык едй Шапкан атка жер жакын, ecipece кызып келген казак-орыс жуздйл эп-сэтте-ак шубатылып 6ip кеш жерге созыла калды. Алды кырЯк дйп тй кусырып.

коралы цойдан белш дурк!реткен касцырша к,арыш- тады. EHfli жетш, eHfli цылыштап, 6ipiHflen Tycipin, жусатып саламын деп умггтенд1 б1лем — озат шыццан он-он бес казак-орыс вкшелегендей болды. Бул жвйды кергеннен кейш элдекандай кун туар деп жврдемге eKi жуз ж и л и! ертш ез1м де умтылдым. Майшок,ымен eni ара аса кашык емес, келденец умтылган топ ка­ зак-орыстар ж уздтм ен катар жетш айцасарлыц жер. Bipan ic 0 4 га айналды. Дэулетжанньщ кЦрык ж ш т - нен 6ip-an адам кетнде калды. Оныц казак-орыстар колына тускен-туспегет мэл1м«д, ал калгандары тегкамен Майшоцыныц кыратына LniKTi де, тырнадай пзьлш тура цалысты жене ат басын Kepi бурып «кел­ еек кел!» дегендей мушелш жер жуыцтап . к,алган казак-орыстар яоуздМ тц алдьщгы шогырын куткен- дей болды. 9лде екпшмен ентелед1 ме, элде купине ceHin ат басын тежемед! ме — тап сол сагатта жаудьщ ойын айырып боларлык; емес-Ti. Тек алды жацындай тусп де, шубатылган жузджтщ к е т н п топтары сол алдьщгыларына жетуге асыцты... Bip кезде адам денес1 flip етерлш уакига кезге шалынды. Кыр басындагы тырнадай Ti3iain налган жМттердщ аргы жагындары баурайдан вре турекел- ген Тунгатар мен Амандыктыц квк найзалы ерлер! самсай калды. Самсай налган жок, 6epiKTi баса KHin, оны ац орамалмен бастыра байлаган жтттерд1ч кек cypripnepi атмойнынан кулаш озып, TeHin налган казак-орыстарга сузе кшикта. Баганагы C3Tci3 шабуыл бшекке куш, кезге нан нуйып ж1берсе керек, eKi ба- тырдыц eKi жузден астам найзагер1 жуздиднен оншау шыкнан он бес-жиырма казакты норага тускен кас- нырдай норшап алды. BipHenie минут erri ме, етпед! ме — кездд ашып-жумганша жерде домаланган дене, шурнырап шыннан Heci3 аттар рана артта налды. Куйын-шыбын умтылган нинулы дуб1р кешнп казак- тарга бас салды. Казак-орыстар дур е т т 6ip 6yftip ойнастады да, нажагайдай туйреп, нвсердей твнген жойнын колдан ыгыса женелдь Майшоныньщ бауырын кым-нигаш шапнан дурсш, нинулы ун — ыснырган найза мен садак уш жауып Kerri. Квлденеч кезге анда-санда ойнап шыннан Heci3 ат ойнастады, дурлж- кен нолдьщ ат бауырында шоршып Tycin, тура жу- ripin, кайтадан жер куша нулаган адам денес! тулап жатты. Ашынган ызалы кол жеткенш баудай Tycipin, умтылап нуып, нашнан казак-орыстыч тобын сиретв

бердь Алыста калган камал мен жаяу аскер жэрдем! жер цойнына енер жузджке дарымады — кедонецнен курс еткен зецб1рек добы цашцан мен цугандардыц жанталасынан аулак жетаммреп жарылып жатты... BipiHmi жузджтщ отызы ойда, цырцы к,ыр басын- да калганын Kepin турса да, eKimni жуздж ойцастап цана бой керсетп — ол керер-кезге эз1реМлдей тенш келген ажалга карсы шаппады. К;амалга жетсйзбей ашынган найзагерлерд! жарльщпен жМ т шаптырып, мен де Kepi цайтардым. Алыстан айбат uiericin, цолдыц бас-аягын жинап, Новокрещенов те, мен де шыгынды есептестж. Казак- орыстардан 6ip жуздж тутасымен жэне жаяу эскерден 6ipHeuieci даза тапса керек. Ал Цобыландыньщ алпыс ж Ь М нш 6ipre Кейюманньщ цолынан жузге тарта адам ата-бабаныц жандасып еткен цус сахарасыныц торцалы топырагын цушацтап цалды...» Цангали Арыслановтыц басынан кешкен ащы хи- каясын жас шацтагы ез кергендер1мен цоса оймыш- тап кагазга Tycipfli де, Бак,ытжан езгеше 6ip жайлы таныс тапцандай болды: eMipi айтылмаган эцпме тар канаста актарылып, ана кец дуниеге иек артцан сиядтанды, туткынныц кещлше белгйлз шаттык куйы- лып кетт!. Ол жалма-жан усак, жазуга льщ толы бел- шек-белшек цагаздарды мукияттап буктеп, шапан- халаттьщ элдекайдагы iiuni цалта-цуысына тывдыш- тады. Сейтт1 де тем1р есжтщ кездей тесплне жымия 6ip царап алып, узын сацалын тараштай туей. Ол Tinri бфаз уацыт кещлше кенеттен куйылып кеткен еткшып шаттьщтыц кушагында отырды, кещл куй1 шарьщтап отырды. Bipan тар к,апастыц шаттыгы цысца, j^acipeTi калыц — бейне булт арасынан шьщ- Кан кундей жалт еткен жардын шырайга 1лесе жузге пара келецке каптайды. Бадытжан элпдет жазу шат- тыгынан сарцылмас ауыр ойдыц цушагына цайта ендь Ол тагы да басын кетерш, кезш жогарыдары б т к кез терезеге тж й. ...Кекемнщ актык анщан кез1 эл1 карал тур. «Бар уш мм сен» деда ол кез жумарда. Найзага салып экел- ген iHiciMeH катар жатып цалды, мэвд-i жатып цалды. Окка ушцандарды к у т т отыргандай 6ipre кетть Bapi Катар калды сонау Туздыколдщ тершде... ...Неше ай етй онан кейш? Юм б1лед! канша кун еткенш. Екшни кударенк басталды, каралау-жазалау басталды. Бул бэршен де ауыр тидь Бас кетерген ерд1 «9

уй1мен кенпрдд урпагымен алысда айдады. Бук1л Ор- манга дараганныд бэрш айдады. Kepi Кусептд оныц улдарын: Ахметшет, Шэдгерейдд Сэл1мгерейдд Эд1л- герейдь.. уй iuiTepiMeH кенпрдд Кек дарулы солдат- тар келш кенйрдь MeHi де кеийретш едд 6ipan, некем дуние салып кеттд сондыдтан далдым, жас болган соц далдым. Дэулетше агамныц Батыры да жас далды. Екеум1з гана далдыд 6ip тудымнан — 6ipiMi3 тогыз жаста, 6ipiMi3 ж еп жаста. Ол кунде айдау орынныц дай жерде екенш де б1лген жод едок. KafliMri Екате- ринославская губерниясындагы Старосербск деген дала екен гой. Бутш султан атаулыны сол жадна ау- дармадшы болган екен. Цазад даласын билеп далган султандарды даласынан да, елшен де б1ржола кезш жогалтып ж1беру саясаты. Бул тек дана 1869 жылы тап болган саясат емес, муныд Tepi apifle, сонау Ну- ралы ханныд кезшен басталган ед1 гой. Нуралыньщ e3i жер аударылып, суйеп Уфада далды. Баласы Ор­ ман Нуралиев Петербург турмесшде елдь Енд1 сол Орманныд баласы Кусеп Нуралиев барлыд баласымен кетта. Жалгыз султандар гана емес, 1868 жылгы, «Дала.низамына» дарсы бас кетерген Байбадтыныч терт жуз б т мен батырлары каторгага женелталдь Жардын Жушс би мен Бардын Сецг1рэл1 батыр Орын- бордыд тар дапасында елдд Сейтш мыцдаган жандар ез даласында жан бердд жуздеген жандар Орынбор- дыц, Ci6ipfli4 дарацгы yfti мен айдауында ж у р т дуние салды. Осы ед1 гой елу жыл бурын куд1ренгет дала- ньщ! Осы ед! гой бостандыд 1здеген арманды ерлер! Сол efli гой тецдж жолына дол созып, дарадгыда дар- манган асыл жандар.' KJaeip мына 6i3 отырмыз! Отар- шыл патшаньщ данды тагы мен тэжш жодтаган ад ге- нералдардыд радымсыз шечгелшде отырмыз... Камераныд eciri кенет салдыр ете далды. — Киргиз бабай,— дед1 TeMip eciKTi салдыр етш зт ашдан турменп,— садалынды дыргыз. TypMemire мойнын баяу гана бурган Бадытжан басын шайдады. Турменп: — Кыргызбайды,— деп, кешнп жадтагысы- на жауап датты да, eciKTi кулд!р етшзш дайта жапты. — Сотда ез1рлед1...— дед1 Бадытжан езше-езд 20

Эскер сотында айыптаушы прокурор да, жактау- шы адвокат та болтан жод. Сот межШ й ерт сендфуге асыддан адамдардьщ димылындай болды. Сот предсе- дател1 генерал Емуганов eKi заседатель подполковник- пен Kipin келш тез стол басына отырды да, icTepfli ше- танен ашып ж!берш: — Айыпкер Дмитриев бар ада?— деп бастады. — Бар,— дед1 Дмитриев турегелш. — Аты, ж>энщ? — Петр Иосафович Дмитриев. — Айыптау дорытындысында керсеталген июнь зады бойынша ёзщд1 айыпты деп санайсьщ гой? — Жод. — Отыр. Айыпкер Червяков бар ма? — Бар. — Аты, женщ? — Павел Иванович Червяков. — Айыптау дорытындысында езще тагылган айып­ ты мойындайсьщ ба!? — Жод. — Отыр,— деп, эрмен дарай соза бердь Айнала казак-орыс жузд1п доршаган сот уйшщ inii де жалад дылыш кетерш так турган офицерлерге толы едк Сол кок дарулы эскери адамдардыд орта- сында жиырма бес айыпкердщ сурау тэртаб!н генерал 6ip сагатда жеткюбей-ад 6iTipfli. Адтыд сезд1 баса айтдан Дмитриев пен Червяков дана болды. Басдала- ры дысда-дысда сейлеп, «жазыдты емесп1з, босату- ыдызды сураймыз» деумен тодтады. Ал долы сынып, денес1 ауыр жарадатда ушыраган Нуждинд1 носил- кага салып акел!п ед1. Ол: — Революция жендеттер1не жауап бермеймш,— деп, бар ж'ауабын б!р-ад ауыз созбен 6iTipfli. Кезек Бадытжанга да келдь — Алдын ала тергеу устанде 61зд1: «Хущметта дулату эрекет1н жасап, багынып турган зацды мем- лекеттер1цд1 дарулы кушпен жод етуге к1р1ст1ддер» деп айыптады. Прокурор осы айыпты долдап, июнь зады бойынша ед ауыр жаза бер!лсш деген дорытын- ды шагарды. Эскер сотыныд председател’ й з де осы алдын ала тергеу мен айыптау дорытындысына иек с\\йедщ1з — тексеру, талдау, eKi жадтыц niKipiH са- лыстыру тэрт!б1н долданбастан icTi ете жумарлап, тек

дана ykim шыгаруга — жаза кесуге Tipen отырсыз. Сондыцтан мен жалпы тэртт бойынша esiMfli ез1м жацтау правосымен пайдалангым келедь С1здоц ай- туыцызша бул ацтыц сез болып саыалады. Жогаргы «Хушмегй цулату эрекетш жасадыцдар» деген айып- ка косымша маран тагы да: «Цыргыз халкын цайы- рымды Ресей патшалыгына царсы цоюра yrirren, сахарада булшшШк тугызып келдщ» деген шнэ тагылды. М етц бул 6ipiHini айыппен ешнпй пункт- Teri KiHera цысцаша айтарым: м етц алдымда жауап берген облыстыц совдеп председател1 Цетр Иосафович Дмитриев жолдас 6i3re цойылран «айыптыц» айып емес екендШн дэлелдеп ети. Буран цосар нэрсе мына темендег1 аксиомалыц жагдай: Ол: «здердщ 6i3re кулатпацшы болдыцыз деген хушметнйз элдецашан, 1917 жылы 12 февральда цуларан. Оны цулатцан Орал цаласыныц азаматтары емес, буюл Ресей аза- маттары, яки орыс халцыныц eHepKaci6iH журпзш, халыц байлырын жасап жатцан жумыскерлер мен нмперияныц тец жарымы болып еселтелетш крестьян- дар, солдаттар мен. оцымыстылар. Буларга улт тазп- Hin ез бшпгше алура тырысцан буржуазия ешлдер! де цосылды. Осылар монархияньщ тозыгы жеткенш дэлелдеп, уш жуз жылдан астам патшалыц етш кел- ген Романовтардыц ацтыц уэкип ешнпп Николай императорды тарынан безд1рда. Бул оцира тарихтыц цалауымен болды — бушл элемге эйгШ шындыц болып табылды. Ал, ecKi т эр т т жойылып, енд1 жаца тэртш орнататын бушлхалыцтыц Цурылтай бас цос- цанша уацытша хушмет басцару ici бурж>уазияшыл партиялардыц уэюлдер1 — Родзянко, Милюков, Ке- ренскийлердщ цолына кеши. Бул уацытша хушмет Ре­ сей халыцтарыныц жузден тоцсаны кездеген мацсатты орындамаганнан кейш, яки согысты тыюга, цара ша- руага жер беруге, алпауыт-помещиктердац озбырлыц цулцынына тыйым салура цабьлета жетпегеннен кейш барлыц билнста Советтер ез цолына алды. Ешнпй сез- бен айтцанда Ресейдщ жумыскер табы мен крестьян- дар жэне солдаттар ешлдер1 революцияшыл хушметш цурды. Бул жаца хушмет Петербург пен Москвадан бас- тап барлыц ipi цалаларда — iniKi Ресейде Teric орнатыл- ды. Б1здщ Орал облыстыц Совдеп осы революция жоды­ мен цурылган буцарашыл хушметтщ бел1м1 болып есептеледк вйткеш Орал губерниясыныц барлыц уезде- ршен сайланган халыц екклдер1 съезд ашып, сол съезде 22

Советтщ облыстыд атдару комитетш тагайындады. Ай- та кететш басты жайт: екшпп Николай императордьщ тадтан 6e3yi завды жолмен штелдд Романов тартан безд1м деп eai мэл!м erri. Ал Родзянко — Керенскийдщ уадытша утимеи ез1нен-ез! мансуд болды. Уадытша нэрсенщ 6api де ссылай, олардыц узад eMip суруш ха- лыд даламайды. Бул тарихтыц логикалыд жолы. Ещц маган тагылган екшнй айып женшде. Бул — менii{ дыргыз халдын радымды Ресей патшалыгына дарсы yrirreyiM жайлы. Ед алдымен: дыргыз халды- на Ресей патшалыгы радымды болган жод. Муны |«ына тарихи документтерден айдын квруге болады. BipiHini документ: Орынбордыд генерал-губернаторы Неплюевтщ усынысы бойынша сенаттыц 1744 жылы шыгарган даулысы. Бк1нш1 документ тайный советник Левшинтд «К;ыргыз-дайсад» елшщ тарихын шолу» де­ тей едбеп. YniiHHii документ либерал жазушылар — Н. А. Середа мен А. И. Добромысловтыц 1891 жылгы, 1902 жылгы «Русская мысльдагы» едбектерь Bipimiii документ бойынша, яки 1744 жылгы се- наттыд — мемлекеттш советтщ дупия дарары бойын­ ша дыргыз-дайсад ордасыныд Орынборга дараган бо­ л т тейсшен жод етхлмекпп болды. Бул дыргынды бастау унпн генерал Неплюев Орынбор мен Орал атты казактарыныд полктарын, Астрахань мен Цазан да- лаларындагы полктарды, Дон бойыныд казактар мен далмад полктарын дазад даласыныд Kipe 6epici Орын­ бор елкесше жинадтай бастады. Б1рад дазад халдыныд бадытына дарай Азия мемлекеттер1 мен Ресейдщ eKi арасы датты шиелен1с1п кетм де генерал Неплюев бастаган зулымшылыд аядталмай далды. Азия елш, acipece Kepmi отырган Орта Азия хандыдтары мен Туркия, Персия мемлекеттерш ез1не дарсы дойып алу д а у т Елизавета патшаны дазадты дырып тас- таудан бас тарттырды... — Орындалмаган идея зацды документ болып са- налмайды. — Генерал мырза. Бул идея орындалса мен шздщ алдыдызда мазадызды алып турмаган да болар ед1М. Элбетте, бул зулым идеяныд орындалуын тарих дала- мады. Кецнрщ1з, мен адтыд ceeiMfli айтып 6iTipyre праволымын деп б1лечш. MiHe, осы додументтщ езГад Ресей патшалыгыныд радымды емесэтпн дэлелдеп отыр. Ал, екшпп документ: султан Царатай Нуралы улыныд, яки мешд атамныд 1805— 1818 жылдардагы 23

кетерМсш, султан Цайыпцали Енпмулы мен Bepim- й ч бш Исатай Тайманулыныц 1829— 1838 жылдар- дагы кетерШсш, батыр Есет Кейбарулыныч 1847—1858 жылдардагы кетерШсш баяндайды. Ал, Середа мен Добромысловтыч белгйй енбектер' осыдан елу жыл бурын болтан 1869— 1872 жылдардагы Kiuii жуз елшщ патша хуюмейне карсы жаппай кв- терьлген кетерШйн баяндайды. бткен гасырдыц екщ- nii жартысында болтан казак елшщ бул соцты кетерЬ л1с! патша хук1мет!н1ц б1ржола табан асты етейи отаршыл тэрйбше карсы туру едь бйткеш 1868 жыл- ты патша х у ю м е й тц казак даласын билеу тврйб! же- ншдег! «Жака низамы* казакты жершен айырды. TipminiKTia кез! болтан жерд1 казак шаруасыныч колынан алып, оган жалга берейн болды. Бурынгы султан-правительдер билеген тэрйпй жойып, уездйс начальник билеййн болды, болысты сол уездж началь­ ник бекггейн болды. Bip болыста 6ip меипт калдырып, оньщ молласын сол уездйс бастык тагайындайтын тэрйп орнатты. Алым-салыкты бурынтыдан eKi есе арттырды. Жермен 6ipre су да казынаньщ карауына кешй. Бальщты келдер жеке адамдарга сыйлык есебш- де берьлдь Жерди* шурайлысы да губернатордыч ка- рауымен, хушметйч жарлыгымен патша сыйлыгы есе- бшд§_курметй адамдарга тарту ейлдь Сеййп жерден, Судан айрылган, езш-ез1 баскару тэрйбшен жуда болтан, дйп де патша чиновнигпйч карауына кешкен халык бас кетерд!. BipaK карулы эскерд1Ч кунпмен бул кетерШс ракымсыз турде туншьщтырылды. Мьщ- даган адам каза тапты, сансыз уй малсыз, карасыз калды. Вас кетерген азаматтардыч терт жузден аста- мы ел1м жазасына кесшдк кеп адам Сибирьге катор- гата айдалды, б1ркатары турмеде каза тапты. MiHe, осындай кушпен езуге KipiCKeH, течйз мал есебшде устаган патша хуюмейн ракымды xyKiMeT деп казак халкы айта алмайды. Сондьщтан отаршылдыктыч зардабын тарткан казак ел1 бас бостандыгын кексеу- мен келедь Бутан кешей ci3 бен б!з куэ болтан 1916 жылгы казак даласыньщ актык булкынысы б1рден-б1р дэлел. — Юрист Каратаев, киргиз халкына бас бостан­ дыгын Ресейден белшш мемлекет болу аркылы тана эпермек болдычыз гой? — Жок, генерал мырза... — Онда Досмухамбетовтерге неге карсы боласыз? 24

: Досмухамбетовтер ез алдына терезес! тец автономия цурып, Войско xyniMeTiMeH союз есебшде игмп ic ic- теп отыр. — Азаттыц пен тецдш белшш шыгумен рана ке- мелше келмейдь KiM азат болды, юм тецдш алды деген екшпп сауал бар. Азаттыц Ресейден босану : гана емес. Азаттыц пен тецджтщ туп тамыры адамды I ядам тец санамау, лдамды адам цул етумен байланыс- [ ты. Bip мемлекеттщ нншде тоцсан турл1 улт болуы, сол гоцсан турл1 улттыц праволары 6ip-6ipiMeH тец болуы мумкш. Сонымен цатар 6ip мемлекеттщ iiuiHfle 6ip |‘ улт цана, цоспасыз, тек eei гана eMip cypyi мумкш. Алайда бул жагдай азаттыц пен тецдштщ толыц турде жемнпн жепзед1 деу циын. вй т к е т азаттыц деген: басыц бос, ецбегщ бос болсын деген угымнан I шыццан, 6ipeyfli 6ipey цул етпесш деген йлек-арманнан туган. Мен цулдыцтыц ашыц турш ез цез1ммен цер- fliM. Калмыков уез1нде уезд1К начальникпц сер тн де цызметкер болган Жарцынбай Есниязов деген азамат болды. Бул азамат орысша, цазацша бш м алган са- налы ж1г1т efli. Мен1ц он бес жасар кез1м, сол Есния- зовтыц уй1нде Телебай дейт1н шалды керд1м. Шал сол кезде 75-те екен. Жас кезшде он бес-жиырмадагы Телебай мен Еснияз цазацтыц жауынгер руыныц 6ipi Серкеш Бопылдац деген батырдыц тур1кпендермен жауласцанда цолына тусед1. Бопылдац Есниязды 6ip cepiriHe тарту етед1 де, Тёлебайды малшы ейп ез цо- лында цалдырады. Ол жацсы малшы болады. Bepi келе Телебай езше жар табады. Жары ете сулу 6ip ца- зац кедейдщ цызы ецен. 9 p i- батыр, api бай Бопылдац цул орнында журген Телебайды nimTipefli де, сулу ке- л1ншег1н тоцал етед1. Сол Телебайды 75 жасына келген- де iHici Еснияздыц оцыган баласы Жарцынбай нелш, Бопылдацтыц балаларына 600 сом ацша 6epin боса- тып алады. Мше, цазац даласындагы цулдыцтыц соц- гы кейт. Бул цулдыцтыц жабыц Typi бар, ол: дэу- летт!, цуД1регп би мен байлардыц цолында eMip бойы цоцсысы болып, тамагы ушш бар жумысын атцара- тын кедейлер, байдыц байлыгын арттыратын солар. Олардыц орыс нрепостнойларынан айырмасы шамалы. Орыстыц крепостнойлыц правосыныц жойылуы да 61зд1ц бала кез!м1зде. К,улдыц жолы кеп азаппен, цанды куреспен гана шепплш келед!. Б1рац цанша ауыр болса да халыц оны б1рйндеп жоюмен целед1. Мына алдыцызда отырган Дмитриев крепостнойдан

босаган Иосафтыц баласы. 9цг1ме naaip басцада, азат­ тык деген сездщ езегшде болып кеттй Ал, cie гене­ рал мырза, «мына Жымпитыдагы Доемухамбетовтер ез алдына автономия курды, терезем тец мемлекет j жасауга KipicTi» дедвдз. Сез жок. олардыц автоно- миясы улт тецдшше 6ip адым жацындаган автоно-1 мня. Тек дана 6ip адым. Неге дертз? BipiHinifleH — ол Родзянко мен Керенский курган уадытша хук1мет тектес. Мундай автономия Коканда да курылды. Оныц бастыгы да Жанша Досмухамбетов сияцты ад­ вокат Мустафа Шокаев. Вул Жанша мен Мустафаныц 1 автономиясы елдщ ец беделд1 деген билер1 мен дву*! л е т т . жандардын, колдауына суйенген автономиялар, j Билш сол 6ip уыс дэулеттшердщ колында. Э м м пплт тэрйб1 Керенскийдщ жетегшде болды. Ойткет белек мемлекет болу ушш алдымен адшац болуы керек, ак- ша болу ушш банк системасыныц курылуы шарт. Банк системаца нейзг! трек ез улт байлыгыцды ендоретш енерл1 кзсшорныц болуы кажет, ол квс!пт1 еркендетуге керекта iiiiKi-тыскы базарыц, базарга жетк!- зетш жолыц, ол жолды тэртштейтш апгтаратыц ■— осы- ныц 6epiH коргайтын улт зскерщ дайын туруы шарт. 1лк! nixipre кайта оралсак: улт тецдй4 азаматтыц бос- тандыгын, ецбектщ азаттыгын тшейдь Ецбек азат болса халыктын ец кымбат асыл м ул й ез кольгца кешкеш. | 0fiTKeHi бар байлыкты табатын, бар казынаны енд1ре- !' TiH улт азаматтарыныц жузден токсаны. Сол токсан j 63iH-63i билемей азаттык пен тецдпс жок— — Кыскасы, султан Царатаев Досмухамбетовтер- дщ автономиясына да карсы!.. Большевиютер платфор- масын жактаушы, солай гой, туткын Каратаев?— дед! Емуганов кекёйнд! унмен. Жанындагы eKi пол- j ковник Kepi адвокатка туй!ле карады. BipHeme се- | кунд сез уз!л1п кетть — Рапу етщ!з, генерал мырза, мен сез1мд1 аяк- тауга тырысамын. Алпыска таяу жастыц iuiiime eMip- д1ц кеп окигасын бастан KeinipfliM, кеп керд1м, кеп бiлуге тырыстым. Осы тэЖ1рибем жогарыда айткан азаттык пен тецдйстщ магынасын талдап тус!нуге соктырды. Шын магынасында социальный тецдш пен азаттык орыстыц жумыскерлер1 кексеген тецд!к пен бостандыкка гана тарелед!. Орыстыц крестьяндарына да нагыз бакытты тецдшт сол жумыскерлер эперд! деп бьлемш. Ал, патша хуюметшщ отаршылдык сая- сатыныц арцасында жаншылып калган цыргыз, та-

тар елдер1 ец Teyip, ец едш тецдакп, ец бацытты азаттыцты сол жумыскерлермен цол устасып к,ана та- бады деп ойлаймын. Осыган сенеадш... — Birri гой, Каратаев, ce3ini3? — BiTTi, генерал мырза. Ci3 бен 6i3 кетерм1з. Б1зд1ц орнымызга баска адамдар келер, жаца адамдар келер. вйткеш ол жаца адамдар кеп, олардыц илей мен ар- маны бегетс1з, ол ем1рд1ц e3i сиякты тасцын судай кемерден шыгып келе жаткан йршшш плеп. Бойга йцген ecKi ед!летгаздшт1, анадан туганда б1рдей ту- ган, тец туган адамды сен жогары, сен темен деп белуд1 бул ем!р таскыны жуып кетер. Адамды адам деп кана карайтын эд1л казн келер. Мумшн 6i3 муны керерм1з, мумшн кермесшз. BipaK тап осы co3iMi3fli жэ бугш, жэ ертеч окитын талапты урпак келер. Со- лар бэрш де салмактар, бэрш де угар, вйткеш кеп азап шеккен, кеп цайрет тарткан адамныч арманы орындалмай цалмайтынына мешц кез1м элдекашан жеткен. Мен болдым, генерал мырза. — Турекел!— деп айкай салды сол хатшысы. KipinTap болыыевиктер б1ртшдеп орындарынан ке- тершдь Нуждин орнынан турмады. — Сот мэжШс белмесше кетед1 деп жариялай- мыз,— дед1 генерал Емуганов. Ол ауыр нэрсе аркалаган адамдай, оч иыгы кисая Tycin eKiHHii белмеге ЖYpдi. EKi офицер оныц соцына iлесть Эскер сотыныч xyKiM шыгару межШс! 6ipneuie минутка гана созылса да, бул карт Бакытжанга ете узак кершдь Оныч ойы тагы да Жем бойын аралап кета; елу жыл бурын болмаган канды цырылысты кайтадан Kepin erri, ойымен Kepin erri... — Ия,— дед! Kepi адам езше-езь Ол сел гана кур- ciHin койды.— Олар ер ж^рекй адамдар едь.. Катарында отырган туткындар оныц ез!мен-ез£ сейлескенше тац калган жоц. Жасы келш калган адамныч тарыгуы оларга TinTi орынды сиякты керш- Дк BipHeuxe сагаттан кешн актык курсшу... ацтыц дем гой... — Кайда сол ер журекй жандар?— дед1 Бакыт- жан басын кетерш. Оныц K63i коршап турган карулы солдаттардан жогары, сот уЙ1н1ц терезесше кадалды, терезеден де 27

api Жайыдтыд аргы жагындагы дазадтыд жалпад даласына йплгендей болды... Жалпад даланыд ер журекйлерш 1здегендей болды. ЕК1НШ1 ТАРАУ Ер журекйлер дырда дырдысып, ойда айдасып жатыр едо. Жазда Кызыл агаш тубшен дайтданнан кейш Ну- рым тунжыр жгурдь Ер кед1лд1 жастарга бул 6ip шала шабуыл болды. Учитель одай долга тиш, егескен болыска 6ip дамшы сштемей дайту ежелден тентек елдщ дурл1ге аттан- ган жЫттерще аднан дур дол дайтданнан да ауыр тидо. «Ед болмаса болыстыд im ciH тадымга басып дайту керек едЬ ,— деп опынгандар да аз болган жод- ты. BipaK дартайганда ж ш т жинап шабуылга аттана беруге аса зауыдты болмаган Жуныс хаж ы: «Кален келдь Шаруа тугел, енд1 Kepi дайтыддар»,— деп жар- лыд берген сод ешюмдщ сыдар лагына да зияныд ти- пзбей, жер дайыстырган далыд топ келгед i3iMeH Kepi елге ойысдад едо. Бул сапар бэршен Нурымдыд кед1л-дошын дауса- тып кеткеддей. Кездегешне дол усыдбай далмайтын жэне ойга алганын орындамай кед1л тынбайтын ал- гыр адын мл енерш. де, дол енерш де 6ip армадсыз алга сала алмай келе жатдан сиядты. 0 3 i сезге шешен, коп одып, кепт1 керген жас одымысты Ораз огад элденеше рет: «Нагашы, сен алдалагад коптщ орта- сында гада журетш жансыд. 9cipece сенщ орныд жас- тардыд арасында. Сен солардыд аузындагы жыры, кеудесшдеп ушсш* деп едк Бул Нурымды улкен ой­ га салган. «Мен не б т р е м ш елде жургенде?» деген 6ip беймаза ой оны тынымсыз мазалайтын болган. BipaK «Кайда барамын елде журмегенде?* деген ка- рама-дарсы eKiHmi ой муны туншыдтыра доятын. Kaeip не жаз басындагы жастардыд арасында тад атданша отырып олед айтатын сайранды сауыр жод, не кедш кетеретш ел-елдщ бас досдан той-топы ры жод. Не сырласарлыд Хаю м жод, ею кундей 6ipre журген адылгой Ораз жод — бейнеб1р жынынан айы- рылган бадсыдай, бар ермек шшен... Шшен б» сын-

дагы куржыц-куржыц цыбырлаган Бекейдщ белгШ бейнеси ¥зац кунге оныц сары алтынга. сатып ал- гандай-ак айтатын, жалгыз ауыз ce3i. Цайыпкожаныц жес1р кемшршщ жапырайган шым кепес!не карай асып кеткен жалгыз аттылы гана оныц кезше Шкта. BipaK муныц KiM екенше назар салып коз тшпестен Нурым швмеле тубшде 6ip жан- бастап жатып алды. Ол 6ip сэт ойга к етт, еш нэрсеге кецш бвлмегендей болды. BipaK канша уакыт еткенш ацгармады. — Шшен болса мынау, ал! шемеледе жатыр. Жац- быр жауса курыдык,— деп, тап кулак тубшен ызыц- даган шепрткедей Бекей шыр ете калды.— Сен жу- мыска кожырап кеттщ. Бекейдщ бул ceai нак езше арналган шнаратты сез болса да ол жауап катпады. Цисайып жаткан куш кайдаи келт ауызга тускенш eei де байкамай, жакында ecTireH 6ip ауыз елецд1 iuiiHeH куб1рлей бердо Бузбай кулан п!с1рмей... Муз уст!нде от жакпай... — Бала, сен айтканды естисщ бе... жумысца ко- жырап кеттщ... Нурым елецш тагы кайталап, ез1мен-ез1 сейлесш жаткан сияктанды... Аздан кейш Бекейге жузш бур­ ды. Б1рак оныц сезшщ аягына назар салган жоц, тек кана «Бекец бугш сезге суырылып кеткен бе?» деген тацыркаган шшшмен 6eTiHe карай калды. Шынымен кушп-шст келген бул адамныц жузшде 6ip аянышты шшш пайда бола калган. Em K63i Нурымныц жыбыр- лаган ерншде, урейг уша кадала карап тур. TinTi Нурымга кез жанары ылгалданып, жас баланыц жы- лар алдындагы Typi елестедй Нурым к у л т ж1бере жаздап, тез ецш сурландыра койды. — Астагыпыралла, аруак!— дед1 Бекей, онан жа- ман урейлен!п.— Астагыпыралла, аруак! Ол кешн шегшдк 6ipaK кезш Нурымныц жыбыр- лаган ерн1нен айырмады. Нурым Бекейдщ цорцып кеткен себебш жаца тусшдй — Аркам устап жатыр; ауп, ауп, ей ауп!— деп, Нурым жауырынын кайшылай туей. Бекей Нурымды бурыннан аркалы деп туешетш. Оныц кей кеэде iiuiHeH елец жаттап, басцамен ici бол- май, ерн! жыбырлап, даусы куб1рлеп кететш кезец-

дер1н аккецьп, epi надан Бекей «аруагы келе жатыр»! деп сескенш, Kepi iuerlHin кетет'ш. Цаз1р де куш бойы! кабагы салынып, жарытып жумыс ютемей, кара сур j бет1 кеплдар тартыл кеткен Нурымды *аруак, дысып,: Курыстап калган екен» деп бьлда. — Нурымжан, карагым, бабам де! — Kerri, Беке, аркам жазылды,— деп кулд! Ну- рым басын кетерш алып. Ол бала кулыкты Бекейд1 урейленд1ре беруге ая-| ды. Цабагын да тез жазып ж1берд1, жузше де жаркын шьграй жупртуге тырысты. — Е, карагым, бэсе, курыстаганыц жазылады. Бабам де, бабаныц аруагы, бабам десеч болады... Бекейд1ц журег1 енд1 орнына гусе бастады. — Мен ceHi жай жатыр екен десем... Бекей Нурымньщ жатканын да, «аркасы устаганын да» коштагандай жумсак шырай KepceTri. Нурым ор- нынан турекелш, керйпп: — Беке, домбыра тарткым келш тур. ByriH Суле- кец ушне барып кайтпасам болмас. Цайда кеткешмд! Картка айтпай-ак коярсыз,— деда. — Ж ок, жок- Айтып кайтейж. Шшенд1 Тояш екеум1з де акырындап уйе берем1з,— деда Бекей, Ну- рымныц кыдырып кайтуына карсы болмай. Нурымга кереп де сол еда. Ол жалма-жан Бекейд1 шап 6epin белшен к¥шактай алды да балаша жогары кетердь — Цалай, miKHiK купи жете ме? Лактырып ж1бе- pin, цагып алсам ба екен цакпацыл етш. — ОЙ, Нурымжан, айналайын, коя бер. Цой кара­ гым, кой, кате болып 6ip жер1мда Meprinripin алар- мын,— деп шырылдай калды, Бекей. — Кетерщшрейш бе?— дед1 ол, кинкене Бекейда) екшеп-екшеп иыгынан жогары аспандата Tycin. — Айналайын, Нурымжан! Садагац болайын, кой! i Цате жасайсыч— Нурым оны кетерш турып, Цайыпкожаныч ж ей р ! KCMnipi yiii жагынан шыккан аттылыны, аттылыныч алдына Tycin куржыц-куржьщ жугарген баланы керд1. — Анау KiM, Беке, жогарыдасьщ гой, квз1ц1з жете ме?— деп сурады аттылы мен баланы керсетш. Бекей жерге тусуге тырысып, Нурымныч кеудей-j нен томен сырганай бастады. Нурым оны аягынан дш етдазш жерге коя койды д а :

— Ана аттылыны айтам,— деп долын шошайтты. Бекей б1рден таныды: — Нурыш кой. — Ол не к,ылып жур бул жакта? _ — Далнды алып кете келген. Дойшы емес пе. Да- шыи кeлiп не кун кереда ол... Нурым ундемей цалды. Оныц кез алдына Бакы- ныц влшн алып барганы, Шугылдыц царсы шыцка- ны, екесппц зиратына доюга руцсат етпеген!, Дали- дыц кызыл азбанды цасцырга алдырып ушне цаш- даны, оган арашашы болып куып келген ж т т т е н айырып алганы йзьле цалды. «Мен! урып елмредь..» деген юшкене Далидыц урейл! yni цулагына шалы- нып кеткендей болды. Сурланып, ещ earepin кеткенш Нурым e3i сезген жоц. BipaK «аркалы» елецшшщ тагы да жауар булттай тунере тускенш Бекей б1рден кердь — Нурым... сен! буып тур б1лем, бабам де... — Бабам...— Нурымныц Ticiepi шыкырлап кет- Ti.— Бабам... бала болцп кеткенс!з бе? Бекей Нурымнын; неге ашуланып, неге тутеп кет- кешн тус!нбед1. «Муныц цалай» деп сурауга бата алмады. Бар болганы: — Бабам деген жацсы гой... бабам деген жаксы гой,— деп кум!лжи бердь Аттылы Нурыштыц алдына тусш беденедей буге- Жектеген Дали, 6ip кезде Kepi карай жалт 6epin каша Жвнелда. Нурыш тез бурыла алмай, атпен алыстан врагытып, цолбацдай шауып кел!п оган камшы с1лтеп Калды. Бала уршыкша ушрШп оныц екшпп жагына шыцты. Аттылы енд1 тез айналып, баланы бой жаэдыр- май, тацымын тежей цимылдап, цамшыны шлтеп-йл- теп жабердЬ.. Нурым ойланбайды, жупре женелд1. ¥зын адам аршындап аяцдаганда да мушелж жерд1 эп-сэтте алып коя беред!, ал жупрген кезде буратылып ебедейс!з кврШсе де !зшен жел ecTipTin ж!берд!. Нурым бейне аягын квс!ле тастаган бурадай буктетШп, зулап бара жатты. Bip пэленщ боларын бШп калган жанша, 61- рак оган амал-айласы жок. Дврменыз унмен Бекей: — Дап, мына бэлен!ц корд!ц бе? Дап, мына бэле- н!ц,— деп тамсанды, элде жупрген Нурымга, олде ба­ ла цуган Нурышца риза болмай. Нурыш жупрген Нурымды байкамады. Ол тас- пасы мен 6i3iH кезек-кезек жумсап жулыцты кектеген 31

етшопше басын кетермей, 6ipece аттыч й згш ш одра, 6ipece солга бургыш тап, чамшыны дэл С1лтеп, бала- ны алты ерменщ астына ала бердк Эудем жер к е л т чалранда рана ол Нурымра бурылды. Шрац десбйчнен ж ачы лы п кеткен такуадай, epHi жы бы рлап: — 0цкей оцбаран! Бас пайдасын бйш ейтш неме- лер! Кердоч, бе муньщ! Цап, к;арашы,— деп ж у п р ш келе жатцан адамга назарыныц бекерге ауганьша екш гендей болды. Ол Н урым ды чапел1мде танымай чалды. Оган «чайда керген адамым?» деп тацырчаган жанш а чадалды. Сейтт1 де чашцан чойш ысын устап беруге келе жаткан адам деп ойлап: — ¥стап 6epuii, ана бас пайдасын бш мейтш еса- лач н е м е т ,— дедк Дуа соччан арчасына чамшы батчан бала бой жа- зып чуты ла алмайтынын б1лгеннен кейш айла ж>асап аттылыны ш ыр айналып эрекет жасап едь Ол часа- рып квзше жас та алмай, ызалы шппнде, ттта чолы- на табылса тас кесек алура да ойы бар-ды. Bipa4 улкен Царачоганьщ тачыр чырчасында чолга inirepnin ке­ сек ж.оч едь Сонда да ол чару етуге ьщрайланып жерден тырбанып ж у р ш 6ip Ty6ipni чурайга чолы Ш к м . Енд! басын KeTepin ьщрайлана бергенде, 04 жа- рынан екпшдеп келш чалран Нурымды кордк Нурым­ ды корд! де оран арча тачып, туйеге басын чисайтып айбат шеккен лач текедей, чурайын 40с чолдап устап, сол иыгын кетере, 0 4 иыгын чигаштай Kepi тастап, сочпачш ы болып ат устш де Нурышча умтыла бердк — Экецнщ чуны бар ма бул балада, Ш урыл Tipi г ой ,— дед1 Н уры м е н т т п . Оныц eKi иыгы 6ip жорары, 6ip томен кер1ктей кетер1лдч ж ум рген устш е ашу ч ы сы п дем ала алмай булы гып кетть HCyripin жеткен адамныч белг!л! Нурым екешн, оньщ баланы устап беру емес, чоргау ниеммен келгешн жача гана тусш - гендей, Н урыш ча тады ркап, 6ip с эт Kiflipin чалды. B ipa4 e3i гана ем ес, экесш е, KafliMri Ш угы л хаж ы га ш тиг1зе килш кен ж ы нды Нурымньщ c e3i оны ч вч- MenineH найза салрандай б.олды. — Не оттап турсьщ, аттылыга квлдененнен ж упр- ген иттей арсылдап. Элде ceHi4 де жауырыньщ чы- шып тур ма мынаны керген соч,— деп, Нурымга чо- лындагы жылан бауыр алты е р м е т керсетть — Иэ, чышьш тур... Байкал кер! Нурыш ойланган ж оч. Адам оабап атагы шыччак уры счумар болмаса да, мейманасы асып журген Ну-

рымды ат усйнен 6ip согып етешн деген озбыр ниет оны б1ржолата билеп кет й . Te6lHin калып ол кур цол Нурымга атын омыраулата умтылды. Нурым чоргану- дан repi бассалуга дайындалды — оныч eKi н е й ат усй н деп адамныц кимылында болды да, денеи бук- теген болат сер!ппедей жиырыла туей . Сол кол те- бесшен твнген чамшыны чагуга, °Ч кол ж агага жар- маоуга ыцгайланды. Жаяудан аттылыныч ежелден кеудеы жогары, цимылы басым келейн! мэл!м. Ну- рыш бул узын караны атца да тапатып, камшыга да аркасын осты ры п беруда квздеп, у зеч п ге пирене 40- лын дарыштай шлтеп е т й . BipaK жыландай кезенген адамга бетпе-бет тачап келгенде ат ж алт берд1 де, йлтеген чамшы Нурымга двп тимей делегейлене кал­ ган оныч нанке беш пейш ц етегше оралып былк етт1. Нурыш екшпп рет оралды. — Нутырган екенйц сен, 6ip емес, eni емес, мешц Чойшыма ара Tycin. Экем би деп сен де керш генге жалычды куд1рейтетшд! шыгардыц ба? — деп ол ачы- рып жШердь Нурыштыч аты бул жолы тайсалмастан ij Н урымга омыраулап келш чалды. Цаш са чуалай со- гатынын, чаш паса атпен чачтыратынын Kepin, Ну- рым оган чалайда ж армаса кетуге бел байлады. Bi- рач алдынан жармасып атты токтатып болмайтынын, точтатпаса ез1 астына Tycin чалатын чауп1н сезш , ол квлденечнен умтылуга тырысты. «Цап, атпен келме- ген екенмш . Йамшысын чагып ж !берш , 03iH ж агадан алып 6ip, жерге ы лкш TycipenH* деп вкшд1 ол iini- нен. Ол аргы жагы н айла-эдшке салып эрекет етуге улгермедч Алдындагы чаргиты н м ы сычтай куд^рей- ген адамнан ат ж алт 6epin бурылып KeTTi. Тары да S чамшы сарт ете чалды. BipaK бул жолы алты ерме Нурымныч етепне оралган ж оч, 04 ж ач чарын орай ти1п, уш ы асып барып ж амбасча сарт е т й де, Kepi тартчанда чаргып умтылган узын чолга топшысы < 1л1кй. Осип кеткен жылан бауырдыц тер т чырлы | топшысы чарысчан уысча чадалып калган сиячты болды — оны же ортасынан узит, ж э ат у сй н д еп Ну­ рыштыч ч°лынан жулып алмай айрыларлыч болма- ды. Екп1н1мен жанамалай ж у и р е Tycin, сонсоц токтай чалып шалчая 6ip тартты да аттылы солч еткен кез- де каргып барып оныч етегшен ала туей . Нурым камшыны да босатпады — баска согар деп чауштенд!. Мычты атты чарулы мырза жердей жармасчан ж М т- т1ч чолында балаша тецкерШ п чала бермед!, сол 2— X. Еср

цолымен атты ц ж алы н д уш а, тады м ды ды сы п Ж1бе- pin, ат дабыргасына екш есш дадай туей . Ол Нурым- ды дедектетш суйреп, аттыц куппмен квкпарша тарт- падш ы б ол д ы ; eciK пен тердей ж ерге дырылдатып алып та кетй . Н урыш тыц уей н де бешпет, сыртынан киген мацталы цызыл шапаны бар едд оныц дамшы- мен цоса цое цолдап устаган enipi Нурымды суйреуге ж арарлы дтай екен — не ж ы рты лы п, не ж улы ны п ке- тетш бэле керш бедд ал же иейн аттан твцкерш туйр- мей, не долга Ш ккен цамшымен коса шапан етейн ж улып алып цалмай Нурымныц долы да жазыларлыд ем ес едо. Opi денейн е дам ш ы т и ш , epi м ына квкпарша суйреген ит дорлыдда шыдамай ол тутеп к етй : ем кезге дан толды, туш дара бурыл тартты, шыдшыт ет туйШ п далганга удсады. Ол далайда бул мейманасы асдан адамды астына басып жаншып тынбай онан айрылмауга бел байлады. Егес-кер1ске туеш ж урсе де, долм а-дол уры еда бары п кврмеген Н урыш аты белдЦ 03i д е алд1 болм аганым ен е й н тауы п м ына д у р дол ж 1г1тт1 майырып тастай алмады. Ол басында батыл дим ы лдаса да, кей1шрек ж а сы п далды . Енд1 ол т ш й тайсала бастады. Жапырып тастаудан repi дутылып кету ер ек ей н е KipicTi, ж ул ы п ала алмаган соц дам- ш ы ны д оя 6epin, ereriH босату ни етш е кешт1. Ол уш ш босаган долымен шапанын жинадтап, тагы да атын Te6iHin далды . Ж ар м асд ан адамнан сескене дорсы лдап, д1рьпдей бастаган бектерл1 дараквк бейне ордан дар- гитындай квкке шапшып оргып-оргып кетй . Тес айыл ш арт узыпп, Kepi твцкер1лген Н уры ш Н урым ны ц ба- сынан асып барып жерге соддан тымадтай-ад торс ет й . Epci3, и ейз сопац ете тускен ат й згш ш е оралып осдырып тура далды. Ал, не болганын жаца гана сезген Н уры м ш апан е т е й н енда гана босаты п, жерге шуШле ту е й : элденеге согылып, элдене нэрсе жырып, бетш дызыл дан жапдан Нурыш уншз-тушпз жатыр. «вл ш кетй ме?1» деген ой ж уйткш в т й булыддан Нурымныц квз ушынан. Н е аяныш , не в м ш ш ceeiMiHeH ты с, 6ip с э т мец-зец боп турып далган Нурымныц сыбызгышы Цайыпдо- жаныц жес1р кемп1р1тц ж ер кепей ж адда мойнын бурды . КУРай у стаган ю ш к ен е Цели ш ы ж ы м дап шыд- дан елйз ту й н 1 бар туймедей муржалы кепеге жа- дындап далган екен. Нурым шемеле басында далган Бекейге дарай женелд1. — Иыгы шыгып кеткен болуы керек, Бекейдщ

айтуына дараганда, б1рад eciH дурью жинамаган сияд- ты ,— дед1 кеш кШ кте Кален учительмен адылдаса келгеи Н урым. Кален басын ш айдады. BipaK ол Ну- рымды ш нэлаган ж од . Тек адыл ретш де 6ipa-aK ауыз сез айтты: — Бул заманда даралаудан repi ад екен!вд1 дэ- лелдеу диын болып бара жатыр, Н урым. Менщ кеше- ri cay басымды саудага салганы осыныц айгагы. Ж о- гарыга жасырын турде жалган приговорын жетшзе- тш старшина мен болыс дайын турганда сенщ олар- дыц кез алдында журу1ц Keaiccie болар. Сез басыл- ганша бой тасалай тур. М енщ берер адылым осы ,— де- fli Келен оган. — Сонда елден аулад кету керек пе, Келен ара? Кален ойланып отырды д а : — И э,— д ед ь— Адбер.щ езщ е ж ады н, етект1 ел. TinTi далага барып онда не болып жатданын керемш десед, адыл беретш, 6ip адамды паналатура шамасы келетш учитель нагашыц Е хсан 1здулов бар рой. Н урым ертедЬю Бекейдin адтабан кер атын MiHin, ертедп мал ерер шадта ауылдан шыгып кетть КетуЬ Hin себебш де, елге дашан оралары н да о л эк есш е айтдан ж од . «А уы л дан апталап, айлап KeTyiM 6ipiHmi рет емес дой. Мэн-жайды соцынан Бекейден есгге жатар» деп ойлады Нурым. Ол даланьщ езш е дарай тузед1 ат басы н.2 2 Уезд1к далага ерте ш ы дса бесш д е келе беретш ат- да журдек Н урым бул жолы да ту е ауа ж ететш . Ол айдалада айдайлап эн салумен е тм зд ! ж арым жо- лын. Б1рад оныд далага жады ндаганда ж у р ю 1 де, коч1л1 де ш лт езгерш кет и . Ол ер ж етш , ес KipreHme бейгам e cw , eei ез болга- лы ертед не боларын ойлап керм еген жан-ды . Ж асы - нан мал мен жан дайгы сынан аулад, ез дегеш мен ecin, датал экеш ц уы сы нан шыгып кеткен Н уры м ж а с арасында олецш !, Kapi ортасы нда ж ы рш ы , журген ж еР1 Думай — ел cepici едк Кейда барамын, дайда тусем1н деген ж олауш ылыд дамы да оган eMipi кез- деспегендь Ал бугш, «дайда, юмге келе жатырмын?» деген м азасыз ой асуы ж о д 6ip асдар сиядты кесе тусе бердь Tinii кейде:

— Н уры м , кайда бара ж аты рсы ц ? Цалада не ша- руац бар? — дегендей болады елдешмдер. В уган ж ауап та ба р : елден аулак; щ ы гуы м б у й н гана м а? Вылтыр 6ip ай сонау Акберл1, Ш олпан жакда журмед1м бе! Алдыцгы жылгы ш е? Айлап-апталап ж ур м еупп ме ем! Прайда той, цайда ж иы н болса — сонда кетпеунп ме ем! «Ж о ц !» деп ш ылбыры на орала тусед1 ек1шш 6ip Kecip ой .— Ол сапарлар баска, мына ж урш щ 6ipi баска. Ойын-той емес, ойлашы, баска гой,— дегендей болады. Цаншама ойламайын десе де, бурынгыша бейгам ж у р ш барар жерш е 6ip-aK ат мацдайын й р есем деп бакса да Н уры м 6ip куд 1ктЦ ш ырмауы нан ш ыга ал- май дойды. Ол куд!к б1рден-ей айкындала туей * «Кд- Ьарлы хаж ыньщ баласы тунеуп Бадыга усап е л т кетсе не болмак? Бацы да тап Н урыш сиядты аттан уш ып туспед1 ме? Бекейдщ айтуынша иыгы сынган. Бекейдщ сезше сену де киын. Иыгы сынса ол узак уацы т ecci3-Tycci3 жата ма? Баласы жазым болса Ш угыл ауыл уейне ат ойнатумен болар. А т ойнатып кана кой м ас — айдатып, атты ры п, асты руга да барар. 0 3 i THicin, 03i аттан кулаган Н уры ш ты жазы кты деп eMipi ай тпас» деп кор ы тты ол 6ip кез ойын. С ейтй де бул келе жаткан сапары магынасыз сапар ек етн , коргалауга пана 1здеген ж а зы кты адамныц гана эре- к е й екенш у кты . Ол ты ныш сы здана TycTi. «Сен кор- каксы ц? Огйрден боска еткен жансыц! 0 з басьщныц кунал! ем ееййн де дэлелдей алмайтын бейшарасыц? 0з1вдей ж М тт е р о к у 6iTipin, ел билеп, элеумет-бука- раньщ сойы лы н согы п, камы н кездеп ж ур. Сенде не онер бар? Сенде не кэсш бар? А уы зга аларлык сенде не каси ет бар? Сен 6ip ж урген кацбак- Квшер1вд1 ж ел, конарыцды сай б1лген ш ерменде!» деп йлйлед1 ол e3iH-e3i. — A y ! С ен!..— дед1 оган Н Идерй бойынан ш окы- тып ш ыга келген 6ip кару асынган ipi кара ж 1пт.— Сен кэд1мг! Ш агаттыц ж иеш , елещш карамысьщ? Нурым бул кенеттен тап бола кеткен белгШ жам- позды кергенде не айтарын, не дерш б1лмей сасып калды, ойламаган жан ойда ж ок жерде кездеей. — А ссалаумагаликум, М еке!— деп, ол атыныц й згш ш тежеп, тосын жюлшыга тадымдай бурылып, жанамаласа Kerri де Kepicyre кос колын созды. — Х а н ж асагы на ж азы ла келе ж аты рсы ц б а ? — де-

дГ суыт жолаушы, Нурымныд уеынган долын алып жатып. Нурым бул сурадда да не дерш б)лмей, атты- лыдан кез1н де айырмай тоеырдай парады. — KafliMri Мэдед... бутш 6ip болысты шулатып журет!н...— деп сыбырлады Нурым. — Ай, сен оны дой. 0зщ дай жадда барасыц? — Калана барам, Мане. Мен де аз-муз кеШнг! жад- ты шулатып KerriM. — Калада той жод, ойын-сауыд та жод. Сен даланы дой, мен!д содыма ер. Сен ез1д кад!мг1 дара Сирад Нурымсыд гой, еледпп Нурым! — Ойбай, Мэке-ау, жашдд1 айтып алт1рсейш1. Кай­ да жур дейсщ? Кайда барасыд дуйындатып? — Мамбет журген жерде у-шусыз болганын дер- дщ бе? Тагы да сол алдыдгы жылдыд He6i : онда содыма болыс туссе, енд1 хан мен дарасы жабыла тус- Ti. Бул узад эдиме. Муны соцынан еспрсщ. Ал езщ маран ересщ бе, жод па? Ерсед,жур! — Кайда? — Губайдулла дарттжше. — Мен ол KiciHi танымаймын. Жане e3i не жай, Маке? Айтсайшы, дайда барасыд? Суыт жур!ст1 жолаушы долды eip-ад с1лтед1. — Уадыт жод, айналайын, сейлесуге. Ертед... жод, бумн туш дерюерм1з... Сен Пазылджше тусес!д гой? Неге адырайдыд, KafliMri Шагаттыд Пазылы, езщшц нагашыд. Ол далада рой. Сонда туе, мен со- гамын... Пазылдыд уш дасап бетте. Сейтй де жолаушы атын тебшш далып, б!рден жорта женелдо. К уш и жанныд астындары аты да аса белд1 жылды еден — алдыдры аядты шедгелдей тас- тап, жалды мойнын inrepi соза т у с т беден желюпен желдей ecin бара жатты; жгумыр жене элд1 бггкен ipi денел1, толыедан ж!г1тт1ц нар салмагын ат буйым деретш емес, дудере бел1 солд етпестен сауыр булшы- гы толдындай туй1л!п жазылады. — Астагыпыралла! Жур1с1де болайын! Алды дау- ыл, арты ерт, Мэмбет?— деп ж1берд1 ол дауыстап. Bipan Нурымныд бул тадырдауын Мэмбет еейген жод... Ол «э* дегенше дерпйм жердег! Булан агашы- на иед артып далды. Турып-турып басын шайдап, аядмен жолга дайта тусден Нурым пп1нен 6ip дез: «Тэд1р жарылдагыр, дайдан дездеоп, ойда жод Пазылды тауып бердь Мен 37

П азылды далада турады деп е сй ге н иооц ед1м. Кдп, жацсы болды, соида тусем ш » дедк Нурым аз жургеннен кейш М эмбетке тары да бу- ры лып дарап еде, eMipi с у ы т ж ур нж е беш м жаралган бул кыр ж ! г т кулан жал б!ткен еырдад агаштыц арасы на ен ш те кеткен екен. Ол ер жерден 6ip те б е й KepiHin цылтыцдаган атты лы га буры лы п караумен мойын талганнан кейш жузш ез ж еш н е бурды. Bipan енд1 атты лы ж анны ц турпаты Н уры м ьщ кезш ен ке- тш, ойына оралды.— М эмбеттщ еткен кездеп ер си- паты мен езгеше ерлШ б1ршдеп мзбектеле бердь «Э й М екец! Эй М ембет!» деп к у л ш ж1берд1 ол 6ip кез. Оньщ к ез алды на М ембеттщ окоптан ^аш ып келе ж атцандагы 6ip ic i елестеп Kerri. ...Ж алгыз келе жатцанда жене езщ талай тар ке- ш рдщ басынан е т т сыналып келе жатцанда ойьща не туспейдП вз1м1здщ казак даласына шыккан сок т ш й еткен-кеткеннщ 6epi кеудевде сайрап Kerri. Ж ал- рыз келе жатып ен салам, жол кыскартам. Кейде айкайлап та ж1берем, ini пы сады , сейлесуге адам 1здейсщ. «О сы макда оты руш ы ед1 рой кузем кезш де Курлен ауылы. Сол ауылра 6ip конып ассам* деп ке- лем. Курленнщ бурыныракта керсеткен 6ip корлыгы eciMe Tycin Kerri. Дорльщ болганда кед1мг1 сез суйек- тен етед1 д ейтш с е з корлы ры . Ол кезде eeiM ж асп ы н, аса сезге де уста емеспш, устаса кетсем алып урарлык та еусел ем ж ок . талды рмаш , м ай ы скак кез1м. Ж а з бой ы Мерген байы С орокиннщ малый бага- м ы н да, ку з елге кайты п келем ш . Сондай 6ip кесш тен кайтып келе жатып Курленнщ уш не сокканмын. Кур­ лен eciK алдында тур екен. — А т а , ассалаумараликум ,— деда. Маган жалт карады да, кезш щ букасын шыга- рып: — Салемщ сартка, мундар!— дедк «Буран не жазды м» деп сасып калдым да желкем- И1 касы п не flepiMfli бьладей кипактай берд1м. Баксам бай — правитель деретке оты ры п, вл1 сол iiu к ш м ш щ бауын айналдыруда екен. — Дэретке отырган адамга сэлем беретш кай кер- reHcie ед щ , ж енел ep i,— дед1 тары да ол ж ек !р ш . — А т а , рапу етй рз. BLnMefliM... Дудайы кона к едем. IuiKi беттен келем ш . Дон у га р у к сат етседез, ауыл алые, оты з бес шакырым жер жалу ж ол ж уpin

шаршап келемш ,— деп, жай-MenicTi айтып ет1не дал- Дым. Bipan правитель — б а й : — Сеядей оры с ж ерш ен бузы лы п дайтдан жалац аядтардан кутерщ только жамандыд. Ец м омы н деге- Hi (пекпен!яд1 ки!п кетедь Ж внел, дарацды керсет- пей,— деп адырды. Арры жагы н енд1 жвйма-ш уад сэзден боранра кв- miperiHi кезшен-ад Kepinin тур. Тебеттен ыддан жал- бы р куш ш тей ж еш м е тарта берд1м. Б1рад iuiiMHeH: «дап бэлем, тодтай тур! М эмбет елер, елмесе — сарр.н 6ip М эм бетй гш керсетер деп тастенд1м. Мейманасы асдан сол Курлен енд1 кездессе деп келемш . Сонау жаЬаннамныц тершен окоп казып Бобруийсмш ц ту- бш суы рш а тескен коп халыдты ц iniiHeH жы ры лып ш ыддан М эмбет, сен Курленге сондары iciHfli алдыца келйрсем деймш. Жэне ойлаймын: бул соддан со- дырдыц баягы атадда ш ыддан ад байталы эл1 бар м а екен? Болса ол ендйд талай жер баспас дулын туран шыгар. BipeyiH тады мы ма бассам деп те ойлап доя- мын. Ал, бул адамныц кейде ойларан ойыныц булжы- май орындалатын д а Keai бар. Оры с м эстег!мен тыр- бац-тырбац шодытып, кейде оны бауырлап-бауырлап алып, дазакша аяцдатып келе жатсам, дырданьщ ас- тынан ендей жайылран 6ip дора дой алдымнан шыра бердь Караймын, дой мыцга аярын жиятын емес. Е м ш етшде е м дойш ы, eKeyi д е ж аяу. А л шеткер1рек 6ip тебенщ басында дэу торы аттыц устш де 6ip адам мацдия далган. Байдаймын, мал ней байдыц eei бо- луы керек. Ж ады ндагы дойш ыдан ж*эн с у р а са м : дой Курлеидам, дед басывда турган торы аттылы белгШ Курленнщ тап eei екен. Ойлаганым ж од, аттыц басын бекзаттыц езш е тура бурдым. Цандай болды екен, не дер екен м е т таныса деп ойлаймын. Тары да бая- рыша: — А ссалаум агаликум , дурметта адсадал ,— дедам. — Уагалайкумассалам. Кай туган болдьщ . Цаба- рыц датыцды, алые жолдан келе жатдан ж т т е щ гой,— дед1 шалалау оры сш а киш ген KHiMiMe Tecine дарап. Бш дш , танымады. Сейтт! де Курлен ерш щ дасына iain доиган кум1с багдарлы ж эне улкен суйек шац- шаны алып насыбай атуга ыцрайлана бастады. Bi- рад, е м K03i менде — байдаймын м ч екенЬцЦ бш уге думартып тур. — Адсадал, алыстан келемш. Ацсап келемш. Ана

ш адш ады зды lcepin алты ары сым ж ыбырлап кетт1. Р у д с а т е й д !з , дане 6ip ш ск е й ш ,— д ед1м. KeeiMe дараган куй1 ш адш аныд ты гы ны н алып, тырнагына дарамастан насыбай толтырды да тыгы­ нын дайта тыдты. Ныгыздап йзесш е басып, оны ныдтап дойды. Сейтй де елденеден сескенген адамша, э л д е н е т eciHe туы ргендей м аган дадалыддырап да- рап, Kiflipin далды . Ш адш аны усы нудан бас тартты. Мумк1н, ол тап сол сэтте менщ ниеймда де сезш нал­ ган шыгар. 9йтеу1р шадшасын усынбай: — Тос аладаныцды, жадында!— дедь М е тц де ойыма ерескел ниет сарт ете далды. — К ене,— деп, оц долы мды соза берд1м. — А ладаны цды т о с. М енщ ш адш амды ез1мнен басда еш юм долына устап керген ж од,— дедь — А , жадсы онда,— деп жанамалай 6epin алада- нымды тоса далдым. Курлен атыньщ й згш ш ерш щ дасына tae салып, ыцгайланыцдырап, жадындаган аладанга насыбай дагуга Kipicri. Bip рет лудсытты, жарытып тусе дой- мады. Едшнп рет лудсытты... Ш адшаны сарт етшзш уста п, долы нан ж ул ы п алдым да, атты Te6iHin далып ш еткерек ш ыга берд1м. К урлен ш ош ы п к е т й . TypiM де, тус1м де жан шошырлыд болуы керек, адыра да алмады, дайрат дерсейп жармаса да алмады. — М ундар, не дылган здепЫз мундар едщ . Kepi адамга бул не дылганыц, шадшасын долынан дагып алып,— деп куб1рлей туей . — Сен К урл енсщ . Ц ы ры д ж ы л курлеген пра­ витель Курленсщ . А тыц да езщ е лайыд. 1сщ де езщ е лайыд. Мен Мембетпш. Оразбайдыд М ембей. Баягыда Сорокинге мал багып, арып-ашып жаяулап деле жат- канда у й щ е донды рм ады д. «С ендер мал урлайсывдар. Е д м омы н дегенщ донган у й дщ uieKneHiH KHin кете- ещдер» деп жазыдсыз секй д . М ше, сол дылыгыдды алдыца делйрд1м. Артымнан дуушы болма. Шадшац- ды урлап алганым ж од, долыднан алдым. Бул адыд шыддан мулш емес, дырыд жыл управитель болып гурганда 6ip зергердщ улы д да тартдан сыйлы гы . Ен- fli бул ш адш а менде бола турады . JKypin бара жат- данда: — Бузыд... орыс жершен бузылып дайтдан жарты бас. Кудайдан безген,— деген сездер есйл!п жатты. Оны мен тыддаганым ж од, ойым: муныд уйше де тусе детейш. Ш адшасын бейб1шесше тастап кетейш 40

деп келем. Ж ан устамаган шацшасын устадым. Вру- л!ге царулы айтарымды да айстым. Kipin кел!л бай- бппеден суоы н оурады м. Bipan 6&ft6iineci евш дей емес, MeftipiMfli жан екен. Kyeri сары цым ы эды оапырып- сапырып ж!берш , кероец аяцты толтыра цуйды. Мен де жем1ре жуттым. Рахмет айтып, шацшаны суырып алдым д а : — Мынаны правительге 6epepoi3,— деп турды м да ж ур е берд1м. — Э ц пм енщ зоры соцынан ш ыцты. В1раздан кеш н: — Аттан! А ттан!— деген айцайга цосыла адам- ныц жаны турппгерлш шуыл шыцты. «Вул не шу, шы- нымен э л и ш онжар менщ соцы ма JKirmepiH салгацы ма. Цой, олай етпес. Ш ацш асы н 6eft6iuieciHe тастап кеттам гой» деп ойлаймын. А здан кей ш цицу ит цос- цан дуб!рл1 ш уга айналды. А уы л дан екЬуш ш ацыры м жер шыцпай-ац соцы ма сойы л котерген eiti адам Tycin бердь Мен цашпадым, булю л аяцмен келем. Bipi жас- тау келген, 6ipi орта жастагы адам екен. Улкеншщ дауысы жер жарып, атын бауырлап-бауырлап тепеп келедь Цашсац да цутыларлыц емесс!ц. Эыресе жась'- ныц астында жулдыздай аццан 6ip ац жылцы. «Уа, ац байтал, сол бая гы ац байтал» дед!м imiMHeH. Жы- ным келш кетта. А тацца шыццан ац байталды кер- генде цаным цайнап кетсе керек — мен де атыма цамшыны басып ж!берд1м. А ц байталды зулап жаным- нан ете шыцты — цолындагы царуы жщ1шкерек кел- ген жылан бауыр, б1рац cUireyi оцга келмед1 м е дары- мады. И ей де соцыр болмауы керек, он торт, он бес ж астагы бала екен. Ол алдымды орап цайта оралган- ша жуан торымен тепеп ецгезердей келген 6ip еукебас неме жетш-ац цалганы. «М ына белекет бас жарып, кез шыгара ма цайтедЬ деп ойлап, кек мэстекта кел- денецдете цалдым. Ойым: соццысын цагып ж1беру, рет1не келсе цамшымен цару ж а са у. Ш ам асы шебер- лш не сенбей, купине сенген адам болуы керек, ейт- к е т сиыр уратын цатындарша бацандай улкен соц- цыны цос цолдап ж огары к е т е р т TOHin келеди А л нстындагы ат аршындай кеилш алцымдап цалган. Ойлануга келген ж оц — не де болса керешн деп ж уан торыга тура царсы шаптым. Мундайда цашсац жет- к1збей кеткен ж ен де, ал сойы лды адам ж етер кун болса, ана соццыны я бастан, я иыцтан THrieepi дау- сыз. Царсы умтылып келгенде бацан соццы бастан 41

асы п, ат сауы ры на согуы т т с , TinTi тимей далып ушы ж ер ripen, иеЫн1д ез!не катер ж асауы да мумк1н. Мен айла ж асады м — аты м ды Te6iHin ж е& рш , ез!м жа- лы на бу д ты м да, сойы лш ы Ылтеп улгергенше сузетйн дошдарш а туцырып долтыгыныд астына барып та далдым. «А п » дегенше болмай, од жад такымынан елы п жлберш собалад н ем ею eiciHini ж а дд а дарай аты- нан т е д к е р т тастап жайыма к ета м . А ты inrepi, сод- дысы 6ip жадда, eai 6ip ж адда ауды да ж ау жайьша дала бердь Енд1г1 ой ы м ад байтал. «Иэ, сэт!— деп доям iniiMHeH аладаныма тук1- pin,— дуып жет!п ала алмаспын, алдап жармасайын д ейм ш . Валены е л ж й р ш ш одадтап inrepi аса берд1м. А ттан кулап далган ж т т к е айналмастан, атына сен- ген бала тагы да дуйындай жуйтш п алыстан дамшы сйптеп е т а . Дараганым да ж од , дуганы м да ж од , ез ж ош м м ен мен де кетш барам. YuiiHini айналганда бала вте ж ады н келдь Онда да кец1л аудармады м, мойнымды бурмастан журе берд1м. Твртш ип рет бала мулдем жады н келдй — Ш адшаны таста!— деп буйырып ета . Бала inrepi асып кеткенше, ежелден ердщ артды касына орай салган ж щ нпке арданныц тузадты басын од долга ыдгайлап, eKiHnii уш ын со л долга орап-ад алдым. Тек бала байдамаса екен деп тчлеймш. А т устш д е ел1рген ж а с бала не байдауш ы еда. — Ш адш аны таста. Bapi6ip ж1бермеймш. Арты д- нан ж М ттер жеткенше тадымдаймын,— деп ш щкш - дейд1 бала. «К алм аганы д гой маган да керегщ » деп доям ы н imiMHeH. Н е керек, ел1рген бала эбден дуры д салаты н жерге келгенш е сы р б!лд1рмей, адыры онын- ш ы рет пе, олде онан д а кеп пе, эйтеу1р 6ip таяп келген кезде-ад байталдыд мойнына бугалыдты тастап келш ж!берд1м де, керШ кеуделеп кетуге ж1бермей, у зе д п - ге inipemn тартып-тартып далды м. Вне ю л т тодтап д ы л ж ад ете далды . «1с бй та!» дед1м д ауы стап. Сонда да бой алдырмай пирене тартып, биею д бауыздауын диып ж1берердей жулыдтым. Ж ануардыд дырылы дулагыма келдь Бала бадырып доя бердь Еш нэрсеге де дараганым ж од — арданды дулын устагандай сау- малай, терт тагандап cipecin турган ад байталдыд т1з- riHiHe де ж армасты м . Вне flip-flip етед!. Валада е д де ж од, туе те ж од. Ж алма-жан аттан тусе далып, бугалы дты сыпырып ж 1берш , биен!д тамагын сипадым, дыры лы н тод татты м . К ек м эш тектщ epiH сыпырып 42

биеге салдым. Атты балага устаттым да, ун датпастан- ак байталга мшш алып женеп бер гетм бар емес не... Мэмбетйц еа аузынан есйген эцпменщ 6ipi осы ед!. А д байталдан езге де оныд сан жырын Нурым талай тыцдаган-ды. Ол: «Эй, Мэнец! Эй Мэмбет! Сешц 1сщ- Hin 6api бтгенге жыр, бтмегенге сыр-ay. Тары да осы сиядты б1реудац ж у й р т н алып нети ме екен? Элде ана жылры уезд дол астын шулатып Лудпан болысда жасаган шабуылындай бастыдтарды эледке салды ма екен? «Соцыма хан мен дарасы жабыла туей » дейдЬ Сондай 6ip ic бар гой» дсп ойлады Нурым. Кездейсод жолыддан ж умбад ж урш й М эмбетйц ойда ж о д жерден атаган П азы лы Н уры м н ы ц туран на- гашысы — Ш агаттыц баласы едь Оныц далада тура- | тынын Нурым бйш еййн. Ш амамен уш н тура тапты да, П азы лдш ш е ол сэлем 6epin Kipin келда. — У э, тентек ж и ен! Энш1 ж и ен! Ж о г а р ы ш ы д ! Ж огары ш ыд!— деп ад жардын Пазыл душагын жай- ып, Н урымды аймалай Tycin.— Ойпырмау, сен ж ылы- на 6ip арш ы н е с е сщ рой д ей м ш . Б ы лты р бой ы ц м е т - I м ен 6ipflefi ед1, д аз1р ту р а 6ip ар ш ы н, ж о д , eKi арш ы н ■ ескенсщ. — Ж а с ecen i, ж а р л ы байиды г о й ,— дед1 Н у р ы м са- i сы п, белг1л1 м адалды ощ н е айналдыры п. — Ж арлыныц байыганын дере дойраным ж од , ал сеш ц ескешцд1 Kepin турмы н. А пам мен ж ездем аман ! РОЙ? — Аман-ад, селем айтты,— дей салды Нурым. Б1рад ол ды зары п д е т и . О ны ц уй ден даш ы п кетке- Hi, Пазылд1к1не тусем1н деген ниет бур ы н ой ы н а да келмеген1, даз1р ж алган сейлеп «сэл е м а й тты » дей салганы бейне 6ip ауыр кунэ сиядтанды. Б1рад Пазыл о ны ц б ул «кунвеш * сезген ж о д еда. — Сен д е ж а са дд а ж а зы ла к ел д щ бе, тентек ж и ен ?— деда П азы л элденеге ренж1гендей, тез Tyci earepin. 6з1нен-ез1 ды сылган Н у р ы м га б у л с у р а д ж ол да кездескен М эм бетй дайта кв з алды на ал ы п келд1. П азеде, ж аца ж олда элг1 Мекецд1 д ездеейрш сдам, eai суы т ж ур!сп ен желдей ecin бара ж аты р. О да жасадда жазыла келдщ бе? Ж азылсац менщ жасагы- ма жазыл дейд!. TinTi соцы ма ер деп ж армасты . Ш ама- сы далага келген журттыц 6epi тек хан ж асагына жа- 43

оылу уш!н келед! гой деймш. Cia элденеге ренжш тур- сыв гой, цабагыцыв...— двд1 ол. Свйтт! дв турегвл1п турган Пазылдыц ецшштеу кал­ ган нык двнвс1н, дывыл тамырланган бет1н, квсв иегш, к1ртищк1реген ква1н, влденвге шытынай калган цаба- гын квзбен 6ip шолып erri. Мэкец деген сазге Пазыл кулагын Tire калды. — Мэкеч1ч KiM? — Кэд1мг1 Мэкец. 8кес1н1ц атын умытып калып- пын. — Дуниедв не кеп, Мэкец кеп. — Жок. бул вте аз Макец. Кэд1мг1 шойкара Мэкец. — Мембет па? — Иэ. — Оразбайдыц Мэмбей! Ол кай жерде кездест1? Пазылдыч кабагы енд1 жазыла туст1, жузше та- цыркау нышаны пайда болды. — KofliMri балуан Мэкец- Мыцты Мэкец. Домбыра- шы Мэкец,— деп, Нурым Мэмбеттщ бар цасиетш ушп- тегап тастады.— Оган неге тацдандыцыз, Пазеке? Ас- тында баягы дэу кара аты. Жур1с1 де сол екп1нмен уй жыккандай. «9цг1ме бар... 6yriH кешке сейлесеяйз» дедi. 03i Губайдолла учительдшше бара жатыр. — Тсс!— дед! Пазыл 6ipey еспп калатындай.— Ацырын свйле, Нурым. Не кеп, тыцдаушы кеп. Мэм- 6eTTi iafleyuii кеп. Бутш кала болып 1здеп жатыр... Нурым да дауысын бэсецдете койды. — Иэ, ол не жасапты соншама кала болып соцына тускендей? — Оны мен айтпаймын, сен тыцдама. Сумдыц. Сумдыц емес-ау, улкен окига, журттыц Teric аузында. — Болар, болар. Мэкецнен шыгар. Дегенмен не 1отеген екен? — Мэмбет Оразбаев десе жылаган бала жылага- нын коя коятынын б!лес!ц гой. Ол осы жаэдыц ба- сында он шакты ж!ггпмен кел1п, Жаншаныц жаса- гына жазылган-ды. 03i орысша б1лет1н, esi кушт1, не штеймш десе де колынан келетш Мэмбетй осындай букш эскердщ ат-жабдыгын баскаратын улкен началь­ ник етш койган. Жаншаныц мшетш аргымацтары да, командирлердщ ойынга жетш аттары, солдатца ар- налган жылцыныц 6epi сол Мэмбеттщ цолынан етед!. Ол ат беремш десе беред!. Бермеймш десе Жаншаныц ез!не де бермейдь Кеше подполковник Кириллов Мэм- бетт1 шацырып алып.

— А т саны азайып Kerri, сен салацтык, жасап ат урлаттыч, карамайсыц,— деп урысчан екен. — Мен саган багыибаймын, казак-орысца багын- ганым жетт1. Маган сен кожа емессщ,— депт1. Кирил­ лов оны гауптвахтыга к,амауга буйырган екен, айдап барамын деген ек! солдатты урып жыгып, Кириллов- тыч кечсесше Kipin кетшт! де: — Осы сагаттан бастап кет, атаман Мартыновына бар. Эйтпесе басычды Kecin аламын,— депть Сейтшт! де Кирилловтыч колындагы наганын жулыи алып, ек! чолын артына байлап, eciKTi сыртынан таре б е к т и шыгып кетшть Сыртта турган казак, жЫттер1 61л- мепй, б1лсе де Мэмбетке 40л чата алмапты. Ал, чольгн шешш босатчаннан кейш Кириллов: «¥сталсын, ас­ кер сотына бер1лсАг!» деп жарлыч еткен екен, еш жерден Мэмбетп таба алмай, бушл чаланы тш тирш жатыр деп едч шамасы ол чырга шыгып кеткен гой... — Кез1ммен керд1м, П Едермтч бойында...— дей берш efli Нурым. — Тсс! Ундеме! ТМчнен шыгарма!— деп бвлд1 Пазыл Нурымныч сезш.— Онан да зоры бар «керд!м, б!лд1м» дей карме. Арон таре оны: «Цызыл. Окоптан чашып келген большевик, хан аскер1не жасырынып Kipin булж жасау ниетшде журген бузылган Керде- pmepAin адамы» деп жариялапты. Бузылган Кердер! деп KiMfli айтатынын 6inecin бе? — Кердер1 кап 40Й, Пазеке-ау. Цайдан бтеш н . Ой, жМт! ЗШпт болсач осындай, Мэкечдей бол! KefliMri жанаралды байлап кетш пе?— деп тачданды Ну­ рым. — Кердер! кап болганмен мынау басча... Мэмбетй ♦бузылган Кердершерд1ч адамы» деген! anpi чызыл- дар жагында деген!. Эйтиев пен Бачытжандардьщ жагында дегеш...— Нурым чабагын кере чалды. — Эйтиев 6i3flin елде ала жаздай болды. Ала жаздай емес, жазгытурым, ек! айдай жатты. Бузыл­ ган деп бекерге есектейдь Нагыз елш суй rim учитель. Кекем оны жачсы каред1. Б1зд1ч Хак1мдерд1ч ачыл- шысы. Егерде Мвмбет Эбекецтн адамы болса — онда ацылшы адамды тапчан,— дед1 Нурым. Пазыл бул еч й м е т чазбалагысы келмед!. Ол: — Оны eHfli KapepMi3,— дей салды eKi ушты eTin. ♦Эбекечшч адамы болса, ачылшысын тапчан» де- генге уй Heci imTeft жек кермейтш 6ip жарчын шы- рай керсетй; ол жоч сачалдыч орнын 6ip сипап в т т . 45

Сонсоц сиректеу келген селеу сары муртын сэл гана шиыршыдтап койып, аз отырды да, Мэмбеттщ мшез- дулдына квшт1. — Калай двуге болады, мундай жМттерд!: дене песец анау томардай жуп-жумыр. Бет алда-салда. Bip- 6ip жумырыгыныц ез1 салмагымен де цазыцты жерге юрйзгендей! Журген жерд KafliMri шабындыдты жа- рып еткен жанныц жолындай жапырылып далады десе боларлыц. Мундай ж М тп жойцын демей ме! Со- лай, э?! Кулцы да, м!нез1 де цызыц дой оныц. Bip кун! ауылдыц бар aiteni, улкен-к!ш!л! барлыд жецгелер! жиналып алып: «Осы дарынгырды жабылып жыгып, тер1 шалбарын сыпырып алып басына даптайыдшы. К^олы телирдей, устаган жерш кегертед!, алыссац, алып согып кшмщдД басыца буркеп туншыдтырады, асыцды жасырсац, туп кетере iniin-жеп, барыцды 6ip- жолата цуртып кетед!»,— деп уэделесшть Сейт!п бэр! 6ip уйге жиылып, он бес эйел Мэмбетт! шайга ша- дырыпты, 6ipeynepi TinTi Мэмбеттщ дол-аярын байлап тастаймыз десш, бузаудыц ноцта ж1бш эз1рлеп дойып- ты десед1. Не керек Мэмбет келш, даннен-даперйз май мен нанды асап, дызыл шайра дол цойган кезде, кеб1рек эзшдес!п, алысып ойнай беретш 6ip мыдты жецгес!: — Кургыр, apipeK дисайшы. Кескеи томардай бо- лып, бутан тердщ алдын 6ip ез!ц алып жамбастап далыпсыц,— деп шынтадтай тусшт! де, эз!р турран басдалары жабылып Мэмбеттщ устане уйше далыпты. — Эй, сендер ана шынаяцты циратасыцдар. Ма­ ран отызыц жабылсац да еш нэрсе ете алмайсыцдар. Абзалы койыцдар. Оцдырмаймын, дейт!н кер!нед! Мэмбет. Не керек аздан кейш у-шу болып жатдан уйге ауылдыц датын-далашы цалмай шубырып келсе, он бес эйелд! тердщ алдына буран тецдей ет!п, ез! бэ- р1н!ц устшде отыр дейдь Ец астында далгандар туншыгып елш кала жаздаса керек, ал уст!цг! жа- рындагылары дулында-дулыны шырып шыцгыратын Квр1нед!. вйткен! тыпыршырандарын «тыныш жат!» деп сандарынан 6ip-6ip уз!п, шымшып-шымшып алады екен... Нурым кулшден шек-с1лес! датып далды. — Ана жылры Курленнщ ад байталын мшш кет- KeniH, оны eKi елд!ц дауына айналдырганын айтсай- шы,— дед! Нурым кулк!с!н жия алмай.

— Мембеттщ цызыгы ак, байтал гана емес, оныц ецймей 6ip кешт!к. Bip кешке де таусылмайды. Окоп- тан налай нашканын айтсайшы оныц. Ол 6ip жыр. Жырдан да нызыц. Кызыгынан да epniri квп. Сонау Ресейд1ц тер1нен Жайыцна жеткенде 1стемеген1 жон. Ан байтал Жайынтан еткеннен- кейш кеадескен окцга — Иэ,— деп Нурым Пазылдыц вцймесше цулагын туре налып едь Bipan уй нем: — Оны кей!н айтып беремш. Жумыстан келген соц. Kasip мен де асыгыспын, сен де дем ал, таман ini- кен сон жат та уйьщта,— дедь Нурым амалсыз кенгендей: — Жумысна асыгып турсыз гой, эйтпегенде Мэм- беттщ жайын ест!ген нызын ед1. Малды тунде соясыз- дар ма? — Тунде де соямыз, кундоз де соямыз. Мына аскер басы нуралгалы е т дуршн 1стейм1з. М е тц кезейм тунге келш тур. Пазыл шайды асыгыс iniin цасапна кеты де, жал- гыз налган Нурым ез жайын ойлаумен болды. Оган Мвмбет те, Мэмбеттщ «мешмен 6ipre жур» деген ca3 i де алденайда жетектей тускен сиянтанды. Бтке дешн де, ет жеген соц да бар ойы Мэмбетке жолыгудыц айналасына орала бердь3 3 Атпен алпыс шацырым жер ж у р т келген Нурым цатты уйыцтап цалган-ды. Жане оныц неше кун бойы 6ip толцып, 6ip басылып, домбыраныц шей идей кер1лумен келген жуйкей цалпына жаца гана Tycin, рахат тынысына батып жатыр едь — Шаццай туске дешн шырт уйцыда жатырсыц. Олда-бклдемен атыцды врец алып цалдым. Онда да вйтеу!р жацын жЫт кез келген соц, уялганнан тастап кетт1,— деген таныс дауыс нулагына ап-аныц кел!п жаткан сияцты. Bipan, Нурым бул свздерд1ц магына- сын эбден уцпады б1лем, енд1 ол аударылып оц цыры- нан жатты. Дауыс цайта басталды. — Атыц да керуге кез керек жануар екен: сауыры тецкершген ацбанай кер! Омырауы ейктей, mipKiHHi4 цулац 6iTici налай, тура цамыстай! Жагында цармац- на шаншар ет жон- Бэйген1 шаппай алып журген цыл 47

Куйрык кой дауде болса, ci4 ipi мен саквй! квз тады. Пазылдыц дауысы... Мен кайда жатырмын?.. Кезш ашцан сод да Нурым к!м уйшде жатцанын капел1м- де жадына келйре алмады. Ол тек кана Пазылдыц ymiHnii рет келш: — Нурым, жецгецнщ шайы даяр тур. ¥йкыц цан- ган шыгар, а!— деген тап касынан шыккан дыбысына кулак асты. — А, Пазеке, ci3 бе едщ1з. Мен туйм бе деп дел- сал болып жатсам. А т дедощз бе? Не дед1ц1з? М етц атым кетш калып па? — Кейп кала жаздады. Эрец алып калдым... — Оныц ауылга тартатын эдей бар. — Ауылга тартса еш нерсе емес, мына жайлап кеткен эскердщ цолына туссе, оны цайырып алу жейр дауынан да циынга тусер. — Иэ, солдаттар айналдыра ма? — Айналдырганды кой, тура «казынага аламыз» дейдЬ Зац бар гой — ат-айгырды ершйз алатын. Эй- ресе, мына сияцты ацтабан керд1 такымына басуды кай хак!м жек керед1 деййц. Ат жешнде елде де циян-кескш! вз кез!мен керш келген Нурым: — Бул не цылган пеле, ат бермеййц деп елде ми- лициясы сабайды, цалага келсец, казынага аламын деп етрецдейдь— деп, жалма-жан орнынан турып, кише бастады. — Bepi кешеп шойцараныц елей... — Шойцара экесш елйр1п пе, соншама? — Сен оныц цызыгын есйген жоцсыц. Кешеп ке- meri ме, 6yriHriciH айт,— деп Пазыл журесшен отыра кетть — Тагы не жасапты?— дедо Нурым. — Тунде казармага келш, езшщ жолдастарын ер- т!п шыгыпты. ByTiH казарманы басына кетерген дей- д1. «Кавак-орысца багынбацдар! Кириллов™ exi цо- лын артына байлап, Оралга айдап ж!бер1цдер! Сен- дерд1 цызылдарга карсы айдап салмацшы. Кенбецдер! Ац офицерлерд1 урып елйрщдер!» деп уран тастаган дейд!. Не керек, ацырында Кириллов м1нет!н кек ар- гымакты бас етш ец жацсы деген аттарды кез!нен т1- ain, ж ей ат жетектеп кет1пт1... — К°йшы-ай1 — Ойбай масцара! TyHi бойы цаланыц imi астан-

кестен шабуыл. Мембетйц еоцына буйн офицер 6iT- кен тускен дейд!. В1рац зым-цайым жоц болган. Цай- да кеткеш белг1с1а-... Нурым цозгалмай, Пазылдыц аузына царады да цалды. — Ол устатпайды,— дед! Пазыл аздан кейш.— Мэмбетт! устауга куш керек. Жэне ол тег!нд!кпен цол- ра туспейд!. Мумк1н ол осы кун! баратын жерше ба- рып та калган шыгар. — Баратын жер! цайда? Пазыл тары да Нурымныц бет!не царап турды да: — Кердер!лерге,— деп сыбырлай цалды. — Оныц несЫ сыбырлайсыц, Пазеке-ау, айттым гой онда акылшысын тапцаны деп. — Сен онда Мембетке цосылады екенс!ц,— дед! касапшы. — Шм 6inefli,— дед! Нурым.— Сонымен Мэмбет «Кердер!лерге» Kerri ме? — Солай. Kepflepire кетупплер кебейер ел!. Нурымга Пазылдыц ceei цатты ой салды. «Осы мен неге сол Хак1мн!ц соцынан кетпед!м!? BipiMie анда, 6i- piMi3 мунда болганша — екеум!з, тец1рге теуекел, йзе косып 6ip журетж. Жоц, олай болмас... Мунда Ораз бар рой. Оразды керу керек. Соган ацылдаспай еш нэрсе !стеуге болмас. Уедем!з бар-ды» деген ойдыц кушагында Нурым жуынып-шйнуге Kipicri. Шай устшде ол Пазылдан Ораздыц жатцан жер1н сурап едц Пазыл оран Ораздыц цашан келген!н, KiM- н!ц уй!нде жатцанын, к!мдермен ацылдасатынын да айтып берд!. — Жарке йгшппшц уй!нде, жумыс кгтейтш жер! сонау почта беттег! ескерд1ц жабдыцтау махкама- сы,— дед!. — Онда Оразды жацсы б!лед! екенсщ рой,— деп ед1 Нурым, Пазыл: — Жарке б1здщ цаланыц кепке таныс Tirimnici гой. TiriHmi де, TiriHmiHi4 уйжде жататын адамдар да белг!л!,— деп кулд!. Бул сездщ аргы жарында цандай сыр жатцанын Нурым ацрара койган жоц, сонда да ол Пазылды тек мал союшы жумысшы рана емес, ер нерседен хабар- дар, TinTi калада не болып жатцанын бес саусагындай (Нлетш, оныц усйне iniKi беттег! «Кердер!лерд!ц» не 1степ жургенш тус!нед1 екен деп шамалады. Ocipece Мембетйц жайын толыгырац естуге цумартып: