. Нұржекеұлы. т14

<Шщятн ШфЫсе-иаы ___________ _ екшписшен тагы айрылды. Енд1 оларды в з \\ 1здеп кайтуга бекшдк Оган Серисбайдыц кенже imci Турлыбай, тагы б1рнеше адам шесть Турлыбайдьщ вз мылтыгы бар екен, Цожабек Тазабектшш алды. Катын-калаш, мал-жан - 6epi саган аманат, - дед1 кетершде Тазабекке. - Сайдыц аузын кезден таса кылмандар. Туткиыл келш , к,ырып кетш журмесш. *** Цазактыц елук орыстыц елт1ру1 адам тацданатын ок,ига болмай калды. «Анау е л ш ти , «ананы атып кетшта*, «мынаны шауып кетшта» деген сез кез1р еппймге еуелтадей эсер етпейдь «Бала бермейм1з» дегешм1з унпн дел булай кырып салады деп б1рде- 6ip казац ойламаган. «Б1збен де санасар» деген сандалбай сеуегейлшке сенген. K,a3ip, мше, кашудан баска кайласы жок. Онда да тун жамылып кана. 9з жершен, ез елшен безш , езгеден пана 1здеуге мэжбур. Еркепм1з бутан елмесе, 6epi6ip ертен, елед1 дей ме, кез1р ейелдер куйеушен бурын бала-шагасын коргаштайды. Онысы акыл ма, туйсйс пе елде урейдщ уйреткен yMiTi ме - оны Ш еш бишейдк Талай нерсеш Жуашке карап тусш едь Балалармен 6ipre мал багып журген Семенд1 ал 6ip сет кезшен таса кылгысы жок- Онсыз кун1м к,арац деп угады. Шешге де Семен - жалгыз бауырыныц K63i. Оны кергенде, бушл ертенген уй inii кез алдына келедо. Солардан калган саркыншак санайды. Туске таман жедгеск - ЗШбекжан, журил, Семендерд1 6ip байкап кайтайыкшы. Ж акын жер гой, - дегенде, соныц 6epiH тусшгеннен Ш еш нщ журета 6ip сет токтап барып, кайта ж урш кеткен тер1зденд1. - Апам ж1берсе, барайык, - дед1 Калишага кез киыгын тастап. - Бара гой, калкам. Жалгыз емесшн, жанымда Ж емеш бар гой. - Оньщ да б1збен 6ipre баргысы келетш шыгар? - Ж екгец екеущ нщ оцаша ецтамелерще кедерта боп кейтем, ездерщ бара берщдер. - «Бара бер» десец, бара берейж. Былай шыккан сок, эцпм еш Жузйс бастады: 100

д -d. kium-ad - Мен бакытсыз боп калсам да, сен бакытты болдьщ, }Шбекжан. Ол да маган медет. Тазабек - те к и бала. Аргы-берпш - берш ойлайды, екесше тарткан. - Маган оньщ кек алам дегеш унамайды, Ж узж . Айтпайды, 6ipaK байцаймын, еткен жолы Цожабек агалармен 6ipre кеткенде, Жалацаштагы eKi орысты i3flen кайтты. Оларды ел и рем деп журш , e3i елш кала ма деп коркам. «Аш у акылды азайтады», - деупй ед1 гой апам. - Коркуын коркасын; гой, Ж1бекжан. BipaK елдщ KeriH еркек кайтармаса, енд1 KiM кайтарады? в з щ ойлап карашы, мен ж еи р болатындай, сеш мен Семен ж еи м калатындай не жазыгымыз бар? К^олымнан келмейдц келсе, мен де кепмд1 алар ед1м, вттец! «Судыц да сурауы бар» дейд! казак, сонда немене, халыктын, каны сураусыз ба? Оны мен бшгенде, Тазабек бишей ме? Бшедь Тек 1шшде ит елш жатса да, сыртка шыгармайды. вй ткеш ол - еркек. Нагыз еркек солай болуы керек. Сен оньщ айткан сезш емес, айтпаган сезш тусш. - Ол ymiH мен де нагыз ейел болуым керек кой? - Сен де нагызсьщ, тендсщ. - Жузпс, мен 6ip сыр айтсам, мазак кылмайсьщ ба? - Обай, мен сеш кашан мазак кылып ем? - Уялам. - Бурын мен ейел, сен кыз кезщде уялам дегенщ орынды едк енд1 екеум1з де ейел болганда, уялам дегенще жол болсын. вйел ейелден уялушы ма ед1? Айта бер. - Мен бурын еркек тек бала сую унпн керек деп ойлайтынмын. - Сейтсец? - Сейтсем, ол, те п , сан турл1 eHepi бар сикыршы сешлд1 екен гой: суйсшш, кумартып, 6 ip ece жаныц Kipin жанталасасыц, 6ip ece жаныц шыгып бара жаткандай жанталасасыц. Кудай-ау, жаныцды коярга жер таппайсыц. Бацайыцныц тырнагына Двйш балцып бара жаткандай боласыц. 101

’SeicofMiaii 11iilw h-- ищ____________ _________ _ - Солай ма? Есщде ме, баягыда: «Мундай екенш неге ерте айтпагансыц деп, ел! маган беле саларсыц» дегешм. - Болды, болды. Жана мазактамаймын дегенсщ. ...Illenieci мен епкесш Kepin, Семен кастарына eei келд1. - Балам-ау, сырт к тм щ да шешпей ойнасацшы, муз- дайсын; гой, - дед1 Ж узж баласын кеудесше кысып. - Bepi ineniin тастады, ыстыктап кеттш. Ш эш Семенд1 кушактап, шашынан шскедь - Тер катып калмасын, ойнап бггкен соц тез кшнш ал. Карныц апщан ж ок па? 1^алтамда 6ip курт жур екен. Ме, аузьща сала койшы! - Экел, епке. К етйм, апа. - Бара гой, кулыным. Байкап жупрып! Ж у зш пен Ш е т кездер1 жасаурап, Семеннщ соцынан елж1реп парады. Екеуше де болашак ем1рлер1 Семенмен 6ipre шапкылап бара жаткандай кершдь - Кудай енд1 осымнын; кызыгын керсетсе, ештецеден кенде калдым деп кынжылмаймын. Тупымымен типыл боп жаткандарды есйгенде, бул куш ме де шггей теубе кылам. Bip Тазабектщ ортамызда жургеш - ол да кудайдын, 6i3re жасаган кайырымдылыгы. Ол болмаса, ецкей катын жылап- енДреп, ес жыя алмай журетш ек. - Мен сенщ аман калганьща, сол куш Семенд1 ала кеткешм1зге теубе кылам. Семен екеущ болмасацдар, менщ к у т м не болатын ед1? Туу, басым айналып кеткешнгш. - Ш е т ЖузштТн, иыгына басын суйедь - ^ай-пайдагыны ойлагандшД ме? - Ж1бекжан, 6epi, маган тура караты ! Журегщ айнымай ма? - Сел-пел. - Цудай кутты кылсын, жаным! KeTepin калгансыц гой. - Койшы, теп-тез-ак па? - Жаца ез1н де мойындадьщ гой бершщ теп-тез боп жатканын. - Туу, саган бекер айткан екем соны. ^айта-кайта бет1ме баса бересщ видь 102

Эй, дцнне-а4 Bipi екпелегенсш, eKiHinici екпесш тардатдансып, еш кеяшшек 6ip-6ipiHe суйкене, 6ipiHe 6ipi суйене сылд-сылд кулш уйге дайтты. *** Кырык, шадты адам мал-жанымен, кеш-келМ мен KeMipniire тунделетш ж етть Тодтамай, epTeci тадбозынан тагы кештд «Орыс жазалайтын эскер шыгарыпты. Енд1 албаннан Tipi жан далдырмайды», - дед1 бастаушысы артыд сез айтуга да сабыр таппай. Урей билеген бершде вц-тус ж од. EpTeci убап- шубап тагы елу даралы уй етть «Орыстар тодтамай ататын мылтыгын, от шашатын зецб1регш суйреп келедЬ», - деда. 9здер1 кермесе де, езгеш урейлещрре айтады. Калай дегенмен де, дашдан ел жш лей бастады. Соларды Kepin, Ь^ожабектщ ейел1 Бебек жылайды. «Кытайга далай жетем1з? Bi3fli шм алып етед1?» - дейд1 уайымдап. Ашып айтпаса да, айга жуыд хабарсыз жогалган Ц ожабекй елдаге санайды. Цимаганмен, Tipi екенше Тазабек те куменда, тек айтуга аузы бармайды. Жазалаушылар келш дырып кетсе, кепы плттщ обалына далармын, енд1 6ip-eKi кунде еш хабары болмаса, онда адырындап шегарага жадындай берерм1з деп туйген. KemKiciH апад-сападта Кожабектер сау ете далганда, дуанганнан балаша ж у п р ш кетть Bip eKiHimTici, Нусшбектерд1 булар да таппапты. Карабулад, Таупплш, Саты, EciKTi, Турген, Кыргызсай, Тастыдара, Кетпещц тугел аралапты. Тек Кектал мен Жеркентке бара алмапты. 1леден атпен етуге эл1 муз датпапты, орыстардыд еткелегше баруга, тексеред1 деп, агайындары жолатпапты. Нус1пбектерд1 Царабуладтагы ел гана KepinTi, басда еш жердеплер не кердж, не еси дш демепть - B ip жырага ушеуш кеме салды ма, шм б1лед1? - деп KypciHfli Кожабек. - Асыгайыд, ыргалып- жыргалатын заман жод. Айдаган малдыд жауга буйырары да, езще далары да белпшз болгандыдтан, журт 6ipep малый сойып, етш дадтап алуды уйгарды. Сонан сод дур квтерШп, Сумбе деген жерге барды. Цазад пен 103

Шщлтан Hufvlceke-ynhi_______________________ _ дыргызды к,осак,тап куырып жатдан казан шуддыр осында екен. Орыстар артынан куады, дытайлар одан ары етк1збейд1. Шшпектен, Караколдан кашдан дыргыздыд Ke6i малсыз, уй й з. Оранган к т м ш е н езге не баспанасы, не устшде лыпасы ж од. Кшз жамылган KeMnip-шал мен Tepire оранган бала-шаганы, бута- бутага жун-журда жауып, соныц астын паналаган датын-далашты кергенде, Тазабектщ, тебе т я т и так турды. Ж айсыз, куйшз журт жалацаш агаштай жутаган. Аштан дырылганша жыбырлай туратын Ke6i аз куннщ гана адамы. Буларга не кытайдьщ, не орыстыд жаны ашымайды. Буралды иттен бетер бейнет тартдан халыд. И ей де жок, ел1 мен жер1 де жок- Жанашыры да ж од. Не кокке ушып кете алмайды, не жерге Kipin кете алмайды. Ешкшге керекс1з. Казак пен кыргызды KipinTep кылып, калмактыц тш еуш кудай берш ть Тау арасынан туткиыл шыга келш шабуылдайды екен. Малый айдап, едем1 дыз- келш ш егш ецгерш экетед1 екен. Сол екеткеннен Kefl6ipi кайтпай калып жаткан кершедь Аштан елгенше, калмакка катын болайын деген шыгар, белшм, ел й р ш тастаган шыгар, аныгын ешюм бш мейдь Ke6iH 6ip тун асырып кайта экеп тастайды екен. Селге аккан салындыдай не ен ж ок, не туе жок, селб1рейш кайтады екен кыздар. Жаны олжа болган соц, калганына кез жумады екен 6epi. Коргансыз жандардьщ тезуден езге шарасы жок- Шегарага уйлыккан журтты аралап кайткан сок: «Бул - Албанга келген акырзаман», - деп багалады Кожабек. Солай екенш касына ерген Тазабек те туеш дь Шегараны кузеткен кытаймен де, олармен сыбайлас калмактармен де сейлесш Kepin, кейтерш б и т е й , 6ipiHin бетше 6ipi карады. «Мен кештер1дд1 аман-есен етк!з1п берем. Тек он жылкы, елу кой жинап берщ дер», — дед1 6ip калмак- Онык сейте алатынына булар сендь вй ткеш оны д Kipin-шыгып журген ж ерш е езгелер мадайлап та бара алмайды. BipaK оны д сураган малый жинап берсе, ездер1 осы дыста-ак аштан кырылып калар едь Сондыдтан оныд 104

________________________ _______ d i i bunm-a-'i шарты «Егер маган OMipiiyn цисац, мен сенщ eMipinai сактап к,алар ед1м» дегенмен барабар-ды. - Кенем1з бе, кейтем1з? - дед1 Дожабек цынжылып. - Баска амал ж ок болса, кенбегенде кейтем1з? - дед1 Тазабек те унжыргасы тусш . - Эуел1 елмен акылдасайык, - дед1 Дожабек. - Eneyi ш е п т , 6i3 бшмей калдык деп журмесш кешн. Шмде к,анша калды екен, малдыц да есебш алайьщ- Eneyi ауыл конган мацга жакындай бергенде, аргы шеттен баж-буж еткен шу шыцты. «¥ры п Kerri!» - деген Семеннщ дауысын Тазабек жацылмай танып, тура шапты. Балалар тебелесш калган болар деп болжады. Дожабек eneyi ж еп п келсе, 6ip Семен емес, Самсалыныц да, екеушен ересектердщ де бет-ауызы мен бас-кез1 кан-кан, жырым-жырым. Bip топ калмак булар мал жайып журген жотаньщ аргы бетшен шыга к елш и де, шокпармен, камшымен, таякпен шетшен урып жыгып, бар малды тук калдырмай айдап экетш ть 0йтеу1р, eniniMfli атпапты, 6ipaK асынган мылтыктары да бар екен. Астындагы атынан баска ешюмде мал калмады. Нагыз акырзаман енд1 туды. Аштан елудщ осылай басталатынын Тазабек тусш дь 0л1мнщ езшен repi елем-ау деген кэуш зор сек!лдь «Енд1 кейтт1к?» - деп, катын-калаш, бала-шагада ес калмады. - Тазабек, - дед1 оны Дожабек оцашалап, - жаны алкымга таянганда, адам ец акыргы амалга барады. Б1з де сейтпесек болмас. 0 зщ Деулетбай деген агамызды керш журсщ, Кекшепр кeлiннiк жакын кайнагасы. Жасы жетшстен асты. Осыдан туп-тура елу алты жыл бурын бу Kici казактыц колына тускен туткын едк Он алты жасар калмак болатын. Оны Сершбайдьщ агасы асыкты ж Ш к усатып асырап алган. Датын епердк уйль баранды кылды. бетшен какпай ecipai. Он алтыдагы бала оныц 6epiH бшедь Bipfle-6ipiMi3 ол жайлы кезшше сез козгап керген е м е стз. Keeip тогыз улы бар, 6epi казак, 6epi албан, 6epi кызылберш. Енд1, амал жок, сол ецпмеш ейгглеуге тура келш тур. ©йтпеске ары ойлап, 6epi ойлап, амал таппадым. Мына 6i3fli тонап, шауып екетш жаткан калмактардьщ 6ip декей1 осы 105

Ъекоцлтап Щ(фке-1{яы_____________ _________ К1СШ1Н туган iHici Царга екен. Соган енд1 Деукедд1 жумсамасад, шмд1 жумсаймыз? Ес б1лгел1 агалап келе жатдан адамыма «сен далмадсыц» дегещр бет1м куймей далай айтам? Кешке уйге конак шакырайын. Сен менен repi сырт адамсыц, ецпм еш Кекшепр екеущ бастаддар, ар жагын мен алып кетермш. Буган далай дарайсыд? - Цожеке-ау, оныд де «далай дарайтыны» бар? Кеппплш ymiH бет куймек турмад, жан куш п жатдан жод па? ...Кешкйпн едпм еш Тазабек далмадтар айдап екеткен малдан бастады. Малдан айрылудыд арты жаннан айрылуга апаратынын ескерттк Одан ары узад оспадтатданды орынсыз санап, далмад iniiHfle Терге, Жыргал, Батмолда сек1лд1 кесемдер1 бар екенш , солармен келшпесе, дотершщ одалмайтынын дадап айтты. Солардыд пшнде Царга деген ерекше батыр, атадты кесем1 бар екенш айтданда, Деулетбай селк ете далгандай болды. Сонан сод тетелей келш: - Сол Царгага ортамыздан Деулетбай аганы жумсамасад, басда амал далмай тур. Циналган мына ел1 ymiH, датын-баланыд дамы ymiH, агамыз оган ренж1мес, - деп тодтады. - Неге мен баруым керек? - дед1 Деулетбай елдеб1р астарды адгарып. - Ата, айыпда буйырмадыз, - дед! Кекш епр сезд1 Ш п екетш. - Бар сенер1м1з ci3 болган сод, буган амалсыз барып отырмыз. 6зщ1з бшешз бе, бклмейшз бе, ол жагы б1зге беймел1м, б1рад сол Царга деген батырдыд й зге iHi екенш елден еспдак. Естшен дуладта жазыд ж од, соны ecTin, сездщ шыны керек, дуандыд. «Цырылудан, аштан елуден аман далатын болдыд. Цудай бала-шагамыздыд коз жасын керген екен», - деп дуандыд. бй ткеш шщ1з болса, ол Царга ci3fli тыддамаганда, KiMfli тыддайды? - Сонда сендер меш дазад емес, далмад деп жумсап отырсыддар ма? Соган кездерщ мен жетшстен асданда ж е т й ме? Тогыз балам мен датыным дазад та, мен далмадпын ба? Бул не дорлыдтарыд? - деп, дарт едкшдеп доя бердь 106

ЭА. ikinm-aA Булдарш алдык па, ещц кейттж дегенд1 ацгартып, Тазабек KeKuieripre парады. Ол кезш жумып, басын шайкап, ундеме дегенд1 уптырды. - Ата! - дед1 свлден кешн сезд1 eei бастап. - Мен (пзге келш боп турганда, балаларьщыз бен жецгем1з казак болып турганда, ci3 калай калмак боласыз? Bipan калмак та болса Карга бауырыцыз гой, оз казагьщыз уш ш ез бауырыцызга 6ip ауыз сез айта ма деген т1лек кой б1зджь Содан кешн карттьщ Ш набшн дедь Баскалар да каумалап, аштан кырылмас упин, амалсыз солай icTeyre тура келш турганын айткансып жатты. Каргага терт Kici аттанды: Деулетбай, Дож абек, Тазабек жене Кекшепр. Олар ауылдан узап бара жатканда, Ш эй! есш алдында турган. Ym атты уй сыртынан eTin бара жатты. Кенет ец алдынгысы тазгшш тартып, буган бурыла парады. Оныц турш кергенде, Шешнщ журеп су ете тустк жазда жермецкеде керген жалпак бет калмак- Урейленгеннен вне бойынан ел кетш, есшке д е й т ы екьуш кадамды вред аттады. EHeci бетше 6ip парады да, кушактай алды. - Каргам, не кылды? Bip жерщ ауырды ма? Жата койшы! Ж узж, Жемеш, жупрсецдерпй! Кудай-ай, iiinHflerici аман болса екен! Bepi Ш ешш каумалап, текеметтщ ycTiHe нерпе тесеп жантайтты. - Аяк асты не болды? Кезще б1рдеме кершд1 ме? - дед! Жемеш басына жастык тесеп жатып. - Кез1ме ол кершгенше, шайтан KepiHreHi жаксы едк Естер1дце ме, жермецкеде Сопыйаныц енш еститш Kyni дву 6ip калмактыц касынан мурнымызды басып кашып едш кой? Жаца соны Kepin, турган жер1мде Кулап кала жаздадым. Меш таныды-ау деймш, бурылып, 6ip сумдык парады. Кайта оралып келш, 6epiMi3fli кырып кетш журмесе жарар едь - Мен Вдшбек атама айтайыншы, Кенжегарасын Касымызга ж1берсш. Еркеы бар уй екен деп, Каймыгар, - дед1 Жемеш. - Сейтейж, - дед1 Ж узж те костап. 107

Ъексцтан Нффеке-цлы___________ ...KeuiKi апак-сапакта е сж тщ алды кенет тасыр- тусыр етт1. Ж упр1л шьщпак; болран Жузжта влдеюм кеудесшен итерш ж1берш, уйге Kipin келдь - Ойбай, С эм ен , атама ж у п р ! - дед1 жырылып жатып. Ецгезердей терт-бес калмак ей-шей жон Ш ею мен Ж эмеш т! бас салды. Калиша мен Ж узш бажылдап ара туспек болып еда, екеуш е ю жакка ушырып ж1бердь EciKTiH; алдында тары уш калмак ат устшде e3ip тур екен. Жврмецкеде керген жал пан бет кдлмак Швшш еда-ерш алды да тура шапты. - Мен ныз eMecniH , катынмын! - дед1 Швш далбасалап. Дву калмак кынк деген жон- Кулагина Ж узш тщ дауысы 6ip жет1п, 6ip жетпеда. Байкауынша, арттарынан куры н туспедь К^алмактар кашпай- пыспай тау im iHe ш рдк 8 дегенше нас нарайды. Ент TinTi нугын туспейтш ш Шей1 сездь Кожабек пен Тазабек болмаса, бул ауылдын, ауыл болмасын осы ж олы байнады. Далмантьщ карасы жиырма шанты едк Ke6i жолай белш ш к е т а де, анырында ynieyi Налды. Бажылдап келе жатнан Ж эм еш тщ де уш еш п . Озгелершен белш ш шынкан ек! калман тау iniiHe eHin барып тонтады. EKeyi eKi жагынан устап, Швшш жерге Tycipfli. Ж улнынып еда, eKeyi eKi иыгынан басып тырп етю збед ь 0здерш ш е б1рдеме десй . влденеге келше алмай турган секщ дь Осы арада зорламан-ау деп, Ш еш нщ 3epeci ушты. - Маган тимевдер! - дед1 олардын; уятын оятнысы келш . - 1плмде балам бар. Байы бар вйелмш. Сендердщ впкелерщ, нарындастарын, ж он па? Жылатпандар мен1! - 8пкем1з де, карындасымыз да бар, тек сендей натынымыз ж он, - дед1 6ipeyi кекете кулш. - Казан шпнде журш , казанка нас кыласындар ма? Ж1берщдер м е т! - Кеп сезд1 кайтесщ , буран дешн казанка натын болсац, енд1 калмакка натын боласыц, - дед1 жацагы ж1йт жекш. 108

Касындагысы капсыра кушактап турды да, eiciHiiiici аузын орамалмен буып, колын жш пен тас цып байлап тастады. - Ал енд1 ецймендо айта бер, - дед1 кекетш. Сонан соц деу калмак, тары ецгерш алды. Булкынып байкап ед1, оны анау кумырсканыц кыбырлаганындай да кермеда. Сел журген соц алдарынан ит урдо. Малцораны айнала алцакотан отырран бес уйл1 ауылга келдь Жеке 6ip уйге кетерш Kipri3fli де, аягын коса байлап, текеметтщ устш е децбекше тастай салды. EciKTi сыкырлатып, тыкырлатып узак жапты. Cipe, ебден мыктаган болу керек. Сырттан дабыр-дубырды есйгешмен, не болып жатканын тусш бедь 9лден уакыттан кешн деу караныц eei Kipfli. Устш е тон жапты да, ун-туныз кайта ш ырып к е тй . Аузымды аш дешн деп жер тешилеп едк TinTi мойнын да бурмады. Ecin те, туцлш те жабык, тас карацры. Неге екелд1, неге кол-аярын шешпейд1, - тусш ш ы з. Бекерден- бекер екелмейдц бекер кол-аярын байламайды, ол - TyciHiKTi. Сонда не гетемек? 0лт1рсе, айдалада-ак елй рш кетпес пе ед1? Шынымен-ак зорлап катын кылмак па? Осы ойдан Ш ейш щ тула бойы Typuiirin Kerri. Балагынан жылан жылжып келе жаткандай тыжырынды. Осымен ем1ршщ б1ткеш ме? Экеден, шешеден, бауырдан, туран ел мен туран жерден - бершен айрылса да, ел1 й р п и лж тщ таукыметш Тазабекпен 6ipre татайыншы деп талпынып ед1, оны да кудайдыц кеп кергеш ме? 9ттец-ай, колына 6ip кару тисе, деу турмак, тау калмак болса да алысып елер еда! Кеудесшен жаны шыкканша кеудесше MiHri36ec едН Орыска да, калмакка да кор кылган кудай-ай! Будан да жаратпай-ак койса кайтет!н ед1?! Аузы байлаулы болса да, ойы байлаусыз Шэш шарасыздыктан шыцрырып жылады. BipaK ж у реи шыцрырганмен, у т шыкпады. Бауыздалран койдыц бакылындай б1рдеме ез кулагына азар ж етть Буынып елуге де мумкшдпл ж ок MicKiH дерменызджтен булырып ексда. Bip кезде eciK ашылды. BipaK есштен ешкандай жарык юрмедь Ес1ктен енген карацрылык тыныш- 109

(jflr/f.тми 11иЬжекр-у:n,t_________________________ тыцты бузбай 6ipa3 турды. Сонан соц eciKTi ншнен мьщтап жапты. Элденемен байлады. Жацындап келд1 де, устш деп тонды ацырын алып тастап, жанына жантайды. Ж ат Hie те жацындады. Артынша цушагымен цацпанныц шаппасынша кеудесш цысып алды да, зйэдей цалмац бар салмагын салды. 9йел бойында дулей кушке бегеу болатын еш цуд1реттщ жоцтыгына Ш эш нщ H03i жетть Kynrrim тоцтататын KYflipeTTiH, 6ipi - уят. Тары 6ipi - аяушылыц. Жене 6ipi - MeftipiM. Муньщ 6ipfle-6ipi бойынан табылмаса, онда к у н т не icTece де, 6epi - зац. Цалмац аярындагы жш-п алды да, аузы мен цолын шешпедь Берш туешдп бацырмасын, царсыласпасын деда. Евдреп жылаганнан езге ештеце цолынан келмедь YHi шыцпаган сон;: - Тэй-ке-е-ен! - дед1 журегш щ даусымен шацырып. *** Царга несем десе, дегендей адам екен. «Цазацтар келд!» дегеннен-ан дайындалса керек, орнынан турмай, 6epiHe бажайлап 6ip -6 ip царап еттц Элдене кенет eciHe тускендей, Деулетбайга цайта жалт парады, сонан соц eciHe ештеце Tycipe алмаран адамша цабагын шытты. - Ие, таныса отырайыц, жендерщ1зд1 айтыцыз- дар, - дедь Алдымен Цожабек сейледь - М енщ атым - Цожабек. Мына 6i3fli бастап кеп отырган ацеацалдыц аты - Дэулетбай. Мен бу ккйнщ iHici болам. - Мен Тазабекшн. Цожабек араныц iH ici болам. - Мен Деукецнщ кeлiнiмiн, цыргыз Цожеке батырдыц цызымын. Экемнщ цойган аты - Цаныкей, албандардыц цойган аты - Кекшегчр. Бас шулгып тыцдап отырган Царга орнынан ушып турегелдь - Апырмай, Цожеке батырдыц цызымын дедщ бе? Сенщ екецнщ цалай елгенш ез кез1ммен керш ем, айналайын. Цытайлар цып-цызыл шоцца йрадей лацтырып ертегенде, цыцц деп 6ip дыбыс шырармап 110

_______________________________aft, (hfmte-ad еда! Соны керген цалмацтар к у ю бугшге дейш тусш ен шошып оянады. - К екш ейрдщ алдына келш цолын устады. Бетше суйсш е парады. - Менщ уш м - сенщ де уйщ, Кожеке батырдыц цызы: Торге шыц! - дед! цолтыгынан суйеп. - Ci3 менщ екемд1 ардацтайтын адам болсацыз, сяздщ уй маган да уй болмаганда, ю м ге уй болады, Карга ага? - Дел айтасыц, Дожеке батырдын, цызы. Ал енд1 дурыстап жендерщд1 айтыцдаршы, меш цалай таптындар, цайдан келесщдер, цандай шаруамен журспцдер? - Оны Жекем айтсын, - дед1 Кекш епр Доулетбайга бурылып. Деулетбай ецпм есш цазацтарга цалай тутцын болганынан бастады. Долын цацпай, мацдайынан шертпей, цазац екес1 цаншама багып-цаццанымен, ез елш, ocip ece кшшентай iHiciH коп жыл бойы умыта алмаганын айтцанда, Карга орнында отыра алмай цозгалацтап кетть - Деулетбай - менщ цазац екем цойган ат, ез атым - Дербежш, - деген кезде, орнынан Карга eni умтылып тура алмай, ушшппсшде ерец турды. - Эй, ж уреп м сезш едьау! - дед1 Деулетбайга царай телиректей аттап. - Сезш ем -ay сенщ Tipi екенщдИ Деулетбай турегелген бойы турып цалды. EKi бауыр цушацтасып, ецюлдеп efleyip жыласты. Оган цазацтар жарты жумысы б1тцендей жымыцдасты. - Калай умыттыц, цалай? - деп, Карга басын шайцай бердь - Кашан балалы-шагалы болганша умыта алмадым, ес1мнен шыцпадыц. - Апырмай, бета бауырды умыттырады екен-ау, менщ умыта алмай жургешм баламныц жоцтыгынан екен гой? - деп, Карга кезше тагы ж ас алды. - Бауырдыц баласы бауырга бетен болмайды, ci3 6yriH ага гана тапцан жоцсыз, агамен цоса бала да тауып отырсыз, Карга ага. Жылайтын ж еш щ з ж оц, - дед1 KeKHierip. Ill

Ъекедд щ Jli//>MAf-ifihi___________________ _ - Дурыс айтасын, Кожеке батырдыц кызы. Дурыс айтасын, - деп, Карга езш 03i зорлап, азар жымиды. Деулетбай содан кешн неге келген жендерш айта бастап едо, сездщ MeHiciH туйне койган Карга орнынан турды да, агасына карап колын кусырды. - Болды, болды! Алдыма К °ж еке батырдын кызы келсе, колга тускен агамды кул етпей, ул еткен казактар келсе жене жай келмей, 6ip агамды тогыз улдан ерб1ген 6ip ауыл етш екелсе, мен казактардыц кандай шаруасы болса да шешш беруге дайынмын! Карга буларды байтал сойып к,онак, еттн Кетерлершде казаны женмен буйымтай сурады. - Кам жемей кайта бер1цдер. Малдарыады шм алса, соньщ езше апартып берйзем. Шегарадан кай куш етепндерщда бшд1рсецдер, со куш шерштерге тапсырма берйзем, 6epi ойдагыдай болады, - дедь Каргадан карык боп кайткан булар уш кыз бен Ш еш ш калмактардын, тартып экеткенш есйгенде есецйреген адамша ес-тусйз узак отырып калды. Ж арык дуниенщ туш и т жабылып, жер елемд1 капас карацгылык кымтап алгандай кершдн «Ещц к ей тй м ?» - дед1 Тазабек тувдлш. бзш ен eei сурап, езше e3i жауап бере алмады. Жауабы да жок. memiMi де ж ок тыгырык тер1здй - Каргам, - дед1 inenieci дем 6epin, - екец елгеннен кешн де OMip cypin жаттык кой. Tipi адам пр ш Ш к тщ тозагын да тартады, азабын да кереди одан тек ел1 адам гана кутылады. 1шшде урпагыц бар ейелд1 жауда калдырма. Ол - сенщ болашагыц. Тек iiniHflerici аман болса екен! Карындасыц да агам куткарады деп ceHin жаткан шыгар. BapiMi3 6ip саган сенш журм1з, шырагым. Тазабек анасыныц айтканын да, айтпагын да туйндь «Кеудемде жаным барда Ш ешш жылатпаймын!» деген уедей де ейнде. - Сабырынды жогалтпа, - дед1 Ж узж Тазабек мылтыгына кол созып жатканда. - Ана еш кыздыц агайын-туысы да дайындалып жаткан. Деулетбай аганын eni улкен баласын касыца алсан, онда Карга тагы кемектесетш шыгар? 112

________________________________Э 4. <kiHM-ari Деп осы акылдыц дер кезшде айтылганын тусшш, Тазабек Жузшке суйсше парады. EpTeci кас карая дулей калмак тагы келгенде, «Будан да влгешм жаксы еда!», - дед1 Ш эш тущлш. - Датын болуга кенемннц? - дед1 калмак ецкешп. IHefii басын шайкады. Анау 6ip колымен капсыра кушактап алды да, екшнп колымен аягын шеше бастады. - Тэй-ке-е-ен! - дед1 Ш эш туншыга шьщгырып. Тула бойы тыпырлап кашты. BipaK жанын да жаралаган, арын да арамдаган карацгылыктан кутыла алмады. *** Тазабек бастаган алты ж т т Даргага тагы келдь Ол буларды ун-тунс1з тунерш тывдады. - Терген1д адамдары екенш айтуларыцнан болжап отырмын, - дед1 кабагын туйш . - Малдарывды айдап екеткен де солар. Бугш кайтарып беруге тш с. Житгтер1м оны ездер1 жайгастырады. Ал мынаган ез1м араласпасам, болмас. Сйздер шай im in жайгаса турыцыздар, мен жи!ттер1мд1 эз1рлей берешн. Жиырма шакты сакадай сайланган ж т т еп-сетте жиналды. Дарганыц соцынан тау бектерлей тисе солтустжке тартты. Дву кораны тещректей отырган бес уйл1 ауылга булар туе ауа жетть Карга елдене деп калып едк ж!пттер1 лездемде эр уйд1 тврт-бестен коршап ала койды. Сонан сок 03i алдыга шыгып, аспанга eKi дуркш ок атып ед1, бар уйдщ адамдары сыртка ытып-ытып шыкты. Тек уппнпп уйдщ eciri ашылмады. - вйелщ ана уйде, - дед1 Карга сол уйд1 Тазабекке иепмен нускап. - Алып шьщ! Мылтыгын журе кезеп, Тазабек солай беттедк Аягы байлаулы, аузы тацулы Ш эш ш к1рген бетте бас салды. 0уел1 аузын ш е н т де, кетерш алды. - Енд1 мен! езщ де алма, калмакка да катын кылма, eaTipin кет! - дед! Ш эш баж eTin. 8-729 113

Ъексцтт Hiifnbke-цлы____________________ 7 Шэш! - дед1 6ipiHm i рет оган жекщ . - Егер осы сезщд1 елдщ кезшше тагы айтатын болсац, онда, шынында, елтарт кетем! - Сыртка кетерш шыккан соц, аягындагы ж !бш елд1н, кезшше бэюшмен кеста де, Ш еш ш кетерш экеп атка мшпзгел1 жатканда: - Тура тур! - дед1 Карга камшысын кетерш. - Атты да, epfli де мынау тауып бередь - Тазабек жалт нарап, Каркара жэрмедкесше жылда келетш жалпак бет калмакты б1рден таныды. Мылтыгын соган карай кезене бергенде, тагы Карга токтатты. - Сабыр кыл, Тазабек! 9уел1 эйелще ат алып келсш! - Акырып б1рдеме деп едк деу калмак у т жакка емпевдей женелдк Артынша ерттеул1 ат жетектеп екелдь - Енд1 ана атка эйел1нд1 мшпз! - Карындасым мен баска кыздар кайда? - Оларга 6i3fli осы дву бастап барады. BepiH де табамыз. Ал ендк Тазабек, мына дэудщ бойжетш отырган ез карындасы бар. Жазасына сен соны токалдыкка ал! - Ал, Тейкен, ал! - дед1 Ш эш ашына ун катып. - Атасы мынандай болганда, карындасы кай одган дейсщ , Карга ага? Алмаймын! - Онда кетт1к. Жэмешта, тагы eKi кызды тауып алганша кас карайды. Буларды шыгарып салып турып, Карга дву калмакты атынан туйрдк - Муны атып тастаганнан калмак азаймайды, казак кебеймейдк Тазабек. Камшывды ал да, ашуыцды бас! - Атып тастацыз! - дед1 6ip кыздыц агасы ашуланып. Атынан Tycin, камшысын салмактап, Тазабек дву калмактьщ карсы алдына барды. - Карга ага, как мацдайдан урсам, мына дулей тьп тартпай кетедь BipaK одан, езщ1з айтпакшы, калмак та азаймайды, кылмыс та азаймайды, казак та кебеймейдь Онын, устане, йзден жаксылык Kapin турып, 6ip кандасыцыздыц канын жуктеп кетсем, й зд щ абыройьщызга дак салып кеткендей болам. Алайда ci3 руксат 6epin турганды пайдаланып, мен 114

_____ _______________________ Эй, дщт ^4 муны елтирмей, мугедек кылып кетешн. 0ле-влгенше е«нде журсш, езгеге де сабак болсын. - Уей, - дед1 6ip калмак кудштенш, - ол камшыга елмейда! Тазабек TicTeHin кезш жумды. Бук1л ашуын, ыза- кегш б1легше жинады. Цалмакка карама-карсы турып, сол аягын алдыга созды да, 6ip орнында ары- 6epi тецселд1. - Ах! - деп, ацыра сштеп калганда, ецкиш турган калмак шеккен туйеше eKipin етпетшен туст1. Тумсыгымен жер сузе жырылды. Yin калмак я а г т жуг1рш келш, жерден кетерш туррызбак болып едк ол жаны шырып бара жаткандай шыцгырды. Он, иыры салбырап, бос арканнын, ушынша колы мен жещ салавдады да калды. - Цолыкныц каттысы-ай! - дед1 Царга басын шайкап. - Тавданганы ма, дву калмакка жаны ашыганы ма, оны Тазабек ажырата алмады. - Ал енд1 жолдарыц болсын! 0тетш куш хабар берсевдер, осы ж1г1ттер1м карсы алады. Царга ара, « з г е мыц да 6ip рахмет! ...«KeriM кайтты ма, еш ш ппмнщ орны толды ма?» - дед1 Тазабек e3iH e3i ш т е й тергеп. Цатынын зорлады, карындасын корлады. Бар калмакты кырып тастаса да, орны толмайтын опык- Бакырып жыласа да, акырып аттандаса да, болар ic болды, енд1 оны ешкандай куд^рет калпына келт1ре алмайды. Зорланран катын, корланган карындас турмак, букш халык корган таппай кырылып, кор болып жаткан ж ок па? Цырылып жаткандарга Караганда, TipiHiH QMipi теубэ емес пе? Сондьщтан жасыганын жауы турмак, досы да KepMeyi керек. 0йтсе, ол да жецйпс. Шеш де, Жемеш те кш вйз. ©йткеш корраусыз калган оларда корганатындай шама жок- Еркек басына ic тускенде сыналады. Басына ic туст1. Ж ау корларан катыны мен карындасын енд1 ез ел1 корламауы керек. Жаудыц жауыздыгын Kepreni yuiiH, карындасы карындас, катыны катын болмай кала ма? 0зш e3i кайраган Тазабек кату мшезбен жан- жагына кабагын тушп карады. Швшге жанаса келш, пзгш1нен тартып Жемешке карай жакындатты. 115

f) ('ir/y iiiM ii (Н1фж.еке-1[.'1ы_________________ ^ - Ецселер1вд1 кетер! - дед1 езгелерге де еспрте. - Жарты елемд1 даратдан Шыцгысханныц да датынын жаулары тартып едетден. Сол Берте дейш оран жер бетшде тецдеи ж од терт ул туып берген. Сендер де, КУДай буйыртса, дазадтыд KeriH дуатын дайарман ул- кыз туарсындар. Bi3 тартдан дорлыд пен зорлыдтьщ ececiH солар дайтарады. *** Цалмадтардан эйел1 мен уш дызды дайтарып екелген сон,, журт Тазабеки батыр атады. Gcipece онын атагын жалпад бет далмадты камшымен налай урып жыдданын айтып келунплер жайды. Араларынан дорган боларлыд 6ip улдын, шыдданына улкен-к1ци теубе десй . Алайда дуниенщ етек-женд 6ipTe-6ipTe тарылып келе жатданын 6epi адгарды. Сондыдтан epniM езгеден бурын ез дамын ойлаура кешта. Калмадтын, дылганы мынау болса, дытайдьщ KepceTepi TinTi зор шыгар деген оймен Цалиша баласына ойда ж од е й ш ш айтты: - Балам, ары етпей-ад, Ж узж тщ еке-шешесшщ дасына барып, Курметшщ 6ip дуысын паналасад кейтетш ед1? - Апа, далмад - 6ip дезде дазадтан жещлген жау. Кангелдд Ырайымбед бабаларымыз оларды елден, жерден дуып шыддан. Ал орыс - 6i3fli билеп отырран ел. Таудын, дуысы турмад, жердщ жет1 дат астына тырылсад та тауып алады. Тудымымызды туздай дуртады. - 9 з щ 61л, даррам. Менйй эншешн босда e6irep боламыз ба деген ейелдш ецпме гой. Сумбенщ солтустш тау бетше дазадтар жиналса, езен бойлап, жазыдда дыррыздар уйысты. Олардыд жардайы адам шошырлыд. Кебш щ не баспанасы, не суыдта диер сырт кшм1 жод. Б1рад бала-шагасы деп жене ейелден epKeri аз. Кайыр сурап, кез1рдщ езшде дазад арасында дацрып жургеш даншама. Цыстыц 6ip суыгынан дала ма, далмай ма, дудай бшедь 03i де ел1м аузында ж урш , оларра дазадтыд дайыр беретшш дайтерсщ?! 116

dti, Ьцнм-ай Kac карайган кезде кыргыздар жактан тарс- турс мылтык атылды. Олардыц у-ш уы казактарды да шошытты. Ет nicipiM уакыттан кейш эрен тынышталды. Не болганын б1лу упйн, Кожабек epTeci Тазабект! epTin барды. Кдптаган кыргыздан азын- аулак калганын булар б1рден байкады. Кш з жамылып отырган жудеу ейелден жен сурады. - Бала-шаганы басып кете жаздап, 6ip топ атты шауып келд1 де: «Ойбай, орыстар келш калды, кашыцдар!» - дед!. Артынша тарс-турс мылтык атылды. Bipey ойбайлады, 6ipey шыцгырды, балалар жылады, TenipeK опыр-топыр болды да к е тй . Ж урт жапатармагай шегарага лап койды. Алдынан шьщкан кытайдьщ uiepiKTepiHe де токтамады. Токтата алмаган соц, олар да атты. Ж урт батпакка баткандарды баса- кектеп кашты. Суга агып бара жаткандарды Kepin турып, суга cenipin жаткандар болды. Б1рталайы колынан Tycin калган баласына кайрыла алмай зытты. Цудай e3i кеппрсш, талай катын колындагы баласын тастай кашты. взеннен ете алмай каншасы кырылганын 6ip кудай бш едь Мен э дегенде cypimn жыгылдым да, сол орнымда елген Kiciine жата берд1м. - Орыстар саган тимед1 ме? - Кдйдагы орыстар? Калмактар екен 6epi. Ж урт тура кашканда караусыз калган малды тугел куалап eKeTinTi. Енд1 аштан елетш болдык. Кожабек пен Тазабек езен бойындагы елштерд1 Kepin, жагаларын устады. Kepin турып, ез кездерше ездер1 сенбедь Эр жастагы жиырма шакты бала кайрадга батып, батпактан шыга алмай, тун й суыкта сол куш катып елш тк Кол ушын 6epeTiH 6ip адам табылмаганы гой? «Сураусыз ел1м!» - дед1 Тазабек езше e3i сыбырлап. - О не? - дед1 Кожабек бетше карап. - Б1рдеме дед1н бе? - Айтыцызшы, ага, осыныц 6epiHe кшел1 6 ip ey бар ма, ж ок па? Элде ез кшем1зден кырылып жатырмыз ба? бйткеш патшаньщ сураган адамын берсек, орыс та, калмак та б1зд1 булай кырмайтын ед1 гой? 117

Ъекаршшн Нфжеке-ц/гы____________ - Оны мен де ойладым, Тазабек. Б1рад намыс ел!мнен де к уш и гой, бэрш намысда шабамыз деп бастадыд емес пе? Biere ешшм ештемеш жендеп туйнд1рмей, «Бул жабайыларга туйнд1ретш ту п жод, айт та, адамын ала бер!» - дед1 гой. Жуас халыдты жундей саламыз деп ойлады. - Ж ундеуш жундед1 гой, керш келейз! - 0-эй, Тазабек-ай, жаны шыгып кетпеген сод, й м барып ез ершмен керге Kipe дойсын, болашадтан 6ip жадсылы д кутумен етем1з де 6epiMi3. KeniTi Дарганьщ ж1йттер1 Мыстыц суынан етюзш , Аттыц тауы деген жерге алып келдь Осы мадайга орналасыдыздар, ешшм тимейдд - дед1 бастап екелген адам. Олар кеткен сод, кеймд1 сезд1 Дожабек айтты: - BepiMi3 6ip сайга сыймаймыз, мал-жанныд ыдгайына дарай белшешк. - Bi3 6epiMi3 ана 6ip сайга сыярмыз, - дед1 Тазабек шши езек й алыстан байдап. - Диын-дыстау кунде дабатыдызга алганыдызга, Дожабек ага, йзге мыд дайтара рахмет! Алда да араласып турармыз. - Bi3 де саган бауыр басып далдыд, Тазабек. Терт дызымызды далмадтан дайтарып екеп, улкен дайрат дылдыц. Дэу далмадты дамшымен далай урып жыдданыцды ж т т т е р жыр гып айтып жур. Кек дайтарып журмесш , абай бол! ...Тазабек Эдшбек адсадалды балаларымен дасына алды да, сайдыд аузына отырды, ал езгелерд1 сайдыд тубш е ж1бердь Отыз шадты дойы, еш бузаулы сиыры, eKi e ri3 i, eKi бие, алты аты, жалгыз туйей аман жеткен ол келе сала шаруасын ыдгайлауга KipicTi. Дасына Сэменд1 epTin алып, eyeлi бута шауып екелд1 де, сонымен доршаулап дора жасады. Батые ж ад сайда 6ip уй далмад отырады екен, суды соныц булагынан таситын болды. Эд1лбектщ балалары мен басдалар да будан кергенш icTen жатты. - Апа, - дед1 Ж узш ертедп шай уетшде. - Тазабек болмаса, 6i3 де дыргыздар дусап Сумбешц бойында дырылып далатын ба едж , гам бш йн? 118

______________________________________ Э й , дцнт-аЛ - Е, каргам, берше теубв! Семен!» де cepiK боп касында журген жок, па? «Орнында бар одалар» деген - осы. Ертесшде Тазабек калмадтын, койын жайып журген казакпен жолыгып, ж енш сурап е д » ол: Е, бауырым, - деп ацырай женелдк - кейде адам елмей далганына да екш ед1 екен. Эке-шешемнен, 6ip ага, 6ip iHiMHeH; олардыц уй inii, бала-шагасынан; еэ1мшц eKi ул, 6ip дызымнан тугел айрылып, 6ip катын мен 6ip баламды аман алып шыкканыма да тэубэ деп журген бейбакпын. Bepi суга кетш елдь Цатынымды жетектеп, кенже улымды кушадтап, баска ешк1мге кемек жасай алмадым. Буйтш Tipi калганы курысын! Енд1 м1не аштан елмеу yuiiH, катын-баламызбен калмакка кул боп журм1з. - Далмак уй берд1 ме? - Уй дейтшдей уй емес, дегенмен, эйтеу1р, баспана. Жаркабактыц астын уцгш куыстап алдык. Ецкешп Kipin, ецкешп шыгамыз. 0лi оцалып кетерм1з деген YMiT кой еншешн. - Умггтен улкен не бар деййз, ага? Атыцыз KiM? - Амалбай. Дарашанын, аягында кар жауып, кыс туей . Сыгырайган бштешамныц жарыгымен 6epi кеш ш тамакка бас койган кез едь Гргенщ сыртынан гурс eTin елдене суйкене кулады. Bepi урейленш, 6ip- 6ipiHe карасты. Тонын ыйыгына 1пе сап Тазабек тыска умтылды. - Байкашы! - дед1 Жузпс сактандырып. Артынша Тазабек 6ip ейелд1 уйге суйреп Kipri3fli. Жаны бар екен, ершн кыбырлатты. - Б1рдеме айткалы жатыр-ау, байгус! - деп, Далиша касына барды. Эйел кезш 6ip жумып, 6ip ашты. - Дасында тагы б1реулер бар-ау, cipe? - дед1 Ж узш жорамалдап. Тазабек тагы сыртка шыкты. Дыбыс бйпне ме деп, твщ рекй 6ipa3 тыцдады. Дарацгыга Ke3i уйренген со», ейелдщ карга тускен ieiH байкады. Соны куалай 119

iX’lnyniMH Щ рмсЬ -цт _________________________ | I барып, етпет!нен кулаган ересек балага тап келда. Элгш1 кетере сап уйге алып Kipfli. Кеудесш ашып тындап, тамырын устал Kepin, йрпйлж белпсш таба алмады. - Байгус бала етпетшен жыгылранда, карга туншыгып елген Tepi3fli, - дед1 топшылап. - Бул ейелдщ Kyfteyi де болу керек, балам, карап келпи! —дед1 Калиша. Тазабек тары тыска умтылды. 1з куып, дауыс жетер жерге дейш барды. Енд1 Kepi кайта бергеншде, бушрлеп кеткен тары 6ip i3fli байкады. Сел журген сок, cypimn жырылды ма екен, бута тубшде бук тусш жаткан еркектщ устшен туст1. Алаканын мурнына тосып едо, жылы леп бйпнгендей болды. Оны кетер1п екеп ошактьщ касына жаткызды. - 9йел байгустьщ эл1 б1ткен екен, - дед1 Калиша, - узиип кетт1. Е ркегшщ жаны бар ма? - Бар, - дед1 Тазабек дереу оныц аяк-колын Кармен ыскылай бастап. - Кшмдер1 жука, жаураган, аш та шыгар, калай ж е т й екен бул арата? Кшмше Караганда, кыррыз болу керек. Жары карысып далган- ау деймш? Bip касык жылы сут урттатшы, Жузж! - Ойбай, мен коркам, апам шпйзсшпп. - Экел суй ддй Tipi калса, бала-шарама сауабы тиер. - Me, ana. Семешме сауабы тисш. ...Кетпен-Kyperi ж ок Тазабек елген ейел мен баласын жаркабактьщ астына апарып бетш жасырды. Еркек туе ауа вред басын кетерд1. - Балам? - дед1 Тазабектщ бетше epi умйпен, epi куджпен карап. - Балан шеш есш щ касында... Eni кун толастамай жауган кар жер елемд1 буркеп тастады. Кой мен сиыр корада камалып, жылкы екеш жы лкы да тебшдей алмай калды. Муныд Ty6i жут екенш Тазабек болжады. Сасканынан шеп сурап керпй калмакка барып ед1, «Ж иганым ез малыма да жетпейд1», — деп, ол шынын айтты. Енд1 не де болса деп, екесшен ecTireH ерекетке KipicTi. Ед eyeni 120

________________________________ dd, hum-ad вдшбектщ Кенжегарасы мен СемещЦ ертш, таудан eni КУ каратай Kecin екелдь BipeyiH ушке белд1 де, жуан беренесше дел ортадан жетек жасады. А л карсы жагына eKi жерден басыткы какты. Сейтш дайын суйретпеш ушеулеп жотаныц кунгей бетше апарды. Eni басыткыга Кенжегара мен Саменд1 отыргызды да, e3i жетегшен тартып теменге суйредь Суйретпе беткейд1н бос карын сыпыра женелдЬ Аршылган кардыц астынан когажуа тауып алган Тазабек eKi балага керсетш efli, тары табамыз деп, олар одан бетер кулшынды. Yrneyi мез болып, беткейге он шакты рет Tycin шыкканда, эжептеу1р жайылым аршыды. кайтер екен деп, корадагы малды коя 6epin efli, беткейге жабысып, кун батканша туртшектед1 де жатты. Ертесшде барлык уйдщ улкен-Kiniici арпалысып, осы едшпен жайылым аршура KipicTi. Тары 6ip куш Тазабек бута мен шщц шауып екелш, балтаман турап араластырды да, малга жем жасады. Арайындарына да соны icTeTTi. - Арамтамак болмай, мен де 6ip жарьща шыгайын да, - дед1 жаца-жада оцалып келе жаткан кыргыз ы«райсызданып. - Кыс узак- Ci3re де ел1 жумыс табылар. Эз1рше куш жинай бер1щз, - деп кулд1 Тазабек. Кыргыз Ыстьщкелдщ сарыбагышы екен, аты - Табай, кырык сег1зде. Bip агасы, 6ip inici уй imiMeH Текеске дешн 6ipre ypnin к е л и т де, орыстар зецб1рекпен аткыларан кезде, ш м нщ кайда кашканын бщмей, быт-шыттары ш ы ры пты . Улкен eni улынан да сонда адасып калыпты. Кенжесш жетектеп, катынын алдыра сап ерец-перен, 6epi eTinTi. Калгандарын кутш , eKi кун сол мацайда аялдапты. Талгажу етш журген курттары да таусылып, акырында аштан елетш болган сон;, кашкандарра epin тент1рей 6epinTi. Терт кун бойы не казак, не калмак не ушне шрпзбей, не тамак бермей, ебден 0лcipeптi. Енд1 елдак деп, бершен кудер узген кезде, кенет осы уйдщ от жарырын катынынын, кез1 шалып калыпты. Алдыга Tycin умтылран екен, ажалына асырыпты, байгус! 121

Ъекоцлтан сИ.1фок,икг-шм Жаз бен кузде жендеп кон. жинай алмаган кой малы, Тазабек каншама тырбанса да, кунара жауган кардыц кысымына твтеп бере алмай, елгеш елш, ел м егет кетерем болды. Кектемге салым корасында он шакты койы, ж е й жылкысы, 6ip сыйыры мен 6ip Tyfteci гана калды. Ундары 6iTin, еттен баска коректщ 6epi таусылды. Аман-есен кекке шшсе, осы малымыз да асырар деп умггтенд).. Bip куш кешшсш: - Бауырларым-ау, барсывдар ма? - деп, Жомарт уйге nipin келгенде, елген адам Tipinin кеткендей, эйелдер шу ете калды. Bapi жылап KepicTi. Жылап ж урш кулгста. - 0цкей тасбауырлар, елш калсам да м е т 1здемейсщдер, - дед1 ол да K03i мен мурнын кезек-кезек суртш. - KeMipmire келмей, ез1ц гой кашкан, - деп, Тазабек акталган болды. - Ауылымызды орыстар тун йшнде аткылап, кайта эке-шешемд1 аман алып шьщканымды айтсацшы. KeMipniire келмек турмак, керге Kipin кете жаздадык. - Айналайын-ай! — дед1 Цалиша кимешепн1д ушымен квз1н сурткшеп. - Ел Keuiin келгендей куанттьщ гой 6epiMi3fli! - Ana, мына KiciHi танымадым гой? - деп, Жомарт тебеген атка карагандай Табайга секемдене карады. - Ол - мен1ц кыргыз imiHfle журген бауырым. Ел аласапыранда 6ip-6ipiHeH адасып жатса, 6i3 табысып калдык- - Е, кутты болсын, апа. Жемешке уйленш алган 6ipey ме деп, журепмн1д су ете калганы. - Жомарт ага мен жайында, eftTeyip, жаксы ойламайды. - Куйеуге тигенд1 жаман деп т м айтты? Жаман болса, саган жаман шыгар, 61зд1ц колымыз оган жетпей жур. - Сонда калай, шздщ куйеуге шыккьщыз кел1п жур ме? Bepi ду кулд1. - Апа, мына кызыцыз не болып кеткен? Меш келеке кылып отыр гой! Цалишадан бурын Жуз1к жауап катты: 122

_________________________ ,. 'Sii, (hime-ad - в з щ рой «б1здщ колымыз оган жетпей жур» деген. - ©здерщ eciMfli шыгарып ж1берд1цдер шулап. Куангандарыцды да, ренж1гендер1цд1 де адам бишейдь Дожац пен Сопыйаныц жардайын Жомарт б1лмейтш боп шыцты. - Мен сендерд1 i3flen Тасашыра бардым, - дед1 Тазабек 6ipiHuii рет сол сапарыньщ сырын ашып. - Кожацты жол шетшде атып тастапты. Сол арага кемш, бештш таспен бастырып кеттлм. Сопыйадан хабар-ошар жоц. - Иманды болсын! Ж ацсы ж т т едь Оны елйргендер Сопыйаны аман цалдырды дейм1сщ? Дазацца тидщ деп, т1р1дей сойран шырар?! - Biere оны айткан ж ок , - дед1 Ж узш басын шайцап. - Дайран Дожак,-ай, жатцан жер1 жайлы болсын!.. б зщ 6i3fli налай таптьщ? - Квм1рш1де жолыцпаран соц , сендердщ меш ел1ге санайтындарыцды 61лд1м . Bipan ж ер бетен, ел бетен, 1здеп шыруга журексшд1м. Келе-келе кез1м уйренд1, квцЪйм орныцты. Алдымен Текес ондрш 6ip cyein шыгайын деп ойладым. Талай адамра жолыцтым, талайдан сурастырдым. Сойтш журш , Дожабек деген KiciHi таптым. «О, Т азабекй бшгенде цандай!» - деп, Добыландыны жырлагандай зулата женелдк Со кййнщ с1лтеу1мен тобелерщнен топ ете TycTiM. - Дожабек аралар к,айда отыр екен? 1здеуге муршам болмай, уят болды. Сешмен 6ipre барып кайтпасам болмас. - Айтуына Караганда, эу баста о Kici де осы мацайра тоцтапты. BipaK малга да, адамга да жайлы тимеген соц, цыс ш ш д е Текестщ кунгешне Keniin барыпты. Далмацтар цоцацдап корген екен, ырцына кенбепть «Атасы жевдлген цалмацтыц баласын да ж ец д ж », - дед1 маран. Кржабектщ ауылына бара жатцан жолда Тазабек Жомарттан Дэнекер жайын сурады. 123

Не езш кермед1м, не хабарын ест1мед1м, - дед1 Жомарт. ..Д о ж а б е к й ч ауылы екеуш щ келгенше epi жы- лап, ep i кулш , артынан KiniiripiM жиын-той жасап ж1бердь Ауып келген ауылда алраш рет эн айтылды. Калмактар алып кетш , 6ip айдан кешн арен оралган 6ip ейел сай-суйект1 сыркырата енге салды: - Жайлауында Дарцара жатушы едт, Топтап малды базарга сат уш ы едт . Ваймен к,атар кедейге шыеын салып, Ш аш етектен борышца батушы едт. Былтыр ццлын - биыл тай, Бцгт кедей - ертец бай. Дшрментн, тасындай Ш ыр айналган дцние-ай! Кереуетте керШ п жатушы едт, Тцске таман тццлтт1 аш уш ы ед1к. Ж эрм ецкеге мал сатцан цалмак; келсе, Мцрнымызды сасьщ деп басушы едт. Eudi цалмац к;ойнымда epiM болды, Бцл не деген, жцртым-ау, кер1м болды? П ацсы п жат/^ан мамъщта цайран басым, Босагасы цалмацтыц mepiM болды. в з орнына ел цайтып цонар ма екен? О сы цорлык; квц ы ден цалар ма екен? Тент1ретпей ел жцртын, тепкыетпей, Bip азамат mi3ziudi алар ма екен? Тазабектщ тебе куйк,асы шымырлап Kerri. Бул зарды 6ip ейел емес, бушл ел айтып тур едь Ошак басындагы ейелден осыншама зар шыгар деп ойламаган. Bepi бас амандыгынан басканы ойлай алмай калган заманда булайша мун; шагатын ейелдщ табылганына тацгалды. «Ел eciH жыя бастаган екен», - дед1 езш ш е ой туйш . «Дшрменшн; тасындай шыр айналган дуние-ай!» - дед1 iniTefi кайталап. 124

о4 . динт-лй Сол сет сырттан алкам-салкам 6ipey аптыга Kipin келдь EKi e3yi eKi кулагында, 6epKi колында. Шыркымызды бузады-ау дегендей, оган 6epi жактырмай царасты. - Бауырлар! - дед1 елп. басыныц буы буркырап. - Курыят! Курыят болды! - Мынау не дейд1? «Куры яты » не? - деп, Жомарт Тазабекке карады. - вй , курып калгыр, «курыятьщ» не? - деп, 6ip ейел жеки сурады. - «Курыятым» сол, ак патша кулапты. Кашкан казак пен кыргыз eniMiere кайтатын боппыз. - Оны саган шм айтты? - Kepnii ауылдан уш жйчт келш, жагалай шушнпп суpan жур, солардан естдам. Ж урт сенер1н де, сенбесш де бЬшей сенделш калды. - «Жаксы сез - жарым ырыс», айтканьщ келсш! - деп, Кожабек бетш сыйпап еда, 6epi жапатармагай беттерш сыйпасты. Табай мен Семен малга карап, Цалиша мен Жемеш уй жинап, 6ip сет оцаша калган Ж узш пен Ш еш кора айналып кетть Ж узш капсыра кушактап, TITanim 63iHe тартты. - Шыньщды айтшы, Тазабектщ ыкыласы бурын- гыдай ма? «Калмак не й:тед1?» - деп сурамады ма? - Ештеме айткан да ж ок, сураган да жок. - Эй, жаным-ай, нагыз еркек кой! 03i калай ipi болса, м1нез1 де сондай ipi. Б1реудщ бес балалы катынына да кызыгып, бурынгы аталарымыз тартып алып уйленед1 екен. Жаксы керген соц сейтет те. Тазабек те сеш жаксы кередь Ж аксы керед1 демекнп, Жомартка сен калай карайсьщ, осы? - «Калай караганыц» не? Соны ж аксы керш Калдыц ба? - Е, жога. Сен де кайдагыны айтады екенсщ. - Енд1 ез1ц гой «жаксы керед1 демекнп» деп отырган. - Кезшен байкадым, сол б1здщ Ж е м е п т жаксы керетш сыякты. 125

Ъексцлтт НфзЫа-цяы_______________________ - М умюн. Bipan Жвмеш бешл бере кояр ма екен? - Екеулеп iftin керсек квйтед1? - Керешк. Сенщ м е т Шгенщ сыякты. А к патшаныц кулаганы, оныц орнына Уакытша ую м еттщ орнаганы, Цытайга кашкан казак пен кыргыздыц ез Отанына кайтатыны - 6epi шындык болып шыкты. Кожабекпен акылдасып, Тазабек жакын кундерде Аттыц тауы деген жерге жиналуга келшть Куантайын деп, бул жацалыкты Тазабек Амалбайга да айтып едк алайда ол куанбады. - Туган-туыстын бершен айрылдым, елде м е т т м KyTin тур дейсщ? Кешетш келнтм де ж ок. орта жолда бекер аштан елермш, - деда. Тазабек не дерш бглмедь Аузына сез туспей састы. Касынан кете берш: - бзй ц з бш вдз, - дегенд1 зорга айтты ...А ттьщ тауына елдщ алды боп Кожабек ауылы келгенш ecTin, Тазабек кешуге асыкты. KemiH тузеп, енда жургел1 жатканда, шауыпкел1 мен тауыпкелш epTin сол араныц акалакшысы келе калды. - Кеш к е л й т болсын! - дед1 ыцылас бщд1рш. - Цашып келген казацтарды тугел кайтар деген буйрык алдык- B ipey-M ipey калып коймасын, тагы кайда бар? - Айтсам ба, айтпасам ба деп, Тазабек сел ойланды. - Келеш сайда калмацтыц койын баккан 6ip уй бар. ...Ж у рт Аттыц тауына жан-жацтан жиналды. Баласы мен ейелш алып Амалбай да жеттк Кшмдер1 ж ы ртык, жамау; басында уш , астында аты ж ок, жаяу. Жагдайыныц, шынында, киын екенше Тазабектщ анык K03i ж етть Алайда аяганнан баска оган не icTeft алады? Адамныц азганы, кш мнщ тозганы ершмнен- ак ацгарылады. Bepi тек амандыгына риза. Малда да сиык калмаган: арык-турак, жаман-жеутж. Кекшепр мен Турлыбай ауылы катар келдь Сол т у т кар жауып, тутеген боран сокты. Арык-турактан аздаган гана туяк калды, кекке ипнсе, кетерглш кете ме деген дэме жузеге аспады. Кардыц калыцдыгы соншалык, 126

елген сиырды керсетпей кемш тастады. Сиырынын, ycTiHe кшзден жабу жауып, саулык; койын босагага байлап багып, Тазабек куш -туш тыным таппады. «Сиырым мен ейел1м 6ip кунде босанып калмас па екен!?» - дед1 езшдеп. Не уш ж ок. не жендем кшм1 ж ок Амалбайды бала- шагасымен ез отауына Kipri3in алды. Он кун iuiiHfle кун кайта оцалды. Кекек айыныд шуары жерд1 де, елд1 де жылытты. Алайда малдын коды кайта кетер1лгенше журт амалсыз 6ipa3 аялдап калды. Кытайдыц улкен-Kimi бастьщтары кашып еткен елд1 куалап кайтара бастады. «Цашып келгендерд1 6ip кун устап калганьщ - уш мет буйрыгына карсы шыкканыц» деп, адам жасырып калгандарды катан; жазалай бастады. ]^ул мен куцге, кыз бен келшшекке карык бон калган калмактар оцай олжадан айрылгысы келмей, сан алуан айла-шаргы жасап жатты. Еркекй ез туысым, ол да калмак десе; эйелд1 ез токалым, ежелп ейел1м деп жатты. Мамырдьщ басында Аттыц тауындагылар елге бет бурды. Ж ук арткан туйеск eKi eriei, аздаган койы мен буаз сиыры бар Тазабек езгелерден жардайы кеш uirepi екенш кешш келе жатып байкады. Yfti де, малы да жоктардын, ускыны адам шошырлык: кездер1 шущрейген, жактары суалган, мойнында im i кабыскан дорбасы немесе ыйыгында мыж-тыж Коржыны гана бар; ш бш журедк ыбылжып сейлейдк кеудесшдей жаны калай ш ырып кетпей турранына кайран каласьщ. Осыншама азап пен аштыкка тететш келе жаткан бар куаты - тек «Туран елге жетсек, туган топыракта елсек!» кана. Адам сенбейтш акикат. Кере-кере елжке де Тазабектщ кез1 уйрендк аш адам еуел! ауырады екен, ал ауырып елйреген адам журе алмай телйректейд1 екен; 6ip кезде жырылады екен де, кайтып турмайды екен. Калтандап кетш бара жаткан ейелдщ шеге кулаганын, сол кулаганнан турмаганын ез кез1мен кердк Атынан Tycin, тамырын устаса, жыгылган бетте-ак ж урш кеткен екен байрус. Жол ш еттд е керпеге оранран калпы катып калган келшшек, шапаныныц шалгайын жамылган куш 127

Ъ^ексцтпан ИиЬкАв-цпы______________________ cipecin калган карт, шешесшщ баурында катып влген бала - берш кардь Шегарага жетуге 6ip кун калганда, тау етегше токтасты. Квшкен журтта туырлыкпен жапкан KiuiiripiM темпешж жатты. Бул не кылган туырлык деп, Жомарт 6ip пушпагынан тартып калганда, астынан 6ip-6ipiHe тыгылган куш катып калган алты nici шыкты. Далмак пен кытай niepiri казактарды мал багып журген жершен айдап екеп орыстарга тапсырып жатты. Шегарага жете алмай жолда влш жаткандарда кисап жок- Дашканда калай кырылса, кайтканда да солай кырылып жатыр. Не ана жактын,, не мына жактын, жаны ашымайды. Bipi ары куады, 6ipi 6epi Куады. Былтыр куалап кырган орыс биыл кайта етю зш алып жатыр. Неге еЗтш езгере калганына казактьщ акылы жетпейдь 0 т деп турганда, туган жерге ж етш алайык дейд1 6epi. Мал тыньщсын деп, 6ipep кунге аялдаган ауыл абыр-сабыр болып жаткан. Bip кезде Табайдьщ ойбайлаган жаман даусы шыкты: - Ана жерде 6ip топ адам елш жатыр! Тазабек ез кезше e3i сенбедь Баласын кушактап кырынан жаткан ейелд1 еуел1 уксатты, артынша таныды: Двнекер. Датпарланган мавдайынан, шалбарланган бетшен бейнет пен азаптыц табын танып, соган езш де кшел1 сезшдь Ецкей1п, алдымен баланы ажыратпак болып ед1, тас кып кушактап алган екен, босатпады. Тартып алайын деп, баланы колынан устал ед1, алаканы вл1 жылы KepiHfli. Табай, мв, баланы алшы! - дед1. - Дарашы, жаны бар ма? - Мойны жылы. - А пар апам мен Жузшке! Жомарт, Табай yineyi Кемелбай мен Денекерд1 6ip белек, калганын тобымен жырага апарып бетш жасырды. Шешес1 мен Ж узш от жагып, баланы тыржалацаштап куйрык маймен сылап жатыр екен. - Tipi ме? - деда Тазабек Tipi екенш керш турса да. Адам болар-болмасын шм бьлед1, e3ipme, eftTeyip, KeyfleciHfle жаны бар, - дед1 ЖYзiк. - Семен1ме cepiK болады, аман калса, асырап алам. 128

dd, дцпт-ad - Керген мен гой, мен бала кылып алам, - дед1 Табай таласып. - блген балаларымнын орнына кудайдыц маган берген олжасы шыгар? - Катыныц ж ок, сен кейтш багасьщ? Элтарш аласыц гой, - дед1 Калиша ара тусш . - Екеуще де бермеймш, мен алам, - дед1 Тазабек ойын-шыны аралас. - баланыц жанын алып калган - менщ шешем. Сондыктан бул бала маган m i болады. 9лде ез1м1з бала кып аламыз ба, Ш еш ? Кене, сен айтшы! - Апам к1мге берсе, сол алады. Bip-6ipiMi3re бетен емесшз гой. - Апа, айтычызшы, жол да, жен де мещ ш емес пе? - дед1 Табай дегб1р таппай. - Ие, ceHini, - дед1 Калиша жымиып. - BipaK айттым гой сен бага алмайсын; деп. Балага екеден бурын шеше кажет. Егер Ж узш шеше болуга келшсе, онда бала ceHiKi. Bepi ацырайып, 6ip-6ipiHe карасты. Табай шын- е й р т н ажырата алмай, 6ipece Калишага, 6ipece Ж узшке жеутецдеп отырды да калды. Баланы кимаган соц айтканы-ау деп TyciHfli. - Апа, шын айтып отырсыз ба? - дед1 Ж узш те бетше сенер-сенбес карап. - Е, шын айтпаганда. Жарты-жарты боп жургенше, бут1н болгандарыц дурыс емес пе? - 0з1щзден алыстатканыцыз ба 6i3fli? - CeHi де, Табайды да ез1мнен алыстатпай, б1ржола Касыма байлап койсам деген ниет менш ь Маган сыйлас керек, Тазабег1ме туыс керек. Сейт1п кебей1п септеспесек, 6i3re 6ipey сырттан кел1п суйеу бола ма? - Семен1м ес бьлш, адам болып калды, екесш щ жылы етпей жатып ондайды ойлаганым куне емес пе, апа? - Саган бугш-ертец тие кой деп жаткан мен ж ок, ceHi тап кез1р ала кояйын деп отырган Табай да жок- Сездщ peTi келген соц, рет1н айттым, калганын ездер1ц ойлана-толгана жатарсыцдар. Баланы Ж узш бауырына басты. Атын Семенге уйкастырып Эбен койды. 9-729 129

Ш щлтн Шчфз/секе-цлы Шегарада Тазабектерд1 алты орыс карсы алды. Бастыгы езш Иван Карагозин дед1 ме, Каразогин Дед! ме, эйтеу1р, керецге айгайлагандай, дауыстап таныстырды. - Здрастите! - дед1 Тазабек колын усынып. - Ага, здрасти, - дед1 Иванныц касындагы орыс оск,ырына к,арап. - Тарт ары ак, патшага он, аткан колынды! 1?анын жугады. Иван кермегенсш колын алмады. Тазабек TiKciHin, алты орыстыц турше карады. Б1рде-б1ршен жылы ыкылас ацгармады, «Алдап 6TKi3in альта кырып тастамас па екен?» - дед1 cecKeHin. - Тазабек, не дейд1 мыналар? Bi3 де бшешк, айтсацшы! - «Ж омарт, жолыц болсын! Хош келш сщ!» - дейдь - 0TipiK айтпа, ондай турлерта корта тургам жок. - Будан былай тек осындай турд1 кересщ, уйрене бер. - Цуган орыс баска, шакырган орыс баска деп ойлап ем, олай емес-ау, cipo? - Сенше, немене, кашкан казак баска да, кайткан казак баска ма? - дед1 6ip орыс тап-таза казакша сейлеп. Ж омарт жым болды. Шегарадан вткен соц, онша узамай 6ip сайга конды. Мал да, келш те, адам да арык болган соц, Цожабектщ ауылы eK eyi 6ip-6ipiHeH кара узбей, кунше он-он бес шакырымдай гана жылжып отырысты. B ip куш Есек Арткан деген тау бектерше жетть Keri кетерийп калган шурайлы жер болган соц, мал унпн бес-алты кун аялдай турайык де сй . Тунде жылцы жаюга кеткен Табай тацертец шапанына орап 6ip кушак арпаныц масагын альта келдь - Муны кайдан екелдщ? Б1реудтата урладыц ба? - дед1 Ж узш тацыркап. - Бектердщ кунгеШ толган масак- вткен кузде салдаттар nicin турган егшда вртесе керек. Сабагы жанган кезде, двн толы масагы вз салмагымен 130

______________________________ Эй, дщш'-лй узийп тусе берген. Ke6i куймеген, Keft6ipi жартылай жаныпты. Кузде жанбырдьщ, к,ыста к,ардыН астында жаткандьщтан, аздап даттаныпты, жуып ж 1берш кепт1рсен, жей беруге болады. - Жумай-ак жей берсе кейтед1? - Онда iiniH етедь IniiH еткен сон;, берекец кетедь Ертещнде Коалита, Ж узж , Ш еш , Эбен - тертеушен б а ск а сы тугел масак теруге ш ы ры п, уйдщ ipreciH сол куш -ак арпага толтырып тастады. Цожабектщ ауылы мен Амалбай да, артарынан келген 6ipep уй - 6epi жаппай масак терш жетйнп калды. Токшылык аштыкты аз-аздап ыгыстыра бастады. 0 з1л, кулк1 жыл кусымен кабат кайта оралып жатты. - Табай балам елдщ алгысын алды, - дед1 Калиша, cipe, едеш сез козрап. Кез киыгымен Ш эш ш 6ip шалып OTTi. - Т1леул1 кудам мен Эжшен кудагиым кандай ед1?! Еш перзенймен 6ipre кеткен Агынтайды айтсацшы! «Тшеул1мен куда болам!» - деп куанып, сол кудалырыныц кызырын 6ip кун де кврмей Тазабектщ aKeci де кетть Ж азу солай ма, жауыздык солай ма, бершен айрылдык. Б1зге рана емес, бушл елге келген неубет болган соц, «кеппен кврген - улы той» деп отырмыз. Елге жетш , ес1м1зд1 жисак, бершщ жылын 6ipre косып берсек пе деп ойлап ж урмш . Оны Тазабекпен акылдасармыз. Содан кешн куйеуге тием десе, Ж узж ке де, эйел алам десе, Табайра да руксат етерм1з. Сейтем1з бе, Ш еш ? Элде сенin баска ойыц бар ма? - Баска ойым ж ок, апа. Ж узж маран Ke3ip жецгеден де жакьш адам болып калды, ез1щ з бшеыз. Семен екеу1нс1з еш ем1р суре алмайтын сыяктымын мен. Eneyi - еке-шешемнш, де, бауырларымныц да Солай екеш солай, айналайын! Буйтш калармыз деп KiM ойлаган? Астац-кестещм1з шыкса да, аман-есендтм1зге теубэ дейм1з. Tipi калган сон, TipmiairiMi3fli жасамасак, тары болмайды. - A na, 6ipHepce айтсам, 1ренж1меййз бе? - Айта рой, неге 1ренжшн. 131

Табайдыц, Ж узш тщ жайын айта 6epeci3, неге Жемеш жайында тук айтпайсыз? - Е, оныц неменейн айтам? Айтатын 6ipHepceci болса, сендер айтыцдар. - Балацыздыц Жомарт деген досы бар емес пе? - Е, оган не бопты? - Сол б1здщ Жемешке кезш сузш журген кершедь - Оган б1здщ кыз калай карайды? - Агасынан коркады. - Е, агасына Ж узш екеущ неге айтпайсыцдар? - Bi3 де коркамыз. - Корыклайтин жерде корка калады екенйндер эшешн. Кыздыц e3i карсы болмаса, агасы кайда барушы efli? Ж узш екеущнен артыла коятын жумыс па сол? - Болды, апа, болды. С1здщ алдыцыздан еттш, - Дед! Ж узш кулш. - Е н д т й н Ш эш екеум!з жендейм1з. - Ж ендевдер. Куйеуйз калу - ханныц кызына да кеш стйс. Жоктан бар жаксы, жалгыздыцтан жуп жаксы. Жаксыга умтылганныц ней секет? * ** Мол масакка бола, оныц устш е терт койы коздап, козысы аяктансын деп, Тазабектер Есек Артканда ею апта аялдады. Кешкенде Кожабектерге де, буларга да шеспей, Амалбай сол арада калды. А з кун болса да дэмдес-туздас болдык деп. Коалита оларга 6ip к тз1 мен керпесш 6epin кетть Тагы е ю конып, баягы KeMipniire ж етть Сол арада Кожабектермен кайта бас Косты. Сершбай болыстыц Мыркасым дейтш баласы Караколда окып ж урш , кетерШ с кезшде уй iniiHeH кез жазып калган екен, сурастыра журш , отбасымен Кем1ршаде кездесй. Содан уш кун еткен соц туе элетшде сайдыц аузынан 6ip топ атты бауырымдап коя бердь Жацылмай, тура Кекшепрдшше тартты. Ж ен ш б1лмекке 6ip жагынан Кожабек, 6ip жагынан Тазабек келш , eciK алдында жолыкты. Сел тоцтап, eKeyi iuiKe ю р д ь Кекш ейрдщ : - Ел1 yniiH елген ардагым-ау! Басыца 6ip уы с топырак салмадым-ау! - дегеншен- ак топ ж т т Сершбайдыц казасын еейртуге келгенш 132

_______________________________ Эй, fame-ай тусше койысты. Алдаберген атты кец жауырынды, отты коз яййт эцпмесш айтты: - ИИлденщ он б1ршде албаннын аксакал- кексакалдары Каркараньщ желкесшдеп Айт тебеге жиналды. Сонын шпнде болдым, - деп бастады. - Бала бермеуге келштш. Мен Шалкедедеп ауылыма кайттым. Болыстьщ necipi TieiM жасап жур дегещц ecTifliM. Содан necipfli тауып алдым да, KiHereciH тартып алып, жыртып тастадым. Yni-терт куннен сон Вбдщальщ болыска жольщсам, «С ею ульщтар тап деп жатыр, жур, барай ьщ »,- дедь Барсак барайык деп, Шрепшщкеге келдш. «TieiMfli неге жыртасыц?» - деп, ол м е т б1рден тергеуге алды. «Елден жасырып, ешюммен ацылдаспай жасаган TieiM екен», —дед1м. «У зактыкш деп жиында болдьщ ба?» - дедь «Ж ок », - дед1м. Сурак-жауабымыздыц болган-бггкеш сол гана. Содан кейш 6бд1халык,тьщ касына апарып абактыга жапты да тастады. Сершбай да сонда екен. Сейтш орыстын колына ез1млзд1 63ir*ii3 тапсырдык- Е ю кун жатып, уш шнп куш ушеум1зд1 кешке таман уш атты салдат Караколга карай жаяу айдап шьщты. Алдымыздан 6ip арбалы орыс карсы кездесть «Кыргыздар атысып-шабысып булшш жатыр», - дедь Yni салдат не icTepiH бьлмей урейленш турганда, артымыздан жасауыл куып жетт1 де, Царкарага кайтадан алып келдь 0келш абактысына Кайта тьщты. Ертещне усимпзге он е ю тараншыны екелш тагы посты. Keneci ел жатарда уш казак, он eni тараншы - он бес1м1зд! Жеркентке карай он бес салдат тура епзш е томпылдатып куалады. Bip кезде Мансур деген тараншы болдырып, мулде журе алмай калды. Жолдастары каумалап 6ipa3 жер кетерш ж УР1п едЦ болмады, сулап жатып калды. Bip салдат ат устшен мылтыгыныц icTiriMeH шаншыды да тастады. Байгустыц кулындагы даусы шьщты. Б1здщ зере-кутымыз калмады. К^алганымызды танга ж уык Кегеннщ поштасына айдап екелдь Салдаттар сол арада шай кайнатып imTi. Bip-6ip ожау 6i3re де бердь Сонымен тацдай ж1бггтш. 133

Ъексцлтан Нф/сеЬ-цлы_________ __________ _ Тазабек Алдабергеннщ ецйме айтысына риза болды: орагытпай, оспактамай, нак-нак; айтады. Ысылган, кезшде болыс болган Kici екен. - Салдаттар тагы журуге дайындалды. Сол арада Сершбай турды да. «Б1з Эбд1халык, екеум1з будан ары журе алмаймыз. Ацыр ататын болсацдар, екеуьйзд1 осы арага атып кет», - дедь Салдаттар ездьез1 былдырласты да, 6ipeyi: «Жур1ндер, жаца кеткен тараншыны куып ж еп п, сендерд1 соныц арбасына отыргызайык», - дедь Кендш. Цайкыныц асуына жацындаганда 9бд1хальщ пен Сершбай мулдем журе алмай калды. Сол арага 6ipa3 демалтты. Орыстар мылтыктарын ок,тап, тасты атып, 6ipa3 ойнап-култ отырды. Тагы журдш. Б1раздан кешн Эбдщалык пен Сершбай тагы шаршады. Керген квз1м жазьщты, сол арада салдаттар екеуш аттын, бауырына алып камшылады. - Иттер-ай! - дед1 Кекшейр сол сот ыыщына ун катып. - Дазактьщ ардагын Kenip сабады деген не сумдык,?! - Содан кешн Сершбайды мен демеп алып журд!м. Шаршап, бэр!м1з де к1б1ртштеп калдык,. Сеске болды. «Мыналардыц суркы жаман, - дед1 Сершбай Кулагыма сыбырлап. - Иманымызды уш решк, булар 6i3fli атады. Цушактаса кулайьщ, сонда, бэлшм, 6ipeyMia аман калармыз». Сершбай да соны айтып 6iTTi, арт жагымыздан мылтык, таре ете калды. Дэл алдымызда келе жаткан тараншы жалп ете туей. Ыцк деуге де муршаеы келмедь Сершбай меш кушактай алды. Тарс-турс аткылап жатыр. Екеум1з кабаттаса куладык- Айналамыз кек туй н . «Эй, Эбдщалык, кетер басыцды!» - дед1 Сершбай айкайлап. Сершбай меш баса кулаган, козгала 6epin ем, «Жат! Жыбырлама!» - дед1 Эбдщалык жекш . Жалп е й п ycTiMe сол кезде 6ip тараншы кулады. Бауыздаган малша кырылдап, жаны шыкпай 6ipa3 тыпырлады. Содан кешн атыс тодтады. Мен ал1 TipiMiH. Bip заматта узенй бауын салдырлатып, 6ip салдат бас жагыма келш атынан туей . Мылтыгын сытырлатып октап аткалы жатыр. Мен жабысып жерге Kipin барам. Кеудемде жаным бар 134

ма, ж ок па, бйш еймш . 0л ш бара жаткан секиццмш. Кенет дел кулак шекемнщ тусынан мылтык шак ете калды. 0лд1м деп ойладым. Жер-елем санамнан eiuin кетт1. Bip кезде орыстардын; дабыр-дубырын ести бастадым. Эбдщалыктыц ycTi-басын TiHTTi-ay деймш, eTiKTepiHi« тыкыры дел кулак туб1мнен шыгып жатты. Bipeyi алкымымнан кетерд! де, койны- коншымды актарды. TLniMfli салактатып, елген Kicime дем алмадым. Сылк етгазш тастай салды. Сол кезде ешмнен танып калыппын. - Айналайын-ай, ажальщньщ жоктыгы рой! - деп калды 6ip кемп1р. - Данша жатканымды 6ip кудай бйгедь Bip кезде ана дуниеден мына дуниеге кайта орала бастадым. Дан мен топырак араласып, 6ip жак шекем шокпардай болып катып калыпты. EKi кез1м кермейдь Шыгып кеткен екен деп шошыдым. Кез1мд1 жапкан канды топыракты сипалап, аз-аздан yriTin алып тастап ем, кез1м ашылды. MiHe мына куларымды керд1щздер рой, о к т е с т етш тк Дел касымнан шак ете калганда, осыган тиген екен. - Алдаберген тымагын memin пзесш е койды да, койнынан сусар 6epiK шыгарып Кекшег1рге усынды. - MiHe мынау Сержбайдын, ок тиген 6epKi. KeKinerip бас сап кеш регше басты. - Ардагым-ау, ажалыц орыстан болган екен рой!? - Келш, сабыр кыл! - дед1 Дожабек. - Ол ок - 6ip Сержбайга емес, 6epiMi3re атылган ок. Ажалдымыз елдж, ажалсызымыз калдык- Ол октыц ел1 каншара атылатынын, одан каншамыздыц елш , каншамыздыц аман калатынымызды 6ip кудай бшмесе, баска ешшм бшмейдк Bepi тып-тыныш, 6epi тап-таза бола калады дегенге баска сенсе де, мен сенбеймш. Ие, Алдаберген, сезщд1 белш жiбepдiк пе, содан кешн кэйттщ ? - Кейтупп ем? Тура сап Акшокыныц тауына карай каштым. Bip шилеу1т жерге ж етш бурындым. Tipi екен1ме eni сенер-сенбесп1н. Авдып жаткан орыстар атып сала ма деп, жан-жарыма алак-жулак караймын. Типм аузыма сыймай шел екетш барады. Журе беруге журексшд1м epi ел1м де калмапты. 135

[а >■i if!///'/г/ /7 ijj'in щ__________________ Шапанымныц шалгайымен беимд1 келегейлеп жата кет1п ем, кез1м ийнш кетш ть Екшд1 кезшде Gip-ак ояндым. Шшкене ж урш кеп 6ip бастау тауып алдым. Су iinin ем, сол арада тары уйьщтап калыппын. Кеш бата оянып, жаяу салпактап келе жатканымда eni атты Kici жолыцты. Bipeyi м щ геспрш алып, Актастыдагы ауылга ж еи й зш салды. Сонда к,онып, epTeci терт адам барып Сершбай мен Эбджалыкты, он 6ip уйгырды Шоран Кулаган сайына жерлеп кайттык,- Сонда Сержбайдьщ беркш алып карасам, ок онын, басынан т и Ъ т де, к,аны менщ бет-жуз1мд1 жауып KeTinTi. Сол канды менйа деп уккан салдаттар меш де елд1ге санаран сык,ылды. Ойлап карасам, менщ жанымды сейтш Секец маркум алып калган екен. Сол уш ш Секецнщ аруарына разымын, ал урпагына еле-елгенше карыздармын! Алдаберген кезше жас алып едк отыррандар косыла пысылдасты. - Ал K93ip кайдан келесщ? - дед1 Кожабек эцимеш ары жалрастыррысы келш. - Кекш епрдщ мунда екенш калай бивдщ? . - Былтыр Кытайга кашканымда, уй iiniMfli осы Кем1рцйде куып жеткем. Шегарадан еткен сон,, токтамай Кулжаньщ тубш ен ат басын 6ip-aK тарттык- Мал ж ок. баспана жок» азык таусылган. блуден баска болашак калмады. Tipi калганыма теубе кылмастай жагдайга жeттiм. Акыры 6ip кызымнык аркасында кытайдыц уйш кыстап шыктык- К,урыят дегенд1 ecTin, елд1ч алдымен кайта оралдык. С1здердщ Есек Артканда аялдагандарыкызды жалпак ел бiлiп отыр. KeMipmire жеткендерщ1зд1 естдам де, Секемнщ ел1мш ест1ртуге е д е т келд1м. - Е-е, жен, жен, - дед1 Кожабек соза курсшш. - Ел деп 6epiMi3 енДреп келем1з, елде не кутш турранын 6ip кудай бшсш! Мамырдыц екш пи жартысы мамыражай болды. Кем1р1шден кешуд1 Кожабек бастады. - Тазабек, - дед1 кешершде журттын, K63iHme, - койша ypKin Кытайга 6ipre бардык. КУ^ын мен 136

_______ __________________________________ d d . дш ш в- ш корльщты 6ipre тарттык,. Кудайга inyKip, туган жердщ топырагына табанымыз 6ipre тидь Кеше гана кугын-сургшге салган орыстьщ пигылы окыс езгере калды дегенге езге сенсе де, ез1м сенбеймш. Билштен шыккан 6ip буйрык бар шыгар. Калай болганда да, елге кайтарганы - адамгерпплш. Bi3 саган ауыл- аймагымызбен бауыр басып калдык,. Киыншыльщта табысып ед1к, жак,сыльщта да жуп жазбасак,, калай карайсыц? Карабулакка б1збен 6ipre барсан, кейтед1? - Сейтсецпй, кайным! Сейт! —деп калды Кекшейр де. Бурын бауырым деупп едк бул жолы кайным дед1 йптартып. - Мен де йздерге бауыр басып калдым. Bipre журсем де, белек журсем де, енд1 еле-елгенше бауыр боп етем. Bi3, балаларды коспаганда, екеммен агайын- туыс бес-алты уйм1з. Соларды шашыратпай елге жетшзу — менщ мшдейм. Ата-бабамныц алдындагы борышым. Карабулак пен Жылысайдыц арасы агайынды жатбауыр кылып ж1беретшдей алшак жер емес. Мен1н жеш м осындай, Кожабек ага. - Жен екен. Онда 6i3re руксат ет, елге карай жылжиык- - Жолдарьщыз болсын! - Ага! Ага! - деп ж у й рш келе жаткан Семенге Кожабек те, Тазабек те жалт карады. - Шуйшпн! ШеМ епкем босанды! - Ала кой шушншщдк ала кой, балам! - деп, Кожабек Семенд1 бауырына кысып. - Бшд1н, бе, KiM келшй eMipre? - ¥л, ата, ул! - Ш уйшшще менен 6ip тай мш, балам! Калиша ежен,е айта бар: epi елге аман-есен оралганымызга ырым кылып, epi Тазабекке уйкастырып, немересшщ атын Оралбек кояйык- - Болсын, ага, й з айткан атты коямыз! - дед1 Тазабек те Семенд1 кушактап. Тазабектер орналаскан Жылысай Кулык тауыныц терйкешнде, Жалацаштыц солтуст1к шыгысында, ал 137

Ъекецлтт сНи{/жеке-ш1м____________ _______ _ Кожабектердщ Карабулагы Жалацаштыц батысында. EKi ауылдыц арасы - жарты кундш жер. Жаланаш - осы epipfleri казак-орыстардыц орталыгы, жуз елу- жуз алпыс уйл1 улкен ауыл. Казактар упин вте урейл1 мекен. бйткеш ондагы туррындар: «Сендер ак патшага карсы шыккансыцдар», - деп, оларра кекй. Ал кек деген 6ip кезде б1тетш, таусылатын нерсе емес: 6ipey кек алса, еюнш ш щ онда eini кетедк ол ешш алса, ананыц Keri гбайта оянады, сейтш жалгаса бередй токтамайды, Сондьщтан кепм1з к етп деп TyciHreH орыстарра эл1 жеткен казакты урып кету, онашада елт1рш кету тук те емес, тартынбайды. Ce6e6i завды б1летш де ездер1, завды ел вдшде журйзетш де ездер1, ешюмнен каймыкпайды. Казактьщ оларра карсы келетшдер1 кырылып б1ткен. Осылардыц 6epiH ойлай-ойлай, акырында Швшге вл1мжеттж жасап, ата-енесш бала-шагасымен кырып кеткен е ю орыстан кек алмай-ак кояйын деген uieuiiMre Тазабек iniTeft икемделе бастады. Откеншн ею ш пи кеп болганмен, бу гш п берекеден айрылып калмауды да ойлады. Кек 6epi6ip еткеннщ олкылырын толтыра алмайды. Цайта одан бетер каусатып кету1 мумюн. Кеткен есевд1 тек тыныштык кана етейдй 0сш -ену мен кегерш- кектеудщ одан езге оцтайлы жолы жок- «Орнында бар оцалар» дегенд1, казак, cipe, осыны ойлап айткан. Намыс деген тек, eftTeyip, карсылык жасап елу ме? Элде акылмен айла жасау ма? Кеше казакты кырган сол орыс ел1 казакты билеп отыр. Бшпк ю м н щ колында болса, курык та соньщ колында. Курыктаулы асау булкынганмен, курыктан кутыла ала ма? Кутылар efli, егер асаудын шамасы курык салушыдан асып турса. Ондай заман туып та кала ма, KiM 6inefli? Тек eeipre колдан келетш карсылык ~ кырылып азайып калмау. ©йткеш «Жалгыздын уш шыкпайды, жаяудьщ шацы шыкпайды». Казакка кебеюден езге умй1жок- - Тазабек нилденщ соцында eKeci 0м1ралшщ, кайнатасы Т1леул1 мен еней Эжженнщ, кайнагасы Агынтай мен онын ул-кызынын жылын бердь Карабулактан Кожабекй, Асыдан Кекшепрд1, 138

______________________________ ай, бцни'-пп Тасашыдан Ж омартты шак,ырды. Ел тарк,ап, кещлдер1 жайласкан сол туш Ш эш мен Тазабек ашылып сырласты. - Соцгы кезде туйыктау, жумбацтау болып барасьщ. Менен жерш ш журген ж оксыц ба? - деп, ещлмеш Шеш бастады. - Сенен неге жершем? - Орыстьщ корлаганы - анау, калмактьщ зорлаганы - анау, сонын, 6api кевдлще Kip байлайтын шыгар, кайдан бшейш? - Онын, 6epi ойда туратыны рас. EciMe тускен сайын кек кайтарсам деп арпалысам. CeHi солардан коргай алмаганыма корланам. Б1рак ондай корлык пен зорлыкты сен гана K epin, оган мен гана кенш жургем ж ок кой? Оны 6ip сен, 6ip мен емес, кулл1 казак бастан KeniTi. Ел квргенд1 екеум1з 6ipre кердш . Кшэм1з - тек казак болганымыз. Халык кутыла алмаган нэубеттен 6i3 де кутыла алмадык- Алдабергеншц не дегенш айттым гой: 6ip кызын кытайдыч койнына салып, кыс бойы сонымен кун керштЬ Сол енд1 жаймашуак заманда казак icTeftiH кылык па? Амалсыздыктьщ, аман калудыц кайласы. взге урпагын влт1рмеуд1ц амалы. Ец бастысы, сен - менщ урпагымды ecipeTiH анасыч. Цалганыньщ 6epi - бугга, бугш болмаса ертеч умытылатын OTKiHnii нерсе. Сен мен уш ш сол баягы Шэй1 калпычдасьщ. Казак орыстан жецйщк казак калмактан корлык керд1 деп, вз халкымнан Tepic айналып кетпеймш гой, сол сыякты сенен де мен епщашан суымаймын. 0йткеш мен с е т и твнщд1 де, жанычды да табынып жаксы кврем1н. Табыну дегеннщ не екенш тусшеыц бе? - Неге тусшбешн, тусшем гой. - Тусш сеч, елгшдей эйелдш сез1нд1 будан былай маган айтушы болма! Тек шынычды айт, м е т аяп алдама! - Шеш К0з1не жас алды. Кызыксьщ, Шэйкен, ceHi алдаганым ез1мд1 алдаганым емес пе? Сен керген корлыкты карындасым да кердь 0з1ч ойлашы, соган бола Ж емеш енд1 карындасым болмай кала ма? Сен де сондайсыч: оган 139

(H 'lr/f Ilium H iij/M cke-ifJihi__________________________ _ дешн де эйел1м болгансыц, одан кейш де айел1мсщ. Сен кылмыс жасаган жоксыц, жасаган - орыс пен калмак- Олардыц кылмысы уш ш сен неге жазыкты болуыц керек? - Ел керд1, ел естда, содан коркам, сеш кемсггедь ау деп кысылам. - Елдщ аузына какпак бола алмайсыц. Айтады, айтады да кояды. «Ит ypefli, керуен кешедЬ де де, журе бер. - Елдщ 6epi сенше тусшбейд1 гой! - Саган менщ тусшгешм жетпей ме, жаным-оу? - Соны укпаган мен акымакты несше жаксы керес1ц? - Жаксы катын болган соц, жаксы карем. - Мен де с е т елердей жаксы карем, жаным! - Ол деген каншалык? КерсетшП - Карсетуге кушагым жетпедП Шалкайган эйелк ецкейген еркеп кушактаса кетть Артынан эцпме-дукен ары жалгасты. Тагы Шей! тутатты: - Оралбектщ тур-тусш байкадыц ба? - Нагыпты? - Орыска уксап барады. - Ие, солай сыякты. Сонда калай, сенщ кыз екешщй аз кез1ммен керд1м гой? - «Орыстыц урыгы кеткен», - дейд1 Жузис. - «Кеткеш» калай? - Сыртка акканда, iuiiHe де кеткен каршед1. - Олай бола ма екен? - Болганы гой. Енд1 не 1стейм1з? Оны елден калай жасырамыз? Элде баланы 6ipeyre 6epin ж1берем1з бе? - Дой, кайдагыны айтпа. Адам аз баласынан e3i бас тарта ма екен? - Соны есектеп, душпандарыц сагыцды сындырар деп коркам. - беек те, саз де 61зд1 билемеуге тш е, Шейкен. 03iMi3fli 93iMi3 билейм1з. Ондайга опырыла калатын мен1 KiM деп журещ ? Мен eMip суруге, ол aMipfli тек сешмен 6ipre суруге б1ржола бекшген адаммын. Дат1м 6epiK, куджтенбе! 140

______ __________________ _________________ S d , h u m - a d - Жаным! Сеш кудай еке-шешемнщ, туган- туыстыц - берш щ етеуше берген шыгар? Кушакташы! Ж ал гы зы м! *** «Цыргыз Сайга кетш баражатыр ем », -д е п , Цожабек жолай Жылысайга сок,ты. Кдсында кыяк муртты кара торы яаг1т бар. «Байгабыл деген жак,ынымыздьщ баласы, аты - Цапез, Ыстамбулдан ок,ып келдЬ , - деп таныстырды. Жинакы, кагылез ж т т Тазабекке 6ip кергеннен унады. Адам жатыркамайтын ашык- жаркын екен. - Патша кулаганмен, орыстар орнында гой, - дед1 Кожабек кулш. - Bi3 кырылдык, кашкын болдык, ал орыстар б1здщ и е «з калган малымызга ие болып, шетшен байып алыпты. Енд1 ез1м1зд1 сол малды багатын малай кылып жатыр. Казакта кез1р мал да ж ок. бай да жок- «Кедейпплш жЫ тке кой бактырардыц» кебш киш ш з. Ж ан багыс уппн мен де Самсалыма Кепзш деген орыстьщ малый бактыргалы отырмын. Eneyi 6ip-6ipiH бурыннан бшед1 екен, «Маган малымды багатын 6ip-eKi казак тауып бер», - депт1 Байгабылга. Касына Табайды косып, Семенд1 ж1берсен;1т соган. Самсалы екеуш е бас-кез болады. - Оган орысыцыз пенсе, тым ж аксы болар едь - 1^апез екеум1здщ шамамыз Байгабылга жетедк ал ол KeneinTi кедей куншен б1леда екен, кенд1рер. Оны уайымдама, сенщ уайымдайтыныц баска нерсе. Орысшачбар, жазасын, олардьщ кыр-сырын 6ip юсщ ей б1лесщ, казакша айтканда, кезщ ашык адамсыц. Сен секида елге ceei етедьау дейтшдерд1 орыстар оцашада елт1рш кет1п жатыр. Соган Караганда, сейту керек дейтш олардыч купыя уйымы бар. Байкал, сак жур. - Кайдагыны айтып, коркыта бермещзпп, Кожеке. - Тазабек-ау, кайдагыдан корка беретш сен емессщ, кайдагыны айта беретш мен емесшн. Андыган жау алмай коймайды, капы калып журме. Абыйыр Туркебаев дейтш енд1-енд1 елге танылып келе жаткан ж т т бар едк орысша окыган, ез бшгенш 141

Oeir/iтми Н/фиссЬ-цт______________________ казак балаларына окытып журген, соны калтарыс жерде елтарш кетштЬ К;арадол жактын, орыстарына малай боп журш орысша уйренген Бекмырза дейтш б1здщ 6ip бауырымыз бар едд оны да тун imiHfle ушнен алдап алып шыгып, урып елйрш ть Б1рдасым Сершбаев дейтш iHiMi3fli де елйрмек екен, ол, aftreyip, сезш калып, кашып дутылыпты. Булар ездь e3i сейлескенде, казакты мецзеп: «Еш аякты ан; атуга барасьщ ба?» - дейтш болыпты. Соныд берш кере- бше турып сактык кылмасан, калай болтаны? - 03iMi3 ейтш олардан дорыдсад, онда неге олардыц малый балаларымызга бактырамыз? - Кепзш алгаш арып-ашып Ресейден келгенде, Байгабыл оньщ отбасын 6ip жыл багыпты: сауынга 6ip сиырын 6epin, кш м-кешеп мен казан-ошагына, шйп-жемш е дешн карайласыпты. Ал Кепзш кэз1р Жалацаштыц атаманымен жаксы сыбай, сондыктан оган орыстар соктыкпайды. Соныд берш салмадтап отырмыз мен де, Байгабыл да. - Онда дурыс екен, ага. «Табай мен Семенд! Жаладашка жетшзсш» дегенд1 Тазабекке 1?апез айтып келда. Тазабек Кожабекпен Байгабылдыц ушнде Тогызбуладта жолыдты. Содан Табай мен eni баланы ертш Цожабек eKeyi Кобзевтжше келдь Жуз1 жылы орыс екен, булардыд Байгабылмен 6ipre келгенш Kepin, орнынан турегеп амандасты. - Менде, eKi баламда - ушеум1зде eKi жуз даралы сиыр, терт жузге тарта кой, 6ip уш р жылды бар. Цысдасы, жумыс кеп. Улкен балам Константиншд ауласы кед, мал да, сендер де сонда сыясыддар. Кшз уйлерщмен келщдер, менде беретш уй жод, - дед1 Кобзев. - Келуш келерм1з-ау, 6ipaK 6i3fli бузады орыстардан доргай аласыз ба? - дед1 Кожабек. - Цоргай алмасам, кел1ндер деп нем бар? - дед1 Кобзев кулш. - Бупн келседдер де мен дайынмын. Корыдпаддар, балаларга да, басдага да ешюм тимейдь ...Бул шеш1мд1 Тазабек отбасына жетшзгенде, 142

- Ойбай, мен кэйтем? Семендо ешцайда ж1бермеймш! - деп, алдымен Ж узш шоршып туста. - CeHi енним балацнан ажыратпайды, 6ipre барасыц, - дед1 Тазабек ол жагын ойластырып койганын ацгартып. - Сонда цалай, 6i3fli белек шыгарасыцдар ма? - Белек шыгарамыз. Ш еш екеу1м1здщ отауымызды аласыц. Bi3 жаз шыццанша апаммен 6ipre тура турамыз. Кожабек аганыц цасында боласывдар. Семен мен Самсалыга Табай бас-кез боп ж урсш деп шештж. - Табай цайда турады? - Оны енд1 далага жаткызбайтын шыгарсыц? - Апа, мына балац не дейд1? - Е, не дейд1? - Табаймен 6ipre турасьщдар дейд1. - Е, 6ipre турсац, т1степ ала ма? Мынандай булшген заманда балац ёкеущд1 цоргайтын да 6ip еркек керек шыгар? - Ыцгайыцызды байцадым, апа. М еш балац екеущ байлап бергел1 отыр екенйз. Ж1бекжан, сен не дейсщ? Калай цисаясыц? - Семен - м е т ц жарты ж урейм болса, сен менщ 6ip тареймсщ. Екеущд1 де кез1мнен таса цылгым келмейдй © й т к е т сендерден езге менде теркш жоц. Сен еке-шешемнщ де, бауырымныц да кезЫ ц. Саган апамныц да, Тазабектщ де жамандыц ойламайтынын жацсы бшесщ. Олардыц да ойлаганы Семен екеущ нщ цамыц. Соныц берш Kepin, б ш п отырып, мен не дейш? Табайдыц Сэменге, Семеннщ Табай га цалай бауыр басып кеткенш езщ де Kepin ж урсщ гой. «Е ю жарты - 6ip бутш » болгандарыца мен царсы емесшн. - Апа! - деп, Ж узш тагы б!рдеце дей 6epin ед1, - Болды, маган ештеме айтпай-ац цой, - дед1 Калиша. Сонан соц: - Балам, - дед1 Тазабекке, - 6ip койыцды сой да, кешке вдшбек аганды шацырып, Табай мен Жузжтац некесш цидыр. Эуел1 Семеннен сура. «Сен келшесщ бе?» де. Ол келксе, езгем1з Кайда барамыз? Сейт, балам. Тойга шамамыз келмесе де, мусылмандыцтыц ырымын жасайыц. 143

(кексщмн 'НфжА-е-цлы___________________________ - Макул, ana. Bipan, буран Табай кенбей койып маскара кылмасын. - Е, ол кенбесе, Ж узш жылап кдлар деймйяц? Bip эйел, eKi балага б1рдей ие болганга кайта оньщ журег1 жарылып кетер. Icine Kipice бер, балам. Табаймен мен елдекашан сейлесш койгам. Кожабек пен Табайдыц кшз уш Константиннщ ауласына катар таплда. Табай жылкыга, Самсалы сиырра, Семен койга ие болды. Табай мен Ж у зж й Keniipicin келген Тазабек кетершде езтлдеп кулдк - Эпке, байкацыз, орыстыц жылкысын айдап куйеущ кыргыз асып кетш журмесш. - Сейтер ед1м, - дед1 Табай да карап турмай. - Ол жактан, еттец, Ж узжтей ейел табылмайды; ейел табылса да, Семен мен Эбендей бала табылмайды; ти п! олар табылса да, тап сендей туыс табылмайды, - деп, Тазабекй Табай кушактай алып, жылап ж1бердь - Сондьщтан сен енд1 будан былай жаман жездецд1 кыргыз-кыргыз деп коцаштай бермей, казак-казак деп колпаштай берсещш! - Сезще кулдык! CeHi колпаштамаганда, к1мд1 колпаштаймын? Ж узш , Семен, Эбен - тертеущ жер бетшдег1 ен; жакынымызсындар б1здщ. YftiMie белек болганмен, т1рл1г1м1з 6ip. - Сол 6ipfliKTi курган сенс1к, - дед1 Табай кезш сурткишп. - Сен аман жур. Bi3 саган аткосшы бола алсак та жарар. ...Тазабек Жалацашка ж ш келш туратын болды. «Kepin келпп!» - деп Ш еш жумсайды, « Burin келшН» - деп menieci жумсайды, езш щ де келг1с1, Keprici келш турады. Цираган, куйреген eMipfli кайта курсаулаган Ж узж тщ кылыгына кайран калып риза. Табайдыц кыбын тауып, 6ipece: «Семеннщ атасы- ау!» - дейдг, 6ipece: «Эбеннщeneci-ay!* - дейдь Дардай еркек соган далактай болады, соны ер есыген сайын басы бакыттан 6ip айналмай, мыц айналып кетеда- ау, cipe?! Bip келгеншде Ж узш eni кашып, урейленш карсы алды. 144

___________________________________д 4 , (hfHue-aih - Не болды? 0 д щ дашып KeTinTi рой? - дед1 Тазабек TiKciHin. - Ойбай-ай! Жаца рана баягы eKi жауыз орыстыд 6ipeyiH керд1м, - дед1 дел сол орыс алдында тургандай далшылдап. - Екеум1з де 6ip-6ipiMi3re бажырая дарап далдыд. Таныды, иттщ баласы. Ол атты, мен жаяу. Tan беред1 екен деп, й зем д1р!лдеп, ж ы ры л ы п кала жаздадым. 0Tin барып, артына бурылып карады. Сыртымнан кай корага KipreHiMfli бакылады ма, ж ок па, онысын бшмеймш, мен артыма караудан коркып, уйге зорра ж етй м . 0й, бекер келген екем1з Жаладашда. Менщ куйеу1м екенш б1лсе, ол алдымен, Кудай бшедд Табайды елтаредь Балаларра да зиян жасай ма, KiM бшедь Сен сак болшы. Енд1 6i3re кеп келе берме. Кезше туссед, ceHi аддиды. Жалрыз- жарым казадты кезге туспейтга жерде орыстар елтарш neTin жатдан кершедь Ондай сезд1 осындарылардан кунара естим1з. - Кергешд кайсысы? - Жирен мурт жастауы. ППлтиген арык- Ke3i 6ipaK едменщнен етеда: сондай суык, ызрарлы. - Менен бурын Табайды садтандыр, езш е де, балаларра да абай болсын. Тары 6ipep куннен кешн Тазабек Жаладашда келш , кештеу, 6ipaK кун батпай дайтты. Торызбуладты басып, Жылысайра Адтогай ардылы отпек болды. Адтогайра жете бергеншде кун батты. Неге екенш, «Сен сад болшы» деген Ж узж тщ ceei есше туей . Жан-жагына дарады. Царадгы тускенше Адторайдан eTin кетер1н болжады. Атын тебш ш , жеделдете журдь 0лдеб1р садтыдпен темени еткелге бурылмай, Сардамыс жадда ерлеп Kerri. Сол сет еткел жадтан мылтыд таре ете далды. Зыд еткен о д желке тусын жанай втт1.6л1мнщ уреш вне бойын муздатып ж1берда. Жалт дарап, мылтыд кезенген eKi аттыныд езен жадтан шыга келгешн керд1 де, тура шапты. Екшнп одтыд атылганын ту сыртымен ecTifli. Сардамыстыд дорысына Kipe бергенде, ymiHmi о д тап дасындары шырганадты Kipm етю зш диып туей . Ажалдыд айналсодтап жургенш журепмен сезд1. Цалыд 10-729 145

Ъексцлтт Мгффеке-цлы_________________ агаштыц арасында жол - 6ipey, адастыра алмайды, атпен тыгыла да алмайды, не icTeyi керек? Не де болса тэуекел деп, Шарын езеншен етпестен атынан каргып туей . Кек шубарды дамшымен 6ip-eKi салып ж!берд1 де, ез1 оц жактагы Актогайдын кальщына койды да кетт1. Кугынныц келш каларын болжап, онша узамай жата калды. EKi орыс кырьщ-елу к,адам жерден к;ок,андап ете шыкты. Орнынан турып, ацныц жымы ма, малдыц 1з1 ме, 6ip таптаурынга тусш, ер д е т Мойнактын жотасына карай тартты. Тогай 6ip жерде шалац, 6ip жерде кдльщ, жалтактап, сактана кашты. Б1раздан кешн ойлана бастады. Екеулеген орыс куткармауы мумкш. Акыр елетш болган сок, жастыгымды ала жатып, тым курыса 6ipeyiH мен де елйрейш деп бекш дь Кенет ат Kipe алмайтын корыска жата калгысы келд1 де, ат Kipe алмайтын жерге ок Kipe алады гой деп, кайта кобалжыды. Кекшубардын устшде neci ж ок екенш керген сок. сез жок. eici орыс Kepi кайтады. Сонда кайда барады, муны кайдан 1здейд1? Ж аку адам езеннен ете алмайды, сондьщтан олар муны Шарыннан етш алган сок тыгылды fleyi мумк1н. Bip шатасса, содан шатасады. Олай ойласа, eKiHuii рет шатасып, онда езещц кулдай кашты деп куады. Ал егер езеннен етпед1 деп есептесе, еткелдщ тек ер жакта екенш бiлeдi, онда езещр бойлай куады. Алда-жалда оган да, буган да дудемел болса, онда eneyi eni белш ш , 6ipi езещц кулдай, 6ipi бойлай 1здейдь Цудай сэтш берсе, сонда 6ipre 6ip кездесш калуы мумкш. Карангы тускен сайын Тазабек батылданайын дедь Цаша-каша тогайдьщ шетше жакындады. 0pri еткел осы арада. Ж алу адам тогай 1шшде байкалмайды, ал атты адам алыстан каравдайды. Олар будан карсыльщ кутпейдк кашкыннык максаты тек кашу, Кейтсе де кутылу деп санайды. Соны пайдалануы керек. ©ткелдщ тусына келш 6ipa3 ойланды. Кугын аргы беттен келсе, осы арадан 6epi етедк 6epri жактан келсе, ары етедь Будан кешн тыгылатындай тогай жогын бшедк сондыктан осы арадан устаймыз деп сенедк 146

бткелдщ 6epri бетшдегс семб1 талга кез1 туей . Шашактары жерге жеткенше салбырап, курган шымылдыцша децгеленш тур екен. Сотая тыгылса, кершбейтшш б1рден болжады. Судан OTin келе жатцан кугыншы, сез ж ок , содан - сэмб1 талдан - секемденедк Ал жолдыц екшнп жатындаты итмурынды еяемейда. BipaK ол да 6ip адамды калцалай алады. Сезштенген адам c8M6i талга алацдап келе жатканда, итмурын жактан атылып барып бас салуы керек. Сол ойга бекшд1 де, камшысын оцтайлап итмурынныц тубш е тыгылды. Каран еткен аттылыны Тазабек арры беттен байкады. Кол-аягы суынып коя бердь Ол - атты, бул — жаяу. Оныц мылтыры бар, бул куркол: камшысынан баска каруы жок- Онын алдында Тазабектщ жазыры жок. ал ол мунын бушл кайын журтын кырып салып, алталы отырган ейелш зорлады. Онымен коймай, енд1 ез1н елйрмек. Кэз1р кайсысы кателессе, сол еледь Ол да сак. бул да сак- BepiH сеттишс шешедь Откелден етш келе жатып, кутыншы семб1 талга жалтактай бердь Ол езеннен ете шыкканда, Тазабек итмурынныц тасасынан сакпанша атылды. Сол колымен атыныц шылбырынан шап берд1 де, оц Колымен етегше жармасты. Мылтыктыц дум1мен урмак боп, орыс колын кетере бергенде, бул камшымен как бастан 6ip тартты. М ылтыры колынан сусып, жирен мурт eKi буктет1лт ердщ касына кулады. Тазабек аттан жулып алды да, кеудесш пзешмен басып турып, шылбырдыц 6ip уш ын кещрдегше орап, eKiHHii ушын ыыщына тартканда, кы лрынрэн орыстыц тыпыр етуге рана шамасы келдь Тазабек тез кимылдады. Эуел1 орыстыц атын арашца байлап койып, езш кетерш апарып езенге агызып ж1берд1. Сонан соц мылтыгын алып, атына мшш, еткелден арры бетке етть EKiHmi орыс аман кетсе, тары тыныштыц болмайтынын туеш дь Сондыцтан енд1 соны ацдыды. Егер ол езеннщ теменг1 жагына кетсе, ол арадан муны таппаган соц, сез ж ок, Kepi оралады. Оралады да, cepiriH 1здейдь 1здегенде, осы еткелге келмегенде, кайда барады? 147

Ъикглрапаи Hufnkeke-цлы_________________________ Сол ойы Дурыс болып шьщты. Bipaa журген сон карсы алдынан атты адам карайды. Танытпау уппн, Тазабек ердщ устш е етпеттеп жатып алды. Ол муны ез cepiriM деп ойлап: - Ты чо? Чо с тобой? - дед1 дауыстап. Тазабек тым жакындасам, танып кояр деп, басын кетере 6epin атып салды. Анау ыцк дед1 де, жалп ете калды. KeTepin апарып оны да, е ю мылтьщты да Шарынга лактырды. Сол арада eKi аттьщ ер- турманын, токымын сыпырып алып, e3i мшген аттьщ жугеншен баскасын тугелдей езенге эрызып ж1бердь Бос атты куып ж1берд1 де, e3i eKiHnii атты жайдак MiHin Жылысайга жетш алды. Сонан соц оньщ жугенш , шылбырын бвю сш ен турап-турап тастын астына бастырып KeTTi. Ауыл манын айнала карап ж урш , Кекшубарын жайылып турган жершен тауып алды. Аман келдщ бе дегендей, аты окыранып карсы алды. - Жануарым! - дед1 жалгыз к у е т басынан кушактап. - Bip аман калуын калдым, алда екеум1зд1 ел1 не кут1п турганын ю м б1лед1?! Жалацашка барсам ба, бармасам ба деп, Тазабек кеп толкыды. Бармаса, бершен бурын Кобзев кудштену1 мумкш; барса, Ж узж ке 6epiH ез1 бьлдарш коюы кэдш. Ары ойлап, 6epi ойлап, «Жарайды, Жузйс б1лсе, бьпе 6epciH», - деп ш еш й. Табайдшше K ipin, Эбенд1 бетшен суйш жатканда, Кобзевтщ Kiini баласы келш: - Ci3fli вкем шакырып жатыр, - дедк Ж узшпен журе амандасты да, шыга женелдь Кобзев кулана кезш сыгырайтты. - Сенде, осы, мылтык бар ма? - Бар. Ацшылык жаса деп Василий Бербитский ecK i косауызын берген. - Сен онымен адам атып керген жоксьщ ба? - B ip-eK i рет окталдым, 6ipaK р е й келмедь - Купия болмаса, айтшы, кай кезде окталдыц? - BipiHUii рет экемд! атып кеткенде. Екшпп рет 148

____________________ ________ Эй, динт-ай ата-енемдк цайнагам мен оныц eKi баласын ел й р ш , елистерш уй-мулк1мен 6ipre ертеп кеткенде. - Оларды KiM елйргеш н бйгешсщ ? - 9кемд1 елйрген Ш решшцкенщ acKepi, ал вйелЬкнщ eKe-nieoieci мен бауырларын елйрген - Жалацаштыц eKi казак орысы. Олардыц аты-женш де, тур-тусш де бшмеймш. Ойткеш ез1м оларды кергем жок- - Керсец, кейтер ец? - Олйрер ем. - Дурыс. Сенщ орныцда болсам, мен де сейтер ем. Ал енд1 екеум1з былай к елкеш к. Сен будан былай бурынгы Keriiwi умыт. Шнел1 eKi казак орыс елдк KiM елйргеш белгйпз. Оларды сен елй рсец де, мен ceHi юнеламаймын. Ойткеш олар ез1не THicTi жазасын алды деп санаймын. Олардын; ондай адам екенш мен де бшетшмш. «Сактьщта корлыц ж ок» деййцдер казактар. Сактанып, мылтыгывды будан былай такымыца баса жур. 0cipece айдалада. Каруыцныц бар екенш бшсе, KiM де болса каймыгар. Ал егер менщ тйнмд1 алсач, жагдайыц келсе, не Жалацашка - Табайдыц касына, не Тогызбулакка — Байгабылдыц касына кыс тускенше кенип ал. Сенщ Жылысай мен eni арада жалгыз журе беретшщ маган унамайды. Жаным ашыган соц, сен1ц мына туыстарыцды жаксы Kepin калган сод айтып отырмын муны. Адамныц адамга жаны ашуы керек кой, солай емес пе? - Солай. Шешеммен акылдасып керешн. Табайдыц ейел1 - мен1ц катты сыйлайтын адамым. 9йел1м де оны менен артык кермесе, кем кермейд1. Солар уппн гой eKi арада шапкылап жургешм. - Оныц жаксы. Адамды сыйлаган адам - жаксы адам. Мен де ceHi сол уппн сыйлаймын. ...Ж узш тщ eepeci ушып отыр екен. - Неге шакырыпты? - дед1 табалдырыкты аттар- аттамастан. Жагдайды Тазабек тусшд1рген соц, Жуз1к оныц бетше 6ip сет сезштене царады. - Бесе, б!раздан 6epi кершбей кетш едь Шыныцды айтшы, сенщ ешцандай катысыц ж ок па? Осы жолы б1зге узак келмей кеттщ гой? 149