. Нұржекеұлы. т14

(U r / f ши/и J Iiij) н i-'i.i - if.u,t___________ __________________ Калидан куат каштан екен. Басын катере алмай, кемсевдеп кезше жас алды. Шей! ецкешп бетше бетш типздк Колын устап, уысына салып алаканын узак ысцылады. Менщ куатымнан куат ал деген адамша кезш жумып, элденеш куб1рлеп, кецШмен ттлдесть Кали Шешнщ уншз плш уккан адамша кыр-кыр, сыр-сыр етш элденеш айтты. Оны Шэш туйл, Нурбек те ести алмады. - Кудай nepiHi алса, алдымен меш алар efli, карагым. Сен жылама, мен жылайын. Мен ceHi тастап бара жаткам жок. меш сен тастап барасыц. Он алты жасымда эке-шешем, бауырларым тастап кетш едк ен соцында ендо MiHe, сен де тастап барасыц. Соныц бэрш 6ip езщ жоктатпай келш едщ, сен кетсец, кабыргам сеплш, корганым кулайды. Bipre туганымнан 6ip кем болган жоксыц. Мендей катын казактыц эр ауылында бар, сендей еркек ел ].шшде некен-саяк- Bip-ак нэрсеге кэщл1м ток: сенщ немере-шеберелерщ менщ немере- шебелер1ммен туыстарша араласып келедк Казактыц б1рл1й деген - сол. Екеум1здщ еш кетпеген ецбепм1з де осы. 0зект1 жанга 6ip ел1м - хак- Киналма. Капаланба! Ез боп eMip сурген жоксыц, аштыцта да, токтыцта да, киналганда да, карыц болганда да елден белектенген жоксыц. Урпагыц елдщ бетше именбей, ецкеймей царайды. Уайымдама. - Хош! —дед1 Кали кенет тшге келш. Соны айтты да, енд1 демалайын деген Kicime кезш жумды. - Кайран карагым-ай! Шэш Калидыц алацанын цысып отырган цолын алды да, Калидыц eKi кезш алацанымен жапты. - Карагымныц бетш буркецдерпп! Ац мата экел! Шешнщ ел1м устшде де саспай сейлегенше 6epi тацгалды. *** Кецес OKiMeTi тарих-тарих дегенд1 жш айтатын. «Жаца тарихты жасап жатырмыз», - дейтш. Ол бацытты елдщ бацыты туралы тарих болатын. BipaK, цаншама тыраштанса да, казактыц бурынгы кездеп баршылыгы мен тоцшылыгын Кецес ешмет1 цайта 300

__________________________________________ Э и , dtfinte-m'i орната алмады. Сондьщтан бурынгы мен K93ipriHi салыстыра бьлетш санасы бардыц 6epiH халык жауы деп атты, асты, кудалады. Вйтеу1р, ейтш-буйтш бурынрыньщ 6epiH жок кылуга тырысты. Цазактык еткен тарихы болмапты. Айтарльщтай заманы да, заманды тудырган адамы да болмапты. Айтк,ызбады, жазгызбады. бйткеш оньщ бурынрысы 6yriHriciHeH элдекайда uirepi едь Keeip де журт тарих-тарих деп жатыр. Булар да бурынгыны быт-шыт кылмак- Сонда тарих дегеш не болды? Бажайлап караса, еткеннщ OTipiriH шырару, ешкерелеп айту - тарих. Шеш сол етарштщ б1разын e3i де бастан кешшть бтарйстщ 6ip аты саясат сешлдь 0 дегенде Кецес ек1мет1 эр шаруара жер белш берд1. Menri ceHixi деп сендарда. TeriH жер берген ешметт1 KiM жек керсш? Бершщ буйреп бурды: калхоз курам деп казактан малды сыпырып алды. Тамары да, KniMi де, мэдениеп де мал болып отырган казак одан айырылган сок кара шыбындай кырылды. «Мына жер-су колхозрэ мецп бер1лед1» деп оран да сещцрген. Келе-келе калхоздык Ke6i савхоз болып, мемлекеттщ ез MeHniiriHe айналып кетть «Цазакстан - ез тардырын e3i nienieTiH мемлекет», - деп зац бекгпй. Акырында ол да eripiK болып шыкты. ^азакстанды енд1 казакка баскартпай да койды. ©TipiKKe ceHin келген жастар: «Неге буйттщ?» деп тавданып едк оларды жаппай жазалады. Енд1 елден с е т и кетть Сешм кеткен жерден 6epi кетедь Наразы болган жастарды кырып-жойып, каралы кунд1 басына орнаткан ешметп кандай адам каргап- сшемейд1? Ж еттс жыл буркенш келген бетперде акыры ашылды. «Б1збен текесетш сен шм едщ?» деп казакты KeMciTin турраны, кемсггш келген! акыры ешкере болды. Сталин патша заманын жамандап едк Сталин заманын Хрущев жамандады, енд1 оньщ езш сан- сакка ж упртт, алдыцгы OTipiKTi сокры eTipiK ешкерелеп жатыр. Сол Сталин, сол Хрущев: «Мен елген сок болашак мен жайында не ойлайды?» дегенд1 прпйлтнде неге ойламады? Сен елгенмен eMip олмейд1 гой. 0л1мд1 сен умытканмен, елiм ceHi 301

<irlc/f. ШШ H !jb-Ж<'L'с-If.’III!_______________ _________ ___ умыта ма? Элде олар о дуниенщ бар екенше сенбед1 ме? Сенбей-ак койсын. BipaK болашак урпактьщ каргысы мен назасы о дуниенщ сурагынан кем бе? Болашактан неге корыкпады? бдшдш дегенд1 уран кылган ешмет неге ед1лджт1 аякка таптады. Ke3ip 6api жариялылак деп кулшынып жур. Табысы мен KeMiciH, жет1ст1п мен тушнш мемлекеттщ халыдтан жасырмаганы, эрине, жадсы. BipaK eMip бойы алдап, жасырып келген басшылар калайша курт езгере салады деп сезжтенесщ. Сешмслздж сщш калган сананды ак,ыл-ойыц тазалай алмай ауре. Сталиннщ 6ip зел1мд1п: сещцрдь Сенбегенд1 урейленд1рдь ByriHri сана сол дэрежеге енд1 nieriHe ме? Шегшсе, Желтоксан кетерглпп болар ма ед1? Шегшсе, Кайрат, Лэззат, Ерболды батырымыз деп казак басына кетерер ме ед1? Адамныц езш ыктырса да, енд! санасын ыктыра алмайды-ау, ешшм! Жаным тем1рден жаралса да, Кэусеннщ казасынан кешн кеп узамайтын шыгармын деп, iniTeft Шеш соган дайын едь BipaK будан бурын Дали аттанып кетт1. «Жецге дей алмаймын, ci3 маган эпкес1з>>, - деген ед1 айналайын. <■К^удай e3i берген жанын ез1 алар» дейд1 гой казак, кашан алса да киналтпай апай-топай ала салса екен деп йлейд1 Шэй1. Токсанга келсем-ау деп ойлаган да емес, •плеген де емес. Ананы апырып, мынаны жапырып тастайын деген тойымсыз жоспары да болган емес. ...Кешш шайдан кешн козш 6ip ашып, 6ip жумып, ернеш 6ip ойлап уйыктаган адамша кек диванда кисая жаткан Шэш Нурбектщ ез белмесше 6ip Kipin, 6ip шыгып, бул жакка жалтактай карап, елдене айткысы келш жургенш байкады. BipaK «О не?» дей коймады. Эншешн куйбец TipinLnirimH; камы шыгар деп болжады. Алайда HeMepeci акыры шыдамады. - 9же, уйьщтап жатырсыз ба, ойлап жатырсыз ба? - дед1 эзглдей кулш. - Ойлап та жатырмын, уйыктайын деп те жатырмын. Б1рдеме айтайын деп пе ец? - Айтканда кандай! Кудай буйыртса, жакында 302

тоцсанга келейз. BepiMi3 жиылып соны атап етсек пе деп едш. - Эуре боп кайтейцдер, карагым. Ел басцарган кесем емесп1н, сез бастаган шешен еместн, кеп кемшрдщ 6ipiMiH. Берщ осы уйге келш, ет асып, шай йнсецдер, одан улкен атап ету бола ма? - 9же, йздщ тоцсанга келгешщзд1 атап етпесек, 6i3fli екем1здщ, Оралбек ага мен Тазабек атамыздыц аруагы кеше ме? - Эй, саган 6ipey сез уйретш цойган ба, немене? «Б1з» деп отырганьщ юм ол? - «Bi3» деп отырганым - 6epiMi3: Тазабек атамыздыц урпацтары, Табай атам мен Teyip6eK атамыз, Кенжегара мен Кали агаларымыздыц, цыздарыцыз Гулдэн мен Гулсэннщ урпацтары —6epi бул уйвдзге цалай сыяды? Элде оларды шацырмайсыз ба? Самсалы агамен ацылдасып ем, «Келем, жолдан Когалыга согып, Кобзевтщ немересш де ала келем», - дедь Кали аганыц кенжей: «Бар шыгынын ез1м кетерем, жасаймыз», - деп жатыр. Оларга не бет1мд1 айтам? - Алды-артымды ебден орап алган екенсщдер гой. бздерщ бйпцдер. Казацтыц тойы - туысцандар мен сыйласцандардыц, влшщ кез1 мен TipiHiHe3i бас цосатын жиын. Тейкеннщ кез1н керген Табай мен Жузш, жар дегенде жалгыз бауыры Семен, Жацсыбала мен Айгун, Teyip6eK пен Айша - бершщ бугш кез1 мен eei осында. Жарыса апалап, жарыса еркелеп ескен Гулден мен Гулсен куйеулер1мен келшть взщ цартайганда цызыцныц да картайып еже болганын керу - ол да ем1рдщ езгеше сыйы. вбеннщ eKi улы да ецгезердей, eKeyi де балалы-шагалы. Аспайтын-саспайтын, асыгыс ешнерсе айтпайтын ацылды балалар. Бул оларга: «Сендерд1 KepreHiMe бацыттымын», - деп едц Kimici бурылып: «Жоц, апа, йзд1 керген 6i3 бацыттымыз», - дед! айналайын! Бацытты болсын! *** Тойга келиженше LLIefti екшбедь Урпацтарыныц ыцыласы жумацтыц терше шыгаргандай есер етй.

Ll i •пишт 'Нiff/ы t ip -if ты______________________________ BepiH уйлестарш журген Нурбеп екенше кез1 жеттк 6epi соныц аузына царайды, 6epi содан келш сурайды. Келш1 де, кеп жасагыр, 6ipece асхана жацца жупредц 6ipece цонацтардыц iniiH аралап кетеда. - 0же, мына Нуржан деген балацыз 6ip-eiri эн сап берем дейдо. Тьщдацыз! - дед1 асаба. Жук,алау гана талдырмаш ж ш т лып-лып басып ортага шьщты. - Сэн болмайды жайлауда мал болмаса, К,цлын асау болмай ма байламаса? Цызы кцц боп кетпей ме, цлы щ л боп, Е лдщ цамын ерлер1 ойламаса?! внпинщ ce3i Шешш елец етаазда: ecTi елец айтатын бала болды! - Цайран заман, А са у щ л ы н сетлдЬ байланбаган. - Нуржан балам, кеп жаса! - дед1 микрофонды асабадан сурап алып. - Ecni ендерд1 б1летш бала KepiHecin, Дапез деген енпйш есйп пе едщ? - Байгабылулы ма? - Иэ, балам. Соныц ендерш бшесщ бе? - Б1лем. «Дуние-ай», «Доштасуым». - «Ауыр кун-ай» дегенш есйп пе ец? - Соны айтып берешн бе? - Сейтпи! Осы бала шатастырып турган жоц па, баска б1рдемеш айтцалы тур-ау деп, Шеш сенщк1ремед1. - «Балалары айырылып анасынан, ой-хой, Аналары айрылган баласынан...» Журт жым-жырт тыцдады. Ke6i, cipe, тусшбедь Ашаршылыцтыц казацца цалай келгешн айтсам ба екен деп 6ip ойлады. Оным цалай болады деп тагы ойлады. - Жастар! - дед1 сол сетте елдеюм ортага шыгып. Самсалы екен. - Бул ещц шыгарган Дапез Байгабылулы деген KiciHi тоцсанга келш отырган Шеш ежелерщ де, бу Kici куйеуге шыццанда сепз жаста болган мына 304

__ ____________________________ Эй, дцпш-ай мен де керд1м. Голощекин дегеннщ кербаккан басшылыгымен отыз екшнп жылы малый тугел сыпырып алган казан ел аман, журт тыныштыцта жаппай аштан кырылдык,- Bipey тыищанныц iHiHeH дэн ieflefli, 6ipey тышканнын езш жедь Баласын кушактаган калпы шеше елд1, шешесш еме алмай бала елдь Сол кашретй энге коскан Капез аталарыц «халык жауы» атанып итжеккенге айдалды. Сонда журш отыз тогызыншы жылы ол да елдь Бугш Нуржан баламыз алпыс жыл бурынгы аштыкты Капездщ эшмен коз алдымызга экелдь Цапездщ аруагы колдап журсш, балам! Не болса соган кол согатын желекпелер де бул жолы тырп етпедь *** 1991-жыл - элемдег1 ец ipi мемлекеттщ 6ipi Совет Одарынык OMipiHe адам ойламаган езгер1стер экелд1. Кушпен, айламен, алдаумен, саясатпен тутасып гурран дене б1ршен кешн 6ipi боршалана бастады. Желтоксанныц кугындалран курбандары алацра халык мудесш ойлап шыккан ултжанды ул-кыздар екен1 epiKcie мойындала бастады. Желтоксанныц он enici куш туе кезшде Алматыдан жас т1лнп ж1г1т кел1п Шешден сухбат алрысы келет1н1н айтты. - Мен, шырагым, шынымды айтсам, ол кущц еске нлрым келмейдь Эурелеме! - дед1 IHefti б1рден Kecin айтып. Шашы жалбыраран, кайта-кайта кезше туеш, оны ысыру уппн, кайта-кайта басын с1лкш, эбден элекке тускен карасур ж1г1т Шешге жалына бастады. - Апа, ак кар, кек музда ciere жолыру ушш сонау Алматыдан едеш келд1м. Он алты жасында халкыныц намысын коргап курбан болран шеберешз жайлы 6ip жылы сез айтсацыз, калай болады? Желтоцсан кетерипешщ бес ж ы лды ры н Квусен Нурбекованыц OMipi жайлы дерекпен атап етешк деп уйгарган ек. Мен шзге дейш, апа, Кеусеншц курбыларымен, окытушыларымен жолыктым. B ep i коркады. «Аты-жешмд1 жазбацызшы!» - дейдь 20-729

(ici-rii, шиш IlitjjMeke-iyibt_________________________ ^ вйткеш 6epiH дордытып дойган. Ал cie шмнен дордасыз? - Мен K83ip, шырагым, ел1мнен де дорыдпаймын. - M iHe, осы сезпцз Кеусеннщ ежей деген атка ебден ылайыд, апа. Кеусеннщ кетерипске калай датысданын егжей-тегжейл1 бшетш зад дызметкер1мен жолыдтым. «Кеусенд1 елт1р- ген - намыс», - дед1 о K ici. - Орталыдтан келген тергеупйлер ол дызды еуел1 зорлаган, сонан сод дордытып, дорлаган. Дорланган дыз жатадханасына жылап келгенде алдынан жетекпи одытушы ейел шыгып: «Сен одбаган Дазадстанды мен садтап далам деп журмщщ? Медтеб1м1зге жаманат делйрмей, неге жайьща журмейсщ? Мен ceHi одудан шыгартам!» - деп шабаланган гой. Ана жадта орыс тергеунп дорлайды, мына жадта дазад одытушы урсады. Цазадтыд намысын доргаган дыздыц езш ешд1м доргамайды. Соган шыдамаган Кеусен: «Будан да елгешм жадсы» деген гой. - Эй, шырагым, сен не айтып отырсыд? Корлаганы, зорлаганы не? Кеусенд1 к1м зорлапты? Tinini ж М т тым кейлш кеткешн енд1 байдады. - О, дудай! — дед1 Шэш шалдалай диванга дулап. - Менщ зорланганым аз ба efli? Жетшс жыл етсе де орыстыц баягы пигылы езгермеген болды гой, онда. Меш зорлап-дорлаган орыстыд жетшс жылдан кешн шеберемд1 де зорлап-дорлаганы ма!? Жетшс жыл бойы езгермеген нендей шемен пигыл?! - Апа! Апа! Дер1гер шадырыддар! - деп Tinini ж т т жанушыра айгай салды. *** Шэш он 6eciHmi желтодсан куш тадертед кезш ашты. Bepi оны осы жолы дайта оянбайтын шыгар деп ойлаган. TinTi дершерлер де солай уйгарган. «Апаныд журеп аттыд журегшдей еден», - дед1 емдеупи flepirepi. Кейуананыц Tipi далганына дуанганнан repi жШттщ ецшде тацгалу басым едп Шешнщ кезш ашданын Kepin: «Апатайым-ай!» - деп, Нурбектщ ушндей келш1 жылап дуанды. «Нурбед! Апам кезш ашты!» дeдi куйеуше дуана телефон шалып. «А-а?!» - 306

деп, ол жумысынан он минетте жетш келдь «Ага, o3ipme апаны мазаламанызшы!» - деген дар1гердщ тыйымына карамастан палатага куйын айдагандай аптыга юрдь - 0же! - дед1 тесегшщ дасына т1зерлей отыра далып. - Эжетай! Biefli тастап кетпепп! - Ihhi-hi! - Кыр-дыр еткен уннщ ежесшйй екенш Нурбек эуелде уклады. Бул ун кайдан шыкты дегендей ацырып эжесшщ бетше карады. К^ырылдаган, ара-арасында ест1лер-ест1лмес сырылдап шыккан дауыс казактьщ кацсыган, ecnipreH, жулым- жулым тарихыньщ тозыгындай едк Сонау алыста жылтыраган жанары ceHin бара жаткан оттай дерменс1з мелтендейдь MCyperi су ете калды: ем1рдщ ж1б1 эне-мше узшш кетердей еда. - 9же, б1рдеме депп! - Ihhi-hi! - Ага, болды ендд ауруды шаршатпацыз! *** Анда-санда ыцыранганы болмаса, Шэш тыныш уйыктады. Тацертед кезш ашып, жанарын бурып жан-жагына карады. Келшшщ дасында отырганын Kepin, в щ жылып доя бердЬ Басын сел дозгалтып, долын жыбырлатып, б1рдеме flerici кeлдi. BipaK шамасы жетпедь Ke3iH жумып, дабагын усй-устше дадты. Кел1т долын устап, аладанымен дос долдап удалады. Шешнщ кезшен жылт еткен жас кершдь Cipe, мешрдщ, ризашылыдтыц жасы болар. - Апа, бар куппщзд1 жинадызшы, берйшещзшН EHeci жымигандай болды: жузшен жылы 6ip толдын жупрш еткендей кершдк Аузын екьуш тамсанып, адырын жутынды. Келий ушып турегеп медбикеден дайнадсу сурады. Bip ыстадан су екел1п, тамсанып жаткан енесшщ аузына екьуш тамызды. Шэш тййн дозгап, тагы eKi-уш тамсанып, суды жутты. “ Ай... айнаЬ... hi, - дед1 сырылдаган даусы. «Айналайын!» деген ризашылыгы болар деп болжады келпи. KeniKiciH Нурбек келдь Оны Kepin, Шешнщ кез1 ерекше жайнап кеткендей болды. 307

t )t i.r if WM/1 'Ih f/n -m '.r-if/M - Эже, калайсыз? - дед1 Кулагина ецкейш. - Жак-ыс... - дед1 Шеш плш шайнанкырап. - А , кудай, апам тьл катты! Апам тш катты! - деп куанды келшк Телйрезек кемшрдщ кайта т1р1лгенше дер1гер кауымы да катты куанды, epi катты тангалды. Бул KicimK жаны жай телпр емес, шыц телпр екен десй. Кезше жас ала куанган Нурбек ежесш ебден куанткысы келдк - 0же, 6yriHHeH бастап 6i3 теуелслз мемлекет болдык! - А-а? - Теуелйз, жеке ел болдык. Бугш Казакстанньщ тунгыш Президент! Назарбаев теуел<пзд!г1м!зд1 жариялады. - УЫ - дед1 кейуана кед1мп cay Kicime KypciHin. Тозыры жеткен радионьщ уншдей кырыл-сырылды 6epi е ст ш : - Цуд-дай бар екен гой! YcTiHeH ауыр жук тускен адамша Шеш жайбаракат кезш жумды. - Ойбай! Апаньщ тамыры сокпай калды, - дед1 Шешнщ бкчепн устап отырган flepirep ж1г1т. Келшшщ ацыраган жоктауы ест1пдь Токсан 6ip жыл бойы 6ip кеудеде 6ip-6ipiMeH арпалысып келген куаныш пен кайгы сол кеудеде 6ip сетте 6ipre тынышталды.

dii, дцнш-ай ОТЫЗ EKI Сулжтей кара аттыц аяцымен ойдан ойды куып келе жаткан Ак,ан ж1пт шарындагы 6ip елещн мырс ейп есше алды: «К 1лт щд1 алтын санды ц ашцым келдй Квцыд1 цапаланган басцым келдй А ц твсщ Цап тауыныц циясындай, врм елеп сол циядап асцым келдЬ>, - деп едьау, заман! Сол деуреннщ ете шыкканына озге туг1л 03i сенбейтшдей. Биыл кыркуйекте, кудай буйыртса, елу тогызга шыгады. Артында - жастьщ. алдында - кдрттык,. бткенш курсше еске алып, енд1 элг10ленд1 OHiHeсап ыцылдады. Cepri, сертл дегендей, самал жел сол сет бет-аузын аймалай сыйпап eTTi. Аруга кумарткан албырт жастык,: «Ж ан тынып, 1ш1мдег1 жалын шыцса, Аузымнан ац саеымдай мцнарланып. Ццшацтап цыл бел1цнен 6ip man, жатсам, Ац торгын орамалдай жцмарланып,» — деп те жырлаткан едьау, заман! «Bip кезде аспандагы Акан едж, бул кунде терде жантайган ага болдык,». _ дед1 тары мыскылдай мырс eTin. Элдеб1р булыккан еуен осы ойын олецге икемдеп, одан epi ештецеш | жуйелеп ойлатпады. КецШ курт кулазып, 6ip сет осы тойга бармай-ак койгысы келдь BipaK, жасы улкенд1гш булдамай: «Аканжан, агацнын, тойын ез1ц мертебел1 ейп кет!» - деп, арнайы кел т ©3i шакырып кеткен адамньщ сезш жерге тастау да уят. Оныц уст1не, езгелерге уксап б1рде ары, б1рде 6epi ауыткымай, е деп атагы шыккалы 6epi сый-курметш еш узбей келе жаткан Kici. Осыдан он жыл бурын 309

Qplrifwum HitfjMefa- il7Ы________________________ да apara Kici салмай eei келш: «Аканжан, ортаншы улымды уйлещцретш efliM, тойга келш, жаман агацнын; абыройын 6ip кетерш тастасацшы!» - дегеш де есшде. Кез суырардай суду келш ту<йрдо. ¥лы да ул деуге лайык келшп жЫт efli. Эттец, 6ip жылдан астам бурын опат болып, елмен 6ipre Акан да кещл айтып кайткан. Енд1, мше, туцгыш немере кызын узатпак. Тойлы ауылга Акан кун ецкейе жетть Той жасап жаткан аксакалдын; 03i алдынан шыгып атын байлады, домбырасын жалацаш нэрестеш устагандай саусак ушымен рана KOTepin екеп 6ip бала ж тт к е тапсырды. - Аканжан, езще арнаган ушм - анау, - деп, квп уйдщ как ортасына ттл ген акшацкан уйге 03i бастап екелдь - Устще кутупплерден взге ешюм шрмейдк - дедк естшндер ме дегендей, жан-жагында тургандарга жагалай карап. - Жарайды, ага, - дед1 Акан да кшшше штипэтпен. - 1шнДзд1 бэйг1ге тары 6ip косайын деген екенсйз, 6ipa3 ты ны ры п, бабыма келш алайын. Акан сур мауыт капталын шешуге ыцгайлана 6epin едк мурты жаца тебшдеп келе жаткан ж т т лып eTin касына келд1 де: - Ага, маран берйпз! - деп, колын соза койды. Кемшат беркш де жещл сшкш жас жйдттщ колына устатты. Турырына кондыратын кусша мэпелеп, ол адалбаканра капталы мен беркш алаканына сап апарды. - Узаткалы отырран кыздан кешнй немерем осы, Аканжан, - дед1 карт елг1 бажа ж1г1тт1 квз1мен де.ушмен ле еркелете таныстырып. Домбырасын да как торге екелш койран осы ж1пт екенш Аканныц imi сездь - Немерещзге кудай абырой берсш, ага! - дед1 мешрбан дауыспен. - Айтканьщ келсш, Аканжан. 0з1м де сенен бата алса екен деп жумсап журмш. Енд1 емш-еркш демала бер. Шырэ бере аксакалдьщ, cipo, немереа болар, «Балам, жылы су екелш бер агаца, жуынып-шайынып алсын. 310

___________________________________________ >.-■ 3d : (hfHm-ed Сонан сон кымызы мен шэшн баптап куйып берпз», - деп жатканын Акан ап-анын есйдь Жещнз камзолы мен жещл баркыт шапанын алаканымен 6ip-6ip кагып, тердеп домбырасынын касына кисая бергеншде, алдегам eciK алдына келш жумсак жеткершдь - Акан ага, жуынуга су екелш ед1м. - Kipe бер, калкам. - Акан ага, кымыз экелш едш. - Kipe бер, калкам. Жуынып-шайынган сонбойы ceprin, кещл1 елденеге алавдагандай болып, дангарадай деу уйде жапа- жалгыз отыргыза коймас дегендей ме, эйтеу1р, элдеб1р 6eflrici3 сезшпен eciK жакка жалтактай бердь BipaK 6ipa3 уакыт уст1не Tipi жан Kipe коймаган сон, торге косарлап тесеген кус жастыкка жантайгысы келд1. Енкейе 6epin шлт сезжтендк жондеп жумаса, кустын жуншен кул1мй Hie шыгуы тшс. Жастыктардын тысы тап-таза кершдь 0уел1 сыртынан сыйпап, сонан сон алаканын алыстан шскеп ед1, сезш салардай ботен ештене бШнбедк Жакынырак ецкейт те кудш келт1рердей ештене байкамады. Bepi су жана болып шыкты. Текемет те, YCTiHfleri тесешш те, корпе- жастык та - 6epi 6ipfle-6ip жуылмаган енкей жана нерселер екен. Кещл1 жайланып, кос жастыкты колтыгына басып жантая жатты. Bip кезде бала ж1г1т тагы сырттан дауыстады: - Акан ага, кымыз екелш ед1к. - Kipe бер, калкам. 9уел1 ки1з eciK, артынша сыкырлауык ашылды да, тегене кымызды mipeHe KOTepin бала ж т т Kipfli. Оныц жалгыз келмегенш керген Акан басын жастьщтан калай жулып алганын 03i де байкамады. Жузшен шуак теплгендей эдем1 келшшек уйге енкейе eHin келе жатты. - Акан ага, аман-есенйз бе? —дед1 табалдырыктан аттай бере токтап. Жумсак ун1 жан-жагына жылу тараткандай жагымды еетшдь Орта бойлы, кеудес1 тш, уысыца сыйып кетердей тар мьщын, ак торгын жаулыгынын 311

Ъексцтпан ^Нфщеке-цлы______________________ _ ¥шын тамагына 6ip шалып байлаган келшшек есштен шрмей, топ eTin шацырактан тусе калгандай. - Аманмын, калкам. Келе гой. Бала JKiriT тегене кымызды торге таман екелш текемет устше койды. Келшшек орнынан козгалмастан карына шген дастарканды бала ж ттк е усынды. Ол оны Аканньщ алдына жайып жатканда, сокталдай ем ж т т : «Ассалаума-лике-ем!» - деп, ыстык бауырсак пен 6ip астау етй eHTire кетерш мрд1 де, дастарканга жайлап койып, кайта шыгып KeTTi. Келшшек содан кешн гана дастарканныц шетше т1зе 6yrin, ет пен бауырсакты б1ртшдеп бала ж ттке бере бастады, ол оны Аканньщ алдына акырындап койып отырды. Соныц артынша ели ем ж т т 6ip-6ip тегене KOTepin тагы мрдь Бул жолы шайга кажетп ерйс-мешзш, науаты мен K¥PT-ipiMniiriH екелштЬ Олар шыгып кеткен соц, келшшек пен бала жМт 6epiH жайгастырып, еп-сотте дастарканды жайнатып тастады. - Ага, дэм алыцыз! - дед1 келшшек кымызды сыздыктата сапырып жатып. Ожауын тым жогары кетермей, тегененщ Ty6iHe типзш тыкырлатпай, ете сак, сез1мтал кимылдайды. Сапырган кымызынан демш imiHe жуткан адамныц лебшдей сылк-сылк сылкым ун шыгады. Цымызьщныц уш мынандай болганда, езщ кандайсын дегендей, Акан келшшектщ жузше epiKcie зешн салды. Ак сурдан repi евд акка бешм, улб1реген доцгелек бет, ауызы оймактай, жука epiHfli, узын мойын, тамагы сэулеш шагылыстырган айнадай аппак, кара K03i тасбулактьщ суындай мелд1р, Kipniri кайкы, кап-кара кастары муктей кою, мацдайы жазык, кабагы ашык, - титтей MiHi жок. тап-туйнактай. «Туган-ак екенсщ!» - дед1 тацданып. - Терем! - дегенде, келшшектщ жумсак YHi кемешнен ауен боп теплгендей едь - Агана кымыз епер! - дед1 бала ж т т к е тостаганды жымия усынып. Цымызбен коса келшшектщ бушл ыкыласы, жарасымы мен едем ш т езше карай ыгысып келе жаткандай, Акан тостаганга кос алаканын тосты. Соны сезд! ме, келшшек жаутан eTin бетше карап ед1, 312

_________________ Bd, душе -ad екеушщ кез1 кенет rymcin цалды. Ацанныц журей шым шаншыгандай болды. Kipniri KipniriHe cypiHin, K63i жыпылыкдап Kerri. Келшшек кезш темен тайдырып, жанарын жалма-жан кайцы шрпштершщ бауырына жасыра цойды. EKeyi де аяк асты униз e6irepre туей. Ацыры унйздшй ейел бузды: - Ага, мен осы уйдщ ортаншы к е л ш ш т. Б1здщ тойда ci3 тун1 бойы ен салгансыз. Оны умытцам жок,. Умытпаймын да. - Тамагын сел кенеп, келшшек толки сейледь - Э, калкам, сол сен екенещ гой? - дед1 Акан Kyfteyi кайтыс болган осы екенш енд1 болжап. Аканньщ нен1 туспалдаганын келшшек те туеше койып, терец курешдь Сол курешштщ ар жагында талай-талай сыр жатцанын Ацан да ацгарды. - Ие, ага, еш ул, 6ip цызбен жеыр цалдым. Эйелдщ жагдайын бшейз гой. Ацан дагдарып калды. Эйелдщ жагдайын бул цайдан бшед1? Бура сейлеп, б1рдеме деуге аузы бармады. Ойы 6ipaK булдыр, буалдыр жайларды шарлай женелдк Мынандай едем1 келшшект1 epi eni ул, 6ip цыз туган ейелд1 емецгерлш жолмен б1реудщ алмай цоймайтынын, белк1м, мына бала яапттщ eKeci-ац алмай тынбайтынын Ацан еп-сэтте-ац болжап улгердк Ол штщ осы той еткен соц опай-топай жузеге асатынын, соныц 6epiH алдын ала бул ейел де, басцалар да, букш ауыл шггей бшш жургенш Ацан уныз туешдк «Соныц берше сен езщ цалай царайсыц?» - дегендей, ацырын KypciHin, келшшекке урлана кез тастап едц келшшек те кез циыгымен багып отыр екен, екеушщ, жанары тагы тогысып цалды. «Апырмай, ежет ейел- ау!?» - деп туйд1 Акан. Жузш келегейлеп, тостаганды аузына апара бердь - Ацан ага! - Келшшек бул жолы бетше тура царады. - Bip нерсе сурайын, cere кермещзпи! - Сурай гой, калкам. - С1зге колы жетпей журген кеп, шздщ колыцыз жетпейтпп жок, неге уйленбей журс1з? Мынау кайтед1 деген кнлше Акан келшшектщ бетше шошына карады. Цыл тузакка TycipfliM бе 313

дегендей тымпиып, келшшек темен караган куш тым-тырыс отыра калыпты. Уяттан кысылып та, мырс ете жаздап та отырган секицц Typi ею удай. Cipa, кептен кекешнде журген сурагы-ау? Жалпак журттын ойындагысы да сол шыгар, шм биппп? - балкам, кудай м е т эйелд1 алуга емес, суюге гана жараткан секшдо. Келшшек кабагын сел шыта ойланып калды. Б1раздан кешн калай тусшгенш ие тусшбегенш сезд1рмеген калпы: - Солай дещз, - дед1 соза курсшш. - Солай, калкам. - Ашып ештеце айтпай, Акан да ак,ырын курсшдь - Мен де, ага, сую мен уйленуд1 eKi баска сез1м деп ойлаймын. - Акан бул жолы эйелдщ бетше ашьщ тацдана карады. «Мен олай дегем жок кой», - дей алмады 6ipaK- Цысылмай ойын айтканы epi тацдантты, epi унады. Келшшек кез киыгымен УВДЩ imiH де, сыртын да калт ж1бермей шалып, сак отырган секшдендь Элдеб1реу ecTin коя ма дегендей, ецкейщюреп сейлед1. - Ел 1шшде ci3 туралы сез кеп, ага. ¥ркия епкем1зд1 жерлеп келгеннен кешн, отыз eKi жасыцызда, катты куй1нген болуыныз керек: «Енд1 уйленбеймш!» - депшз елге. Сол сезщ1зден таймай, жиырма жет1 жыл бойы уйленбей кeлeciз. BipaK эл1 ейелдерге ен шыгарып, ел1 ен салып журшз. Мен де биыл дел жиырма жетвдемш. Cie: «Енд1 уйленбеймш», - деген жылы «Неге?» - деп, жылап туыппын. - вйел 63iHiH езшше e3i жымиып, он жак касын алаканымен 6ip сыйпап eTTi. - Ci3 бен менщ арамда дел отыз eKi жыл айырма жатыр, ага. - Аз ба, коп пе, оны айтпады. BepiHесептеп, жуптап жургендей отыз eni мен жиырма жеташ айтканы алыстатканы ма, кай айтканы - ангартпады. К ейт шнелегендей ме, кешгендей ме, - танытпады. Дерш деп алып, ол сез1ме мен бермей-ак койыцыз деген Kicinie: - Ага, екелвдз, кымыз куяйын! - деп, арада отырган тересш жумсамай, Аканга колын e3i созды. Жартылай тауыскан тостаганды ейелдщ колына устата бергенде, eKeyiHiH саусактары ыдыс тубшде 314

dd, дцнт-ad тушсш калды. Келшшек сэл курещтш, кымызды уста- устане сапыра бердо. Акан асыкпай, эйелдщ булюл каккан тамагына акырын рана жутына кез тастады. Дымыз сапырган колы ушура талпынган аккУДЫН канатынша буралан, кагып калкиды. - Ие, - дед1 Акан тары KypciHin, - акку кыздар мен акку келшшектерд1 ес бшгел1 энге косып келем. - Рас, ага, сейтш келес1з. Сол yniiH жаксы керем1з юздь Аканньщ журей бул жолы катты шым етть Эйелдщ ceei жумбактау шыкты: «жаксы KepeMi3i» кай жаксы кору, юмдер ол жаксы керетшдер? Эйел буран емес, тегенедег1 кы мызрэ телм1ре карай калыпты, двп 6ip тегенедет кымызбен тшдесш отыргандай. Кешюсш той ией Аканды, алыстан келген куда- жекжаттарын ушне шакырды. - Аканжан, тойдыц влег1мен журш, ертец ешнда емш-еркш ести алмай калам ба, жаман агаца 6yriH онаша айтып берсец, кайтед1?! —деп колка салды. Аксакалдыц езше деген айрьщша ыкыласы канаттандырды ма Акан шабыттанып, тун ауганша шыркады. Аса риза болран отарасы кезше жас алып: - Аканжан-ай, тывдап отырран 6i3fli сенщ енерщ колма-кол езгертш канаттандырып нйбереда. бзщнщ оран калай шыдап жургенще кайранмын. Bi3 yniiH сенщ 6ip басыц мыц казакка татиды. Саган б1ткен осы кемей баскаларга б1тер ме екен, 6iTnec пе екен?! - дегенде, елдеюм босага жактан екси KypciHin калды. Шамныц жарыры талмаурап тускен кущчрт жакка Акан жалт карады. Акку мойын эдем1 келшшек ез1не умсына карап отыр екен. Ол отырран ара езге тустан ropi сеулельпеу квршдь «Апырмай, кай арада, Кай ортада отырса да, аккудын, аты акку екен-ау!» - дед1 суйсше тацыркап. Ce3iMi де, суйюм1 де, тур-Tyci де, бтм-тулрасы да - 6epi ©3iHe тартып турран 6ip КУД1рет! Аксакалра асантыннан ой тусш: «Аканжан, осындайда-осындай, осы кeлiнiмдi сен ал», - десе, ойланбастан алар едь вттен, арадары отыз ею жыл оны айткызбайды-ау! 315

бек арп ш н HuftMi'kp-ipht______________________________ Сал унс1з калган Акан iniiH тырнаган ейшштен езш ертен1п келе жаткандай сезшдь вртке ерппмей турып дереу су сеппесе, уяткд каларын сездк Арпалыскан ойды, шарпыскан сез1мд1 акылмен алыстырып, бойын кернеген тегеуршд1 тежеп, булкынган куаттыц арнасын влецге карай бурды: «Уйректщ аткызбайды цасцалдагы.» - дедк ол сенсщ дегендей, едем1 келшшектл кез1мен 1здеп. « Ш ебердщ кцй uiepmedi кос бармагы,» - Двд1 домбырасын тартып. Сонан соц, енд1 жасыратын нем калды деген адамша, айелге суз1ле кез сап: «Бцл кцнде агац болдым тер алдында, Bip кезде Акан ediM аспандагы.» - дед! iniTeft 63i гана угатын eKiHinineH encin. Аканньщ влдеб1р жумбак куйге Tycin отырганын 6ipey байкады, 6ipey байкамады. Такау отыргандар куб1рлегенш, домбырасымен сыбырласкан адамша ернш жыбырлатканын сезш кап, онысы не деген кескшмен 6ip-6ipiHe урейлене карасты. Соны сезгендей, Акан кенет «Сырымбетш» соза шыркап коя бердь Сезш пен кудштщ, сыбыр-куб1рдщ бврш суйсшш пен тавданыска айналдырып, таскын судай тапап вте шьщты. Аканньщ дауысы кулакка ест!лш жатканнан repi вне бойыца сщш жаткандай-ды. Yh емес, унге айналган еяордщ eKiHimi едь Акан тун ауа езше тт л ген уйге K ipin, салулы твсекке телм1ре карап 6ipa3 турып калды. Тап- туйнактай. B ip K icire кендеу сегалдь Ерк1н жатсын деген жанашырлык шыгар. Босагадагы шамныц жарыгы терге шаршап жететш болу керек, тесек-орын куцпрт тартып, кевдлш кай-кайдагыга жетелеп, кай- кайдагыны eciHe салатындай. «Дцние кызыл-жасыл, KiMdi алдадыц? Сен берген ырыздыцтан КНР кнлмадым. Дэуренд1 мендей сцрген him бар екен? Сонда да кызыгыца 6ip канбадым», — 316

дед1 бупнп кештщ 6epiH елецге туйш. Мудды, шер дозгайтын 6ip еуен шьщ етш кулагына шальщды, шым етш журег1 шаншыды, артынан кешрегше ацырап ен куйылып келе жатты. «Кой, демалайын», - дед1 езше eei ток,тау салып. Тацныд iHip дарадгылыгында тетт1 уйдыда жатдан Адан эуелпде Tyci ме, вщ ме, адгара алмады: айдын квлд1 данатымен сипай ушкан сыцар акку туп-тура езше карай зымырап ушып келе жатты. Кезд1 ашып- жумганша улпа жуш мавдайына да тидь Мацдайын алаканымен баса койып ед1, 6ip шок жую жулынып уысында калды. Шошына кезш ашса, шынында, дэл касында акКУотыр. Басын кетерш, ез кезше 03iсенбей, секеммен карады. «Аканды nepi айландырыпты,» - деп журген журт акыры жындандырып тынбаса не дылсын»?» - дед1 кейш. - Ага, мен гой, - дед1 келшшек керпенщ шетше кол созып жатып. Жел KOTepin екеткен аккудык улпа жуншдей ейелдщ кейлегч сусып керпенщ сыртында калды. - Калкам-ай, калыц елдщ imiHeH калай келдщ? - Той бггкен сод менщ де дэуретм 6iTefli, ага. Соныц Kyftiri акыры азге алып келдь 9шндзд1 алгаш естшеннен арманым едшдз, енд1 еле-елгенше арманым боп калыцыз. Талайды керген, талайга барган Акан тап мундайга жолыкпаган едь Кайтерш бшмей, 6ip сэт кимылсыз калды. Сол арада аппак дене уйдщ карацгылыгында 6ip жарк eTTi де, лып етш керпенщ iiniHe сугына койды. Ары сыргып, Акан келшшекке орын ыгысты. Кеудесш кетеpin, керпет сел ысырып едо, акшацкан булттыд улпа еркеппнше келшшектщ аппак Teci кержше кетершш басылып жатыр екен. Бултты жарган кыранша шуйлМп, Акан кеудеге умар-жумар кемше кулады. Аккудыц аты акку ед1, шынында. Келшшек уйден урлана шыгып бара жатканда, Акан кеудесшен журеп коса шыгып бара жаткандай киналды. «Осымен ел дегеш шыгар!?» - дед1 к1мд1 жазгырып жатканын e3i де адгармай. Келшшек шыгып кеткен есштен кезш ала алмай узад карады. 317

<л-i щ т ми 'HitjjMi'ke-ipihi__________________________ __ Дайырылып келмесш б!лсе де, кайырылса екен деп кути. Келмедь Жана гана шомылып шыккан жумагы енд1 езш азапка салатын тозакка айналды. Айырылу, айырылу, ецкей, OMip бойы айырылу. Апырмай, Аканга кудай айырылудан езге ештене жазбаган ба? Eni б1рдей Бетимеден, 6ip Актотыдан eiu рет, уйленген Уркиясынан eni рет, тулпары Дулагерден, кусы Дараторгай мен Кекжендеттен, кумайы Базараладан, Дулагерге шабатын шабандоз iH ici Айбергеннен - бэршен айырылды. Бугш де, мше, тагы айырылды. вшнен, уншен езге не калды? 9лде бершщ OTeyi 9Hi ме? Окыс ойына тускен осы сез Аканды уйкыдан юлт оятып яабергендей селк етшздь Бойы да, ойы да ceprin сала бердь Жалацаш жылжып домбырасына ясетть Б1рнеше куннен 6epi алыстан айналсоктап журген еуен кемейшен токтаусыз куйылып келе жатты. Домбырасын кабынан асыгыс алып шыгып, аптыга кагып-кагып ж1бердь Шырмауык; шыгарында бас тартады, Б1зд1ц ел ерте жайлап, кеш к;айтады. Ел цайтцан жайлауынан щ л а дцздей КвцШмдЬ цгатын жок; каякам тагы. А хоу. дцние жалган, Qmmi-ay арман! Сум тагдыр, Шырмауыктай шырмап алган! Тацгы тымык ауаны тШп шыккан шерл1 дауыс TenipeKTi тугел кущрентп. Уйкыларынан мезплыз оянган журт: «Бул не? Бул юм?!» - деп, еуелпде TyciHe алмай ан-тац болысты. Шырт уйкыны быт- шыт кылган шерл1 эуен бук1л даланы б1рте-б1рте кернеп бара жатты. «Унщнен айналайын-ай, Акан гой мынау!» - деп, алдымен той жасап жаткан отагасы таныды. «Ел уйкыда жатканда eci дурыс адам он айта ма? Мына кылыгына Караганда, першщ кызын алганы рас шыгар? Ilepi оятпаса, так атпай оны KiM оятады?» - деуиплер де табылды. Тойга келген журт сол куш тойдыц кызыгынан бурын Аканныч кызыгын onriMe кылысып кайтты. 318

______________________________ Эй, дцнне-ай СУРЕТШ1НЩ К0Ц1ЛДЕС1 Кабысып калган дабыршыд тостаганныд бушрш екЬуш урлеп жазды да, едгезердей деу кара: - Ей, ейтш катындарыкнан корксацдар, онда екеущ шшей-ад кой. Цуй маган! - дед1 бетелке устаган буйрек бет сарыга жекш. - YnieyiH де жалгыз ез1м пнем. - Былайырак барайык та, дэл какпаньщ аузында ыдгайсыз шыгар, —дед1 буйрек бет те оган одырайа карап. - Ыдгайсыз ештедес! жок, 6epi де ене 6ipirin iniin жатыр. - Мше мына арага отырайыд. 1шкщ кеп елш бара жатсад, экелпи тостаганыдды! Буйрек бет шушлдете куйды. Анау оны дылд етшзш, долынан 6ipey тартып экеткел! жатдандай, кец!рдегше асыгыс адтара салды. Ynieyi уш дылд етшзгенде, 6ip бетелке босап далды. - Катыннан дордпау керек, - дед! едгезердей дара екшнп бетелкенщ аузын ашып жатып, - б1рад дорддансу керек. Алдай б1лу — еркекке ед дажетп енер. Ал алданбау, ол - ед басты мшдет. Б1рад датыныд сел сулулау болса, онда дурыдыд. Цул гып алады. Билеп-тестеп, басыда шыгып алады. Эдем! датынды душадтап жату уппн, амал жод соган кенес!ц. Ек!нш!ден, менен repi едд!леу 6ipey кез Tirin доя ма деп дипадтап, анадан да дызганып, мынадан да дызганып, жуйкед де тозады, берекед де дашады, дурысын! - Онда Задаштыд куш кун емес екен гой. - Е, неге? ^атыны сулу ма? - Айтпа деймш, сулу болганда дандай! Алдыцгуш тойда керд!м: Tipi сурет. Тойга келген бушл эйел- еркек тугел таддалысты. вз!м!зге ондай датынныц дойнына жату турмад, долынан устау - арман. - Кет, ей, сен де айтады екенс1д, соншалыд сулу ма? - Айтпа деймш. Цызганып, мына ду 6i3re едет керсетпей келшть 319

(jri.ni тин Ифм('Ь-1{пы_______ - E-e, солай де. Соры калыд еркекке сейтш суду катын жолыгады. Бесе, не 6ip жакка асырып бара жатдандай, не 6ip жадтан асыгыс келе жатдандай, ылги аптыгып журупп едд содан екен рой. Мен мунда жургенде, датыным кайда жур деп, дег(прщ кала ма? - Эзшге арен шыдап отырган Закашка ецгезердей кара еж1рейе карады. - Ана жагына калай екетцда кайдам, келбет жарынан сен де ешюмнен кенде емессщ, катын кызыгатындай-ак еркексщ. Сондыктан сендей еркектен айрылып калмауды, егер акылы болса, катыньщ да ойлауы керек, Зака. - Койыддаршы, ей! Екеуще менщ катынымнан баска едпме курып калды ма? Бар рой берщде де 6ip- 6ip катын. - Бары бар рой. BipaK 6i3fliKi сеншшдей суду емес кой, сез кылура жарамайды. Акысын алсац да, Зака, маган катыныцды сыртынан болса да 6ip керсетпп! Сулуга карап, кез!мд1 6ip сугарып алайын. Мына оцбаган сонша мактады рой KiciHi дызыдтырып. - Кой деген сод, койсаддаршы. Егер енд1 коймадыцдар бар гой, мына бетелкемен бастарыда 6ip-6ip коям! - деп, Задаш буйрек бет устап турган yniiHnii бетелкеш колынан жулып алды. - Мше, катынын керсетпек турмак. бул ол жайында едпме де айткызбайды. Мундай кызганшак деп муны KiM ойлаган. - Ж алпы, кызганганы дурыс. бйткеш сулуга суктанбайтын еркек жер бетшде жок- Алайда кайсысын калайтынын катынныд eei рана б1ледь Ал ол жары - 6i3 секида карапайым жумысшылар бьле бермейтш рылым. Оныд купиясын 6ip катынга басы катып журген 6ie турмак. терт катын алган аталарымыз да б!пмей еткен. - Эй, кеп сезд1 койып, те'з-тез ииседдерпи. Мен сендермен iinin отырганымда, сулу катынымды 6ipey жетектеп екетш журер. - Ойбай, мынаны кара, ей!? А сырып отыр. Бара сап сулу катынныд койнына судгш кетпек кой. Сел тура тур. Еркекке iiny де енер. 1ше бшмесед, кетщ 320

_________ _____________________________________ dii. fame-ad ашылады. Ал к е й ашылган адамды KiM сыйлайды? Кипам. - Ей, 6ipin сейлеп, екш ш щ тывдап, маран арак 1шк1збедщдер рой. 0келпй ез1ме вз1м куйып алайын. - Буйрек бет, шынында, сезден де, ш у д ен де шет калып бара жаткан. - Зака, - дед1 ецгезердей кара кецк-кецк кулш , - менщ акылымды алсац, сен алдымен мынаньщ кезш Курт. 0 з куларыцмен ествдщ рой мана катыньща калай кызыкканын. - Дызыкса, кызыра 6epciH. Сен де айттык рой жаца, KiMfli тывдайтынын катынньщ e3i б1лед1 деп. - 0й , сен KiciHiH, айтканын карып алады екенсщ . Нагыз куймакулак- Катыньщ кайда штейдк eei? - Кайтешн деп ен? Айтпаймын. - Айтпасак, айтпай-ак кой. BipaK айтсац б1рден,е бола ма? - Болады. - Не болады? - Бекер ауре боласьщ. - Дурыс айтады. Дел осы ceei - рас, - дед1 буйрек бет бу тр ден араласып. - Екеум1зд1 кезге ьлетш катын емес муныц катыны. Б1зге пыскырып та карамайды. - Неге карамайды? Оныц куйеушен екеум1здщ нем1з кем? Отыр рой мше 6i3 iuiKeH аракты iniin, 6ia icTereH жумысты цугеп. Biere пыскырмайтын катын куйеуше де пыскырмайды ендеше. - Бул оны баярыда, окуга тусе алмай кацрып калган кезшде колра Tycipin алран рой. Ол кезде ол да, бул да ецпим емес, еншешн 6ipi еркек, 6ipi уррашы рана. Муньщ бар артыкшылыгы жалакы табатын жумыскер, катыны колына карап отырган KipinTep адам. Ал каз1р катыны - бшдей жазушы, бул болса, баяры калпы: 6i3 кусаган кыртынбай жумысшы. MiHe меселе кайда. - Ей, мынау не деп отыр? Шынында, катыньщ жазушы ма? Не жазады? - Штеп жазат та, не жазушы ед1? - 03i суду болса, eei ютеп жазса, ой-бо-ой, катыньщ онда коруге туратын катын болды. Кайда штейтшш 1-729

Un,( If ШШН I lllllhin.l'-lf lhi______________________ айтшы, ертец-ад 1здеп барып 6ip сынайын. Сешмда ме, солдылдад па, сонан сод саган датыныдныд сырын датырып айтып берем. - Менщ датынымды сынап берейндей сен гамсщ? Катынымныц дандай датын екешн сенйз-ад бйгем. - Бшсец, ал айта дойшы, дандай датын? - Жадсы датын. - Бер1м1здщ датынымыз жадсы датын. Сен олай бултадтатпай, турасын айт. CeHi гана жадсы керейн датын ба элде езге ердекке де еркелей берейн датын ба? - 0 й , эдеднщ аузы... Сен не оттап отырсыд? Осы отырган орныдда дазыдша дагып ж1берешн бе жерге? - KiMfli KiM дазыдша дагып ж1берейнш, дане кереш к ендеше. - Ецгезердей дара еш долымен жер Tipen, едмендей турегелдь - Келпи, екищнщ ... сулу датыныдмен досы п HeTin яйберейш. - Келсед кел, экеднщ тад аузы... Нетш ж1бергенд! кереетешн саган. Сарт e n d sin Задаш жадтан перди Шап берш анау кещрдекке жармасты. Опыр-топыр алыса кеткендерд1 ажырата алмай, буйред бет сэры шырдырап доя бердь - Ойбай, ж т т т е р ! Жуйр1вдер! Мына едеуд экеднщ аузы... 6ipiH 6ipi елй р ей н болды! Ж Ьтгтер жабылып екеуш ажыратданша Задаштыд мурны данап, ананыд e3yi жырылып, ауыздарынан ад ит Kipin, дара ит шыгып жатты. - Менщ датыным сешмен кейн де суртпейдд - дед1 Задаш зыгырданы дайнап. - Эрине, мешмен суртпейдд сырттан былгап келсе, уйде отырган сешмен суртпегенде шммен суртед1? - дед1 анау да жан ауыртар жауап тауып. Тагы eiceyi ырс-ырс жулдысып, тагы жерге умар- жумар дулады. Bip тобы Задашты дадпайлап, 6ip тобы ананы даумалап, зауыттыд жумыскерлер1 жалады алган кеште у-ш у боп осылай тарасты. EciH б1рде бШ п , б1рде Шлмей, еш жарым аялдама жерд! еш жарым сагат журш , ушне Задаш езер жеттд Одет билеген уйренппкпен ешнпп дабатда кдармей 322

____________________ d i i дцнж-ай шыкты да, ecirim n алдына келin ентМ н басты. Суык 6ip ой сол кезде санасына 6i3 сугып алгандай болды. Урей билеп тескалтасын сыртынан пакты. Суык тер шекесшен шып ете тусть Жандалбасалап бос калтасына колын eici сугып, eKi шыгарды. Дудай урыпты: капшыры да жок, капшыгымен коса жалакысы да жок- Басы айналып бара жатты ма, жер шайкалып кетта ме, телйректеп барып тумсырымен eciKTi Tipen токтады. Уйден карык боп кулген бетен еркектщ шат-шадыман даусы естшдь Акылдан ажырап калган басы сол кезде кайта icTen KeTTi. Бул жокта оз ушндей еркшс1ген к1м-ей, бул? Юлттелмеген eciKTi т1стене тартып калганда, шаткаяктап барып карсы уйд1ц босагасына курс ете кулады. - О-о, келдХ ене куйеущ , - дед! манаты дауыс ашылган есжтен анык естипп. Умтылып орнынан тура алмай жатканда, Kopmici eciKTi ашып: «Опять!» - деп куцк е т й де, кайта жауып алды. Eciri ацкиран ез ушнен аузы аккиган Кебес шырып келе жатты. - Саган не болды, ей? Келш колтыгынан суйед1. 0 з уш нщ босарасын аттаганда, алдында турран Ke6ecTiK ейелш кердк - Саган не болган, ей? - дед1 ол да куйеуш щ сез1н кайталап. Ыржиды ма, KYлiмcipeдi ме, ез1 де бшмейдк былк- сылк етш турып бул, ейтеу1р, бет-аузын жыбырлатты. Келмейт1н кезде келед1 бул казак- К^орланганнан К0лка-журег1 узШ п бара жаткандай ауырсынды. - Мынау тары мае кой, - дед! ейел1 всем буран бурылмастан асуйге етш бара жатып. - Кел енд1, жогары шьщ! - дед1 Кебес деп 6ip уй neci кусап. - Эйелщ кырык беске келin кайта жасарып жатса, сыйльщ !здеп сен кацрымаганда к1м кацриды 6yriH. Кел, шаршадьщ рой, юш кене шелщд1 бас. uТШ це тер1скен шыккырдьщ айтпайтын сезд! айтканын карашы! Закаш сылк eTin босарага отыра KeTTi, ел1 кашкан буынын одан ары устай алмады. 323

'(')/■!,r i f mum _I h fj'h iL i -iLihi — Мынау eciH де бшмейгц гой, - дед1всем ала кез1мен атып. - Кайда ели балалар? Апарып жаткызьщдар экелер1вд1! «Апарып келпвдер!» - дегеннен кем болмады онысы. Жекшен уш жерге кагып ж1бергендей кершш, Зак,аш вз1н осы сет елш бара жаткан адамдай сезшдь ...Закаш кезш ашк,ан бетте Всемнщ бугш жанына жатпаганын сездь Таты да булд1ргенш б1лш iuii удай ашыды. 0кш1штен итше улып ж1бере жаздады. Екеуш щ арасы ендьенд1 гана оцалайын деп келе жатканда, кырсык, тагы шалды. «Ендо саган кол кетерсем, колым кесигсш; боктау сез айтсам, тййм кеш лсш », - деп е т кун бурын карганганы каран калды. Bipan бул жолы боктаганы, кол жумсаганы неге есшде ж ок? TinTi уйге калай жеткенш де бшмейдь Бар беле сол уйге жеткеннен кешн болган- ау, шамасы? В л т ... ана атаца нелетпен тебелескеш eMic-eMic есшде. «Датыныц суду болса, баскамен журед1», - дед1 гой кыртып. Дел сол арада ондай кырттан катыныныц намысын бул коргамаганда к1м коргайтын ед1? Алайда Всемге оны кайтш тусшд1редк калай TyciHflipefli? Сен yniiH iuiTiM дей ме, не дейд1? Уяттан ба, шарасыздыктан ба, денеы шып-шып терлеп кетт1. Уакытты б1лг1с1 келш сагатына карамак едк бшегшде ж ок болып шыкты. Влдеб1р урей вне бойын кектей erri. Басын жастыктан жулып алып жан-жагына карады. Кшм-кешегш щ жатысы жазылган тарихтан 6ip кем емес: пиджагы ипнбеген, Tepic айналган eKi ж ещ мыж-тыж; еш балагы eKi жакка талтайып шалбары да шалкасынан TycinTi, тайып жыгылганда шаты айырылып кеткен тер1здк ак жейденщ жагасы жырым-жырым, омырауы ок тескендей кан-кан; e3i осыншама кокыстыц как ортасында жаткан жалацаш елденеге уксайды: жендж пе, жануар ма, ейтеу1р, кеудесшде жаны бар б1рдеме. EMic-eMic eci Kipe бастады. Кенет 6ip суык УРей орнынан ушып турегелти. Жалма-жан пиджагын жулып алды. Аптыгып, колы калтырап, твскалтасын, жанкалтасын 6ipHeme кайтара карап шыкты. Жок- Мастыкпен сонда салдым ба деп, шалбарын да 324

dti. дтш-ati жанталаса TiHTTi. Тук жок- Ж ы лт еткен 6ip у м й жейдесшщ тескалтасында жаткандай кершдЬ Оны да карал, омпиып отырды да калды. Акш а да, капшыры да, сагат та - тугел жок- Tan 6ipey тонап алгандай. - 0й, атаца налет арак-ай! - дед1 ыскырган жыландай ыс ей п . - Туб1ме жеттщ-ау! Тары б1рдеме мыйын туртйл еп, eM ic-eMic елденеш eciHe туйргендей болды. 9-е, Кебес. Соны керген сектлдь Сол сет суык найза кеудесше Kipni ете калгандай болды: Эсемнщ туган куш efli гой кеше! Yh, кара баскан екен-ау ебден! 0 й , екецнщ аузы арак- ай! Ит кылган екен. 03iH e3i боктап, езш щ жер-жеб1рше ж етш отырран Закаштыц K63i кенет айнанын, тем енй тек трш егш де турран едем1 корапка туей . Калай колына жулып алганын eei де бйш ей калды. Кымбат дуние екеш бук1л болмысынан бЪпнш тур. Француз eTipi. Сыйларан рой 6ipey. Кебестер екелд1 ме екен? Оныц ейел1 мынандай HepceHi, ей, алдыра коймас. Сонда калай, бетен еркек сыйларан ба? Ол сыйлык берсе, бул алса, ар жары белйл1 рой. Шынымен-ак сулу катын алганнын соры калыц болраны ма? вне бойын кеулеп, от па, ток па елдене куйд1ре женелдь вртенш кетпей турганда ул ге р е тн деген адамша апыл-гупыл кшне бастады. Жудырыры туйшш, жагы тктен1п, жатын уйден жалацаяк ыткып шыкты. Залда жан адам ж ок, устелдщ уей тук кермегендей, тук бшмегендей тып-тыйпыл. Асуй де кешел1 6epi адам шрмегендей тап-таза. Тосыркап, тацдана турып калды. «Б1ржола к е й п калраннан сау ма?» - дед1 шошып. Балалар белмесшен кем есю 6ip тыкырды кулагы шалгандай болды. Е сж й жулкый ашып калганда, кемпуййрге ущ лш отырран кызы бейне ожырая карады. Арбаса карап, eiceyi де 6ip-6ipiHe сыр бермеуге тырысты. - Кайда кеткен мыналар? - Саран KiM керек? Мамам ба? - Ол кайда? - Кебес агалардшшде. 325

Ш щ щ щ liifj/M i'i г-цяы - Онда не бар? - Сен урады деп, тунде 6ipre кеткен. Урады дегеш, врине, сылтау. Дасына жатпаудыц кайласы еншешн. - Улдар «айда? - дед! ак,ыр сураган соц, оларды да сурай салайыншы дегендей солгын дауыспен. - Бшмешм, маган ештече айтк,ан жок- Шай кояйын ба? Дызыныц ел п свзшен кешн каркыны сел басылып калды. Далай дегенмен, екеге кыздыц жаны 6epi6ip ашиды. - 0 з щ iiiiTin бе? - Жок,. - Ендеше кой, iniemK. Ж уынып жатып та, суртшш жатып та есшен француз eTipiH шыгара алмады. Ацыры шыдамады. - Ана eTipfli KiM екелген? - Мамама жумысындагылар сыйлапты. - ©TipiK айтады. 0т1рд1 ейелге жацсы керген еркек кана сыйлайды. - Онда езщ сыйлаган шыгарсыц. - Сен немене, меш келеке цылып отырсыц ба? - Ж ога. «Ол бугш жалацы алады. Маган сыйлык !здеп кеппгш жатцан шыгар», - деп, 6epiMi3re тамак, бермей, мамам сеш узак, кутть Не дерш биш ей, уят па, ыцгайсыздык па, ейтеу1р, елдеб1р сезш аузын буып, содан кешн Зацаштыц уш euiTi. Bipan: «Ана eTipfli кай атаца нелет enepfli екен, е?» - деген кудш iuiiH удай ашытып, ар-намысын шапактап жатты. ...всем уйге epTeci де, одан кешн де келмедь 0т1рдщ Kyfliri енд1 урейге айналды. Соны сыйлаган еркекке б1ржола кетш калгандай KepiHin, ара-тура ез ойынан езш щ eepeci ушатын куйге жетть Дел солай болганын делелдегендей Кебес те хабарласпай койды. 03i сейлесешн десе, мастыкпен оны да боктап койдым ба деп бет1 куйш , батпады. 0йелс1з уйдщ куре тамыры кыйылган агаштай кун еткен сайын солгындай беретшше кез1 осы жолы анык ж е тй . 03i де, балалары да - 6epi 6ip-6ipiHeH 326

дй, дцнт-ап 6ipTe-6ipTe алыстап бара жатты. Бул оларга куще етсе, олар буран дуцк етедк сездер1 да жараспады, ездер1 де жакындаспады. - Уйде нан да калмады! - дед1 кызы тертш пп куш буларга тамак бермей. Жазгыру мен кшелеудк ж ек керу мен тущлуд1 - 6epiH Закаш кызынын, уншен уцты. Осылай болатынын алдын ала ойлап, б1реуден к,арыз ала турмаган ойсыздыгына екш дь Б ш м ейи ш жоктай кершупп едк сонын берш басынан 6ipey шлкш Tycipin тастагандай. Аш бала еке сыйламайтын болса керек, кешел1 6epi eKi улы буран 6ip Tin к,атпай койды. Терт кун унсйз калган телепон кенет шыр ете тускенде, 6ip суык хабар еститшдей, Закаш оран TiKciHe карады. Кызы барып кетердь - Ие, уйде. Keeip, - деп, буран иегш какты да, белмесше Kipin кетть Кебес екен. - Ей, сен нарыз ит екенсщ, енд1 бшд1м! - дед1 салган жерден. - Tan 6ip катынывды жайлауга ж1бергендей, мына жым-жырт жатысьщ кай жатые? Б1рдеме бар ма, ж ок па ана басывда? - Цатыны кашып кеткен адамньщ басында не калушы ед1? - деп езшдей 6epin ед1, Кебес 3ipK ете Калды. - Кыртпа! Ертецнен кеш калмай алдына ж ы рылып KemipiM сурамасан, айтпадыц деме, Эсемнен сен б1ржола айрыласын,! Бул аузын кайта апщанша телепонды тастай салды. Сезше Караганда, Эсемнщ б1реумен байланысы барын бул да сезген секЬщендк «Эй, бесе, бекерден- бекер кай еркек ей р сыйлай коюшы ед1?!» Бурау салгандай imiH 6ypin бара жаткан куйш т! калай басарын б1лмей аласурды. Тап-тап 6epin, ет1рдщ быт- шытын шыгармакка 6ipHeme окталды. А ш у да емес, акыл да емес, елдеб1р белг1с1з туй сж одан, eftTeyip, азар токтатты. Туран куншен 6ip урттам арак калган шыгар деп, асуйден бастап ана уйд1, мына уйд1 - 6epiH TiHTin тук таппады. Бул куйден 6ip куткарса, 327

Ъекоцлтан Httfnfceke-ifiu________________________________ сол куткарар деп сенш едь Эрине, арак артылмауы мумшн емес. Эдеш кезш куртса керек. - Не, арак 1здеп ж урсщ бе? - дед1 муньщ кылыгын бакылап отырган кызы акыры шыдамай. - Сагатым ж ок, - дед1 сасканынан. - Сагатты кайтесщ, мамамды 1здесецпп одан да. Баржан етш кызынын бетше Караганда, улкен улы мырс етш кулщ ж1бердь всем жоктагы айтулы окига осы рана болды. EpTeci жумыстан шыккан бойда Кебестшше тартты. Олар муны ун-туныз, тым-тырыс карсы алды. Тек жалгыз улы рана жымиып амандасты. Оныд e3i «О, байрус!» деп муиркегендей эсер етН буран. Ет аскан екен, еш ецг1ме айтпастан б1рден алдына екелш койды. Ж егЫ келш-ак отырса да, табакка кол созуга батпады. Кайтер екен деп, 6epi муны багып отырган секш дь Всем дастарканга келмед].. Bip туйсш оньщ алдына e3i баруы керегш сезд1рдь Орнынан турып, сураулы кескшмен Кебеске карады. Ол кабарымен жабьщ eciKTi ымдады. всем терезенщ алдында Tepic карап тур екен. Муньщ KipreHiH жауырыныммен сездь Буюл дене« жиырыла калды. Соны Kepin, Закаштыц аузынан сез кашты. Акырын келш иырынан устады. - Эске! Эсвк! MeHiH HTTiriMfli акырры рет кеыпр! - Жиырма торт жыл бойы ceHi акырры рет Keniipin келем. Ж еттп Енд1 ажырасам! - дед1 жалт бурылып. Шын ажыраскалы турранын тур-турпаты танытты. Танауы кусырылып, ерш д1р1лдеп, K03i буран шащиия кадалды. Ештецеден тайынбайтынын солай тусшд1рдь - Эскв, не icTeceH де езщ 61л. Олай демек ойы ж ок едк калайша аузынан шырып кеткенш 03i де бшмедь всем содан тосылып калгандай керш дь Y mIt ушкыны жылт ете калды. Тесектщ шетше отыра калып Закаш enipin жылап ж1бердь вйтем ш деп ойламаган, белг1с1з 6ipHepceHiH ыкпалы к е ч ^ ш шлт босатып ж1бердк - Ж ок сумдыкты шыгарып, мынаган не кершд1? - дед1 Квбес жуг1рш Kipin. - Тур! Сенщ ейтш жылараныца ж1би коятын всем жок-

9d. дите-ad - Б1лем. 0з1мнщ ит екеш м е кез1м осы ж олы жетть - Е, б1здйа оган баягыда жеткен. - 0 зщ ит болганыцмен коймай, м е т де ит кылып бггтщ, саган уш бала тауып бергенде, тым курыеа уш жыл бакытты ейел болып eMip сурмеппш . А й сайын, апта сайын урыс-кер1стен кез1м ашылмапты. Таяк жеп, боктау ест1гендег1 бар жазыгым: «Анаган неге кулш карадыц, мынаган неге кулш сейледщ? Анаумен неге сыбырластьщ, мынаумен неге куб1рлестщ?», - сол гана. Соган бола бушл eMipiM eMipre уксамай eTin келедь 0згелер к,усап eMip суруге неге менщ как,ым ж ок деп ойлайсын, сен? - Сен бурын буйтш м е т ж ек кермейтш сщ , Беек. Ke3ip менен баска 6ipeyin; бар. Содан бузылып журещ . - Менщ 6ipeyiM бар болгалы мше жиырма терт жылдан асты. Нан уста десен,, нан устайын; куран уста десен,, куран устайын, дел буг1нге деш н сенщ алдыцда ак,пын. Ал егер осы кылыгынды ары жалгастыра берсец, онда сенен кету1м кетем. Буйтш ит корлыкка eMip бойы кенгенше, 6ip кун болса да жарьщ дуниенщ бетше жайрацдап карал барып елп м келедь EcTirin к е л г е т осы болса, оны естдац, енд1 кайта беруще болады. Балаларга айт, кайсымыз- бен калатынын ездер1 тацдасын, ажырасайык- Айтпайтынды айткыздыц, будан кешн кай бетщмен маган катыным деп карайсыц? Саган ашынганым сондай, мен енд1 берше дайынмын, урмак турмак саусагыцмен турткешщц де кенйре алмаймын будан былай. - 0ске, енд1 с е т саусагыммен туртсем, сол арада жер жутсын мен1. - Ие, с е т жутатын жер болса, шынымды айтайын, мен соган куанар ед1м. А ты бар да заты ж ок саган кор болганша, бала-шагамньщ касында жес1р отырганды жумак санар ед1м мен. - Кой-кой, Эсемтай, артык кетпе. - Бул коймайды, Кебес. Осылай катынша сал- гыласып, жиырма терт жыл бойы мыйымды мужып келеда, оны сендер бшмейывдер. Балалар-балалар 329

OrL</Iшит/ hjjmd-e-ты_________ деп ж урш , 6ip KyHi осыныц тешасшен елш кететш шыгармын. Одан да у берш елйре салсацдаршы м е т . - Цой, кайдагыны айтпа. Цудай бшед1, муныц кызганганы - жацсы кергеш. О да сенщ сулулыгыцды багалаганы. Ацыреттж сезш айтты гой быдщ K03iMi3me! Сен де ацыргы рет кеыпр. Эй, устасацшы Эсемд1 цолынан! Ж ур, тамац iuieftiK. ...1шш куйд1рш бара жатцан кызганышты Зацаш зорга-зорга уш кун тежеда. Акыры шыдамы жетпей, тертшпп кун1: - Сенен 6ip нерсе сурайын, ашуланба 6ipaK, - дед1 Эсемге жумыска барар алдында тацертецп шай устшде. - Шыныцды айтшы, ана ет1рд1 саган юм сыйлады? - Шынымды айтайын, сен де ашуланба 6ipaK,. EKiHmi KiTe6iMe суреймд1 салган агай сыйлады. - Ол агац каншада? - Алпыс 6ipre жацындап калды-ау деймш. Алпысца келгеншде, жыл басында, эйтеугр, кермей болган. Сонда «Суду ейел» деген картинасы хальщаралык, сыйлык, алды. - Цайда 1стейд1 ол агац? - Б1здщ жумыстыц устшде, алтыншы цабатта отырады? Тагы цандай дерей керек о гасшщ? - Аты-жеш KiM? - Байтац Нурбергенулы. - Ол с е т цайдан таниды? - Bipmnii кйгеСИмнщ де cypeTiH салган со Kici гой. Содан таниды. - Оны маган бурын неге айтпагансыц? - Сен сурамасац, суреймд1 к ш салганына кещл белмесец, цалай айтам? 03i айыптала бастаган соц, Зацаш амалсыз бас саугалауга к еш й . - 0Tipfli сыйлаганда «Ж ацсы керем», - демед1 ме? - Дед1. Йемене, «KyfteyiM цызганады, алмаймын», - деу1м керек пе ед1? Тагы б1рдеме сыйлап жатса, будан былай сейтешн. - Сейтпй.

Э4. дипш-ad Ойнаган да сияктанып, шындаган да сияктанып, екеуш щ ceei сонымен 6iTTi. Алайда Зак,аш одан кейш де суретнпш умыта коймады. «Всем элде емексгап жур ме, неге дэмеленед1 ол шал? бзш ен он бес жас Kimi жене куйеу1 бар катында не екесш щ куны бар? - деп кеш дь - Элде Kyfteyi imefli, екеуш щ арасы онша емес дегещц кулагы шалып ум1ттен1п жур ме? Ондай сезд1 Эсемнщ езшен баска KiM жетк1зед1 оган? Ол ейтсе, онда онымен оцашада сырласканы гой? Yh, атаца нелет-ай! Ол айтса, oHiKi дурыс; мен ойласам, менЬй дурыс, кайсысына кез жетк1зер1мд1 бшмей елетш болдым-ау». А я к асты арам ой туета: сол шалды не де болса ез1м барып керешн деп шешть CypeTminiK кебинетш киналмай тапты. - Байтак аксакалды калай керуге болады? - дед1 торде отырган сулу мурт соньщ 03i екенш шамаласа да. - Ол Kici алдьщызда отыр, - дед1 жап-жас кыз кемпуйт1рден басын кетерш. - Мында отырыцыз, - дед1 жап-жас ж т т бос орындыкты нускап. Мынаумен амандассам ба екен, амандаспасам ба екем деген оймен 6ip-eKi аттап, суретш ш щ карсы алдына барып токтады. - Отырыдыз, - дед1 суретпп жумсак, жайбаракат унмен. Отырсам ба екем, отырмасам ба екем деген оймен жан-жагын шола караган Закаш дел карсы кабыргага Lain койган Эсемнщ улкен суретш керд1 де, тш-аузы байланып калган адамша калшиды да калды. 0 з кез1не e3i сенбедь Кутпеген жагдай кутпеген куйге Tycipfli. Айнытпай салыпты, иттщ баласы. Аягын соза жантайтып, диванга 6ip кырынан жаткызыпты. Kicire кейде сынай карайтын кейпш TinTi дел келпрш тк Эыресе омырауына, балтырына бар ыкыласын аударганы бояуынан б ш н ш тур. «Атака нелет, карап отырып салган гой?!» Bip кунде 6iTe коймаган сурет екеш букш пошымынан бипнш тур. Сонда булардык апталап, айлап 6ipre болганы гой? 331

( j/ 'ir / f umiH 'h liijim l'e -ifiih i__________________________ ___ ж од , «Омырауынды ашыдкыра, балтырывды кетер!» - дед1 гой талай. - Мына сен салган всем менщ датыным екенш б1лесщ бе? - дед1 суретппге тап 6epin. - Ж од, - дед! ол сабыр садтауга тырысып, - бшмеймш. - Орнынан турегеп, уншдеп д1р1лд! байдатдысы келмей, устьустш е жетк1ршдд - Бш, биш е - 6epi6ip б1реудщ датынын кебинетще рудсатсыз !луге сенщ ешдандай дадыц жод, - деп, жанына жетш барды да, суретш дабыргадан жулып алды. - Ой, ага, жыртасыз, - дед1 жас ж М т долына жармасып. - Бул - керкем сурет, еипймнщ датыны емес. Цайта дуанбайсыз ба, бул мены ескертк1ш дой. - Кетпп, ей, шецкйвдемей! - Итерш ж1берш едд телйректеген жшгг устелд1 нага барып шалдасынан жыгылды. Устелдщ устш деп кемпуйтер мен усад- туйек б1рдемелер еденге тарс-турс дулап, быт-шыты шыдты. - Ш ы д кебинеттен! - деп, суретпп жанына жетш келдд - Мен сеш елйрмей, бул кебинеттен кетпеймш. вй, ^олыма 6ip тустщ-ау деген ызамен Закаш жагасынан ала K e r ri. Ол да онай бершпей, муны eciKKe карай итердд бул да оны буындырмак болып кещрдегш е шецгел салды, cypeTnxi кылгынып бара жатты. Кыз шыцгырып сыртка жуйрдь Жас жЫт Закаштьщ колын суретш ш щ кещрдегшен тартып, 6 ip ece ynieyi устелге содтыгып, 6ipece кабыргага содтыгып, кебинеттщ ту-таладайын шыгарды. Bip кезде суретплш жыгып сап, енд1 устшен жанши бергенде, жас ж1пт б1рдемемен желкесшен 6ip дойды. Ke3i карауытып бара жатты. Топырлап KipreH терт-бес ж т т тарпа бас салып, дол-аягын байлады да тастады. - Bepi6ip ceHi Tipi доймаймын! - дед1 сонда да cypeT uiire айбат керсетш . - Ады мад ж т т й ц , - дед1 cypeTnii данаган аузын TyKipiHe cypT in. - Саган дор болган дайран всем.

д £ Ьинм-ай EciKTeH eni мшисенщ Kipin келе жатканын Kepin, icTiH насырга шапканын Закаш сонда т усш д ь.. - Ал, ага, дурыстап тусшд1р1ндз1Ш не болганын? - дед1 жас полисе ж т т муны мазак кылгандай миырынан жымиып. - Ж ас емесшз, мае емеейз, кырык ж ей ге келген icicire жарасатын кы лы к па муньщыз? - брине, жараспайды. BipaK езщ ойлашы, ол иттщ баласы б1реудщ... - Боктамай сейлещз. - Жарайды, кенпр. Б1реудщ уйып отырган отбасын ойран кылуга оньщ к,андай к;ак,ысы бар? - Эрине, какысы жок- BipaK й зд щ отбасыцызды калай, кашан ойран кылганын дурыстап туешдорш бер1щзш1 маган. - Оныд не т у с п а д р е й т бар? Е^аты... Эйел1мд1 айналдырып, алдап, сурейн салган боп, к,амк,орлык, керсеткен боп, менен айнытып алмак, болды. Алса да жаксы рой, алмайды, эншеш н ойнасы кылмак- - Соны енд1 немен далелдеййз? Айтып отыр- раньщыздын, рас екенше менщ кез1мд1 ж етгйзщ ш ш . - Мен1ц эйел1м - жазушы. Жазушы болайын деген ойы ж ок едЦ алдап-сулап, мактап ж урш осылар, eftTeyip, жазушы кылып алды. Eni й т а бш шырарды. Элй ана иттщ ... eni KiTe6iHe cypeTiH салып бергеш аздай, кат... айел1мнщ 6ip сурей н кэбинейне, кез алмай карап отыратындай етш , дал карсысына w in койыпты. Отбасымды бузбак болганына, езщ айтшы, будан артык кандай далел керек? - Агасы, муньщыз тук те далел емес. Казакша айтканда, шылри жала. С1здщ алдыцызда мен ол суретпймен де сейлесйм. Ci3 елдщ кезш ш е о Kicire «влйрем», - депйз. влйрмек боп кылгындырыпсыз. Оны сондары журт тугел к ер ш й . Соныц 6apiH мше жазып берд!. Шындап келгенде, ол ci3re ти1скен ж ок, кабинетше келш, кайта ci3 о кш ш щ eMipiHe кеуш тенд1рдщ1з. Ол ейелщ1зд1 й здщ кезпцзш е уйден алып кеткен жок, оны 1здеп келген де ci3, шатак шыгарран 333

I ШЩwm УЫягеЬ-мы______________________________ да ci3, кэбинеттеп дуние м улш й кираткан да cie. Осыныц 6epi iciH.i3fli сотка ж1беруге толык жетш жатыр. Буран алып-косарыцыз бар ма? Жан,а гана жуп-жуас сейлеп отырган жшггтщ кенет зшдене койганы Закаштыц зересш ушырды. Цадалран кез1 ецменшен OTin барады. Угам айтып дардыланран унмен бар белеш муньщ басына ушп-тегш тенд1рш барады. Ундемей кутылраннан баска амалы жорын акыры тусшдь - Былай, агасы. Ci3 жамандап отырран суретш1, тусш сещ з, ciere жаксылык жасап отыр. Б1ршппден, сотка бермеймш дед!. Екшппден, кираткан дуниелер1мд1 телетпеймш дедк BipaK 6ip рана т1лек айтты: жаныма жакындамасын, кез1ме туспесш дедк Егер бул тш егш орындамасацыз, онда мздщ орньщыз турме болатынын мен де шзге катан, ескертем. Г^ыскасы, ол ктевден 6ip шакырым аулак журщ1з. Уктыцыз ба? - Уктым. - Онда мынаган кол койыкыз да, кете бер1щз. Булай кутылуды Закаш кутпеген. Зел1м Байтак тары муны алдап сокты. Мына KemipiMfli ол, сез жок, 0семд1 колына Tycipy yniiH тетедь Сейтй ол сумырай. К^арганыц валетшдей ед1рейген бэле кайдан рана ж олы ры п ед1 Эсемге?! ...Кайта жарасып кете коярмыз деген Закаштыц дем ей, байкауынша, 6ipTe-6ipTe алыстап бара жаткандай. Эйткеш K93ipri Всем бурынгы Эсемге мулдем уксамайды. Эуели кундер1 «ананы уйтш Ь, «мынаны буйтпй» деп 6ip ep сез болса да т1л катушы едк 6ipep куннен 6epi муны кезге ^ м ей дк уйде бар екенш де, ж ок екенш де елемейдь Cipe, суретпй екеуш щ «кенсертш» елден бе елде езшен бе, 6epiH ecTin алган болу керек. «Акыл ойдан артык емес» дегенд1 казак бекер айтпаган. Ары ойлап, 6epi ойлап, унем1 ойланудын аркасында акыры Закаш 6ip шеппмнщ ушырын устагандай болды. Теуекел деп, не де болса Эсемнщ ез1мен ашык сейлесуд1 жен деп тапты. 334

________________________________________________ Эй, Ьцнт-пй - Эсек! Веке! - дед1 кешшеш жалына устемелетш. - Мен саган 6ip ецпм е айтайын, ашуланбай кулак салшы. - Айтпай-ак койсац да болады. Бьпем. - Бшсец, бш етш шыгарсыц, 6ipaK мен, шынымды айтсам, онымен тебелесешн деп баргам жок- Керейш, Всемн1к Kyfieyi бар екенш бш еш , у м т н узеш деген оймен барып ем. BipaK дел карсы алдына с е т и cypeTinai m in койып карап отырганын кергенде, каным басыма теуш , зыгырданым кайнап кетт1. 0з1мд1 ез1м устай алмай калдым. - Ылги, ейтеу1р, ез1вд1 езщ устай алмай каласьщ да журесщ . Цудайшылыгьщды айтшы, 6ip рет болса да ез1вд1 езщ устай алган кезщ бар ма, осы ? Царап журмей, алты кабат уйдщ адамдарына абыройымды айрандай тектщ . Bip рет те болса менщ абыройымды коргап калган кезщ тагы жок- Кез1р журт м е т корсе «Вне Байтак суретппнщ кевдлдей Kerin барады», - дейтш болды. К е ц т д е й деп, ез1мд1 ез1м аяганнан айтып отырмын, олар «аш ынасы», «ойнасы» деп, ауыздарын алты карыс ашып айтады. Сол ма сенщ суретппге барганда маган алып берген абырой- атагын,? «Eneyi жаткан жершде уетшен TycinTi. Соган тебелесш тЬ, — деп жур журт. «M iлисе кеп куйеуш камап тастапты. Турмеден кутылу уппн, ол суретппмен татуласып, будан былай eneyi Эсемд1 кезек-кезек кел к ш пайдаланатын болыпты», - деп жур. Осы ма сети , маган еперген абыройыц? Менде де абырой калган ж ок, сенде де калган жок- Мше сенщ еркек боп жасаган ерлц щ н щ жемкл. - KiM? KiM оны айтып журген? - Алты кабат уйде ктей тш барлык адам айтып жур. Бар, олай емес деп туещдар соларга. Взщнщ адам емес, айуан екенпда енда туеш дщ бе, ж ок па? 0йел1мд1 коргаймын, абыройымды коргаймын деп барып, ейелден де, абыройдан да айрылганыца eлi де кезщ жеткен ж ок па? Всемнщ бар айтканы акикат екенш Закаш жан дуниеымен сезшдк Уйленгел1 6epi айтканына KOHflipin, дегенше журпз1п, оган кенбесе, куипмен 335

_____________Ъекарпиш 'Th/ff-jiceke-iyibi ид1рш, жуас туйедей жундеп уйренген ейелшщ дел булай ежет сейлегеш оны 6ip сет есекйретш тастады. Ойланды. Циналды. Алайда титтей де ак,талатын уеж таппады. Ашынганын да, акыры бей ашылганын да 1штей мойындады. «0 зш аямаган езгенщ бейн шиедей кылады» деупп едк Эсемнщ eeipri Typi аяйын, аянайын деген адамга уксамайды. - Эске, айтканыцньщ 6epi дурыс. Мойындаймын. - Будан былай «Веке», «0сек» деп ейрш еркелетпей-ак. не айтсац да, ез атымды тура этап айт. 0 й р т ц е тойып бййм . - Жарайды, 0ске, жарайды, айтпай-ак, койдым. - Будан былай екеум1з былай келгсетк: арамызда ерльбайлыныц жакындыгы болмайды. BipaK 6ip уйде турып, бурынгыдай 6ip белмеде жата берем1з. Kipiaai жуам, тамагывды nicipeM, осыган дешн аткарып келген езге шаруаларымды ары карай да жасай берем, ©йткеш ана уш бала Tipi ж ей м болып eKeci3 ecneciH. Солар уш ш гана сешмен 6ipre туруга кенд1м. - Веке, сен ей й п катал ук1м шыгарма. Мен каз1р ез1мнщ бар кател1пмд1 TyciHfliM. KepepciK, мулде баска адам боламын. Аракты да коям, кызганбайтын болам. - Онын 6epiH уйленгел1 6epi айтып кeлeciц. Цайталай 6epin басымды катырма. Сешмен алысумен еткен eMipiMe, сенсец, сумдык iuiiM ашиды, екшем. Кандай акымак болгам? Алгашкы кол жумсаганывда- ак кет1п калуым керек екен. «Ажыраскан эйел» деген атты ар санадым гой мен акымак- - Веке, олай деменп! Сенщ адалдыгьща да, акылыца да кез1м ж етй . 0ле-елгенше будан былай саган кол кетермеймш, дауыс та кетермейм1н. Керерсщ. - Керерм1з. Кудай маган ондай бакытты кунд1 сыйлай коймайтынын imiM сезедь Мен жайында тек жамандык пен арамдык ойлауга дагдыланган се т и мыйьщ будан былай жаксылык пен адалдык ойлауга бешмделе кетейнш е мен ез басым сене коймаймын. Закаш, шынында да, езгергкп келдь Шындап бел буды. Тек ез катынымен 6ip уйде турып, 6ip белмедеп 6ip тесекте жатып, 6ipaK оган кол ушын да 336

ти пзе алмаганы кун еткен сайын адам тезгндз азапка айналып барады. Бул e3i уйкамактьщ жазалауга да жататын, корлауга да уксайтын айрыкша 6ip Typi болып шыдты. Амал ж ок шыдады. Ce6e6i оган icTereH ез1мнщ KiH0M осыган татиды деп тусш дь Ай шыдады, айдан асканша шыдады, eni айга дейш шыдай ала ма, ж ок па, кез1р кез1 жетпейдь Шыдауын шыдаганмен, всем айтпакшы, арам ойлауга дагдыланып калган мыйы соцгы кезде ойын ер сакка салып, тагы тынышын кей ре бастады. Bcipece всем нщ ештецеге аладдамай, туш бойы б1рдемелерд1 жазып отырганы жанына батады. Не жазады? Buirici, Keprici келеда. Сол жазуда талай купил жатканын im i сезедь Сонан соц осыншама уакыт втсе де, кырьщ бестег1 катын неге куйеу тшеген 6ip бел й бермейд1? Табигаттыц Tipi жанга м ш дегп ici соган гана эсер eraeyi MyMKiH бе? Екеуш щ араздаскан ceTiH пайдаланып, ана суретнй шал икемдеп ала койды ма деп коркады. Куйеу йлемей жургеш содан емес пе? Егер сейтш журген болса, онда всем ic ЖYзiндe к1мге катын: оган ба, буган ба? Онымен ейтш, бунымен буйтш журген болса, онда бул HeciHe мез боп, неменеге шыдамдылык танытып ж ур? Суретпп екеушщ сушспенпплшш сактау уш1н бе? Осы кудштер оныд мыйын удгш жен, не оган K63i жетпей, не кецлшен б1ржола кетпей, ой азабына жан азабы косылып кинаганда, im in ж1берНш, iinin KeTKici келш езер шыдайды. Оныд уст1не всемнщ кенсед осы, кенбесед жольщ ене дегендей, будан айылын жимайтыны жанына Катты батады. Туп-тура терт рет уйге тунг1 он шамасында келдк Дауыс кетермей, кш э такпай, еншешн i3fleyci3 адамдай сезшбесш деп, «Дайда болдыц? » - десе, «Операга бардым, - дед1 б1ршде. - 9м1р1мде 6ipiHm i рет «Дыз 3Ki6eKTi» бастан-аяк тыддадым. Тамаша нерсе екен гой опера деген. Уйде омалып отыра бергенше, баягыда барсамшы!» - деп, сезшщ содында мунымен етюзген eMipiH де 6ip туйреп 22-729 337

(шёщнпш. ШфкеЬ^цщ,________ еткен. 0йтеу1р, терт рейнде де театрга барыпты. Багдарламасын алып кеп айнаныц текшршегше тастай салады. 0деш бул керсш дей ме, Kepin imi куйсш дей ме елде бекер кешжпегешмд1 б1лсж дей ме, калайда, ейтеу1р, театрга барганын жасырмайды. Барган, келген уакытын бул да ундемей inrreft есептеп отырады. Спекташлдер к е ш й алты жарымда басталса, сей з жарым-тогыздарда бйуге тшс. Одан келж тауып уйге жеткенше шамамен сагат онньщ ар жак-бер жагы болып калатыны кекейге конады. Суретни eneyi сутспен ппл ж жасай койды деййндей кудж ке сол eni арада уакыт та калмайды. Алайда сол спектэюлдщ 6epiHe сонымен 6ipre барып жургенше Закаштып еш кумеш жок,- Тек театрга 6ipre барып жур, араларында баска ешкандай байланыс жок дегенге тагы сенбейдь Ондай ей рж тер жазушылардыц кйебш де гана кездеседь Бугш - оныц бесшпп рет Keniiryi. Цай театрга кеткен1н бшсе, екеуш тап есж тщ алдында KyTin алар едк еттен! Акыл, намыс - 6epi баягыда елген! Тез1м де шегше ж ей п узшгел1 эзер-езер тур. Куджке кудж жамылып, ашуды ыза коздырып, ш ш д е мысьщ кашып, ит куалап жаткалы кашан. Текселш есжке барды, тущц уйге ш рйзбей турган терезеге карады. Шешелершщ шектен шыккан кылыгын балаларына бастан-аяк айтып 6eprici де келдь BipaK оны жактай ма, муны жактай ма, ол да бел пй з. «0зщ урып осындай кылдыц», - дейд1 олар. Урып жыкканнан баска не icTeyre болады мундай катынга, кудай-ау?! Кенет 0семнщ тушмен элдене жазатыны eciHe туей. Жалма-жан 1здеп, тартпадан тауып алды. Тапканга куанганымен, окыганда от жуткандай iuii куйдь 0pi шошыды. 0семнщ мына кылыктары еншешндей екпелеу емесш э дегеннен-ак туешдь «Махабат келд1 дегенше, тыныштык к е тй дей берйн», - деп жазыпты ак парактыц алгашкы бейне. Соны окыганда, журей, мыйы, букш деней - 6epi соккы тигендей зырк ете калды. Одан ары окыса, одан ары киналатынын бждк 6ipaK 03iH e3i токтата алмады.

dii. (hinne-ad «Махабат туз сиякты. Оныц аз болганы да, кэп болганы да зиянды. Сондьщтан мен тек сол адамныц гана ез1ме ыкылас койганын калаймын», - деп й тагы да. Муны жазганына Караганда, суретий буган емес, бул оган гашык секш дь Ой, сумдык-ай! Мундай сумдык Закаштьщ уш уйктаса тусш е шрмеген. «Б1зд1 айыргысы келетш себеп мыц да, жарастыргысы келетш1 жалгыз-ак: тек сез1м. Жаныма тыным бермейсщ . Мен ceHi жартылай ж ек керем, ей ткеш сен уй р е н ш ж й eMipiMfli буздыц; жартылай суйем ш , ей тк еш сеншз eMip суре алмайтын сиякты мы н. Кудай-ай, ceHi ойласам, сенен басканыц бэрш умытамын, сенен баска жер бетшде адам да ж о к сиякты , сенен баска менщ уайымым да жок сиякты». Осыган дешн суретншп боктап, берше соны кшелеп келген Закаш енд1 не icTepiH б1лмей дагдарып калды. «Махабатты т е т й м ук деген KiM efli? Жауьща да й лем ес ашшы азап кой. Бакытты етем десе де, сорлы кылам десе де соныц колындасыц. 0 з колыцмен басывды теуелдйпкке байлап, ез еркщмен азаттыгыкнан бас тартып, соныц кульгаа айналасыц». бзш буйтш берше суймеген всемнщ мына сыры Закаштыц зыгырданын кайнатты. «Мынау, TinTi, cypeTniiHiK ашса алаканында, жумса жумырыгындагы эйел гой!» - дед! тебе шашы тис турып. «Ж урепмде кызганышка да орын калган жок- Ж урепм журек емес, улкен 6ip сыздауык сиякты. Оныц колынан кинау мен кайгыныц кара тунегш орнату гана келедЬ, - дептц маскара! Катыны, бала-шагасы бар шалды суйгеш ме сонда? Оны тагы катынынан кызганады. « Уйкысыз тундердщ азабынан тозактыц e3i мыц есе жещл шыгар», - деп й соцында. Мына катында мый калмаган шыгар. Маскара! 6й! Токта! БелKiM, бул оныц 03i туралы емес, елп жазып жатцан дунией болар? Туф, екецнщ так аузы... Эрине, солай. Устшен з1л тускендей KypciHin, 0семд1 актап алганына куанганнан кезшен жас шыгып кете 339

__________ __()i'ir/fm///i Инамеке-ifn t жаздады. Мыйы, шынында, арамдык, ойлаура ебден дагдыланып калган екен. Жаны содан кешн жай тапканмен, мыйына Kipin алган кудие тез тазалана салмай, кейде кайта оянып, кайта мазалап, 6api6ip Закашты узак еуреге салды. Куздщ содгы сенбшшде булар да, балалар да кештеу турып, тан,гы шайларын тым кеш imTi. Бул уйде теледидардан езге тэту emniMi ж ок Закаш диванга жайгаса 6epin, Эсемнщ моншага жиналып жатканын байкады. - Мен де барайын, - дед1 жур дей коятынына сешщаремеб. - Жинал, ендеше, - дед1 ол eni сезге келмей, 0лг1 cesi айналайын дегеннен бетер эсер етш, Закаш ушып-конып журш жиналды. Жакын жер болгасын, моншага жаяу келд1 де, eKeyi eni жакка ун-тунсю белш ш KeTTi. Закаштын кезеп жузтаныс ею ж ш тп н соцынан болды. - Жацагы 6ipre келген ейелщ шм? - дед1 радиода штеймш дейтш ж1пт. Уншде жумбактау б1рдеме бар сеюлденд1. Содан сезштенда ме, ещдмеш удеткмя келмей. - Танымаймын, осы мацайдан жолыктык, - дей салды. - Йемене, кылмысы бар ма? - Ептеп. - Ептебщ калай? - Радиода icTereH соц, жургенге жвргем Шне ме деп, халык кеп баратын жерге мен ж ш барам. Бул ейелд1 операдан, буезов театрынан б1рнеше рет керд1м. Жэне ылги алп «Сулу ейел» аталатын ейгип cypeTTi салган KiciHiK касынан корем. «0 , ез эйел1 де едем! екен гой», - деп ойлагам. Жакында бгреулерден олай емесш бйдам. Сейтсем, кещ лдей екен. 03i акын ба, жазушы ма, efiTeyip, 6ip eHepi бар ейел. Ашык колтыктасып жургенше карагйнда, куйеу1 жок» басы бос ейел болу керек. Закаш сыр бермей зорга шыдады. «Сулу ейел* деп отырганы Эсемнщ суреп екенш б1рден сездь Асыгып, апыл-гупыл жуынды. 340

• ______________________________ __________ dti. дипие-аЖ Моншадан шыга сап, алды-артына карамай, Tine дукенге тартты. Всем ес1ктен к1ргенде, ол да бетелкенщ тубш саркып бггкен. Алшац басып алдынан шыкты. - Сен eeiimi элемдеп ен, едем! эйел санайсыц ба? - дед1 б1рден Lnimcin. - вденамш деп мен еш ю мге мацтанган емесшн. Алайда ез1мд1 едем! емес те санамаймын. - Суретшщ де солай дей ма? - Клмнщ к,алай дейтшшде менщ шаруам жок,. Bip белен! бастагысы келш турганын Всем тусшд1. Сондьщтан оныц сезш е аса мен бермеген Kiciuie ецкешп ет1гш шешкел1 жатцанда, жанына жетш келгенш 6ip-an, байцады. Муцк еткен nic букьл сез1мш сели етю здь - Шаруац болганда кандай. Сен оныц сулусыц, едемшщ деп етарйс мацтаганына алданып, меш багалайтын еркек таптым деп,.. цолтыцтасып театрга барганды бацытты болдым деп ж урсщ бе? Атацныц басы. Мен1 менсштпей журген артыцшылыгыц мына бетщ бе? Keeip сол бетще сурет салып б е р е т н былай, ме! Me! BipiHnii жудырыры цолыныц цырына, екшшпп жагына тидь YniiHniici аузын цанатты. Тепелеп, усть уст1не урып жатты. Басы цабыррара сорылды. Кез алды кершбей кетт!. Ацыры жырылды. Енд1 тепшлей бастады. - Хайуан! - дед1 Всем бар даусымен ышцынып. - Жап, аузыцды, жалап! влйрем ! - дед1 ол ершелент. Белмелершен ытып-ытып шыццан eKi ул жабыла суйреп екетпегенде, елт1рсе елт!ретшдей едь TyTiHi шыгып кетердей тутеп KeTinTi Typi. - Хайуан! - дед! Всем солцылдап жылап. - Катынды сабаудан баска колыцнан не келед1? Сенщ мыйыц басыцда емес, жудырыгыцда. Бул уйде цалса, 6yriHri туннен аман шыкпаспын дед! ме, Всем бурылды да, есштен шыгып журе берд!. CeH6i, жексенб! уйге келмегенс!н, дуйсенб!де Закаш жумысына !здеп барды. Шыкпапты. EpTeci, 341

<>i Iif. w um I h ijiH c b - if n,t_______________ ____________ одан кешн, уш кун катарынан барды. Акырында, амал ж ок, суретнпге кетершдь Ол да жок. Келмепть Сулйрейш уйге кайтты. Бул да бармады жумысына. Kaeip мунымен eni ул да, к,ыз да сейлеспейдк 0CTin он кун еттк KeuiKiciH 6ipey конырау басты. ¥шып турегеп алдымен кыз ясупрдь Кдлгандары Кулагын тосты. Еркек 6ipey б1рдеме деп жатты. Bip кезде шыгып KeTTi. 1?ызы одан алып калганын Закаштын алдына экеп лацтыра салды. Дабагын туйш , жаткан кагазга жак/гырмай парады. Алганщы сезд1 окыганнан-ак колы калтырап коя бердо. всем аж ырасуга арыз 6epinTi. ЖАРТАСТАН ШАЛ ЦУЛАПТЫ ТЕРЕЦ СУРА - Ага, сэлеметиз бе? Мен 1лжан гой, хвлщ1з калай? Уакытыцыз болса, жолыгып кетсем деп ед1м, кайдасыз? - Кецседемш. Цашан келесщ? - Kaeip шыгам. - Жаксы. Тыгыз жумысы толып жатса да, CepniH 1лжанды кутш калды. Ж ай кутпедк ойланып калды: осы кыздыц ойында не бар? Бул алпыс жетще, ол жиырма уште, экес1 туп л , атасындай. Соган карамастан тещндей сейлесш, тещндей езйщеседа. Ашыктыгы ма, елде «гашыктыгы» ма? Кейтер екен, керешнип осы жолы?! 1лжан eciKTi еркш ашып шрдь Акжаркын амандасты: - Ага, калайсыз? Колын усынды. Кырындап бетш тосты. CepniH колын ж1бермей турып бетшен суйда. - Экел екшнп жагын, - дед1 езшдеп. Цыз eKiHmi бетш тосты. - Ещц ортасын екел! - Ол болмайды, ага. 342

Bd, (ктм-ad - Here? - Оган некел1 адамнын, гана какысы бар. - Е, некел1 болганывды неге айтпай ж урсщ ? - 0лi болгам жок,. - Онда айтып турраньщ не? - Ty6i 6ip тиетш шыгармын куйеуге. - Е, оган дешн ем1р сурмей журе бересщ бе? - 0M ip суру тек соган байланысты емес кой, ага. - Енд1 неге байланысты? - 9уел1 бЪпм алу керек, сонан сон; елге кызмет ж а са у керек, содан кешн онын, да к езей келед1 рой. - Дурыс-ак- Тек жаттап алган такпак сиякты айтады екенсщ. Кыз сейлей журш карсыдагы бес орындыктыц ец ортасына отырды. CepniH де кыздьщ ене бойын сузе карап, ез орнына отырды. А к куба енднде алып бара жаткан едемипк ж ок, тек кос анары окшау томпыйып, букш т е сй 6ip e3i буркеп тур. «Апырмай, кыздьщ да т ой тым улкен болады екен-ау?!» - деген тацданыс CepniHfli epiKcie ойлантты: жаратылысы езгеше екен- ау, е?! Кыздьщ ей ш н п де езгеше болып ш ыкты: ауылда атасы бар екен, 6ip байдьщ койын багатын керш едь Жайлауда ж е й -се й з койын каскыр жарып кетш , атасы оны телей алмай, акыры сотпен де сыбайлас болып алран бай арасын соттатып ж1бергел1 жатыр екен, уш мьщ доллар екеп бермесе, терт баласы бар агасы камалатын болыпты. «Камалса, камала берсш! М енщ оран кандай катысым бар?» деуге ары ж1бермед1, аузы да бармады. - Кап, киын болран екен! - дед1 жаны ашып. - СЛзден баска барар жер1м де, басар тауым да ж ок, ага. Осыдан арамды аман алып калсацыз, мен де карындасыцыз ретшде 6ip керейщ зге жарармын. Жумыска орналассам, акшанызды артырымен Кайтарым берем ель Кыздыч уншен купия мен,зеуд1 таныгандай болды. Емекйткен yMiTi тун й сеуледей жылт ете калды. Кунн1к жылуы тускен кардай Серпшнщ туда бойы 343

Ъексштан Нффеке-цлм______________ __________ ж ш с ш коя бердь Уеде алгандай болмайын деп, бас потере бастаган табиги HenciciH зорга токтатты. - Сот KiM екен? Белшм, мен танырмын. - Ж ок, танымайсыз. Сырттан келген 6ipey. Yin мыцды екеп берсец, icTi жабам деп отырган - сол. - Ол кандай сот? Оран уш мыц доллар бергенше, базарда 6ip кой жиырма мыц тецгеден аспайды, жеть сей з койды сатып опере салганымыз елдекайда арзан болмай ма? Кыз сел ацтарылып калды да, кекесш жымиды. - Ой, ага, мен ызге мыжып отырмайын деп, токетер1н рана айттым. «Цасцыр жарып кеткен ж ок. койымды урлап сатып ж1бердо» деген жаламен куелерш де даярлап койып отыр. Сондыцтан «Койьщды сатып еперейш» дегенге канша айтсак та, конбей койды. Муныц астарында бул б1ле бермейтш 6ip былык бар сияктанды. BipaK оныц кандай былык екенше ойы да, K03i де жетпедь Ары казбалай берсе, кыздыц сезше сенбей отыррандай кершетш болды. TinTi саракдык жасап отыр деп калуы да мумкш. Сейфшде сондай акша сактаулы еда. Алайда ойлана турранды дурыс кердь - Ертец келпи, мен карастырып керейш. - Ой, ага, ракмет! - Цыз орнынан ушып турегеп езш е карай ж урдь Келд1 де, бетшен суйдь - Ертец келем, ара! Бурылмастан ш ы ры п к етть С е р т н кы з суйген бетш алаканымен сипап, ол ш ы ры п кеткен есшке 6ip, турып кеткен орындыкца 6ip карап турды да калды. 1лжанмен терт жыл бурын таныскан. Бурын-соцды еспмеген аты кевдлш б1рден аударды. «Ата-бабамызга ас берем1з. Ауылра меппт саламыз», - деп, 6ip топ ауылдастары келген соц, Серпш сураган акшаларын созбуйдага салмай 03i апарып берген. Салынып бггкен мепиттщ салтанатына барранда 1лжанды кердк Алматыга окута тусш,

___________ ad. диние-ad куанышы койнына сыймай турган кез1 екен. Денес1 тыгыршьщтай, K83i кул1м каккан, омырауы ок,шау кетер1н,к1, ашык, жаркын кызга кызыга караган. «Эй, тым ойнактап тур екенсщ , отка Tycin кетпес пе екенсщ ?» деп кудштенген. - Ага, мен осы ауылдьщ ipreciH калаган Боташ атаныц ш епш еп болам. Ci3fli сыртьщыздан жаксы б1лем. Биыл окуга т усй м , 1здеп барып ж олыгам», - деген. Сезшде турып 1здеп келдк Дасында 6ip курбысы бар, ол да осы ауданджь Екеуш мейрамханага шакырып ед1, барды. BipaK eneyi шарап та, арак та iuinefli, алайда езглдесш, арка-жарка отырысты. Сезден сезге, эдпмеден ецпмеге ауысып отырып, агасынын, эйел1 CepniHHiH агайыны болып келетш ш айтып калды. 1лш таба алмай отырган ол сол сезге жабыса Kerri. Ары сурап, 6epi сурап, акыры солай екенш аныктады да, «Онда сен маган кудаша болдыц», - деп киялады. Дыз да одан бултара алмае куй танытты. Сезд1 сезге жетектете келш акыры: «Дудашадан кудай аткан кур калады» деген метелд1 де 6ip сезге мщгестарш жШердь «Ci3fli кудай атпасын деп, ез1мд1 кудай аткызып кояр жайым ж о к », - дедк кыз пеле. Оган курбысы да, CepniH де суйсш е кулдь «Сез тапканга колка ж ок» деген - сол. Серпш де 6epicKici келмей, «Сез тапканмен, жен тапкан ж оксы ч, менен окай кутылмайсьщ», —деген болды. - Ci3 де, ага, кайдагыны айтады екенздз. Мен ел1 ондайды бглмеймш гой, - дейд1 кыз момакансып. - «9йелд1н iuii - калыц орман, цыздаю одан арман» деген гой Тургенев. Сенщ тук бшмеймш дегешце тук сенбеймш, - дейд1 CepniH де сезш е карай сез кайырып. - Мен куйеу1ме адал, таза куш мде тинлм керек. Сондыктан м е т ц басыма баска сез Kipin те шыкпайды, - дедк 6ip кезде. - Енд1 тез1рек тисещш, сонан кейш басына б1рдеце Kipep, - деп кулген. - Сонан кешн де шрмейдк ага. бй тш меш кунега батырмачыз! 345

Ш Щ ш т Н /ф меЬ-т ы_____________ - Кунега бату упйн Kici еуел1 куне жасау керек, екеум1здж1 кур сез гой? - Жаман сез, жаман пигыл да куне, ага. Кунега батасыз, айтпацыз. - Сондай едени, ап деп жута салгыц келетш кыз алдымда отырганда, мундай сезд1 айтпасам, кайта сол куне болмай ма? - Кой, ага, 6i3 кайтайьщ. Ауыл жакка барсацыз, ала кете ме деп келгелйз. Ауылдан келген сон хабарласармын. Калай бултацтап, наншама кашцацтаса да, кыздыц 6eTi б1рте-б1рте 6epi бурылгандай болганын CepniH 6epi6ip байкады. Онымен кай-кайдагыны айтып, уялмай эз1лдескенге езш щ де бойы уйренш бара жатты. Заманньщ езгергеш ме, адамнын озгергеш ме? Кажет дегешщц айтасьщ, каж етп нерсещц тывдайсыц, сол кажеттШ к уятты да умыттыратын сеюлдп Гете жетшстен аскднда 18 жасар к,ызга гашьщ болган деп жатады. Б1здщ ара жасымыз оньщ насында тук те емес кой. Тибилисиге барганда Жамбыл атамыз да жас к,ызга нызыгыпты. Кыздыц 63i куп Kepin турса, еркекке оныц Heci мш, Heci куне? Кайта канаттандыратын гажап нерсе емес пе? Акшаны алып кеткеннен кешн кепке дешн 1лжан хабарласпай кеттк «Осы кыз меш алдап соккан жок па?» - деген ypeani кудш кылт eTTi де, «Кой, жап- жас кыз ейте коймас», - деп, оны CepniHHiH 63i сол сетте-ак басып тастады. Bip айдан асканда 1лжан 6ip куш кецсесше Kipin келд1. - Ой, ага, акыры ж етпм-ау йзге! - дед1 жаудан кутылып келген адамша алкынып. - Bipey алып кашып кеткен-шыгар деп ед1м. - Кутылдым деп куанган екенйз гой? Менен оцай кутыла алмайсыз, ага. Ci3fli сагынып кетпм , теп! - Шын ба? - Шын, ага. - Кел онда, кушакта!

____________________________Эй, дщии'-ni'i Кыз келш бауырына Kipfli. Кушагына к,ысып турып, Серпш 1лжанды ершнен суй ш алды. Дыз карсылык б1лд1рмедь Кбайта кушактап, кайта суйдь Булк-булк умтылып, кыздьщ ерш цыльщ танытты. Соган елйген CepniH кыздьщ ернш кумарта сорды. Еркек ацсайтын epTerire жакындап калганын жан- ташмен сезшдь - Туу! УЫ Туншьщтырып ж1берд1щз гой, Teri! B ip ey Kipin келсе, кайтеиз?! 9лдеб1р секем Сершннщ журегш сыздатты. Мына 1лжан баска 1лжан сияктанды. вщ нде еш eerepic жок- Бул оныц бурыннан суйкпп журген адамындай. «Кызбен сутста м !» - деп куанудыц орнына, аузы буылып калгандай, не дерш бшмедь 1лжан 6ip ай бойы кайда болганын баяндап отыр екен. IHemeci катты ауырыпты. Уш апта ес- TyciH бшмей ауруханада жатыпты. Бул оныц куш- т у т касында болыпты. Тары 6ip апта уйде к утш ть Сонымен койшы, Алматыны эбден сагыныпты. Алматыдагыларды да сарыныпты. «Ci3fli де сагындым», - дер ме екен деп едк демедь Десе, сенбейтш едь Ce6e6i, сагына коятындай мунын, кандай кылыры бар? Акш а бергеш ме? - Кещ лызмз рой, 6ip жерпцз ауырып отыр ма? - Ив. - К^ай жерйцз? - 3KyperiM . - Ka3ip журег1 ауырмайтын адам ж ок шырар. - CeHiKi де ауыра ма? - Ой, сурамацыз. Тушмен 6ip турып, 6ip жатып, кейде квз ишей шыгам. - Ж уреп ауыратын адам журег1 ауыратын адамды Калай емдейтшш бш есщ бе? - Цалай? - Оны айтуга болмайды, тек корсету керек. Кылжак свзге кылжак жауап кайтарудыц Typi коп еда. кыз 6ipaK кутпеген жауап кайтарды: Ty6i, мына турпДзбен, сейтетш шыгарсыз. - «ТубЬ деп, неге кешнге итересщ? - Меш кинап, асыктырманызшы тек! 0з1м айтам. 347

шкщшж'/hij/Mfb-wibt_____________ 0 Уел1 шешемшч денсаулыгын тузеп алайыншы. Оган бару он,ай дейипгаз? Глжан тагы узак ж ок болып кетта. «Бул 63i 6ip ТУРЛ1 кыз екен-ау, е? - деп, Серпш не де болса eei хабарласып кердь - Ага, мен 6ip жумыспен журмш. Осы аптанын, аярына таман ез1м й зге Kipin шыгатын шыгармын, - деда. Bipan; бул аптада да, келей апта да Kipin шыккан жок- Сезшщ бетуас1 ж ок кыз екенше K63i жетта. Дыстьщ как; ортасы болатын. Алматыньщ сирек болатын сары аязы ашуына MiHin турран. Ауылдан келген досы eneyi ыстык тамак ипейш деп, мейрамханага енд1 KipreH. Серпшнщ калта телефоны сьщрыр ете калды. - Ара, кайдасыз, акылдасатын 6ip шаруам болып тур, - дед11лжан. - Тырыз ба, элде асыкпайтын ба? - 9т е тырыз. - Онда «Ж еруйьщ» мейрамханасына кел. Мен сонда отырмын. - Оныц KiM, ей? - дед1 Томен бетен 6ipeyfli шакырганын жактыра коймай. - Bip студент кыз. Жанастьщ ауылынан. - «Кел» дегенще Караганда, керпесш аш ып-жауып ж ур ген адам ы ч болды рой? - Ашып-жапсам ба деген ой болган. BipaK кыздыч Кылыры тым тусш ш йздеу. - Сенде а к т а бар, ал оран акша керек. Оныч «тусш ж й здеу* дейтш т у п де жок- - «Тек керпесш ашу керек», - депй. - Деп солай. Эй, Жанас демекшп, ол кайда жур? - Астанада жур екен, ертеч. келедь Ж епде ушне барамыз, телефонмен шакырып койды. - Шакыратын адам ез!ме телефон сорып шакырмай ма? - Дойсачшы, ушеум1з 6ip-6ipiMi3re шакырмай-ак бара беретш адамдар емесшз бе? 348

Bd. динш-ad Твмен ундей алмай калды. Сершннщ сез астарын сезе койды. Тэмен, Жанас, CepniH - ynieyi 6ip ауданньщ уш ауылында туган, аудан орталыгындагы орта мектепте бесшнп сыныптан бастап 6ipre окыды. Он 6ip жастан 6epi 6ipre кулш-ойнап келедь - Эй, анау ма елг! келетш к,ызьщ? Бетшен бурын емшеп квзге тусед1 екен. CepniH орнынан турегеп, кызды к,асына шакырды. Теменмен таныстырып, аман-саулык сурады. - Ycin еле жаздадым, ага. Ы стык шай алдырыцызшы! - Шайды к,айтесщ, карындас, мынадан 6ipeyiH алып ж1берсеццп! - Темен ремкесш кетерш , арак жакка иек пакты. - Мен ш шеймш, ага. - Солай ма? Намаз окитын болдыц гой онда? - Ж ок, окымаймын. Bipan аракты аска санамаймын. - Оньщ 6ip жагынан, дурыс та екен. Екшпп жагынан, озще ыцгайсыз да екен. - Неге? - Bepi6ip арак нпетш 6ipeyre тиесщ дегешм гой. - Кудайдыц жазганы болмай ма, ага. Глжанныц Теменге унамаганын Сершн бет жузшен- ак байкады: жаман шстен кашкан Kiciine сырт айналып, кыз сейлеген сайын езуш кисайтып, кезш жумып, тыжырынды да отырды. Алайда еркектж жасауды естен шыгармады. - Мен 6ip мекемеге барып келе кояйын, - деп, 6ip кезде орнынан турып кеэт-i. Сол се т и кутш отыргандай, 1лжан да агытыла женелдк - Ага, менщ жолым болмай-ак койды, ейтеу1р, кырсык айналдырып алды. Экем ec-TyciH б1лмей ауруханага Tycin калыпты. Цымбат дершер керек екен. Тунделетш таксимен кету1ме тура к е л т тур. С1зден де уят болды, 6ipaK баска амалым болмай тур, ага. С1зден баска сенер1м де, суйенер1м де ж ок, енд1 шмге барам? - Бет жузш eKi алаканымен жауып, иыгына басын суйедь - Кой, уят болады, ел карап отыр. Капшыгын ашып, елу мынды колына устатты. 349