. Нұржекеұлы. т14

(fcLrif / щ // ] hijweke-ц щ ________________ ____________ - Ой, Теке, тесек-орныммен коса омакаса жаздадым гой, - деда эли кулш. Дапез екен. - Ой, бауырым! - деп, Тазабек кушактай алды. Сагыныскан екеу беттерщ 6ip-6ipiHe уйкеп 6ipa3 турды. Сонан сок ец т у к т р д е п eni орынды иеленда. Коптен кекешнде журген 6ip суракты Тазабек акыры аныктагысы келда: - Дапезжан, «Kefi6ipey бугш тату, ертец араз» дегещц саган айткызып журген KiM? - Бакен гой, - дед! Дапез курсше жетелш. - Неге араздастывдар? - Жомарт айтпады ма? - Бакен туралы Tic жарган емес. - Бэлшм, бул anriMeHi ол кеш ш рек есмген шыгар онда. Мунын анык-каныгын мен ез1м содан естодм. Бэкеннщ ш ешей езщ тойында болган Тунык кериянщ карындасы гой. Цандай K eri, нендей епп барын кайдан бш еш н, усйдазден уйезге тускен арызды Бакен жазып берш ть Ж екжаттары ма, туыстары ма, елдешм уйезде улкен кызметкер кершедк Соны аркаланып, бэлк1м, акылдасып icTereH эрекеттер1 шыгар. Соны б1лген сон, Бэкенге бармаймын ба? «М унын н е ? » - деймш гой баягы. «Датынын менен кызганып, кайнагамньщ тойын сол ymiH бузды», - дед1 6eTi булк етпей. Олай емейн баска бшмесе де, мен б1лем гой. «Оттама!» дед1м. «Ондай ей р тв д Д менен баскага айт!» Бетпак екен. «Сен Ж1бекпен танысуга келгенде, ейелш щ касында турганымды керген. 0 щ бузылып, сонда-ак сойкан шыгармак болган», - дедь Муртынын ш е й жыбыр eTin, Тазабек шытына жымиды. - Шебер екен. Сыртка шыкканда Шэшге кол ж у п р т к е т рас. Деней деу болганмен, куйеущнщ кимылы мез емес шыгар дегендей б1рдеме айтыпты. Ш эш де шагып алса керек. «Онда катынывды 6ip тун койнына сап кер», - депть - Ойбай-ай, елйрген екен гой?! Болды, тусшд1м. Онын нагашы журты туралы ауылдастары: «Ауылы - Туйык, ок ей - Тунык, баласы суйык, журмевдер 250

Эй, Ьцнне-ай жуьщ, бойьща калар б1рдемес1 журып», - деп ожуалайды екен. Капез булар кеткен сок Жет1су облысында улт меселесш баскаратын Ораз Жандосовпен танысыпты. Кияк мурт, нагыз кырмызы ж М т дейдь Келген жершен а дегенде: «Ауылдарывда акын, энип-куйпп бар ма?» - деп сурайтын кершедк Б1реулер. «Бар», - деп, Капезд1 айтса керек. Шакыртып алып, бес кун бойы елд1 6ipre аралапты. Энд1 ундемей, элденеш ойлап отырган адамша, айналасындагы елд1 умытып кеткендей тывдайды екен. Шалтабайдыц еш мен eeiHiK «Дуние-айын» кайта-кайта айткызыпты. «Бурынгы казак батыр да акылды. Б1зде 6ipi бар болса, 6ipi ж ок », - деп, езш де, езгелерд1 де комсынып отырыпты. «Б1зге куат беретш ата-бабаньщ тарихы гой. Тазабек, Саурык, Шалтабайлар елетш жерш бшмед1 дейсщ бе? 9лсек елешк деп тэуекелге мшген, 6ipaK «канатынан кайрылып, жарга конган жандар гой», - депть «Ой, о KiciHiK экымесш айтып тауыса алмаймын. Далыц орманныц imiHfle окшау турган 6ip бэйтерек!» - деп суйсшдь 93i кермесе де, Дапездщ ceeiHe карап, Тазабек те Оразды ойша багалады. KiM бшедк казакка кудай керек кезшде 6ip багланды берген шырар?! Ораз Шшэн жайында кеп эцглме айтыпты. Кексу-Дараталды аралап, онымен де 6ipa3 кун 6ipre болыпты. «Эндер! одем1 екен. Кере алмасы да кеп екен. Oneci бай, e3i болыс болтан, алдынан адам кия етпеген cepi екен. «Ж ауыз кеп шыгар, байкап жур» деп акылымды айттым», - депть Каркарага келгенде Каратайды тындапты. «Кещлще келмесш, Дапез, мына ш ею ртщ сеш шан каптырады. Тербиесш сен берсец, дауысын Кудай берген екен», - дептк Алматыра ж!бер, бул баланы окытайык, ейтпесек, обал болады. 0нерд1 бийм демемесе, ешедЬ>, - депть Ораздьщ ер ceei Тазабекчац де кекешнде журген сез сеюлдь - Сейте турып, Шшенд1 неге аткызыпты? 251

(jekciLШ Ш :Jhjj>Mi'Lо-и/ы_ - Ораз ол кезде кызметч ерлеп, Твшкенге кеткен. Ш шеннщ ейел1 Оразга барып, атылмасын деген кагазды алып келгенше мундагылар атып улгершп. вдеш асьщты ма, жазу солай ма, - 6ip цудай бшмесе, баска ешк1м бишейдк - Апырм-ай, колы калтырамай калай атты екен, батшагарлар?! Бул вдет ерши берсе, eni талайдан ай ры ла рм ы з. - Б Ш м аз жерд1 беле-жала иектейда, оку керек, окы ту керек, Тэке. «БШмд1 адам бйпмд1 адамды тез т усш ед Ь , — дейд1 Ораз. - «Б1з ел болу уш ш, еуел1 бйпмд1 болуымыз керек. Бйпмда адамдар эбден кебейсе, ез ел1м1зд1 ез1м1з баскарамыз». Патша OKiMeTi 61зд1 6iniMci3 eTin устады, ейткеш карацгы елд1 баскару оцай деп ойлады, ол айтканыца кене береда. А л бйймда адам тек K63i жеткенше гана сенедь Bip ай окыганда, Тазабектщ 6ip таныган тэты 6ip казагы А хм ет Байтурсынулы болды. Сезд1 дурыс жазуды ем!пе дейд1 екен, о KiciHiH, айтуынша емше тьлдщ табигатына карай тузшу1 тш с екен де, ал тшд1 зорлап емшеге багындыруга болмайды екен. Дыргыз, езбек, туршмен, татар, башкурт, ногай - бершщ тип TypiK болса, солардын, iiiiiHfle ен тузу TypiK тип казакта кершедк «И тщ жаман», - десе, намыстанатын казак муны есигенде калай мактанбасын? Арап ершмен жазылатын тете жазуды бую л TypiK халкына тараткан да сол K ici екен. Окулары аякталган сон;, Табай eKi ат алып келш, Капезд! Китщ ге екетть Bip апта ж урш , Дапез Китщд1 де, KiTen6eKTin ауылы 1ргетау мен керпп жалайырлардын Аралтебес1н асып, Жуматай отырган Ш ьщгыс сайды аралап кайтты. Тершде отырып Шшэнн1ч «Дуние нпркш ш » шыркап коя бергенде, Ж уматай шыр ете калды: «Айналайын Капезжан, айнала агайын отыр дегенмен, агайынныц да аласы мен куласы бар. Кулагы шалса, арыз жазып ж1беретш кере алмастары да бар. Айтпашы Ш шеннщ енш!» - дед1 жалынып. Дапез кунк eTTi. «Адаммен 6ipre ен елмейд1 рой», - деп кайтып ундемедк ен де айтпады. 252

dd. динт-ad Тек Кит1цге кайта оралганда гана: «Ж уртта 6ip урей бар. Сол урей маган да Kipe бастаган се ш л д Ь , - деда. - Осы куш вазге зар боп журмес пе екенб1з?» Ол сезден Тазабек тшсшгенмен жауап тауып айта алмады. BipaK Капезд1ц елдеб1р ауыр ойдан арыла алмай журген адамша кайта-кайта KypciHin, кайта- кайта ойланып калып жургенш байкады. «Байка! - дед1 кетершде буган. - Казак бауырмал халык кой. Алайда йнтарлыгы ж ок дей алмаймын». Бала окытудыц осыншама куаныш екенш Тазабек болжай алмапты. Bip epinTi уйренгенше соншальщ куанган баланы кергенде, Te6eci кекке жеткендей кецйп кетерш дк Bipep айда барлык epinTi уйренш 6iTTi. Сез курап уйрену балаларды дуниеш ч киггш устагандай куантты. Баланы тус1ну уш ш , бала бола 6iay кажет екен. Кандай гажап жаратылыс?! Калыптасып келе жаткан кым-кигаш мшезд1 байкайсыч. бр ш ш KeTyi мумк1н ерескелдшт1 де кврес1ц. К°РКасыч. куанасыч. суйетнемч - 6epiH бастан кешешн, берше бал ашасьщ. Ел1чд1 есейту yniiH бар 6Lnrem4fli балага уйрету керек екен. Бала куншде ед1лд1к пен адалдык кермеген адам кешн оны кайдан уйренед1? Уйренсе жаксы, уйренбесе елдеюмнщ ыкпалымен ыгып кетпес пе? Бала окытады екен дегенд1 ecTin, жакын мачайдан балаларын экеле бастагандар кебейда. Оган Тазабек кабак шытпады. Кайта ете кажет ic аткарып жатканына e3i сенда. «Баскасын кайдам, бул е к 1метт1ч еч дурыс ici - окы дегеш. Баланы гана емес, бую л казакты окыту керек», - деген Капезд1ч кулшынысын кун еткен сайын тереч тусше бастагандай. Балалардыч окып- б!лгешне кызыккан Шеш e3i де солармен 6ipre окып- уйрене бастады. - «Тейкен, - дед1 6ip куш Ш еш еркелей суйеш ш , - саган тагы 6ip окушы келем деп талпынып жатыр - «Жуз окушы екелсеч де кеп демеймш, 253

Ъекошппан U .ii))ke ke -im i Шэйкентай. Аз боп ерюмге алацдаганша, кеп боп ершмд1 алавдатып журмейм1з бе?» 0M ip ез арнасына т у с ш , T ipm in iri тузеле бастагандай едь 1штей ш ую р ет е т ш 1923-жылдыц жазында eMipre унпнпи баласы келдь Онын, атын ел-журт Кенесбек деп койды. Кецес заманында туган сон, оган Тазабек кдрсы болмады. Агайыны тату, Кобзев бастаган Kepminepi сыйлас, малы барулы — 6ip берекел1 шак, басына орнагандай едь BipaK у т р ш ге н булттай басынан кейб1р ой кетпей к,ойды. «Шшенда ату ю м ге кажет? ©юметке ме, оган вш елдеюмге ме? 0лде екеуше де ме? Ел жайлаудан кайтып, ане-MiHe бала окытуды кайтадан бастармын деп отырганда, Тазабектщ ойына кенет 6ip шеппм келе калды. Дереу атына MiHin, Китщ суын бойлап Табайлар отырган корага карай бет алды. «Сен де кертешке ек, ce6i3 сал. Орыстыц жаксы- сын сен уйрен, казактьщ жаксысын мен де уйренд1м рой» , - деп Кобзев коймай журген. «Жауын кеп, сугармаса да болады», - деген. «Сурара алсак. TinTi жаксы емес пе?» - деп туйд1 Тазабек. Акыры арык тартуга болатын кылтаны тапты. Дарасай деп аталатын сайдан екшндеп жазыкка шыккан су дэу сопак тастьщ тубшен ю лт солга бурылып кетедь B api жабылып сол дэу шомбалтасты жарты адым жерге козгалтса, су ез екшшмен жагара шыга женелешн деп тур. Кобзевтщ езш, онын; ею баласын, 6epiH атка м ш т ш , сол туйешомбалтастьщ жанына алып келд1 де: - Ал, карацдаршы. Менщ не ойлаганымды табыцдаршы, - дедь - У кты м , - дед1 Кобзев K63i кул1м кагып. - Сен буйтпесец, Тазабек боламысыц?! Балалар, кер- дщдер ме, мына шомбалтасты ары жылжытып, мына арадан Тазабек арык тартпак- Далай, шама- мыз жете ме? 254

Эй. динт-ай - Жетедк папа! - Жетедк - десй 6api. - Ендеше, кектем шыгысымен колга аламыз. Ол арыкты Тэйкен тоган деп атаймыз. ...Кектемде жер яйбш жаткан колайлы шакта .он eKi адам 6ip айга жетпей 6ip жарым ш акырым жерге тереч тоган тартып 6iTTi. Енд1 тек дэу шомбалтасты жы лжы ту гана калды. Штепбектен eKi туйе сурап окелin , арканмен шомбалтасты шалып байлады да, Тазабек eei шомбалтастык жан-жагын йзеден томен казып ш ыкты. Сонан сок Кобзевке кос т у й е т 6ip сэтте айда деп буйырды. Кобзев те карап турмай: - Ал жабылайык! - дед1 шомбалтаска лап 6epin. Бакырып eni туйе тартканда, шомбалтастык Ty6i 6ip солк етй . Жан-жагындагы топырак копарылып барып кайта орнына TycTi. - Енд1 кетеда, конеки 6ip кезде итер1вдер! - дед1 Тазабек шомбалтасты иыгымен ышкына HTepin. Сопак туйетас жантая 6epin су арнасына келденещнен сулап туей . Шомбалтаска согылган су вп-сэтте кетерйпп, жагага карай жылжи женелд1. Кобзев бала-шагасымен куана шулап жагага лыксыган суды кетпенмен жетектеп арыкка карай алып журдь Арыкка су лап куйылганда, карап турган 6api алакайлап ceKipicTi. - Теревдетейш! Су кобеййн! - деп, Кобзев судьщ г.омей1не кетпен1н карш етш здь Бет-аузына, ycTi- басына шашыраган суга шашала кулд1. GcTin Тэйкен тоган 1924-жылы eMipre келд1. Осы- дан бастап оны осы араньщ казагы гана емес, орысы да Тазабекй Бас мурап деп мадактайтын болды. Картошке егем деген орыс-казакка сугармалы жерд1 Кобзев бол1п бере бастады. Казактан тек Табай мен Тазабек кана жер алды. Калган казакка: «Келес1 жылы корерм1з», - деп, сырги жауап катты. Кобзевтен тукым алып, Тазабек пен Табай 6ipa3 жерге картоп ект1. - Олар не icTece, 6i3 де соны штешк. Уйренбеййн 255

Ъексцлтаи Лгфэ/сеЬ-цяы_________________ Heci бар? - деп, Табай егшпп болганына куаныш бйдардь *** Тазабек елденеден оянып KeTTi. Ш эш касында 6ip жамбастап жатыр екен. Не 6ipey, не 6ipHepce оятпаса адам бекерден-бекер ояна ма? Bipae ойланып жатып едк кенет кез алдына карагай орман елестей калды. Талай жыл арасында жылцы баркан карагайдыц шайыр m ci KeKiperiH капкандай болды. Bipre ескен бауырындай болып кеткен карагай ипркшд1 катты сагынган екен-ау?! Тау бектерлеген карагай орманга аралас орман еш уксамайды. Араластьщ аты - аралас. Сыбдыры да, сьщыры да, шуылы да 6ip баска, карагай орман катты жел сокса шайкала тецселш, тебецнен аспан кулап келе жаткандай коркынышты ун шыгарады. Сынып кетердей сыздап сыкырлап, мыц сан карагайдьщ сурапыл гушшен кара жер как айырылып бара жаткандай сезьледь 9p6ip карагайдын, уш езге карагай д1шмен б1рдей. Bopi косылганда жер-кект1 тецкерш ж1бере жаздайды. Ондай KYflipeT езге орманда жок. карагай жарыктьщ майыспайды, кисаймайды, ецкеймейдк Шлмейда - тек тецселедь TiK бойлап еседк й к турып еледь Оныц eMipiHe eui6ip агаштын, eMipi уксамайды. ППркш-ай, бугш барып Орта Карагайды 6ip аралап кайтар ма efli? Жалацаштыц, Eni Ашаньщ карагайы кандай ед1?! Етегшде турып жел шайкаган сарынын зерен, ушып тыцдар ма ед1? Кглеи карагай ескен таза орманды кермей-бглмей-ак кеп журт бул дуниеден етш жатыр-ау! Кермеген соц олар ондай орманды сагынбайды да гой. Тар уй тынысын тарылтып бара жаткандай болды. Акырын турегеп, шапанын желбегей жамылды. Шей! оянып кетт1. - Тейкен! Жай ма? - Жэй. Тузге шыгып келешн. Сыртка шыгып та карагайды умыта алмады. Карагай орманньщ 1шшде журсе де, казактын карагайдай бола алмайтынына тагы кешдь Ана жакта Капез> мына жакта Штепбек, атылып кеткен 256

_____________________________ дй, дцние-а4 Шшен - 6epi жеке-жеке 6ip карагай, анда 6ipi, мында 6ipi, тецселш тура калатын тутастыгы жоц, андыз- андыз. Цылцанды орманныц курйреген цаЬарын да, жапырацты орманныц жапа-тармагай шуылын да жел тудырады. «Замана - соццан жел» дейд1 казак- Бастан кешпесе, таска басцандай цылып цалай айтады? Бабасына цонган бац, заманын айналып келш, баласына неге цонбасын? Цасцайган царагайдай цайсар цазац ел И з п т н ез цолына тагы цайта алар ма екен, алмас па екен? Кенет кезше цысцы царагай елестедк Найзадай басына пурацтай алмаган цар царагайдыц етек жагына жабысады. «Кара жердщ елгеш - цар астында калганы» деген бар. Ол елгенге жата ма, бур- кенш демалганы да. Карлы далада атынан жыгылып жатцан жалгыз орыс оцыс eciHe туст!. Неге жалгыз? 0Keci Тазабектщ цолынан цаза тапцанын сол орыс бшд1 ме екен? Б1лсе, атца ецгерш екеле жатцан жолда 6ip сезд1рер ед1 гой? Ж оц, элде ол муны ацдып журш o3i арандады ма екен... Tyh, KiciHiK ойына цай-цайдагы тусед1 екен-ау! *** Ж ейге толып калган Оралбек тым ерке. Оны е ш ш бетшен цацпайды. Ш эшнщ журек тукшршде 6ip гана туйткш бар: ана белеге тартып кетпесе екен деп урейленедк Алайда менщ аналыц меМрпмм мин Тейкеннщ екелйс ыцыласы оны жацсылыцца жетелеййн шыгар деп умггтенедь Оралбектщ элдене сурагалы келе жатцанын Ш еш оныц жыпылыцтаган кезшен ацгарды. ~ О не, балам? Б1рдеме есще т уе й ме? - Ив, апа. Менщ вкем батыр ма? - Ив, батыр. - Ацылды ма? - Ацылды. - Мен цашан сондай болам? - Улкейгенде. - Кашан улкейем? 17-729 257

шксцлтан Нцркеке-цпы - Вкещц тыцдасац, соган удсасац, меш ренж1тпесец, тез-ад улкешп кетесщ. - Менщ тез улкейпм келедь - Келпи, тебе шашыцнан 6ip йкжеп дойсам, тез улкейе бастайсыц. Ел жайлауга енд1 шыгайын деп жатдан дез болатын. Кецесбек ецбектеп келш Тазабектщ тазесше суйешп тура бастады. Тазабек кетерш алып мурнынан шскед1. - Шейкен, меш жадсы кересщ бе, Кецесбект1 ме? - Сен болмасац, Кецесбек дайдан пайда болады? - Бултармай айтшы! - CeHi жадсы дерем. - Соган сене алмай турмын. Мен елш далсам, басда куйеуге тиш кетесщ, ал Кецесбек™ басда балага айырбастамайсыц гой? - Айырбастамаймын, ерине. - А л мен1 айырбастайсьщ. - Ж од, айырбастамаймын. Сен ейткеш бушл eMipiMHin 6ip гана езепсщ . 03eri ж од агаш ecin-ене ме, езщ ойлашы? - Олай ойласац, мен дурыс уйленген екем. - Кызыдсыц, Тейкен. Кай-дайдагыны айтданыц не? Йемене, туе кердщ бе? - Туе емес, ой гой, Шейкен, ой. - Ондай арам ойды ойлама. Соншама еергелдец кундерден аман еткенде, енд1 не болса соны ойлаганыц не? - CeHi ж адсы керем гой. Сонан соц ойлаймын. Мундай ацпмеш неге дозгаганын Тазабек e3i де бйлмедь Cipe, Ш еш ш сейлеткнй келген болар. Тазабек атына ещц мше бергенде, дасына Оралбек ж уйрш келдь - Эке, мен де барайыншы! Тазабек тез жауап бере алмады. Жаца керш тургандай, долындагы дамшысын ары аударды, 6epi аударды. Bip ой сап ете далып, баласын сынап Keprici келд1. 258

dii. динпе-ad - Екеумпз б1рдей кетш калсак, Гулсен мен Кедесбекке шешецнщ 6ip 63i карай ала ма? Цараса да, шаршап калатын шыгар? Элде кете берешк пе? - Жарайды, бул жолы кала турайын. - Сейте гой. 0 й , ез1ме тарткан акылды купппм! Оралбектш бул кылыгына Тазабек дан риза болды: ойын era айткызбай уга дойды. Ана бэлеге тартып кете ме деген к¥пия кудпдн оны д осындай кылыгы yueMi жуып-шайып кетедь Угымтал, укыпты болатын сыякты. ТТТайшш каны, муныц Meftipi зая кетпейтш шыгар. Цазакта <<1штен шыккан шубар жылан» деген сез бар. Ж урт канша жамандаса да, ез балац езще 6api6ip ыстык кершедь Содан болар, Тэйкен тоганныц басына кунде 6ip рет барып кайтпаса, ш шен асы бойына сщбейтшге айналды. Арыкпен судыц зыркырап акканыныц eei кандай едем1! Bip жарым шакырым жер езеннен белшш агып барып кайтадан езенге келш куяды. Бекер акпай, елге береке сыйлайды. Орыс пен казактыц басын коскан арык. ...Тазабек езенге келденецшен сулап жаткан сопак таска узак карап турды. Цаншама жыл суга TeciH госып бекер турды екен? Енд1 оны арыкка бурып, кызмет жасап жатыр. 0 з орнын тапты. Атынан Tycin, муздай суга бетш жуды. 0не бойы лап т т р к е н д ь Орнынан турегеп атына карай журе бергенде, карсы алдында мылтыгын кезенш турган таныс орысты кердь Айдалада аягы сынып жатканда атка едгерш ушне апарган орысы. Камшысын ыдгайлап, орыска карай ышкына умтылды. Кеудесш капкан ыстык от жарк eTin жанарынан те п л ш к етть Ущ рейген карацгы туцгиык зымырата жутып бара жатты. Тудгиыкка зымырап суцг1п бара жаткан сеулеш шыбын жаны шыркырап куып бара жатты. Сонан со д 6epi лып сендк 259

(>/' <// шит Н ф ж е Ь - 1у 1ы_____________________ ТУЙ1Н Illenieci Шашге: «Жайлауга елд1ц алды шыгып, арты жаца шыккалы жатканда тугансьщ», - дейтш. Сексен бес жасын балалары сол жобамен жасап жатыр. Кекталдыц «Белжайлау» дейтш мейрамханасы конактарга льщ толы. Асабаныц даусы таудан кулаган таскындай 6ip толастар емес: мактайды, мададтайды, эйтеу1р, есед1, кеч1лденд1ргкп келедо. Шашнщ жуз1 кулгенмен, кещл1 кетершер емес. Кез алды толган елее, ойы ойран-асыр. Каншама талпынса да, он алтыншы жылгыдан арыны ойына Tycipe алмады: дел он алтыншы жылы туып, сол жылы туа сап есш бипп кеткен адамдай. А р жагында OMipi ж ок секшдь Бар гой, 6ipan; соныц 6apiH сум кезец жойып, жутып койган Tepi3fli. «Бакытты ана, бакытты эж е» дейд1 асаба. Шынында бакытты ма Ш эш ? Бакытты болар едк касында таудай боп Тейкеш отырса. Жасы жетш жер койнына юрген Табай мен Ж узнсп, олардан aprbi-6epriHi айтпаганда, eni б1рдей улы Оралбей мен Кенесбеп, Агынтай бауырынан калган жалгыз туяк Самеш, оныц соцынан ерген Эбен, Жаксыбала мен Tayip6eK осында отырса. Жанын тус1нет1н, жагдайын бшетш Жэмеш пен Жомарт та жок- О тм ен ж ер-кекй еркелеткен Цапез де, меш ц болашагым деп ол багалаган Царатай да ж ок- Оцкей жок- вчкей жактыц жоктаушысы калай бакытты болады? Tipi отырган сод, кеп жасаган соц, 6epi бакытты дей бередь Шаш, Teri, бутш eMip cypin кермеген екен: ылги жогалту, айрылу. Эр жакынын жогалткан сайын ез еийршщ де бел п 6ip тушрш сонымен 6ipre жогалтып отырыпты. Айрылмаган адамы калмапты. Кенет асаба садк еттк - Киын кезде де, куанышты кезде де касында болган камкоршысы Кали агага сез берем1з! HlyKip, бул бар екен гой! - Шей! жедге! Анамдай болган асыл жедгем, екеум1з не кермедж? Шмдерд1 бшмедж, к1мдерден айрылмадык?! КУДай буйыртса, осы кузде мен сексенге келем. Арамыз бес-ак жас болганмен, мен 260

S tl fame-ad сен кергеннщ кебш кермед!м. Он алтыншы жылдыц ойранын бастан-аяд сен керд1д: азабын да, ажалын да. Вке-шешеддд туган бауырыц мен оныц бала- шагасын орыстар уй-мулк1мен й рщ ей ертеп ж1бердь Тазабек аганы тагы атып елй рдь Соньщ 6epi аздай, кеш еп согыста eKi улыд Оралбек мен Кецесбектен б1рдей айрылдыд. Соньщ... соньщ... Keei жасда тыгылып, шолад долыныд тудыл иыгын дайта-дайта сыйпалап, Цали сейлей алмай далды. Шеш де кезшен парлап отырган жасты орамалымен cypTTi. - Мен ез1м ес 6uireni Тазабек ага мен дал йздей адам баласын кездесйрген емеспш. Тазабек аганы елй рш кеткеннен кейш ci3 6ipfle-6ip жагдайьщызды мешмен адылдаспай шешкен емесйз. Мен де 6ipfle-6ip iciMfli с1збен адылдаспай шешкен емеспш. Баладыздан, бауырыдыздан кем кермедщ!з. Ал, шындап келгенде, менщ ciere тук те туыстыгым ж од. Ардадан елдеб1р себеппен ауып келген дазадтыц урпагымын. Багып журген козымды жамыратып алганым ymiH байдыд баласы камшыныц астына алып сабан жатданда, Тазабек ага ара Tycin дутдарып калган. Бай еке- uiemeMfli дуып ж1берген сод, Тазабек аганы Тогызбуладда 1здеп кеп паналадыд. Содан туыспыз, ел1 туыспыз. Осында менщ im -дарындастарым тугел отыр, 6epi уйльбаранды. Bepi ci3fli еже дейдь Ci3 бэрше жай еже емес, алтын еж ейз. Кобзев деген орыс болды. Тазабек аганыд досы едь Кешн Аралтебе, Когалы жадда Kamin кет1п ед1, араласа алмай, каз жазып далдыд. MeHi дазад болган сод, жадын гартдан шыгарсыз. Сол орыстыд отбасымен ci3 далай сыйластыдыз. Ол ci3fli далай жадсы кердП Оны кармеген мына жастар турмад, 6epiH керген мына мен тус1не алмаймын. О здщ сидырыдыз бар ма, елде Кобзевтщ адам бше бермейтш 6ip дупыйасы бар ма, тусшбеймш. Балалар! Адам адам боп жаратылган сод цел осы IHefti ежелер1цдей болуы керек. Бул Kici жай Kici емес, букш заманныд жаман-жадсысын бойына спдрген алып бейтерек. Жуз жасасын жедгем! Шеш оныд 6ip сазшен де жалгандыд таппады. Оныд сазбен дамти алмаганын бул оймен дамтып 261

(иLrапиан Hifft m'lt'-iubt______________________ отыр. 03i де, ce3i де алтын бауыры! 03i 6ipre тумаса да, бабасы бабасымен 6ipre туган бауырласы... ...«К вусен» дегенд1 ecTin, Шеш жалт карады. Оймен отырып байцамай калыпты, той аякталуга такап калган екен. Шебереи Квусенге свз тиши. 0з1не уксаган вте суйшмднй. Азан шакырып койган аты Keycap ед1. Ш еш еркелетш Квусен, Кеусентай дейтш. Содан 6epi Кеусен деп кетть Солай атаган езш е де унайды. - Ожетай! Мен ceHi кдлай жаксы керет1шмд1 сезбен айтып ж е т т з е алмаймын. Музыкашымын гой, куй тартып кециймд! бйвдрешн. - Кулыным! - дед! Шаш кез жасына кумыгып. - Сен тарткан куйден артык маган кандай сый, кандай свз кымбат болсын?! Той 6iTTi, журт таркады. Ой б1ткен жок, 6ipaK, шер де таркамады. Каумалаган немерелер мен шеберелер де кеудесш басцан кеп ойды б!ржола ыдырата алмады. Сел сешлгендей болады да, кенпкпей кеудесш кайта тырналайды. - 0ж е, мен де Алматыма кайтам, - дед1 uie6epeci Кеусен келш. - Ертец окуга ynrepyiM керек. - Жольщ болсын, кулыным! Шебересш кушагына кысып, мандайынан шскедь Оралбегшен калган жалгыз улдьщ жалгасы. Уш улдын ортасындагы жалгыз гул. Бакытты заманньщ баласы! 0ткен eMip кайта жазуга болатын штап емес: eTTi, 6iTTi. Кдтесш де, кате емесш де тузете алмайсыц. 0зще, езгеге унай ма, унамай ма - 6epi6ip. Бжмейтшдерге бурмалап, вдемшепайтугаболар, 6ipaKезщд1 езщ алдай алмайсыц. 0p6ip адам вз eMipiH e3i зерттеу аркылы адам болады. Онда да дурыс шенпм шыгара алса. 1штарлык, кекнйлдж, атакцумарлык. кецпеМлдалйс, кергендш, адамгернплж сыякты мшез-кульщтыц калыптасуы, cipe, сол шехшмге байланысты болар. Алайда, калай шешсец де, 6epi етедк кетед1, б!тедь ТТТяшшн де eMipi 6iTyre таяган шыгар. Оныц басынан не етпед1? Жиырма терт жасында жеыр калды. Уш баланыц кенжеш Кецесбек емшекте болатын. Тазабек 262

Э4, дцнт-ай елгенде Ш ешнщ де eMipi б1ткен Tepiafli едь Б1рад 6iTnenTi. Вл1 жалгасып келедь KepciH, багаласын деп Кудай да гумыр берген шыгар, Тазабек те тшеген болар. «Уадыт 6epiH емДейдЬ, - деп жубатады журт. Ол ем, ойлап дараса, умыту екен. Алайда умыту улп емес, умытпау улп рой. Ата-бабасын умытдан адамды урпагы да умытады емес пе? Бул елш кетсе, Тейкеннщ шыргалац eMipiH урпарына KiM айтады? Ештемеш еспмеген урпад калай ecTi болады? «Осы Kenein аргы Teri айырыкша адам-ау» деупп ед1 Тэйкен. Сонысы рас-ау, cipe?! Тейкен елген сон, казактыц 6epi кайрырудан баска кам жасамады. Тек Kenein: «Муны icTereH - Сергейчук. Мен оны ез колыммен атып келем», - деп улкен улын epTin Жалакашка аттанран. Bipa3 кун ж урш , «Сергейчук eKi ай бурын елш ть Cipe, соныц елер алдындары аманатын 6ip туысы орындаган сы ядты », - деп кайтып келд1 унжыррасы Tycin. Кы зрылт 6ip узын тасты тауып экелдХ де, соны жарты ай бойы кашап, бас жагын жумырлады да, Тазабект1ц басына белп койды. Бала деп журген адамьщныц дана боп шыдданы кандай керемет! Тазабектщ жылын берген сод ел- журтпен акылдасып, алдына Штепбек келдь Бул enipfliK жен бшетш, сез бшетш кесем1 емес пе, етрдац уцрыл-шукгылын тарата келш , Ш эшнщ енд№ тардырына токталды. «Ж асы д жиырма бесте. Келшшектщ кемел шагы. Сурарылмаган егшдей солып кeткeнiд б1зге де, езще де абырой емес. Кудай ейелд1 досад болура жаратдан. Тазабект1ц орнын оле-елгенщше кузетсед де ceHi eniKiM куштемейд1. Немецгерлш жолмен Кенжегарага тодтаган ед1к, ол ecTi сез айтты: «Ш эш маран шешемдей болран Kici. MeHi адам дылран - Тазабек ара екеуь О KiciHi алганым маган шешемд1 алрандай. KiMre THrici келсе, e3i таддасын. Жер бетшде Tipi журсем, шешеме жасайтын жадсылыдтыд 6epiH жасаймын. Кшмш кек, тамагын тод жасау - мешд борышым. Калганын e3i бшсш *, - дегенш естшенде, Шеш Тазабек Tipuiin кеткендей дуанды. Мундай сезд1 ол тупл , одан улкендерден де кутпеген. Бойына куш 6iTTi, дуатына 263

Ъекстпан Hiffnkeke-цлы_________________________ ж!гер досылды. «Мен еынамге де тимеймш, бала- шагамды багып-дагып отырам», - дедь u «Кудай куат 6epciH*, - дед1 Ютэпбек. Артык, сез айтпады. Куп кергеш дубылган ецшен байкалып турды б1рад. Сол айтданын Жадсыбала кайнысы айнытпай орындады. Оралбек, Гулсен, Кецесбектерге ага болды, буган пана болды. Б^анаттыга дадтырмады, тумсыдтыга шодыттырмады. Айбатты, алымды ж т т болды. Bipi сыйлады, 6ipi ыдты. Бедел1 де, б и л т де журдк *** Тазабектщ там-тумдап одытданы Шэшнщ кэдесше жадсы жарады. Отызыншы жылы ешмет Китщнен кызыл шатырлы мектеп салдырды. Мектеп ашылган сод, оган мугал1м керек болды. Аздап хат танитын Ш ешге мектеп басшысы Ыгиса колка салды. «Ж эркентке барып уйрешп келесщ, сенщ дабш етщ бар», - деп коймады. 0цшец ез1 сек1лд1 ейел-еркектщ ортасында Ш э т eni ай окыды. Мугал1м ж1пт сол заманныд ец бш1мд1сшщ 6ipi болса керек. А са сыпайы, таза кш нетш , уйрете бш етш , асыкпай сейлеп, асыкпай журетш ж т т агасы едк Эйелдердщ ест1мейтш1 ж ок. айтуларынша, аке-menieci жер аударылып кеткен байдыц баласы керш едь Алматыда турады екен десетш . BLnrici, у й р е н г т келген адамга окудан артык ешнерсе жок- Эр б1лген нерсец, эр одыган жацалыгыц - жан рахаты. Одыган, бйлген сайын б1ртшдеп бш кке шыгып бара жатасыц. Бшктей бергщ келедь Бшктеген сайын бшмейтшщд1 бшесщ, кермей келгенщд1 кересщ . Кекжиегщ кедидь 0зщ де байкамай езгере бастайды екенсщ . Не болса соны айта салмайсьщ: баскалар оган калай карайды, TyciHe ме, ж ок па деп таразылайсьщ; калай болса солай кише бермейсщ : ж урт бул тур1мд1 калай багалайды деп ойлайсьщ; KepiHreH жерге бара бермейсщ: ол арада шмдер болады, меш д барганымды калай багалайды деп кудш тенесщ . Цысдасы, не штесец де ойланып штейтш боласыд. Ж адсы адам атангыд келедь Журт м е т жаксы десе, жакындарым да, немерелер!м де куанатын шыгар дейсщ . ^уандыргыд келедЬ 264

_______________________________Эи, динш-ай Оки бастагандарына он шакты кун еткенде гой деймш, мугал1м муныц касына келш ясазуына ундлдь «Ж ацсы жазады екежйз», - дед1 елге ест1рте. Бул куанып цалды. EpTeci баска жакты аралады да, бул жакка жоламады. Неге келмед1 деп, бул 6ip-eKi рет жалтактады. BipaK келмедк карамады да. EpTeci де сейтт1. О куш ол жакка бул да жалтактамады. Келем кун1 мугал1м тагы буган кевдл аудармады. Ш эш ещц квд1мпдей ойга калды: ештеценщ карасы ж ок, менщ бул алацдауым кай сасканым? Маган ол соз айткан жок, хат жазган ж ок, кещл 6Lnflipin б1рдеме десе екен-ау, маскара! Еркекс1рейтшдей не кершд1 маган? Цас кылгандай, мугал1м epTeci муныц жанына келдк «Ж азуыцызды бузып алгасыз ба? - дед1 акырын гана сыбырлап. - Жазу турмак оз1м де бузылып барам. Мугал1м M yflipin, баска ештеме демедк Тек баяу курсшгендей керш дь Шей! орнынан ушып турегеп, есжтен шыга женелг1с1 келдь Тек кеш ш лш тщ калай карарынан каймыкты. Мугал1м жакка жактырмай жалт карады. Ол гатэпке ущ лш , бет-аузын сонымен жауып алыпты. Yhi куннен кей1н 0ктаб1р ауданынан келген жет1 KiciHi мугал1м жеке алып калып, оларды бугш аудан басшылары кабылдайтынын айтты. М умкшдМ нше дурыс кишш келуд1 тапсырды. Жиын eKi сагатка жуык созылды. Отырыкшылык oMipre аяк бастык, енд1 б1зге б1л1м кажет деген твщректе алты-жет1 адам эцпм е айтты. Мугал1м де сез сейледь Арап кэрпше кешудщ кажет екенш ол да, 6epi айтты. BipaK 6opi6ip Шеш соншалык неге кажет екенш тубегейл1 тусше алмады. «Цай сезд1 кай epinneH жазганда не тур?» - деп ойлады. Жиыннан шыгарда мугал1м муныц касына келдь YHci3 колын усынды. Hlefti оныц кылыгына тосыркай карады. Алаканында б1рдеце агарацдады. Хат екенш бьлдь Журт байкап калмасын деп жулып алгандай жылдам ала койды. Артына карамастан кете барды. Мугал1м узак жазыпты. Бай баласы eKeHi шын болып шыкты. Тургенн1ц ейпл1 байы деп, екесш Орынбор жакка жер аударыпты. 03i де ешметтщ 265

ЪвКЩ.итш 'IhfjjMt'Lr-ij.ш_ бакылауында журген кершедь «Мешмен бас косу - болашагы беймал1м eM ipre аяк басу. Мен ызда унаттым. BipaK ci3 унатпасацыз, 6epi бекер екенш б!лем. Шынымды айтсам, мен « з г е пана бола алам ба, ж ок па, бишеймш. Ал cie маган пана бола аласыз. 0зщ1зге, балаларьщызга бас ие болу - мен ушш улкен бакыт. Егер ci3 хош керсещз, 6epiH терк eTin, касьщызда калар ед1м», - депта. П1эш оран жауап жазбады. б й т к е т ботен еркекпен байланыска тускенш Тейкеннщ эруары кешпейтшдей керш дь Онын,уст1не Оралбеп мен Кецесбегш алдайтын кылыктай сезшдЬ Табай мен Ж узш тщ , Семен мен вбеннщ , баскалардын; бетше калай караймын деп те корыкты. Bip сезш н щ басталганы да, 6iTKeHi де сол. KmMi де мал, тамары да мал боп отырган казакка калкоздастыру науканы ете ауыр тидь Жан багып отырган бар малый ортага жинап алган сод, журт жаппай ашаршыльщка ушырады. бк ш еттщ ектем- д т н е н , аштыктыц аранынан кутылудьщ б1рден- 6ip амалы елден кашу болды. Буюл аймак алды- артына карамай ypiKTi. Когалы мен Аралтебенщ жалайыры да, Клтэпбектщ ауылы мен Китщ журты да - 6epi Кытайга кашты. Айгуннщ еке-шеше, туган-туыстары, Жуматай - 6epi Kerri. «Ж ур б1збен 6ipre», - дед1 Айгуннщ еке-inenieci. «Ж ок, - дед1 Айгун еш кобалжымай, - мен Шеш апамдар кешсе, кешем, калса, калам». 9ке-шешес1 eni кун карайлады да, акыры кещцре алмай, ездер1 KeTTi. 03i б1лсш деп, Ш еш Айгунге акыл-кецес айтпады, тек кешн мандайынан шскеда. «Акылыцнан айналайын! EpiH сыйлаган ейел елш де сыйлайды. Елд! сыйлаганыца ризамын. Енд1 ел де сеш сыйлайды», - дедь *** Оралбеп согыстан оралмады. Хабарсыз Kerri. Аттанып кеткеншен кешн хат келмедь Сорыска жеткеш де, жетпегеш де белгмяз. B ip кызы мен 6ip улын кушактап келш1 калды. Кекесбек сорыс басталмай турып уйленген, 6ipaK бала суйш улгермедь 266

_________________________________________ c M ( k p m -a 4 Семеннен - e n i кыз, 6ip ул кдлды. Цаншама к,айгы- KacipeTKe кайыспай келген Табай куанышка тетеп бере алмады. Эбеннщ екшпи улы мектепке барганда, тыашар жасап, epTeci оны мектепке апара жатып, жолда yh деп отыра кетш ть «Ата!» —деп, немересп бас салады. «У йге», - деп кисая берш й . Уйге экелгендеН бар айтканы: « Ж у з т м !» - деген сез болыпты. Teyip6eK пен Айшаныц eKi улы майданга кетш, улкеш Кали он; колын туб1мен майданда калдырып, шолак болып оралды. Канды согыстьщ кай куш ауыр, кай куш жещ л болатынын Шеш кайдан бшста, бшсе, согысып жаткандар ездер1 шамалайтын шыгар. Казак байгус «Балац бакытты болуы уш ш , ойт, буйт!» - десе, ейте бередк буйте бередь BepiMi3 сейттж . Шейнин де nieKeci кызып турганы шамалы. BipaK. ейтеу1р, ш ушр депзетш жагдайы ж ок емес. Кецесбегшен урпак калмаса да, Оралбектен бар. Соларды ecipy упйн, атасы Тазабектщ, екесш щ кандай адам болганын солардыц кулагына куйып айту уш ш гана earici келмейдк Ек1 ул туып, екеушен б1рдей айрылу кандай анага Киын болмасын? BipaK орнында бар оцалар деген ум1т - кайгы-KacipeTTin бертаен бш к. «блгеннщ артынан елмек ж ок» дейд1 казак- Адам жаксыльщты алдымен ез баласынан, кала берд1 агайын-туыстыц баласынан кутедь Согыстан кей1н Шей1ге карайласатындай ешшм калмаган сыякты ед1. Букш болашагын кара жамылгы жауып калгандай едй Сол кара жамылгыньщ ушын Теу1рбектщ Калиы кайырып тастар деп шм ойлаган?! «MeHi Тазабек агам камшыныц астынан жулып алган. Мен оны вле-елгенше умытпаймын, тете. Мен йрвде ci3fli жан баласы басына алмайды», - деген Калиды Ulefti кейтш ез жакынынан кем керер? ТектШ к пен текыздж eMip бойы естш ep6in отырады екен гой, езк Жес1р ейелдщ жагдайын ж еи м -ж ей р де тустае бермейдь Тек тек и шстащ гана оган кез1 жетедо. Калидьщ K03i жетть 267

Ъ ещ , ш ин / hjin:,гL i- f т Китщ мектебшде сабак 6epin журш , тары 6ip жагдайга тап келда. Штепбектщ касында журетш ^амза сары яЦггг Китщ ауылындагы Караменде руы б1рлескен далхозра бастыд боп келе далды. Кезкергеннщ аты кезкерген гой, келген бойда-ад ол буган дамдорлыдпен дарады. Оралбект1 дызметке тартып, ауылдыд кедестщ орынбасары етш дойды. Анда-санда уйге келш , хал-жардайды б1лшкетш журдь Ж уз Kepicin журген адамдар журе-журе уйрешсш кетедо. Сары ж Ы т бастык болран сон Ь?амза деген атын умытып калгандай елдщ 6epi оны «баскарма, басдарма» деп кеттд Сол арада Штепбек кайтыс болды деген хабар келда. Китщде оны бшмейтщ шм бар, журт жаппай Акжазыкка карай аттанды. Эуел1 Цайшыныц ш ш д е ертел курып, артынан «Аджазыд» ертелш «А кж азык» калхозына айналдырран, оныц орталы- рын Цайшыдан Акыркудыкка, одан Акжазыкка б1ржола орныктырран айбынды, алгыр басшыны аудан шпнде бишейтшдер кемде-кем болатын. Шей! бала-шарасымен баруды уйрарды. Табай мен Ж узш те - 6epi тобымен шыкты. Б укы Китщ кешш келгендей болды. Ш тепбектщ KicLniri, буларга icTereH жадсылыгы соган татитын едь Соны керген сары ж т т Ш еш ге: «Апырмай, еркек штей алмайтын icTi штедщ-ау! Букш Китщ сенщ доластыдда екен рой» , - дед1 суйсш ш . Кушадтап, иырынан дадты. Байдатпай езше карай тартты. Цатты душырланып дысты. «Ж аным-ай!» - дед1 елденеге екшгендей. Сол кеш Китщнен келгендерге донакасын сары жйтгтщ e3i бердь Аягынан TiK турып к ут и , езгелерд1 де тж тургызды. «Штепбек im ciH жадсы тербиелеп кеткен екен», - дест! кериялар. Тун жарымда Туйыдтан дудалары келдь Пшнде Бекен де бар екен. Ертей Штепбект1 жерлеп дайтдан топ imiHeH оны K epin , Ш еш буш кергендей шошып кетт1. «Тазабектщ устшен арыз жазып берген Бекен екен», - деген Табайдыд сез1 тап сол арада ейне туей . Ол да, бул да кермегенйдь Адамдар аза тамакка шргенде, Туйыдтан келгендер мен Китщнен келгендер 6ip уйге белшда. Амал жок 268

______________________ Эй, дцнт-ай eKeyi тагы ушырасты. «К ердепш керетшдей ундрейген кезш щ урейлип-ай!» - дед! Шаш урке Tepic айналып. Журт сыртка шыкканда, акыры Бекен буган жакындады. Шэй! ту сыртымен тыжырынды. «Кещл керген жерде» деген. Каза кайырлы болсын!» - дед1 Катарласа касына келш. Эрине, ол Тазабекке кещ л айтты. Ш эш 6ipaK е д е т укпагансыды. «Ж аксы Kici едк арыздан кашып арып- ашып келгешьпзде осы кнпнщ колтыгына тыгылып едж », - дед1 касакана эц йм еш Кйепбек жайына бурып. Бакен бул жактыц да жагдайын жаксы бглетшдйш байкатты: «Kaeip де колтыгына Kipin жургенщ осал адам емес кершед1 гой », - дед1 кекетш. KiMfli мекзеп турганын Ш е т тусш дь BipaK тусшбегенсвд!. TinTi ест1мегенс1п бурылып кете барды. *** Ж урт ез малый ©3i сойып алудан коркатын замен туды. «Алып кейпт1», «Атып тастапты» деген сездер йрн пл ж тщ eciriH ашып-жауып турган перде секшд! едь Осындай кезевде Оралбек: «Уйленем» дегенд1 айтты. Ш эш баласынын, он тогыздан асканын, заман каншама кыспакка салса да, й рн пл ж тщ ел! токтамаганын кенет тусшгендей куйге туей . «Цайтем? Не штеймш?» - деп састы. Табай мен Ж узжтен баска к!ммен акылдасады? Соларга барды. Табай да састы. Ж узж кана сыр бермей, ойланып барып: - «Будан жаман кушмде де тойга барганмын» депт! гой бурынгылар. Kemeri он алтыншы жылда да байга тиш, катын алгамыз, елм!з гой, 6ip жен! болар, - дед1 eMip KepreHfliriH керсет1п. - Той жасайтын туй м !з ж ок кой, мен1 кинайтыны - сол, - дед! Шей! ток етерш айтып. - Абдырама! Табай мен Жаксыбалац акылдассын. Балаца куанганыкнан баска сыр б1лд1рме! Ж узж тщ ж!гер берген!не Шей! желп ете калмады. Ол, кудай б!лед!, Семен уйленген кезд! умыта коймаган шыгар? Ол елг1 кемпеске журе коймаган кез ед1. Елде мал бар, береке бар уакыт. Агайын-туыс 6ip-6ip малдан атаганда кора толып шыга келген. Т^удаларга берейн ки й пен кедетн, 6apiH Жаксыбала кайнысы 269

ЪеЬцлтан 9Ы±Ае-илы____________ 6ip Q3i кетерген. «Тэйкен агам Tipi болса, естер едЬ , - деген ce3i ел1 кулагында. Ол кун келмеске кеткел1 кашан?! Елмен 6ipre кайнысы да карасирак кедей болып отыр. Оган TinTi «ейт-буйт* деп б1рдеме айтуга да аузы бармайды. Айтса, касакана сынап айткандай болады. Сагын сындырады. «Ж октык жомарттьщ колын байлайтынын» бше тура оган не дейд1? Шеш оган ештеме демеуге бекшдь Айтса, Табай мен Ж узш тщ 03i айтсын. 0 3 i 6ip усак мал тауып бер деп, неде болса Кобзевпен акылдасады. Баласы уйленгел1 жатканын айткднда, Кобзев кэд1мп казак туысканы кусап кушагын жая орнынан ушып турегелдь - M iHe, «Орнында бар оцалар» деген - осы. Цудай 6i3fli буган да жетгаздь Мен орыс конагьща самогон жасаймын, казактарыца катыным картоп nicipefli, балаларым колынан келген кемегш жасайды. Саспа, 6apiH жайгастырамыз, - дед1 даурыгып. Ш эш кецШ не риза болды, 6ipaK дэл солай бола коятынына б1ртурл1 сенщк1ремед1. вйткеш, жокшылыктьщ тамыры орыс пен казакка 6ipfleft жайылып кеткешн кез1 керш жур гой. Табай не дер екен деп Шаш 6ip кун к ути , келмед1. Ертей KefliMrifleft елевдей бастады: буган не KepiHfli? Ж узш eneyi келше алмай калды ма? Элде кемек берер жагдайымыз ж ок деп уялганы ма? Кеш батканша кутт1. Келмедь Енд1 ез1 баруга бешндь Асыгыс, алкын-жулкын кшндь Есжтен енд1 шыга бергенде, сырттан Кулагина дабыр-дуб1р шалынды. Жаксыбала кайнысынын даусы. Кещл1 кетерщк1 KiciHiH унь Не шыгарын, не шыкпасын б1лмей бегелш калды. - Оу, жецгем кш нш апты гой?! «Булар келмесе, мен оларга ез1м барайын» деген-ау, cipe? К^айнысы деп басты. Ш эш кулш жiбepдi. - Ещц кашангы кутем? Барып, бер1щц 6ip кырайын деп ем. - СЛзге калай болса солай келе салудан коркып, алдымен Кобзевке Kipin акылдастык, жецге. Бул e3i - кудайга караган орыс. Казактын. жагдайын казактан кем бшмейдь Айтпакшы, шд1ргешм1здщ еч улкен 270

___________ Эй, дциш'-'ш ce6e6i, мына Табай агамныц улы Эбен де уйленем деп дабаттасып жатыр. - Е, оны неге айтпайды? Ж у зж менен оны неге жасырады? - Эдыменщ бар дызыгы сода боп тур гой, жецге. 0Keci мен nieineci де кеше гана естш отыр. «Оралбек уйленсе, мен де уйленем. Айта алмай уялып жур ем», - депть - TinTi жаксы. Екеуш щ тойын косып жасаймыз. - О, аузыцнан айналайын жедгесП Осыны ciere калай айтарымызды бглмей састыд дой. «Неге жагаласасывдар?» деп урса ма деп 6opiMi3 дорыдтыд. Табай агам TinTi мен бармаймын, эуел.1 сендер айтып кер1ндер деп, келмей кала жаздады. - Жуз1к ше? - О Kici: «Неге бурын айтпайсыц? Ж1бектщ алдында мен1 жерге караттьщ», - деп, улына урсып, балацныц сырын бшмейсщ деп, одан Табай агама урсып, одан асып б1зге тише бастаганда зорга тодтаттыд. - Жарайды, зуылдатпа! Сонымен калай келш- тщдер? - Bepi ойдагыдай болады, жецге. Ертец Кобзев, Семен ушеум1з Тышкандагы ейретке барамыз. Текше деген жайлауда аркар, теке дегенщ epin журед1 дейд1. Эйретте Кобзевтщ таныс кемэнд1р1 бар кершедд соган барып ад атып екелем1з. Ет табылса, басдасын уайымдамаймыз. Ш е т ге бул сез eзiл тэр1зденд1. Эйткенмен К¥п кердь KiM б1лед1, кеменд1р1 к у п т болса, колынан кeлiп те далар. Kenein сетм ш з сезд1 сейлемесе де керек. - EKi улдыд тойын косып жасау бурын-содды болды ма, ж ок па, оны бйшеймш. BipaK маган датты унап тур, - дед1 Табай бул жагдайга езш щ риза екенш 6uiflipin. Олар Тышдан жадда кеткенде, epTeci кешкглж Китщге Камза келдь Кешк1 апад-сападта амандасуга Kipfli. Аман-саулыд сурасдан сод, Ш еш eni улдыд дабат уйленгел1 жатданын айтты. “ Ойбай, мынауыд улкен жадалыд дой!? Eni куйеу, eni келш - одан артыд дандай дуаныш болмад? Келгешм дандай жадсы болды. Тазабек Tipi 271

Ш Щ ш и ш И и Ь н г Ь - ifib i___________________ _ болса, бул тойды калай жасар едк двп сондай eTin жасаймыз, кудай буйыртса. Цам жеме, бэрше ез1м бас-кез болам, - дед1 баскарма 6epiH езьак б1рден ойлап-niinin. - 9 , айтпакшы, - дед1 кенет eciHe элдене тусш , - тойга тамак табармыз-ау, ен-куййз той той бола ма? Kici ж1берш, Цапез бен Царатайды алдырсам кайтед1? - Келер ме екен? - Неге келмейд1? влердеп ceeiMfli айтып хат жазып ж1берем. Шакыратын Kicuiepfli де йз1мдеп бер, берш 6ip-an; 6iTipin келсш. Уйден шыгып бара жатып баскарма артына бурылды. Б1рдеме айткысы келш турганын TyciHin, Ш еМ бетше карады. - Мынандай 6ip вленд1 бш есщ бе? К в з щ - цара, аеаштыц квм1рЫдей, Бойы ц - т цзу, мылт ы цт ы ц тем1рЫдей. Сетменен втк1зген ж арт ы щ т м , Ж а м ан н ы ц вте ш ы ццан eMipindeii. - Оны неге айттыд? - Ш еш не айтпагын сезе турып сурады. - Сен сондай ейелсщ! Сонан соц айттым. М етц ейел1м уш кыз туып бердь Бес жыл болды, бала кетермедь «Маган урпагымды жалгайтын ул керек. Сен 6ip уш м болып отыр, баска ейелге уйленейш», - дед1м. Кендь - Соны айтты да, артына карамастан шыгып к етй . Б влйм , жайсыз сез естш калам ба деп каймыкты; белгим, мен айтарымды айттым, енд1 сен ойлан дегеш. Жер бетшде жаксы адам кеп болса, жаксыны ацсап нем1з бар, кез келгешмен кецш жарастырып кетпейм1з бе? Орыстыц 6epi Кобзевтей болса, он алтыншы жылы казакты орыс каскыр шапкан койдай кырар ма ед1? Bepi адамныц ала-кулалыгынан. Тазабекй дел Кобзевтей 6ipfle-6ip казак жаксы керген ж ок шыгар. Екеуш щ соншалык бауырлардан бетер сыйласуында не сыр бар екенш 6ip кудай бшмесе, баска е ш т м 272

_ _ _ _________________ ____________ 04. (kme-ad бымейдь влгеннен кешн де езгермей сыйлау туган бауырдыц да колынан келе бермейдь ...Кобзевтер 6ip кулжа, 6ip таутеке екелд1, баскарма 6ip жылкы берда. Ашты-токты журт астатек жагдайга тап болатын болды. Ш ейш щ inrreft кудшпен к у т к е т ,1ленщ аргы бетшен гамдер келеташ ед1. Сонадайдан сацк,ылдап сейлеп келе жаткан Жомарттын, даусын есйгенде, кулынынын, унш кулагы шалган кула биедей орнынан тура умтылды. Ж емеш те, Цапез бен Ж1бек те касында екен. Отыз алтыдагы эйел дел он алтыдагы кыздай кулдырац пакты. Капез бен Жомарт аттарынан домалай rycin, кушактай алды. - Бауырларым, бар екенйвдер рой! - дед1 ep6ipiH аймалай кушактап. Жан-жарына жалтактап, Шеш тары 6ipeyaepfli ыдеда. - Эдшбек ара ауырып жатыр екен, Байрабыл ара мен Кожабек ара, Самсалы - 6epi тунделетш кеп калар, - дед1 Жомарт соларды жоктап тур ма деген оймен. - Царатай келе алмады ма? - Келе алмады, - дед1 Капез курй нш . - Енд1 оны кере алмаймыз. Отыз екшпп жылры аштыкта одан айрылып калдык- - Кудай-ай, кыршын кеткен екен рой?! Иманы жолдас болсын! Уйленш пе ед1? - Уйленген. вке-ш еш ей, ейелк eKi баласы - 6epi Кытайга кашып бара жаткан жолда Царатай каза болыпты. OpKiM ез басымен еуре боп ж урш , сактай алмадык. Онымен 6ipre енер де елдь Орны толмайтын каза сол болды. ...Ол тойды еске алу сол кездеп адамдарды ацсау сешлдк танауы ж елтлдеп, Эбешм уй болып жатыр деген куаныштан кысьщ кездер1 шок шашып журген Табай кандай едк кудайдыц буран жетшзгенше де myKip деп, тойдыц ней емес, кутупй келшшдей жайпац кагып журген Ж узж кандай ед1; тойдьщ 6ip жершен туйтшл шыгып кала ма деп, кайта-кайта Швй1ге жалтактап, былай шыга бере 6ip-6ipiMeH жаца коршкендей ауыз жаласып турран Жаксыбала каниысы, Семен бауыры, солардыц анда-мунда жумсаганын адам санап ардак туткандай керген 18-729 273

<\" А' j llll't ll H lW M 't'L r-If ш _ ____________________________ Кецесбегшщ кулпм дагып зыр жуйргеш дандай жарасымды ед1? Ой, ппркш-ай, ©Tin кеткен сод, кымбат керше ме, елде шынында да шаттыкка толы шак па ед1?! Орыс Кепзштщ кулана куанып: «Во!» деп бармагын шошайтып кулгеш ел1 коз алдында. Сол тойда рой, басдарманыц кещлш аныд адрартданы. «Бул тойды 6i3 жасап жатдан жодпыз. Bepi сенщ ниетщнен. Сен сулу ейел рана емессщ, адамныд берш езще ынтыд дып доятын дуд1ретсщ», - дегеш. Ш эш оныд бетше «О не дегенщ?» дегендей дараран. «вйтш дарамашы Kicire! BepiH Kepin, 6epiH бш ш дойрандай дарайсыд. Адам дордады», - деген тары дыбыжыдтап. Кайран Цапез-ай, оныд орны ерекше ед1 рой! «Араныд уш - аджайлау» дейд1 рой дазад. Агасыныд уйше келген ерке шщей емш-еркш жайраддап еда. «Теркш ш е келген дыздай дайтдым келмейдЬ, деп ед1 елд1 кулдарш. Жомарт eKeyi 6ip-6ipiMeH езглдесш, елд1 де мэз дып, ездер1 де мэз боп, алда отырыстыд ceHi болып едо. Табайдыд Kici кещлш таба доятыны болушы едо. «Капезжан, Ш еш ш д уш - агад Тазабектщ уш. Олардыд улы Оралбек уйленш жатса, менщ улым Эбен де уйлендь Bip агадныд ушнде болып, екшпи агадныд уйш е донбай кеткенщ далай болады? Bip- 6ipiMi3fli кунде Kepin жатдамыз ж од, балаларымыз кунде уйленш жатдан ж од. Шынымды айтсам, енщ е, ецпмеце данбай далдыд. Бугш кешке Ж узш екеум1здщ де шацырагымызды керсещш!» - дедь Оны Жадсыбала дайнысы uiin экетш , ол да донадда шадырды. Адыры Цапез тойдан кешн уш-терт кун аялдады. Ж умысым далды демей, басдарма да 6ipre болды. Жадсыбала дайнысынжшде отырранда Цапез Каратайды eciHe алып, содан уйренген ешм efli деп, Шаншардьщ «Сырралы еркем» энш салды. Эн Каратайды жодтатты. К^аратайды жутдан аштыд сез болды. Сонда отырып 1^апез сол аштыд кезшде шыгарран «Ауыр кун-ай» деген ешн айтты. Оны эн деу - аз, муц, зар деу - дурыс. 274

Эй. динш-ай «Балалары айрылган анасынан, Айрылган. аналары баласынан. ЖетЬм-жеЫр жалацаш ашыццан. соц Сабанныц дэн 1здед1 арасынан. Айхой, ауыр гцн-ай, Ж азатын кцн болар ма бауырыцды-ай! Айхой, к;азагым-ай, Арылар кцн бар ма екен азабыцнан-ай!? Кцтц цайда Keuieii эн 1здеген, Сайрандап am цстшде сан Бздеген? Цара тцнге man болдыц кцнд1з-тцш, 1нтен сцр тышканньщ дэн ^здеген». Ж ылт еткен жулдызы ж ок кдрацгы тун Ш ешнщ кез алдына келдь Апта бойы 6ip т у т р татпаган адамга кун мен тунде кандай айырма бар? Оныц кез1 кара тунек керден баска неш керед1? - Айтуга да, тьщдауга да тым ауыр екен, - дед1 баскарма кезш cypTTi ме, укалады ма, алаканымен бетш б1ртурл1 уйкелей сипап. - Менщ акылымды алсан. Капез, бул эшщц ел алдында айта бермепй. Кере алмай журген 6ip душпаньщ ауыр кунд1 ез басьща орнатып журер. - Ие, - дед1 Ш эш куптап. - СвйтедЬ Содан кешн 6epi 6ip-6ipiHiK бетше карай алмай, кездер1мен жер шукып 6ipa3 отырып калды. Ол гыныштыкты тыныш отыра алмайтын Табай тагы бузган. - Сен, Цапез, тышканньщ iHiHeH дэн 1здегенд1 айтасыц, ал 6i3 тышканньщ езш 1здеп, езш ж едж , - деп салды. - Койшы кайдагыны айтпай! Тышкан жеген Табай атангалы отырмысьщ? - деп, Ж узш езих намыс жасады. Табай 6ipaK кьщк демедь “ Шындьщ адамга унамаганмен, кудайгажагады. - Сайдыц аузынан суыр устап экелгешмде, сэры казы жегендей кушырлангандарывды калай умыта Калдывдар? - деп, Thrri epire барып токтады. 275

Ъексцятан ЩпЬке-гры_______________ Табайдыц онысы рас едь Эуелпде Оралбек пен Кецесбек еппимге айтпай, аттын куйрыгынан кылтузак, жасап алып тышцанныц шш е салып журдк Кытайга босып бара жаткан аш-жалацаш жшлей бастаган соц, 6ipey-M ipey балалардьщ езш жеп койып журер деп кауштешп, Табай e3i балаларды бастап тау-тасты аралап кезетш болган. 0лгел1 жатып та уятын ойлайтын казак тышкан жегенш 6ip-6ipiHeH жасырады. Тунде кайнатып, тунделетш жейтш. Устаган тышкандарын езше, Тэу1рбекке, Кенжегарага, Шешге - терт уйге Табайдыц e3i тец белш тарататын. Анда-санда коян устаса, кунде коян жеп жургендей, оны жариялап айтатын. К^атты ашыкканнан отыз eKiHnii жылдыц кысында Кобзев тукымдык кертешкесш де жеп койып, кектемге салым катты кысылды. Ke3i шущрейш, кабагы ущ рейш, катты жудедБ Кенжегара мен Teyip6eK отыз eKiHnii жылдыц кектемшде Кекталдан eni кек есек мшш келдь Сол en i есек жаз бойы 6ipa3 уйд1 асырады. Цолы icMep Кобзев бурынгы ат арбасын ешге белш, одан еш децгелект1 eKi арба жасады. Ондай арбаны кетек арба дейд1 екен. EKi есек й eKi арбага жегш алып Кобзев бала-шарасымен, Кенжегара мен Teyip6eK, Семен, 0бен, Цали, Оралбеки epTin - 6epi тацсэр1ден он шацты шацырым ердег1 Аяцсазга кетедь Табай 6ip дагар тауып бердк тары уш кенеп кап алып, 6epi Аяксаздыц суынан балык суздо. Эyeлi таякпен шымныц тубш , судыц шеп баскан жагасын туртшлеп ypKiTin, дагар мен каптыц аузын керш сузш алады екен. Усак-усак кара балык соган каптап тусетш кершедь Сасып кетпесш деп, устаган балыцтарын тулыпка, кенекке су толтырып, соган салып экеледь Оны калай кайнатуды, калай куыруды Кобзевтщ e3i мен ейел1 буларга ершбей уйретедь Кузде Аяксазга кар TycTi. Ендо балык та, тышкан да таптырмайтын болды. Сол кезде Шеш катты састы. Балаларга беретш бидайы да, кара сура кайнатып беретш калакайы мен жалбызы да 6iTTi. Осы жардай жалгаса берсе узамай 63i де, балалары да елетшш бш дь Олмеудщ амалын куш -туш ойлап таба алмады. 276

| ____________________________________ Э и , д ц н ш -a it Бала-шага ойнау туй л журуден калды. 03i де кез1 карауытып, кай жерде б1ржола жыгылады екем деп кудштене бастады. KyHi бойы жатып-жатып, кеш бата далага шыкты. Балтаны зорга кетерш , и тш щ касына келдь Арыган, КУР сулдер1 калган А ктес Куйрыгын булгацдатты. 03ipme екеум1з де TipiMie гой деп тшдескен тер1здь Куджтенбедк кашпады. Балтаны ыцгайлап, eKi окталды, 6ipaK ура алмады. Колы батпады. «Ж е й казынанын; 6ipi деупп едк киеш урар» деп ойлады. Уйге кайта Kipai. Кез1мен TiHTin, уй irumfleri мулжтерд1 шейнен тугендеп шыкты. ByriH емес, 6ipaK не ертец, не одан аргы кун1 не езш, не балаларды ел1м кутш турганын журеймен сездь Сол ce3iri аныкталгандай эуел1 Оралбеп, сонан соц Кечесбей мен Гулсеш б1рдей ауырып калды. Бастарын кетере алмай, ертел1-кеш тек жатады, ьщырсиды. Кенесбей аздап !сш е де бастады. Ол - ел1мшц жакындаган бел йсь Ана ж урей умйтен repi кудж тщ белен алып бара жатканын сездь Еч акыры балалардан бурын ез1м елеем екен, олардыч eaiMiH кермесем екен деп й ледк 0 з етш балаларына йр1дей e3i белш бере алса гой, пиркш! Кенет K63i eHeci астына тесешш ететш тулакка туей . Куанып к етй . Акыл-eci орала бастады. Тазабектщ тоны бар. Айтпакшы, камшысы да бар. Bepi жеуге жарайды. Орнынан ушып турегелдь Дереу Кырыктыкты 1здед1. Бар едк 6ipaK таба алмады. Кой кырыкпагалы кай заман? Bip калтарыста калган болу керек. TiHTin журш , акыры тесе боп калган кайшысын тауып алды да, дереу тулактыц ойдым- ойдым боп калган кылшыктарын кырка бастады. Бойына куш 6irri. ©лмеййндей у м й оралды. Тулакты тыкырлап бйкен сон, пышакпен терт-беске белшектедь Сумей ебден жуды. Сонан сон усактап турады. Уш баласына 6ip-6ip уыстан, e3iHe жарты уыс деп тертке, белдь Баскалар ше? Олар еле бере ме? «Кой, 6ip шеюмнен болса да белш жер. Тулактын 6ip б е л т н тугел кайнатайын» деп ш еш й . От жакты, казанга су куйды. Кеспедей йлш ген тулактын TLaiM- йл1м1н тун iuiiHfle кайната бастады. «1Шркш-ай, 6ip 277

( jr l< *i ///'\"'// П /Ф ш '!, < ////./ __ __ __ туш р май болар ма едИ» — деп армандады. Сонда сорпаныц дем1 Kipep едь Катка н тулак жумсарсын деп, казанга отты лапылдатпай, баяулатып, аз-аздан жакты. Казан аузында отырып калгып кеткен екен, тусше той KipinTi. Шмшц тойы екенш дел бйшейда, Капез, efiTeyip, ен айтып отыр екен. 0н тыцдаган журт Бэкенд1 уйге ш рпзбейдь Ол мен де айтам, уйге гарем деп болмайды. «Ананы гарйзбендер!» деп, TTTafti тура ж упр едь Жыгылып кала жаздайды. Оянып кетт1. Оты ешуге сел калыпты. Тулактыц 6ip тШ м ш алып тштеп керш едк кед1мг1дей былбырап, жеуге жарап калыпты. Содан кешн от жакпай, казанньщ устше Тазабектщ тонын жаба салды. Быгып жатса, тулак былкып жумсара тусер. Балалары оянганша бабына келер деп кути. 0CTin eMip cy p in жатты. B ip KyHi тун жарымда 6ipey eciK какты. Балалары ояна коймады. Неде болса деп, eciKKe 63i барды. Даусын шыгармай, босаганы е д е т тыкыр етгаздь - Ш еш , мен рой, - дед1 Кобзев. Кенеп капка ораган сиырдын сан етш екелштЬ - Балаларга айтпа, тунде nicip де, калганын ешгам кермейтш жерге тыгып кой. Шетшен талгажау кыларсын,. Жан баласына сезд1рме. Ол ш ырып KeTiciMeH Шеш ш и т еттен 6ip т1степ шайнады. Тула бойына тараган нер елемдеп ен демд1 астын сел! едь Еттщ HiciHeH елггш басы айналды. BipaK 6ipey бЪйп коя ма деген урей дереу eciH жигызды. EciK-Tepe3eHi кымтап от жакты. Казанра су толтырып, eTTi молырак салды. Шскен етта тертке белш, 6ip б е л т н дастарканга орады да, калган уш б е л т н калган уш уйге реттеп койды. Bipep куннен кешн Кобзев тары тун ш ш д е eciK какты. Тары ет екеп бердь Е ртей туе ауа бере ауылга уш салт атты сап ете калды. Ymeyi ауылды уш жагынан тште бастады. Шидем сары ж т т Шешге келд1 де, босагадан аттаган бойы анырып турып калды. - Кел, терге ш ык. - дед1 Шеш бет-жузше зер салмай. 278

Эй. дише-ай Ж т т тура бердг Ш еш онын, жузш е амалсыз карады. Bip жердей керген адам сыяктанады. Есше rycipe алмай ац-тац куш ж т т т е н кез алмады. - Шеш апа, - дед1 ж1пт 6ip-eKi аттам жакындап. - Мен Амалбайдьщ баласымын рой. Он алтыншы жылы еспщзде ме, ар жакка 6ipre OTin, бер жакка да 6ipre келмеп пе ек? Мунымды 6ipey ecTin коймады ма дегендей жшгг жан-жагына жалтактады. - Е, жаным, сен бе едщ? Бесе, кайдан керд1м деп шырамытып турсам. - Ana, 6i3 сиыр урлаган 6ipeyfli 1здеп журм1з. К удтвйз бойынша, колхоздыц сиырын осы Китщ, Сарыбел, Ш ежш, Буркан ауылдарыньщ б1ршде сойып алган болу керек. Шеш сел ундемей калды да, 6epiH болжамдай койды. - Мунда ондай кудшт1 Kici жок,, - дед1 кес1мд1 унмен. - Bip сиырды бутшдей тыры п ж еу 6ip ш сш щ колынан келе к,оймас. Tiee буксецип, Тазабек арацныц уш рой, - дедь - Ие, апа, аганьщ каза болганын естдам. 0кем айтты. 1^аза кайырлы болсын. Мен енд1 Kepnii орысьщызды тексерш шырайын. Кызметт1ц аты к,ызмет. Yni KiciM ie. YnieyMi3 де 6ip-6ipiMi3fleH сацтанамыз. KiMHin iniiHfle не жатканын KiM бглсш. - Онын, рас, шырагым. Ж ур, KepniiHiKiHe 6ipre барайык- Булар 6ip ете кайырымды адамдар. Ет жемейдк шоп жейдь Сол шептерш 6i3re де 6epin карайласып турады. Буларды Kepin, Кобзевтщ ещ цашып кетть Кайта- кайта Шешге жалтактай бердь Ж1г1т орысшага жымдай екен. Уйдьуйд1 тугел TiHTin келе жатканын айтты. - Булар тугел казакша б1лед1, - дед1 Ш еш сезге араласып. - Немерелер1 казак мектебшде окиды. Мынау отарасы - Тазабек арачныц досы . Жаца айттым рой, 6i3 ет жеп ж ургенш ч езш де булар шеп жеп журетш, eai сол. Урлык жасайтын жандар емес. 279

Щ Щ Ш Ш 'Н ф ж е Ь - ц щ ______________________________ - Жарайды, апа. Б йд щ кызмет солай. Барлык уйд1 тугел TiHTin шыру - мшдет. Сондыцтан мен бул уйд1 де карап шыцтым деп санаймын. Сау болыцыздар! - Сау бол, айналайын! Кобзев талш жутып койгандай тук сейлей алмады. Тек тексерупй шыгып кеткен соц гана вне бойына жан Kipin, орындыкка сылк отыра кетть - УЫ 0лген жер1м осы гой деп ем. Эй, Шэйкентай- ай, сен Kipin келгенде, «эй, курыдым, кув болады- ау!» - дегем. Bip елй рш , 6ip мршттщ-ау! 0 й п кеткен сон;, соныц 6epi бугш кврген тустей. Ш мнщ де болса eMipi дардыц ж1бше шул1 тургандай кун едо. Bip кун1 Оралбек пен Кецесбектщ вн жок, туе жок зэрелер1 ушып келгеш вл1 есшде. - Апа, Карамендешц бел1нде баласын кушак- таган 6ip вйел жатыр. Цатып капты! - деген кездер1 шарасынан шыгып. Балалар шошиды деп, Табай 6ip e3i барып кемш келген. Тершкейден жан саугалап Цытайга карай кашкан жаяу боекынньщ Ke6i Китщге жетер- жетпесте ел1 курып жыгылатын. Соныц Ke6iH Кебзш пен Табай твбе-твбен1ц жумсац жерше кемш, беттерш жасырды. Басца журт туган баласын санап жатцанда, к,азац байгус елгешн санап жатты. Акыры санынан шатасты. бй тк еш Tipi калганынан елгеш квп болып к е т п . Санайтын да адам санаулы калды. *** Квквзек квктем ед1. Китщнщ койнау-койнауында кыстай кар жатканмен, кунгеш Kerepin, усак мал квк куалай бастаган. Ш еш неге ейткенш eei де бглмейдк кенет айнага карап турып ойланып калды. Кец кабак, жазык мацдай, шете мурын, жайтац кез, суш р иек, суйшмда ауыз - эдем1 ейелге теннщ 6epi бар. Тек соган суйсш етш , ие болатын Твйкен жок- Тун баласы ацеап оянган омырауын езш щ 8лi еле коймаган акыл ойы ерец жуасытады. Heci ж ок бедеу едемйше! А я к асты мектеп дерекйр1 ауданга барасыц, озат мугал1мдердщ жиыны болады деда. «Ойбай, коркам, жолда каекыр жеп кояр», - дед1 шынын айтып. 280

__________________________ Э/i, дщшМ «Баскарма ат беретш болды. 03i жэне 6ipreflip ушеущ барасын;». Баскарма мен б1ргед1рдщ 6ipeyi жеп коймаса, каскыр жей коймас», - дед1 езшге де, ескертуге де бешм жумсак дауыспен. Сезжтендь BipaK бас тартура себеп таппады. Ymeyi Кекталга келш, 6ip тараншынын, уш не TycTi. Уйгырларды ол кезде 6epi солай атайтын. Ол 6ip калбалактаган акжаркын Kici екен. Аукатты адам екеш уй-жайынын, кец-молдыгынан да керш ш турды. - Курбан ака, сен 6i3re лагманын, мен мантывды жаса, ана 6ipraflip бауырьщ 6ip койын сойып екелген, оны 6i3 кеткен соц езщ бала-шагацмен ж ерсщ , - дед1 баскарма кулш. - Куп! - деп, тараншы да кулдь Баскарма мен 6ipreflip 6ipre, Шей! ж еке белмеге жатты. Алдын ала ойластырран жагдай екенш Ш ешнщ iuii сездь Уят пен Henci eKeyi де катар оянды. EciKTi Lnin алгысы келдь Амалын таптым деп ойлады. BipaK есш тщ Lnreri ж ок боп шыкты. Амал ж ок. баскарманын, кашан келерш куту1 рана калды. Ары кутт1, 6epi куп а. Ары аунады, 6epi аунады. Уй деп айтам, буй деп айтам деп 6ipece ашуланды, 6ipece оган акыл айткысы келдь BipaK б1рде 6ip ой кещлшен шыкпады. Акыры езше eei ашуланды. «Сонша маран не KepiHfli? Келсе, кеудесшен HTepin ж1бермеймш бе?1» деп ш ж ш дк 0лде тебем бе? вй ткеш уят болатын гпыгар. 0йел еркекн теппейд1 рой? Ещц кайтед1? '■Сене ме? Уяттыц Keneci сонда болмай ма? «Алам. Уйленем» деген мурал1мге кенбегенде, алмайтын, вйел1 бар баскармара кене ме? К¥Дай-ай, енд1 кайтед!? Карабет болатын болды-ау!? Шеш ез1мен eei узак арпалысты. Баскарма 6ipaK келмедь Алыскан ойды акыры уйкы жещц. Туе керш жатыр екен. Шуакты жаздыц жайма- шуак кез1 болса керек. Коцыр жел койны-конышын аралап, кайта-кайта омырауын аша бердь Етегше влдене оралгандай болды. Омырауын каусыра бергенде, колы б!реудщ колына тидь вн е бойы ерт тигендей дур ете калды. 0 л п кол, елй алакан койнын бойлап бара жаткан соц, шап 6epin устай алды. 281

Ъ.еЬцлтан %ффеЬ-цлы______________________ - Шошыма! Мен гой, - дед! баскарма дел тамагынын, астынан eHTirin. - Муныц не? Цой! Уят болады. - Болмайды. Цакпашы колымды! Айттым гой, мен эйел1ммен келнженмш. Екеум1з уйленем1з. - EHTirin, eciH жогалткдн куйын еркек тесек орнын Tin к етерт екеткендей болды. Жерде де емес, кекте те емес, Шеш Куйын кубыжыктьщ какпанында кимылдай алмай калды. Тек бул icne менщ еш катысым жок деген адамша eni квз1н таре жумып алды. Теншен кашкан уят нерпе шпнде туншыгып жатты. EpTeci жиын аудандьщ кенседе е т й . ©ктеб1р ауда- нына карасты ауылдардьщ ецбек озаты болган ейелдер гана шакырылыпты. Баскарма мен 6ipreflip сыртта калып, жиынга Ш еш 03i гана катысып шыкты. Бул кун ейелдер мерекеей деп жарияланыпты. Аудан басшысы ер ейелге 6ip-6ip дептерден сыйлык улестардь Оган 6epi ат мшгендей есерлендк Жиыннан шыккан Ш эш сыртта 6ipreflip мен Бекеннщ ецы м елест турганын кердЕ Жакындарын да, жакындамасын да бЕлмей, есш алдында аз сет дагдарып калды. 0 з бетшше кете берейш десе, кайда барарын да б1лмейд1. Неде болса деп, кайтадан кецсе iniiHe Kipin кетуге бекшдЕ Ауданы белек, ауылы белек, бул поле мунда кайдан жур деп ойлады. TypiH кергеннен тула бойы туршдей жиырылатын болыпты. Цайда барарын бЕлмей, узын дел1збен беталды журе берген. B ipreflip куып жеттЕ - Баскарма хатшыга Kipin кетш efli, - дед1 жан- жагына алактай карап. - Бекен мунда негып жур? - Ол K93ip Акжазыкта баскарма гой. - Цашаннан 6epi? - Кггепбек кайтыс болган сон,, соны койган. - Ол бул жактыц адамы емес кой? - Ауданныц басшысы - сол жактыц житгЕ Ci3fli Бекен жаксы танимын дейдЕ «Селем айта бар, баскарма ел1мге барса да, жиынга келсе де жанынан тастамайтын болыпты гой», - дедЕ - Сен не дедщ? 282

- A yдан: «Озат ейелдерщд1 экел», - дедк экелдж. Сен де озат ейелдер1вд1 екелдщ гой », - дед1м. Сол арада баскарма да шыкты. «Жур1ццер, дукеннен аздаган селем-саукат алайык, та, кайтып кетеш к», - дед1 асыгыстык танытып. - Цонсак к,эйтед1? - дед1 6ipreflip б1ртурл1 босан, дауыспен. - «Кектемй епске ез1рл1к нашар», - деп жатыр хатшы. Кырына йинш журерм1з, бэлесшен аулак- ...Будан ары не боларын Ш эш болжай алмады. BipaK болар ic болды. Жалгаса ма, ж ок па, оны да айта алмайды. Bip шайтан: «Енд1 шегш етш жерщ калган жок»> — десе, 6ip шайтан: «Кекеш ндей icri жузеге асырган соц, енд1 саган баскарма енжар карай бастар», - дейда. Соны растагандай, баскарма Китщге келмей кетй . 03i келмегенмен, уйкыдагы жырткышты оятып кетть Оны йзгш деуге Ш еш нщ шамасы жете ме елде дегенше коне ме? Бозбала Оралбегш, бойжетш калган Гулсэшн, шшкентай Кецесбегш аштыктын, аранынан отыз екшип жылы кене тулак пен Кепзштщ урлап сойган сиыры куткарып калган. Мен елеем де, балаларым аман калса екен деп тшеген сонда. Енд1 буган бала гана емес, бай да керек болганы гой? Кэз1р Оралбегшщ ез отбасы отау yfii бар, Гулсеш эне-мше онжылдыкты бтр гел 1 отыр, Кецесбей кудай буйыртса, бозбала болды. Бурын оларга айтканын штетсе, енд1 бул олардын, айтканымен санасады. Ойтпесе, e3i курап келген отбасын ез1 куйретш алмай ма? Кой, курысын! Ж ок жерде ез балаларымен араздасып калар. Ец дурысы еуел1 Жузшпен акылдасканы. Мектепке келген Шеш алдынан шыккан ейелдщ жузшен елдеб1р ж у п р ш еткен жумбак езгершй ацгарды. «Кудай-ай, 6inin койган ба?» - деп коркып кетть Артынша ейелдщ бет елпетшен урей кердь Тавданып, бетше сураулы кескшмен карады. 9йел сыбыр етй: - Баскарманы алып кетй. - Шм? - Тнюбданщ адамдары.

Ъексцлтан HitfnkAe-ifnu_____________________ Bipey есй п турган жок, па деп, eneyi де жан- жактарына алактады. «Кудай б1зд1 куп кврмеген екен», - дед1 урейленш турса да шггей тшта куангандай да болып. - Не yniiH? —деп калды Шаш ойланбастан. Ана эйел соны да бшмейсщ бе деген Kiciuie бетше ажырая карады. - Не болушы ед1? Халык жауы болганы ушш де. - Ещц не болады? - Енд1 жацсы болады. Эйел муны ежуа кылып тургандай кершдь ц~~ Орнына 6ipreflip баскарма болыпты. Енда соньщ айтканымен журелйз. Illafti бул арадан тез кетуге тырысты. Эйелдщ елп ce3i «Енд1 сешмен 6ipraflip журедЬ дегендей веер калдырды. Адамньщ езш де, сез1мш де тэлкек кылган заман-ай! Уйге келе жатып ез ойынан езш щ уреш ушты: тойга берген жылкысы басына пвле болган ж ок па екен? Соны ойлауы-ак мук екен, вне бойы тоцазып коя бердк Онын; Kecipi Оралбегше тиш журмесе жарар едН Eni улга улан-асыр той жасады деп, елдешмнщ inii куйдьау, кайтсе де. Цудай-ау, не боп кеттр Куанганы да кылмыс, кайгырганы да кылмыс. KiM керш койганын да бшмейсщ, KiM айтып койганын да кермейсщ. Эрк1мд1 авдып журген 6ip урей бар, эйтеу1р. Ойлап отырса, ел де, елмен 6ipre бул да Тэйкен влгел1 уш улкен кезеннен етш й . Алгашкысы - ашаршылык- Одан кейшгня - «халык жауларын» кыру, сонан сон, - согыс. Осыныц ym eyiH де кермей еткен Тазабек кайта бакытты ма деп те ойлайды. Ашаршылыктьщ ец ауыры - отыз екшпп жыл. «А с турган жерде ауру турмайды» дейтш казак катты кырылды. Он алты жылдан кешн он алтыншы жыл тагы кайталанды. Ол жылдьщ кыргынынан казакты коргап калган ешмет енд1 e3i кырды. Акылы жетпед1 ме, елде кулыгы ма, малмен жан багып отырган журтты малсыз калдырды. Ашыккан адамды акыл 284

____________ ___________________ Эй, дцнш-ай емес, ашыккан сез1м билейтш болу керек, Шей! 03i кермесе де адам етш жегендер болды дегенд1 талайдан ecTifli. Бул жактьщ адамдары, жакын жер болгандыктан, Кытайга удере етш жатты. Отызга жуыктап калган уйден Китщ нщ езшде ж етьсей з- ак уй калды. Ж еке шаруашылык бола алмаган сод, адыры буларды Улкенагашка косып ж1бердь Китщ жеке бригада болып калды. Баска жерд1 кайдам, Кит1нде бала кеп кырылды. Айгун дел отызыншы жылы тертшый баласына босанган, сол гана аман калып, калган уйелмель суйелмел1 ynieyi 6ip аптаныц ш ш д е 6ipiHeH кеш н 6ipi кетй. Кудайга теубе, кайнысынык содан кешн туган еш ул, eKi кызы бар. Аштыкта 6ip ул, 6ip кызынан Семен де айрылды. Агынтай бауырымнын аты еше ме деп, Ш эш катты кайгырды. Балалары елее де, Семеннщ e3i елмесе екен деп ойлады. Ол аман болса, тагы балалы болар деген далбасасы шыгар. Кудай сол тш егш берген сыякты: кез1р eKi кыз, 6ip улы бар. Teyip6eK пен Айша да 6ip ул, eKi кызынан айрылып, баягы Тазабек арашалап алатын 1^алидьщ бетше карап Калды. Ол жаксы ержетш, уйлешп, аштык жылы ол да eKi кыз, 6ip улынан айрылды. Артынан эйел1 де елдь Кайта уйлендк Согыска дешн eKi кыз, 6ip ул cyftin , согыстан кешн тагы 6ip ул, 6ip кыз суйдь KyHi бугшге дешн карайып касында журген - жалгыз сол. Он алтыншы жылда да, отыз екшпй жылда да елген казактьщ дел ece6iH алган ешшм жок- Он алтыншы жылгы кыргын албанды гана шарпыса, отыз екшпй жылгы аштык букш казакты баудай тушрдь Сол eKi кыргыннан да аман калганына Караганда казактыц ырызгысы ал1 таусылмаган. Болашагы бар. Отыз жетшпй жылдыц ceyipiHfle баскарма камалды, сол кузде Дапез де усталыпты дегенд1 естщ ь Дуниешн, /uiipMeni Tepic айналып бара жаткандай болды. Корыккан журттан акыл кашады екен, жиналыста косемдерд1 жабыла мактаганмен, ешшм 6ip-6ipiMeH онашада сырласпайтын болды. Bipeyre сыр ашу ез 285

f)plr/f тми 9iu fjH s b -ifib i___________________________ басьщды какпанга тыгумен б1рдей едь Вншешнде езипвд1 кетере алмай кек сактайтын бетшарарлар оран бермей, 6ipeyre шай 6epin жатканынды б1лсе, ана eneyi ауызжаласты деп жазып ж1беретш. Ал басшылар хальщтыц бШ мдилгш калай пайдаланса, карацгылыгын да солай пайдаланып бакты. Сол кезецде Ш ейшщ жанашыры Ж узш кана емес, Айгун де болды. Ол абысыны атына сай айы мен кушндей, дэл 6ip сщлнлндей кормалы болды. Сезш де багып, кабагын да багып, кисынсыз 6ip сез айтпай, келекйз 6ip кылык, керсетпей втт1. Оны ойласа, омырауы меюрге толып кетедк Ж ургеш, турганы, сайлегеш - 6apiH койплл, бетще карал жымиганы-ак жетш жатушы едь Кеудеце куннщ сэулей тепл ш кеткендей, сен де кещлденш сала беретшсщ. Жаксыньщ 6epiH жерд1н, асты жутып жаткандай, Teri. Он алтыншы жыл yuiiH патша уйм етш , ашаршыльщ yuiiH кен,ес ук1метш к1неласа да, согыс yuiiH Ш еш ук1метт1 ейте алмайды. Ол да кырды, бул да кырды, 6ipaK елд1 коргау - ер азаматтыц ойланбай ел1мге баратын борышы. Жауды елйрем деп барган адам жаудыц 63iH де елйретш ш б1л1п барады. BUin турып бет буцпау - атадан калган намыс. Баласы Оралбек, Кецесбек, бауыры Семен, Эбен, кайнысы Жаксыбала - сол намыстыц курбаны болды. Олардьщ ел1м1 - урпагы yuiiH ел мен жерд1 суюдщ у л г т , ал ана yuiiH еле-елгеншше eKiHiui. Батыр мен коркактыц араж1гш ашканмен, согыс ешкашан адам баласыныц бар м у м к ш д т н аша алмайды. Цайгы жецген елд1 де, жещлген елд1 де басар. Демек, eui жары да жала глегедь Адамдар жала uierin жаткан жерде адамгерлплж ардакталмайды. Адамныц кудай берген eMipiH кудайдыц eei рана алуы керек. Елмен 6ipre согыстыц зардабын Шеш де KeniTi. Бipeyлepдeн елщей, б1реулерден йрщ ей айрылды. Оралбектщ алганы Акжазыктын, кызы едь Он сег1зшде келш бол TycTi. Оралбек майданга кеткенде улы Нурбек eKi айлык Кана болатын. Дырык 286

__________________________________________ S 4 , d u m ie -ad екшпп жылы Оралбектщ кара кагазы келдь Кырык алтыншы жылга дешн келпи колында болды. Т у й оныц тагы 6ipeyfli табатынын Illeiii бтда . Тек балаларды 6ipre алып кетем демесе екен деп тшедь Акыры келий, артымнан куып келе алмасын деген адамша, кыс шпнде кашып кетта. Жаз шыга ата- енеымен, куйеу1мен алдына келдо. «Балалар келш- кет1п журсе» деген тш ек айтты. Шей1 келштк Барып- келш жургенмен, балалар ел1 кунге дешн Ш эш нщ уйш ез уш санайды. Кецесбеп кырык б1рдщ кектемшде он алты жастагы Айнагулге уйлендь Ол согыска кеткенше ейел1 бала кетерш улгермедь Айнагул десе дегендей эдем1 еда. Согыс аякталганда жиырмага ш ыкты. Келпй кырык жетшнп жылдьщ кузшде колхоздыц жумысынан колы босап уйге оралды. Жуз1 сынык, 6ipaK денеш толыскан тэр1зденд1. Кешкнйн тамак жасап ж урш кайта-кайта тыска шыга бердь Ш еш содан кудпстендь вн е бойын ашу биледь Б1ржола келмейтш елдше санаганы ма баласын? Кудер узген гой? Келий уйге тагы Kipfli, тагы шыкты. Шыдамы таусылды. 03iH e3i сабырга шакырып керш едо, басын кеулеп алган ашу басыла коймады. Шапанын жамылды да, сыртка шыгып кетта. EKi кеш тщ арасы болса да, ар-уятын шуберекке туйш , Табай мен Ж узштшше келдк Бул бейуакытта келнйнщ бекер емесш eneyi де сездь - Балалар, сендер ана белмеге барындар, Шеш апаларын шей iiuciH , мазасын алмавдар! - дед1 Ж узж ойнап журген немерелерш Tepri уйге тыгып. Балалармен 6ipre Табай да KeTTi. Айнагул ешкабат болып калган сыякты, - дед1 Шэй1 Ж узшке шйне сыймаган к у д т н 6ipaK актарып. Шей iin , - дед! Ж узж ештене есймеген адамша. Ж узж , мен саган не айтып отырмын? Ест1медщ бе? - Естпйм. 0 3 i не дейд1? - Сейлескем ж ок, сурамадым. Ж ерж екенш жаца гана бшд1м. - Не штемек ойыц бар? Бшмеймш. Соны сешмен акылдаскалы келд1м. 287

Ъекцлтан НиШке-илы_________________________ - Ацыл да, уят та адам сыякты ол да азады екен, Ж1бекжан. BepiMie азгындап барамыз ба, алде 6ip- 6ipiMi3fli тусшбей барамыз ба, 6uie алмай басым катты. Семенюк эйел1 де солай. - А-а? Тшдер1 аяк,асты байланып калгандай, ею ейел 6ip- 6ipiHe карай да алмай мелшшп калысты... Соны да бастан к е п т булар. Айнагул де, Семеннщ эйел1 де кыз туды. ...Нэрестеде не куне бар, тырбаддап иршшшке талпынады. Ол эжелеп жуйрш жургенде, Айнагул айтпай, данеце етпей, элдеб1реумен кашып кеттп Кецесбект1ц кызы деп, баланы бауырына басып Шеш калды. Оралбектщ ею баласы мен Кецесбектщ кызын багып-кагу Шэш упйн азап болмады, олар ею улын эр сет есше сап туратын йршшштщ Hepi болды. «Оралбейм сейтупп едЬ, «Кецесбепм сейтетш ед1* деп жок балаларыныч мшез-кулкын немерелершен 1здеп тауып отыратын. Ол да кудайдыц буган берген кайыры едь EKi жылдан сон кундактаулы кызын кушактап Айнагул уйге кайтып келдь Эке-шешес1мен 6ipre туратын бауыры мен жецгей босагадан аттатпапты. Bipep кун ана бауырына, 6ip кун мына бауырына барып, акыры барар жер, басар тауы таусылган сон, баягы Шешш тауыпты. Куйд1м-суйд1м деп уйленген Kyfteyi кунде урып, сабайтынды шырарыпты. Бокауыз, былганыш сейлейтш еркек кершедь Э десе, «экечнен» бастап, ейтешн, буйтейш дегещр ел квз1нше де кардай боратып, сабаудай сатырлатып боктай беред1 екен. Шеш келшш кеудесшен итере алмады. Шшкентайын шомылдырып, жуындырып, бауырына салып алды. Айнагулд1н Kyfteyi eKi марте KeniipiM сурап келдь Кеск1н жагынан келктьак еркек кершдь «Баррьщ келсе, устамаймын. Бар», - дед1 Шэш келшше. «Жок, бармаймын» деп келпп кесш айтты. BipaK, кудай атканда, Айнагул айткан сезшде турмады. Кызы емшектен шыгып, жаца-жача тай-тэй басып жургенде, елдеюмдер аркылы астыртын байланысып журш, сол куйеуше кайта кашып кетть Сонда да Шею 288

келшше тущлш, кешмедь ©йткеш, ол Кецесбегшен калган жед1гердей еда. Кецесбек Tipi болса, онын, мундай куйге туспейтшш тагы бглдь Мундай тагдырды ол сурап алган жок» осындай тагдыр оган тап болды. Шамнын, жарыгынан узап шыга алмайтын жынды кебелекше 6ip еркект1 тещректеп сандалды да калды. Одан кейш де eneyi eKi рет ажырасып, eni рет кайта косылыпты. BipaK Айнагул бул уйге келмеда, балаларын да кермедь Мэрттш танытты. Акыры Шешнщ кулагына адам кулетш едпме жетть Bip кун1 Kyfteyi «ой, екецнщ» деп тура умтылган екен, Айнагул кашпапты да, саспапты да, октауды ала сап как бастан куйеуш койып калыпты. Анау шалкасынан талып TycinTi. Есш жиган сок, еркек емес пе, екшене кеп умтылса, колтыгынан устап алыпты да, далага итерш тастап, eciKTi таре кшттеп алыпты. Маскара болган куйеуш eKi кун бойы уйге Kipri36enTi. Акыры анау жаздым-жацылдым деп алдына жыгылыпты. Содан 6epi eKeyi итжыгыс тебелесетш кершедь EKi баласы бар, кырык бестет ейел деуге адамньщ аузы бармайтындай Айнагулдщ бет-аузы мыжырайып KeTinTi. Ол да, бул да 6ip-6ipiHe шенплш ештеке яйтпады. 0кгiмeлepi амандык-саулык сурасудан ары аспады. * ** Табайынан айрылган Жузш те, Жаксыбаладан айрылган Айгун де жарым кещл. Yni жес1р 6ip сет сойлессе де 6ip-6ipme сеп. Жагдайын бшешн деп, 6ip кун1 Шеш Жузштшше барды. Кунн1ц шуагына аркасын тосып, eciK алдында жун тутш, ьщылдап ен салып отыр екен. Тывдап турып калды. Ауылым квшт бирады Керме квлге. Алые шыгар Керме квл кврмегенге. Цыс пен аштык; цосарлап цысса дагы, Кцн кцркгреп жаз шыгар влмегенге. Бцрац бел, М ен бармаймын, вз1ц кел! - Сенщ бармайтыныцды бипп, ез1м келд1м. -729

P e ltif. шиш .!H iijjm 'lr- if!ib i________________________ ______ ~ Ой, жаным! Жер бетшдеп жалгызым! Сен ганасыц гой менщ еткен ем1р1мнщ де, етщ жатцан 0MipiMHi4 де куесь Муны цушацтап ол да жыламсырады, оны цушацтап бул да жыламсырады. Оныц iniiHfleri муц-цамреттщ бэрш Шэш б1ле ме, Шэшнщ шпндеп муц-цашреттщ бэрш Жузш бше ме? Эршм езшшш ойлап муцаяды. Жылай алмаган журек жылаганды тусшбейдь Жас куншде жецгесц кейш шешесшдей болган Жузш алдымен Табайды женелтш, оныц жылын етюзген соц кеп узамай 63i де дуние салды. Жапырагы сиреп, бутагы сынган теректей 6ipTe-6ipTe Шешнщ 63i сорайып жалгыз цала бастады. Bip iuyKip дейтш1 тещрегш немере-шеберелер1 шуылдап цоршап жур. Ойлап цараса, Шэш ем1р бойы Тазабектщ шапагатына шомылып eTinTi. Муны цоршаганныц 6api - сол Тазабек табыстырган адамдар. TipiciHfle Тэйкенге тшеуцор болса, ол влген соц буган пана болган солар! Капезд1 айтсацшы! Жайрац цаццан жайсац ед1 гой. Капезд1 ойласа, неге екенш, eciHe epincie Бекен де туседь Соган соныц Kecipi тигендей болады да турады. Оган себеп, cipa, Оралбек пен вбеннщ тойына келгенде Жэмеш айтцан 6ip сез. Cepi мшез, ацжарцын К;апез 6ip уйгырдыц цызын унатып цалыпты. Ж1бектщ устше оны да алгысы келштп Bipan цыздыц еке-nienieci api-capi болса керек. Сол туста Бакен eneyi цатты свзге келюшть «К^арындасымды цорладыц» деп анау, «Ж1бектщ аз орны езшде» деп мынау, eneyi ацыры жауласып тарайды. Сол арада уйгыр цыздыц эке-uienieci Кытайга цашып ©Tin кетед1 де, Цапез бен Ж1бек цайта жарасып кетед1. Бакен б1рац цайтып Капезбен араласпапты. «Kefi6ipey 6yriH тату, ертец араз» деп ВДшездщ внге цосуы да бекер емес. Цапез отыз жетшпп жылы усталып, итжеккенге айдалып бара жатцанында: «ЭзэзЬлге сен дщ бе? Айпщ анына квндщ бе? Халцым деген К,апезд1, Ж ау деп цстап 6epdin бе?» - 290

________________S4. дияш-М деп муц шакканы тегш емес. Ол бэленщ Бэкеннен келгенш бшген болу керек. Эттец, оны сурайтын Капез жок- Итжеккенде журш кайтыс болыпты. Жаткан жер1 жайлы болсын! Гулден мен Гулсэн озара акылдасты ма екен, Оралбек пен Эбен уйленген жазда eiceyi де тершкей жакка ipKec-TipKec куйеуге цашып кеттк Сейткендер1 дурыс та болган секшдь Куда тусу мен иуда куту де ескШктщ калдыгы санайтындар табыла бастаган. Бул жактыц казактары Шаншар деген ацынын Кулманбеттен кем багаламайды. «Eneyi айтыскднда Шаншар басым Tycin едЕ Эттец, 6ip тентектщ текшз icme бола сезден тосылды» санайды. Жещлгеннен жуз1 кушп, унем1 ел аралап кетед1 екен. Жамбылды устаз санап, сол ауылда кеп кунш етк1зшть Ацыры аштыц жылы цайда цалып, кайда кеткенш жан бшмейдЕ *** Согыстан кейшп жылдарда ел ецсеш кетерщш болганмен, кем-KeTiri коп едь Ym-терт цонац уйге цатар келсе, оларга ас куятын ыдыс жетпейтш. Бала-шага дереу керппге жупретш. Бутш ыдыс та табыла бермейтш. Курсауланган кесемен шай imy, кет1к агаш ожаумен коже кую, су imy, агаш аякпен айран imy, агаш касыкпен кеспе коже imy баршылык саналатын. Той жасаган журт керпп-колацнан асып, 6ук1л агайыннан ыдыс жинайтын. Соныц 6opiH корген коз 6yriH rire тек теубе дейдЕ Келе-келе KHTiKHeH жастар каша бастады. Тау койнауындагы ауыл аудан орталыгынан тым алые жаткандыктан, карым-катынас кун санап киындай бердь Арба да, ат та табыла бермейтш. Акыры Китщ жеке б1ригеде болудан да калды. Орман кузеткен Кобзев Улкенагашка кешпей, таные орыстары бар Аралтобе, Когалы жакка кешетш болды. Кетершде казак дестур1мен аралас-куралас журген буларды коштасу демше шакырды. Кезше жас алып, кимас кендлмен коштасты. Сол кун1 оцашалап ол Шешге 291

Ъексцжвн Нфкеке-цлы______________________ 1 тосын 6ip сыр ашты. Еркелетсе, Шейкен, баска кезде Ц Шэш дей беретш. «Шейкен, сен екеум1з Тазабек маркумга еле-елгешиизше карыздармыз. Ол сенщ де, менщ де кепмд1 алды», - дед1 иыгынан езше тартып. Hlem оныц MeHiH тусшбей, Кобзевтщ бетше бажырая карады. Ол б1рден ацгарып, «Сен немене, бтмейсщ бе?» - дед1 тацгалып. «Онша тусшбед1м». «Е, маркум-ай, оныц ондай мшез1 бар едо. Сыр ашпайтын кульгатаулы сандыц сыяцты едо. Сенщ еке- шешец мен бауырларыцды торщей ертеп, менщ 6ip тал цызымды цорлап, зорлап елторген Сергейчуктщ eni iHiciH Тазабек цой елторген». Шеш селк ете тускен. «Кашан? Кайтш?». Кобзев узац басын шайцап, ол сырды Шешнщ шын бшмейтоне узац тацданды. «Eneyi м е т атып елтормек болып цуалады. Мен атымнан тусш Ацтогайра цаш ып тыры лдым. Царацгы тускен кезде 6ipeyiH кам ш ы м ен урып, 6ipeyiH соныц мылтыгымен атып тастадым*, - дедь Бар сыр ашцаны - сол». Кобзев соны айтцанда, Тазабектщ цалмак жЫтй цамшымен калай урып жыкканы Шешнщ кез алдына келдь Оныц солай дотей алатынына сенда. Олай болса Тазабекто елторген сол Сергейчуктщ 6ip iHici екенше де сол сет сенда. Кобзевтщ де eni улы, 6ip немереда майданга кетш, немереш рана балдац устап оралды. Орыстыц 6epi солардай болса, анау - орыс, мынау - казак деп жжтемей-ак 6epiH адам деп 6ip рана атаумен атай салса болар ед1, еттец! Ол да, KeMnipi де ем1рден етто. 0тш жаткан eMip, кетш жаткан цимастар. Айгун, еке-шешесш Китщге жерлеген Кали - 6epi 9ктэб1р ауданыныц орталыгы Кекталга Kemin келген жылы Шэй! ел1 мугал1м болатын. Жеркент - ол кезде жеке аудан. Bip жас кыз мугал1м аптырып: «Апай, ci3fli деректор шацырып жатыр», — дедь «Шакырып жатыр» деген сез журегше шыц ете калды. Шакыру атаулы жаксылыкпен бтопейтон. Деректордщ касында атжакты, кесек денел1 ак сур кескшда 6ip Kici отыр екен. Bip жерден керген адамы сешлденда. 292 р ________________________________

ВА. динт-аА KipreH бойда амандасты да, босагада ацтарылып гурып к,алды. Бейтаныс яйггг орнынан турып, жымия жакындады. - Шеш апа! - дед1 елдеб1р алые замангы таные дауыспен. Тани алмады. Ke3i жыпыльщтап, тани алмаганына epi кысылды, epi не дерш битей тосылды. - Мен Самсалымын рой, апа. Кржабек агацыздыц баласы. - Айналайын! - деген болуы керек. Даусы шык,пай, тек кушагын жая бердь Ецгезердей жйлт ецкейш келш кушактады. - Алтын апатайым! Цулап бара жатканын б ш п , сез1мтал ж1йт суйемелдеп, касындары орындыкка отыргыза койды. «Tipi болранда, Семешм де осындай болар едЬау!» - деп ойлады. А рылып, токтамай койган кез жасынан eei уялды. 9йтеу1р, ерен тшге келш, амандьщ-саулык сурасты. «С1здщ осында екешщзди Когалыга жумыспен барып ем, сонда баягы Кобзевтщ немерес1не кездап калып, содан ест1д1м», - дед1. Жеркент аупарт- комынын, 6ipiHini хатшысы болып келгенше терт-бес ай болыпты. «Жас еспей ме, жарлы байымай ма?» деген - осы. Зщгнтей жМт болыпты. - Уйге жур, жаным. Жаман апацнын, шешн ini! - дед1 Шеш эл ! еткен кундердщ елесшен айыга алмай. - Жок, апа, бул жолы мен ci3fli е д ет шакыра келд1м. Демалыс кун1 ез1м келш, бала-шарацызбен алып кетем, - деда. Сейтть Содан 6epi сол Самсалымен eei де, бала- шагасы да байланыстарын ел1 узген жок. «Былтыр щ л ы н - биыл тай, Бцгш кедей - ертец бай. Дшрменнщ тасындай Шыр айналеан дцние-ай», - деген - осы. Keuieri жаланаяк балалардьщ бупн ел баскарганы Шешге заманнын, оцала бастаранындай сеа!лд1. 293

Ъекоцлтап НфшЬ.-тм Немере-шеберенщ кызырын казак баска кызыктьщ бэршен жогары кояды. Солай екенше Шешнщ KQ3i баярыда жеткен. Кудайдыд оран берген 6ip MiHe3i: 03 немере-шебересш калай жаксы керсе, Семен, Жаксыбала, Калидын бала-шагаларын да ез урпарындай жаксы кередй Эйткенмен ол Нурбектщ кызы Кэусенд1 айрьщша сарынып турады. вйткеш оныц кылыры —окшау кылык- Алматыдагы музыка мектебше барранынша оны eai багып-какты. Bip жасында журдо, 6ip жасында сейлед1, жас кушнен алгыр, ерке eeri. Кой деп бетшен каккан емес, еке- шешесше де жекггпедь «Менщ жекеменпйг1ме тимецдер!» - дейтш. Елдщ баласы взге балалармен ойнаса, Квусен тек ежеймен ойнайтын. Уйде де, тузде де: «Эже, ойна!» - деп, касынан карга адым шыгармайтын. «Кудай сактасын, мшв б1реудщ ауырын-ай!», «Энеб1реудщ демш керешншЬ деп, ежесшше сейлегенше эке- nienieci де мез болатын. «Эже, сен маган кершш жур, мен ойнаймын», - дейтш бес-алты жасыныц взшде. Bip-6ipiHe бауыр баскан, 6ip-6ipiHe вбден уйрешскен шебересь Нурбек пен келш1 ежей мен шебересшщ кылыгына карап-ак карк болады. Немере мен шебереш алдына алып тебе шашын шскеп отырган ана мен эженщ танауы ирпплжтщ танражайып теш е толады. Ол Hie - адамды шекс1з рахатка белейтш влемдег1 ец куатты дерь Ондай дерш1 eni6ip окымысты мен рулама жасай алмайды, ейткеш оны Жаратушы иемнщ e3i жасаган. Шешнщ еткенд1 ойламайтын, бугшде кез1 жок жакындарын еске алмайтын KyHi жок- Кейде солармен ел1 6ipre eMip cypin келе жаткандай болып кетедь Куб1рлеп сейлесш те отырады. Оларсыз eMip суру оган опасыздык сешлдь Киын-кыстау кезде агайын болран Жаксыбала мен Теу1рбектщ, баскалардьщ урпактары мен ез урпарын уштастырып, бас костырып отыру - ол да Шешнщ аналык мшдеть Муньщ 6epi KiniiripiM мемлекеттщ 294

________________ ____________ad. Ьцнш-т йзгшга устаудан 6ip кем емес. Агайын бола бшу - дазадтын ец улкен иудеек Немере-шеберелердщ, жиендердщ мшез-дулды- нан, тур-тусшен Тазабектщ, Оралбект1ц елдеб1р уксастыктарын, дагдысы мен едетш керу - Шей! упнн бадыттыд бадыты. 0Mip суру деген - сол. Кекталдьщ куз1 жазга уксас: кун жаумайды, суымайды, шыбынсыз жаздыц деп езк Назадтыд ез мшезпвдей момын, алдын-жулдын ештецес! жод. Нодыр куз. Нурбек пен келш1 жумыста, езгелер1 де ез •прлшмен кет1п, ШэЙ1 уйде жалгыз 63i K ipin -ш ы гы п журген. Телефон шыр ете далды. Эй, Алматыдан, KeyceHiM шыгар деп, асыга жупрдк Сол екен, даусы сацд ете далды: - Эже, хелщ далай? - Ой, даусыцнан айналайын, жадсымын. 03in далайсыд? - Жадсы. Эже, бугш паспортымды алдым. Атымды Кэусен деп жаздырдым. Bepi6ip елдщ 6epi Кэусен дейдь Оныд ycTiHe ол - сен айтатын ат. «Кеусен» дегенде, дулагыма ылги сенщ даусьщ келш турады. - Жарыгым сол. Эке-шешед ренжш журмей ме? - Ренж1мейдк Мешч еке-шешем ceHcin, олардьщ буйрыгы маган журмейдк - Соны айтты да uie6epeci сыдылыдтап турып кулдь - Алтыным. Bepi дутты болсын, жаным! Hlefti тагы ойланып отырган. EciHe дазадтыд ecKi 6ip eHi туст1: - Тобылгыныц бцршдей, Текеметтщ тцршдей-ай. Заман emin бара жатыр, Ci3 бен б1зге бШнбей-ай. Назад далай дел байдагыш. Кунде кегерт турган тобылгыныд дашан бур ашданын бишей даласыд. Текеметтщ Typi де кунде керсеч, кунде сол далпы 295

--П Gelh i muni HiwMf'h.-tf/iM_________________________ J сыякты, 6ipan ол да байкатпай тоза бередь Bepi кеше рана сыякты. Б иылры к,ыс куздщ жалгасы сыяктанды: карсыз, кара суыры да жок- Шешнщ ауыратын журеп 6ip нерседен рана секем алды: желтоксанныц дел он 6eci кун1 кыс imiHfle кун куртредУ Бурын мундайдыц болган-болмаганын, канша ойласа да есше Tycipe алмады. «Э, кудай амандырынды бер!» - деп сыйынды да койды. EpTeci Нурбек уйге тым кеш келдь Эжей мен ейел1 элдене куткендей бетше б1рдей карады. - Пленум вткенш есйген шырарсыцдар? Енд1 Казакстанды орыс баскаратын болды, - дед1 естЫлерщ келгеш осы ма дегендей тез-тез айтып. - EcTiflin, - дед1 ейел1 ол да оган онша мен бермегенсш. - Е, орыс болмай жур ме ед1, талай орыс баскарды рой Цазакстанды, - деп, Шэш де оран тацданатын тук жок екенш еске салгандай болды. - Бурын казакты окымаран, езш e3i эл1 баскара алмайды дед!. Себет е тм е п орнагалы жетшс жылга жуьщтады, eni надан, ел1 03iMi3 баскара алмаймыз ба, еже? - Кой, балам, ейтш айтпа! Bipey ecTice, басьщ белеге калар. Одан да шэшцгц im . Ол ецыме одан ары ep6iMefli. HeMepeci аман- есен келгенш керген соц, кещл1 орныгып, Шеш ез белмесше карай Kerri. Шеш дшдар да, ырымшыл да емес. Алайда кыс iuiiHfle куннщ куршрегешнен секем алды, содан болар, элденеш куткендей, елденеге алавдарандай беймаза куйде журдь Binrici, ecTirici келш, журт бас коскан жерге едет жакындайтын болды. Акыры ecTifli. Алматыда жастар мен студенттер еюметке карсы ш ы ры пты . Ошметке! Адам миына сыймайтын сез. Жаксысынан айырылран, кересшш керген казактар мен KacipeT шеккендер болса 6ip cepi, неге жастар кетерШс жасайды? Оларга не жок? Не б1лед1 олар? 0лдеб1реулер айдап салган болар, cipe?! Ойбай-ай, Кэусеш кайда екен? Ол да студент пе едк немене ед1? Жас неме арандап калмаса жарар едП 296

Bd, динш-ad Уйге Kipe сап Шеш Нурбекке телефон сокты: - Кеусенмен хабарластывдар ма? Хал-жагдайы калай екен? - Алматымен сейлесе алмай отырмын, еже. Дорыкпацыз, ол ел1 жас кой. - Жас болтан соц той кауштенш отыртаным. *** Жиырма екшпи желтоксан болатын. Туннщ ец узагы, куннщ ен кыскасы. Сталиннщ туган куш. Бул кунд1 бурын мейрам санайтын, адамзаттыц ец акылдысы туган кун деп багалайтын. Сейтсе, ец цатыгез басшыныц дуниеге келген куш екен. Тарих етаржтщ бетш ел1 аршып жатыр. Оныц жасаган жаксылыты мен жауыздыгын таразылап, орныккан TepTinTi apu-6epi ыргап жаткандар бар. Дала tuiareyiM тарткан кезде eciK алдына eKi машине ipK ec-Tipnec келш токтады. Уйде Шеш мен Нурбектщ кенже кызы тана отырган. Таныс 6ip ey ме деп, Шеш терезеден карады. Кек пелте киген узын бойлы eKi ж т т какпадан ездер1 Kipin, мешинеге жолды ездер1 ашты. Шеш тацгалды. Дэл булайша еркшситш ешкш жоц секицй ед1. Иытына шапанын а е сап далата шыкты. Сол сэт какпадан Нурбек пен келпи де кершдь - Ana, ci3 уйде отыра берщ1з! - дед1 келген eKi ж шттщ 6ipi октем дауыспен. Аркасынан итере кушактап уйге Kipriein ж1бердк Сол сет: - Дулыным-ай! - деген келшшщ даусы миына icTiKme кадалды. Шеш жалт бурылып, жшггтщ колын катып ж1берд1. Душатын жая кара мешинеге карай умтылды. Боп-боз, ак шелмектей боп, шалкалап жаткан Кеусенд1 кез1 шалды. Астындагы жер опырылып кетт1. Жете алмай етпетшен жыгылды. 0зш кара гунектщ жутып бара жатканын Шеш сездй Соцты бшгеш - сол. Жеркенттщ ауруханасында Шеш ес-тусйз узак жатты. Bip куш кезш ашып, касында отыртан келшш 297

Шешнмн %фЖеЬ-шы____________________ кердь О дуниеде ме, бу дуниеде ме, езшщ кай дуниеде жатканын ажырата алмады. - Апа! Апатай! - деген келшшщ даусы бу дуниеде жатканын ацгартты. Сейлегкч келд1, сейлей алмады. Аузына 6ipey коргасын куйып тастагандай. Аша алмады. Bip кезде келйп ак халатты еш дер1герд1 ертт келдо. Bipeyi аузына элденемен су тамызды. Аузы да, кулагы да катар ашылып кетй. Bipeyi: «Кезш ашты! Аман калды!» деп жатты. Ulem6ipaK аман калдым деп ойламады. Булдыраган, буалдыр тарткан дуниеге кайта оралгысы келмед1. Цара тунек кайтадан ез тубше тартып екетть Еш жер1 ауырмайтын сыякты. Кайта оралмайтын баска дуниеге ез ершмен енш бара жатты. Шеш ауруханада кырык жей кун жатып шьщты. Оц аягы шалажансар, од колы аузына зорга жетедк жазылган Typi сол. «BipTe-6ipTe 6epi калпына келедк емдейм1з», - дейд1 дершерлер. Аягы мен колы гана емес, Шэшге мыйы да шалажансар секйда, оны калай емдейд1? Уйге шыккан куш кещлш сурап Кали келдк Жагы суалып, журкй Ki6ipTiKTen, кед1мгщей картайып калыпты. Баягы ежетййнен еш нышан жок- Эцймей де суйык: б1рд! айтып отырып, 6ipre кете бередь Ештецеге сенбейд1, ештедет армандамайды. Туйыкка куып тыккан ач кусап бэршен умй узген. - Алматыда окитын ортаншы немеремд1 окудан шыгарып яйбершй, - дeдi мучын шагып. - Желтоксанныд он ceriei KyHi алачга барганын б1реулер суретке Tycipin алыпты. - Аман келгенше шушр де. - Ие. HlyKip деп отырмыз. 0з1ч калайсьщ енд1. - Мен де шушр деп отырмын. Он алтыншы жылы елш калмаганыма шушр деп ем, онда eлi жаспын, керейн KyHiM бар деген болармын. Асарымды асадым, жасарымды жасадым, ещц неменеге шушр деп отырганымды ез1м де бишеймш. - Е, K03ip немере, шеберелер ушш myKip дейм1з де. - Ие, myKip деуге уйретй гой. Олйрш жатса да, окудан шыгарып жатса да, берше шушр дейм1з. - Шушр демеске баска не амалымыз бар? 298

________________________________________ д /t, д ц н м -п / «Казакты казак баскарсын» дегендер1 уппн урып- согып, итпен куып, ез куштер1 жетпей жаткандай, Мескеуден, Тэшкеннен, Фрунзеден, Новос1б1рден эскер шакыртыпты. 0з1м1здег1лердщ жаны ашиды, езгелер аямасын деген1 шыгар? - Он алтыншы жылы де сейткен. Тэшкеннен, Алматыдан, Шшпектен эскер шакырткан. «Ол орыс - баска орыс: патша заманыньщ, бул орыс - баска орыс: сэбет заманыньщ» деупп едш, сейтсек, ж еттс жыл бойы алданып журшшз, бул да сол орыс боп шыкты гой. - Иэ, сейтть Кали кеткен сон, да Шэш езшщ осы ойынан арыла алмады. Он алты жасар кызды аямаган ешмет KiMfli аяйды? Окытушынын, урысканына екпелеп, ез1 асылып элшта дегенге юм сенед!? Окытушысы урыскан сайын окушысы асылып еле берсе, онда ол окытушыны неге зац тергемейд1? Желтоксан кетерипсше катыскандарды ешмет нашакорлар, маскунемдер мен бузакылар деп хабарлады. KeyceHi оныц 6ipiHe де жатпайды. Ец курымаса адал жастыд аруагын корламаса кайтед1 екен? Ойтш OTipiK айтудьщ астарында баска eripiK бугып жатканы беп-белпль «Баска бала-шагаларьщньщ амандыгын ойласацдаршы!» - деп Нурбек пен келшш коркытуда кандай купил бар? *** 6м1рдщ 6epi TycimKTi болса, онда таршйпктен мен кетер ме едд шм б1лед1? Шэш сексен тогыздан аскан жазда Кали катты ауырып жатыр екен деген хабар келдь Од аягы мен од колын суйреп кетерш журген кемп1р Kici ол хабарга селк ете коймас деп ойлаган Нурбек датты кателескен едь Еепген бойда орнынан суйретше турып: «М е т апарыддар. Мен алш, ол далса, кайыр едь КУДайдыд iciHe ылаж жок, карагыммен 6ip тшдесш калайын», - дед1 TITafti Keeip бармадсыд ба? - деп Нурбек ез кезше e3i сенбей. - Иэ. Туске дейш барайын. Кещлда тустен кейш сурамайды казак- 299