. Нұржекеұлы. т14

( ) i'lr if т и н ]iiijo i<rki>-ii'ii,i__________________ __________ _ - Оларды мен елт1рсем, кепм нщ к,айтк,аны; баска елирсе, кудайдьщ жазасын бе р ге т; ал саган neperi олардын, елгеш емес пе? Сондыктан оны сез кып кэйтесщ, одан да кешш келешк пе, ж ок па, соны айтсацшы. - Оны К^ожабек агамен акылдассацшы, кепт1 керген Kici гой. ..Д ож абек б1рден куптады: - Салт басты, сабау камшылы емес, мал-жанын, бар адамсьщ, Жалацаш саган кол болмайды. Тогызбулак таяк тастам жерде, менщ акылымды алсан, Байгабылдыц касына кеш. Айналасы ашык, мал устауга колайлы. Осы ойды memeci Кдлиша да, ауылдыц аксакалы Эдшбек те куп керд1. Ш еш TinTi куанып кетта. Сейтш карашаньщ кара суыгында кауырт кешетш болды. Ауылымен коштасып, агайындарын шайга шакырды. Эд1лбек аксакал кутпеген кошемет керсеттк - Ж ас болсац да, 6i3re бас болдыц, - дед1 Тазабекке. - Bipirin журсек, баскага жем болмайтынымызга Ke3iMi3fli жетм здщ . Саган арка суйеп ары еттж , аман- есен 6epi еттж . Б1реуден inrepi, б1реуден кешн кун Kemin жатырмыз кэз1р. Бас аман болса, 6epi 6ipTe- б1рте орнына келер. 0 з отауывды езгеге 6epin, алыс- жакыннын; жагдайын жасап жатканьщды 6epiMi3 де керш-б1лш журм1з. Сенщ де басыца адам тезбейтш тепер1штер тусть Сасатын жерде саспадьщ, ясунжитш жерде жунж1медщ. 03in тупл , езгенщ камын жедщ. Мен екецнщ бауыры epi езщнщ аган ретшде саган дэн ризалыгымды 6inflipin, кенже улымньщ жаца отауын келш екеуще сыйладым. Оны сен менщ гана сыйым демей, осында отырган езще барша агайынныц сый- сыяпаты, курмет1 деп тусш . Тазабек не дерш б1лмей, тек. «Ой, ага! Ой, ага!» - дей бердь - Ал, кайным! - дед! Вдшбектщ ейел1 ецгшеш эдеш жылдам жалгастырып - Мен саган Kepi даусыммен 6ip ен салып берейш. 150

Эй. дцние-ай Дцние - к;ызыл тцлк1 бцлацдаган. Бак тайса, ерге дэулет кцралмаган. Кцнт е мын, 6ip поле жолыкса да, Сонда да кцдер цзбе 6ip алладан! - Мыц жасацыз, жецге! - деп, Тазабек келш кушактап жатканда, Ш эш жецгесш щ басына ак туб1т Ш8л1 екелш жапты. Ж урт мерекеге тап келгендей мэз-мейрам болысты. *** Байгабыл Тазабектщ eni уйш ез касына к,ондырды. Келген куш -ак ерулжке шакырды. KiiniripiM той жасагандай курметтеп, Дапезге ен айттырды. «Балам, шешец екеум1з ас-суымызды бердж , енд1 сен энщ|ц айт. Бауырларывды бауырыца тарт!» - деда. «СТзден руксат болса, неге айтпайын?!» - деп, Дапез домбырасына дереу кол созды. Кезш жумып, сэл-сэл тецселш, узак унс1з тартты. Муцды сарынды Тазабек тш ркене тьщдады. Цапез кабагын ш ытты. Домбырасы кенет каткылдау унге KeuiTi де, артынша Дапездщ даусы аркырай женелдк - Шалтабай - менщ атым, экем Алпар, влецге жас кезм нен болдым щкэр. Орыстыц мын, салдаттык багасындай, Тазекем em in Kemmi-ay кайран сццкар. М енщ атым Шалтабай, Асылдан соккан балтадай. Уй кецейш далага айналып кетта ме, дала уйге Kipin, уй кецешп к е тй ме, Тазабек тусш е алмай калды. Дапезд1н, эн айтысы адамды сыйкырлап тастайды екен. Соншальщ веер еткен ceei ме, е ю ме, ажырата алмай калды. «Дазакка атым шыккан кыран ед!м, Дайрылып канатымнан жарга кондым», - дейд1 кайран Шалтабай атам. Тазабек агасыньщ e3iH де, заманын да ацеайды. Атын ардактаган казагы араша тусе алмайды: шарасыз. ©з елш , ез жерш коргаганы yuiiH жазыкты. Вершен тущ лш , бершен кудер y3in, дауысым кудайга жете ме деп ю ж ш е булкынады. 151

бексц/imn НиЬжеке-шм___________ __________ Домбырасын унс1з куйлед1 де, Дапез екшпй ещц шырдай женелдк - А уы лы м Keuiin барады т аудан асып, Таудан асцан бцлтпенен араласып. Кв ш т щ соцы кеткенде кв кк е сщт , Бауырымды ж ы лады м жерге басып. Эридай, квкем, B ip кет кен сон, квкемд1 Кврер ме екем?! 0pi сагынран, epi екшген ceeiMfli Дапез соншалыд 6ip айрьщша эуенмен жетгаэдь Тазабек тусшдо: енге посыл ез муцын да шапты. 03i де байкамай, Тазабек патты KypciHin калды. Дапез бетше жалт парады. Жанары жалт ете туей . Тазабек ыцгайсызданып, козгалантап калды. - Жалацаштыц тауынан к е к Ш к цудым, Ж ет т збейт т болган соц, ceicipin цудым. К вш щ е ерген квцШ м д1 жцбат а алмай, Жалацаяц соцыцнан втнт цудым. Цайран еркем, К,айта айналы п взщд1 Кврер ме екем?! Тазабек алкуред тарткан Дапезге теспле, сыр тарта парады. Анандай сезд1 eni6ip эн mi эншешн айта салмасын сездь - Кайран еркем, B ip кврмей-ац взщд1 влер ме екем?! - Болды! Дайдагыны айтып кеттод, - дед1 Байгабыл жаптырмай. - Мен емес, еке, ел рой бул енд1 шыгарган. - Е, мен де б1рдеме бшем, -елдщ енш жамылып, езщ нщ сырынды айтып отырсыд. Байгабыл Тазабектщ ойын тап басты: еуен елдош болранмен, ондагы муд Капездош едь Сол жорамалын аныдтай тусу уш ш , сыртда шынданда Дапездщ езше сауал тастады: 152

Эй, дцнш-ай - Bip гажап цыздан айрылып цалгансыц-ау, cipe? - « Еажап» деген жай сез гой, ол цуд1рет болатын. Оны кврген сайын мен цайта тугандай болатынмын. - Ендеше неге айрылдьщ? - Ы м iaflen Ыстамбулга кеткеннщ eKiHiuii гой! Осы куннен бастап Тазабек Цапезд1 эулиедей сыйлайтын болды. Оныц шырцаган кез1 турман,, ыцылдап ен салган сетш щ eei журегш суырардай суйсштетш. Не деген сицырлы дауыс?! Мамыц ун, асцац сез1м, мувды eKiHini, ерке мш ез, тапцыр ой, назды цылыц, сыпайы пешл - 6epi онын; еншен, турленген ушнен сыгалап, сезиип турады. Ашыц- жарцын адалдыгы мен даусыныц мвлд1р тазалыгы астасып, адамды е р ж й з баурап екетедй Адам тусшбейтш 6ip цуд1рет1 бар. Карагай Kecicin, мал цорасын жасасып, Капез кеп кемектестн Bipae жас шшипгш е царамай, Тазабекпен тец цурбысынша цалжыцдасып кетть Керпйлершщ пешл-ыцыласын nepin, Калиша мен Ш еш цутты цоныс таптыц деп риза. Ж умыстыц ауыры мен жещ лше царамастан, Цапез ылги ыцылдайды да журедк Анда-санда даусын шыгарып: «Аж арыц аппац екен атцан тацдай», - деп, кез алдына келш 6ip сулу тура калгандай, басын шайцап, тацдайын цагып цоятыны бар. EKi-уш рет байцады: Ш эш нщ ту сыртынан кез алмай нарап цалады. Кызыга ма, суйсш е ме, неге ейтед1? Тазабек ыцгайсызданып, байцамагансиды. Bipan урлыц жасап цойган адамша кепке деш н езше ез1 келе алмай журедн Ацыры 6ip куш айтып салды: - Жецгеце царагыштай бересщ, цызыгып журсщ - ау, шамасы? - Кап, байцап цалдыцыз ба? Уят болды-ау! Ш ешнщ сел кара торылыгы болмаса, бушл тула бойы мен айрылган адамнан айнымайды екен, Теке. Bcipece ш сш щ irniH nepin тургандай жалт царайтыны гажап уцсайды. Жадылап цойгандай, умыта алмай-ац цойдым соны . К&лай екен, 6ip Kepin цайтайыншы деп, вткенде ауылына да бардым. Ешк1м б1лмейд1 153

<иle/j. пнии t lijkhrt’h'-if/tbi__________ Кытайга цашып баруын барыпты, б1рак кайтпай калган сы якты . Kyfieyi кызганып, едеш сей гп ме деп те ойлаймын. 0з1м есецНреп ж урш , кещлщ1зге келетш кыльщ жасап койыппын, айып етпещз, Теке! - Е, кайдан бшейш, ейелщнщ эдем! болганы да 6ip пеле екен-ау! - деп, уайымдап калып ем. - Уайымдамацыз, Теке! Жаманга жаман калай уксаса, жаксы да жаксыга солай уксайды екен, Ш еш жен,гемд1 керген сайын кандай асылымнан айрылганымды бийп, журтта улып калган иттей кецШ м аяк асты бузылып кетедк 0з1ме ез1мнщ шамам келмей калады. - Онда со кызды елестетш 6ip ен айт! - Айтайын. 0з1мнщ де айткым келш тур. «Ажарыц аппак, екен атцан тацдай, Н црлы екен е/а кезщ ж а ц ц а н шамдай...» - «Кандай гажап!» - деп танданды Тазабек. Сагынышын да, щкерлЫ н де - берш эуенмен жетгазш, еркелетш, аялап, бар дуниеш табанына тесеп тастагандай айтады. 1Шркш-ай, ecTin Шешге бул да 6ip ен арнаса-ау!? Bip тун1 Ш еш Тазабекке тосын кылык керсетть - Жалацашка неге сенщ жакын келгешнд1 irniM сезедк - дед1 тесш е алаканын салып. - Еркектщ кер- жерд! ейелше айта бергенш унатпаймын. Сондыктан купия сактаганьща ренж1меймш. BipaK сенщ кейб1р сырывды ce3in журем. Сети, амандыгынды ез1мнщ амандыгымдай керген сод, кейде кэуштенем. Жакында Жалацаштьщ eKi орысы i3-Ty3ci3 жогалып кетшть Оны осы евдрдщ орыстары да, казактары да айтып жур. Сол баягы Ж узш екеум1зге жабылган жауыздар кершедь Соцгы кезде тус1вде шошитынды шыгардыц. Мен соган карал, солардьщ жогалып кетуше катысыц бар-ау деп шамалаймын. Ж узж тщ айтуына Караганда, менщ еке-шешем мен бауырларымды елт1рген, елт1ргешмен коймай ертеген, ез1мд1 зорлаган солар керш едь «Батыр - 6ip октык» деген гой бурынгылар, 154

_____ дй, дщмна11 байкап, орыстардан аулак журсецшП Зац да, заман да солард1ш боп турган ж ок па? - Ондай оймен басыцды катырып кайтесщ? Бар жаудан ж ок жау жаксы емес пе? EKi орыс елд1 екен деп, бушл казакты орыстар кырып тастамайтын шыгар? Кдзактьщ да талайы талай жерде елш жатыр гой. М е т ц мылтыгым бар екенш Жалацаштын, барлык орысы б1ледь ^азакка керек жан орысца да керек. Сондыцтан мен олардан цалай сацтансам, олар да менен солай сацтанады. Сонын; e3i - мен yniiH жещс. - «Андыган жау алмай коймайды», авдыспасацшы! Сенен баска менщ TiperiM де, панам да ж ок . Менщ сен1мен е т т зге н ец бакытсыз кушм озге эйелдщ ец бакытты кунше 6ep rici3. Сенщ баганды бигуден, KOflipine жетуден баска менде бетен ой ж ок- Денемнщ тиймдей т у т р ш е дешн ceHi ацсап, сагынып турады. Кермеген корлыкты K epin , тартпаган азапты тартып, не ол1 емес, не Tipi емес шалажансар куйде жатканымда, «Егер осы сезщд1 елдщ кезш ш е тагы айтсац, онда, шынында, елтарш кетем!» — деген ектем дауысьщ м е т керден суырып алгандай осер еткен. Мен оны еле-олген1мше умытпаймын! Еркектш ер л тщ е, Kecin сейлейт1н MepTTiriKe мен акыл-санаммен бeйiлмiн. Багыма жолыккан байым деп теубе кылам. взщ е жолыктырган Ж узж ке сол yuiiH ризамын. Жаныммен, тешммен, вне бойымда не бар, сонын; 6epiMeH ceHi елш -еш ш жаксы кврем. Сондыктан сенен айрылу - мен yniiH тек ел1м. Осыны умытпашы, жаным! Жалгызым! Тазабект1ц кезше YЙipiлгeн жас кемешне куйылып, туш р тамшы тамагына кептелш турды да калды. Капезге сенер-сенбес куд1кпен жургеншде, Ш эшнщ мына кылыгы коргасыннан бетер балкытты. - Жаным! - дед1 yHi кырылдай шыгып. - Акылдым! Кушакташы! - Алдымен езщ кушакташы! Сен ецкей!п, т е н т келе жатканда, вне бойым кун ецкешп келе жаткандай куанады. Соны б т е с щ бе, Твйкентай? 155

Ъекоцлтн ^кффеке-цлы______________________ - Будан былай бклем, Шейкентай! Ашшы Кушагывды, кунщ енкешп келе жатыр, жаным! - Ецкейцп, жаным, келпп! Ецкейе бернп! Кеген, Жалацанща карашанын; ортасында кдр туст1. Казак; пен орыстьщ арасы катты ушьщты. Соцты кезде Жаладаштьщ айналасынан гана алты казактьщ е л т табылды. TyHri журштен казан пышак, кескендей тыйылды. Урей улкен-KiniiHi тугел биледь Tipi жургеннщ 6epi eeipme гана Tipi жургендер сешлдендк Кай казактьщ да болашагы орыстьщ колынан елу тepiздeндi. - Кун1м1з кун болмай калды рой, кейтем1з? - дед! Тазабек Капезден сыр тартып. - Кайтуни ек? Тезем1з, - дед1 ол да осы суракты KyTin журген адамша жулып алрандай жауап катып. - Bp6ip адам сыякты халыкта да тагдыр деген болады. Казактьщ тардыры осындай. Орыстар 6i3fli сыйламайды, TinTi Ke6i адамга санамайды. Неге? 9йткен1 олар б1зд! менсшбейдь Казак жершде турранмен, казакпен олардьщ ешкандай рухани, медени байланысы жок- Тарихымызды, салт- дестур1м1зд1, эдет-гурпымызды бшмейдь Keft6ipeyi б1зде ондай хальщтык ерекшелш бар деп ойламайды да. Ойткеш бекерден-бекер 6i3fli жабайылар демейд1 рой? Тарихы, енер-бШм1, салт-дестурк еш тедей жок халыкты, ез1н ойлашы, олар не уш ш сыйлайды? - ©й, Капез, сен не айтып турсьщ? Сонда олардын 6i3fli адам санамаганы дурыс па? - Эрине, дурыс емес. BipaK оларды квйтш ез1м1збен санасатындай кыламыз? Ол yniiH 6i3 алдымен солардан уйрену1м1з керек. Осыншама орыс жердщ тубшен неге осы арата келш жатыр? Орыс мемлекетш кушейту yniiH. Оньщ жерше жер косып, улкейту уш ш . Ал кай казак казакты кушейту ушш б1рдеме icTen жатырмыз? 0 з басымыздан асып жаткан б1зде ештеме жок- B epi кара басымыз бен карнымыздын Камы ymiH. - Ойбай-ау, енд1 казак ез жершде отырганы уш1н де орыска жазьщты ма? 156

_________________________ Эй, дщше-ай - Казактьщ жазыры эл йздтн де, бипмс1зд1гшде, к у п т ге карсы туратындай каукарыньщ жокты- рында. Не патшасы жок, не acnepi жок казадты, взщ ойлашы, KiM коргайды? Доргаусыз жаткан елд1 патшасы бар, acicepi бар орыс келд1 де алды. 03i мемлекет кура алмаган елд1 мемлекет1 бар ел багындырды. Bi3 б1ржпедж, 6ip-6ipiMi3re барынбадьщ, ез1м1з секйцц 6ip бауырымызга барынганды кор санадык- Акырында жат журтка жем болдык. Бул - 6ip куннщ немесе 6ip жылдын; емес, узак жылгы алауыздырымыздьщ нетижесь BipireTiH кезде б1ржпедж, 6ip-6ipiMi3fli колдайтын кезде колдамадык, енд1 соныц зардабын тартып отырмыз. Осы куШтзге жазыкты ата-бабамыз баярыда жер астында жатыр, олар б1зге жауап бермейдк 6i3 оларды жазыктай алмаймыз, 6ipaK соларра сыйынамыз, соларра кулшылык жасаймыз: «Ата-бабамыздын, аруары, колда!» - деп. Мше казактьщ жардайы осылай. - Сонда осы барынганымыз барынган ба? Ел болудан б1ржола калдьщ па? - Оны айта алмаймын. Бушл халыктьщ тардыры турмак, ез1мджш де болжай алмаймын. Keeip орыстыц аз кезшде кушм1з мынандай болса, кейш олар кебейгенде кандай болатынын 6ip кудай бьлмесе, мен бшмеймш. - CeHiK ce3iK KiciHin зересш алатын сез екен. Олардйй дурыс болса да дурыс, бурые болса да дурыс болады депп. - Дурыс айтасыц. Зорланган кыздай 03iMi3 жылап, 63iMi3 жубатып, кше зорлаган адамда емес, зорланран кызда деп, ез1м1збен ез1м1з кшелесш ететш шырармыз, KiM бшед1?! - Дайдарыны айтып, кецйнмд1 кулазытып ж1бердщ гой, Teri. Дазактыц жардайын «Жапалакты таспен урсац да жапалак вледо, таспен жапалакты урсац да жапалак олед1» кылдыд. Шынымен-ак казактьщ ешкандай болашагы жок па? - Жок деуге аузым бармайды. Ойткеш болашакты 157

(w kcif ilium Н ^ш еке-цл-м ______________________________ болжай алмаймын. Ал Gipan, жагаласып, елкшей 6epicneyre казактыц м у м ю н д т бар. - Кандай? - 0 зщ ойлашы, авдысканда, ацылды жене ме, ку жеце ме? Тазабек тез жауап бере алмай ойланып к,алды. - Мына сурагыц жумбак, сьщылды екен, ит бше ме кайсысы жецетшш? - Цазакка осыныц eKeyi де керек. Ацкаулыгына, еренйздшше мак,тана бермей, алды-артын ойлайтын, болжайтын дережеге жету1 керек. Цазактыц колынан келетш ец басты кару - кайтсе де азаймау. Азайды 6iTTi, бершен айрылады. «Eni ауыз 6ipiK ce, 6ip ауыз ж ок болады» дейд1 гой, тура солай болады: он алтыншы жылдыц ец ауыр зардабы сонда, казак мулде азайып калды. «Патшаныц жарлыгына карсы болдыц» деген сылтаумен жазыктыны да кырды, жазыксызды да кырды. Еркек-эйел, бала-шага деген ж ок. берш, малга дешн кырды. Эдеш азайту ymiH, жер бетшен жойып ж1беру уш ш кырды. Будан былай кыцк етпес1н деп кырды. Былайша айтканда, жагдайды жаксы пайдаланды. Кырылган казактыц орны енд1 ешкашан толмайды. Квп жыл еткен соц, кебейсе кебейер, 6ipaK бурынгыдай каулап-каптап еспейдк елгендердщ орны ущрейед1 де турады. - Сонда калай, ecin-ену ym iH , патша жарлыгына карсы шыкпауымыз керек пе efli? - Царсы шыкпасак, ерине, дел булай кырмас едь Онда 03iMi3 елмесек те, намысымыз елетш еда, орыс коныстанушылары басынып, бурынгыдан бетер агылатын еда. 0 з щ ойлашы, кез1р казак бурынгыдан 6ipa3 езгерда: сен 6i3fli елт1рсец, 6i3 де ceHi елйре аламыз дегенд1 ацгарта бастады. Оны мен халыктыц ояна бастаганы деп бшем. - Г^ырылмай турып оянудыц жолы ж ок па ед1? - Бар efli, ерине. BipaK оган кеппплжтщ кезш ж етю зу - ете киын жене ете узак ic. Ол жол - агартушылыц. Оныц Memci - окыган, 61л1мд1 адамдардан уйрену, солардыц соцына еру. Ал б!зде бййм де, бинмда де аз. Сондыктан 6ip-6ipiMi3fli 158

______________________ _______________ дй, дцниг-пп тыддамаймыз, ейткеш 6ip-6ipiM i3fli тусшбейм1з. Тусш бейтш ce6e6iMi3 - бШ м д ш щ айтданын 6LniMi ж од адам удпайды. Удпаган сод, дуптамайды. - Казадда оды деп жатдан да, одыма деп жатдан да eiiiKiM ж од, далай бш1мд1 боламыз? ©зщ дусатып баласын Ыстамбулда одытатын дай дазадтыд жагдайы бар? - Дурыс айтасыд: одыма деп те, оды деп те жатдан ешк1м ж од. Демек бул жагдай ез1м1зге байланысты: ез1м1з де одуымыз керек, балаларды да одытуымыз керек. Б1рад балалар оды сын деп, KipniniTeH мектеп салып берген дай албанныд байын б!лесщ? Бйлмейсщ. Мен де бйлмеймш. Жан багу унйн, эрине, байлыд керек. Алайда мыдты халыд болу унйн, бийм керек. BiniMfli халыдпен 6epi санасады. Бийм йз халыдты 6epi алдайды, ешк1м менсшбейдь - Муныд дуладда шредй Менщ де одыгым келедь Б1рад дайда барып одимын? Орыс мектебше барам ба? - Казак одысын деп, мектеп салып жатдан ешмет жод. Мектеп те, ек1мет те opbiCTiKi. Б1рад соган дарамастан жагаласып, таласып, ез1м1з мектеп ашып одымасад, орыстьщ келедкесшде осы далганымыз далган. Патшасы, ecKepi бар халыдда багынбасда б1зде амал ж од. KyuiTi к уп гпл йш керсетпей тура алмайды. «Патшага дарсы ш ыдты» деген сылтаумен, дарашы, даншама езше пайдалы icTepfli жасап жатыр? «Орыстыд даны теплген жерлерд1 орыстарга б!ржола берем1з», - деп, дыргыздыц даншама жерш, дазадтыд Цардарасын тартып алып отырган ж од па? «Куштшщ кет1 дшрмен тартады» деген - осы. Оган кенсед де кенесщ , квнбесед де кенесщ . ©зщ дырыласыд, езщ жене жазыдты боласыд, кердщ бе далай мэжбур ететшш? - Капез, сенщ сезщнен басым айналып, зэрем ушып кетт1. Патша ей м етй «вскерге адам бермедщ» деп дырды, оны дулатдан ешмет 6i3re дурыят жариялап бостандыд бердд сонда сен оган да, буган да сенбейсщ бе? Ж урпй, едпмем1зд1 Ш ешнщ шешн imin отырып жал гастырай ы дш ы !.. 159

Ъекщлтан НгфЖекй-цлм_______________________ EKeyi уйге шргенде, Цалиша Оралбект1 уйыктатып жатыр екен: - Элди, алди, а к; бвпем, А ц б е п кк е ж а т , бвпем. Цара ала иттщ щйрыгын Б в кпен em in берешн. Нцйрыц жцтн. цырцып ап, Ш ек п е н em in берейш. - Mine саган мысал, - дед1 1^апез кулш. - Апам Оралбект1 калай алдап уйьщтатса, орыс та казацты солай алдап жусатады. Бала еуеннщ едемиигш гана ажыратады, сезш уга алмайды, казак та орыстьщ одели сезш е мез болады, ал оныц тупш максатына 3iHi жетпейдЬ Оралбекй уйыктатып койып, сыртка шыккан енесше Ш еш ез ойын айтты: - Апа, енеукуш сойган койдын, ш м ай ы мен куйрык майын косып шыжгырып алсам кайтед1? Квжекатыкка тоцмай керек кой. - Сейтсен сейте гой. Тейкенщ шыжык жегенд1 жаксы керед1. Ы стык нанмен жесш, табаны да козга коя сал. - Сейтейш, апа. Балацыз шыжыкты жаксы керсе, шыжык берем, сонда меш де жаксы керш журер. - Йемене, жаксы кермей жур ме ед1? вй тш айтпа, балам. врвдм ез баласынын сырын 6yre-mireciHe дешн бш едь Сен1н Тейкенщ - аумаган екесь Ол маркум Да ep6ip ici мен ep6ip кадамын куш бурын ойлап, алдын ала 6epiH nieniin, nimin коятын. Тэйкен де деп солай. Ол сен ойламаганды ойлайды, e3i бекем болып алмай турып еш ерекетке бармайды. Одан сезштенбе де, кудштенбе. - Ci3 6epiH бш ей з бе , апа? - М е т ц бш м еййш м биттщ iniiHfle, шырагым. - Сонда да жаксы керейз бе меш? - Неге жаксы кермейш ? Балам жаксы керген адамды менщ жек кергешм кудайшылык па? Сенщ 160

dpi, динш-ad кандай жазыгыц бар? Сенщ орнывда мен болсам, ол корлыкты мен кермес пе ед1м? Сопыйаны алганы уш ш орыстар К °жакты агашка ийп, кетш аузына TicTeTin кетть Bi3 кыз-келшшег1м1зд1 кынадай кырса да, 6ip орысты агашка шгем1з ж ок- К уш тш щ зорлаганы - зац, елю здщ корганганы кылмыс саналган заман болды. Мына ек1мет орнамаганда катын-кыз гана емес, букш казак корлык пен зорлыктан кез ашпайтын едь Кайта кудай бар екен. Bip аман калуын калдык, арты не боларын 6ip кудай билли. - Бул еюметке де сенбейшз бе? - К у н т к у п т л т н керсетпей турар деймклц? Елд1 арк1м баскарады, ер баскарушы эр жакка тартады. Тарткылай берген сок, елей жершен эрнэрсе де жыртылады. - Тэйкен 6ip мен1 емес, 6epiMi3fli коргап калды гой, апа. - К^удай жар болган шыгар, Шэйкентай. - Тек Оралбекке салкындык керсетпесе екен деп Коркам. - Керсетпейдь Мен ез баламды сенен артык бшмесем, кем бишеймш. Аралас каннан туган немесе асырап алган баланьщ тукымы кеп болады деп отыратын екесь Казак улды бауырына тартады, кызбен елд1 бауырластырады. Тейкешм - сондай терт1пйд адамы. Кайта сен оны салкындатып алма! - Кейтш салкындатам? - О, кудайдыц кулы-ай, сурамайтынды сурага- ньщды карашы. Ш ешец мен Ж у зш айткан шыгар. Баягыда казактьщ 6ip улкен ханы болган екен. Сонык сулу 6efl6inieci болыпты. Кай заманда да ханнын катыны кеп болар. BipaK влп улкен хан кунде бейб1шесшщ касына жатады екен. Свйтсе, ол 6eft6inieci кунде койнына кыз болып келетш кершедь - Калай? - Калай болушы ед1? Кунде жупар шеп пен хош HicTi гулдерд1 кайнатып, соган шомылады екен. 11-729 161

Ъекуипап %фо!секе-цт__________________ __ Цолтыгын, шабын, аузын, омырауы мен бакайларын жупар шеппен тазалайды екен. Сейтш кун сайын кыздай болатын кершедь Сен де сейтш жуынып жат, жатарда дерет ал, турган сон гусыл куйеу1нд1 де солай жаса, жуындыр. Сонда екеущ 6ip-6ipiHe 6yriH уйленгендей боласьщдар. - Ci3 мен1н туган шешем сыяктысыз, апа. Цудай й зге узан гумыр берсе екен! - Сен менщ баламды тиген кунщнен 6epi бшесщ, ал мен кетерген кушмнен бшемш. Сондьщтан, Шэйкентай, маган сен. 0 зщ ойлашы «Жанында жупар анкып жатнаны налай, касывда Hic-ноныс шыгып жатнаны налай?» - Жаным, апа, кеттам. Майымды шыжгырайын, табамды ныздырайын. ...Тунде Тазабекке eHeci екеушщ налай энймелескенш нуана-нуана айтып бердь - Цойшы-ей, апам сейдед1 ме? - дед! Тазабек тавданып. - Мен ещц eTipiK айтып жатыр гой деймшщ? - Апама тачгалып жатырмын. Апамды сыйлаганын мен1н ата-бабамды сыйлаганын гой сенщ. - 03i де солай. - Шшкентай алтыным! - Ойбай, акырын! Жанымды шыгарасьщ. - Жанывды ш рпзейш бе, шыгарайын ба? - Ие. Эуел1 Kipri3, сонан сон шыгар. EKeyi 6ip-6ipiHe жабысып булк-булк кулдь - Шейкен! - дед1 6ip кезде шалкасынан жатнан Тазабек Ш еш ш езш е тартып. - Еркек айелд1 не уппн норгайды? - ©йткеш ол оган урпан сыйлайды. - Ал урпан уш ш неге жанын нияды? - в й т к е т ол 03i yniiH гана емес, халны yuiiH де кымбат. Урпагы калмаган халык, каншама данышпан болса да, туптщ тубшде курып б1тпей ме? - Ие, сейтедь Цудай НУРЬШ б1ткеннен сактасын! 162

Эй, дцнш-ai КЕИ1Н Кыстыд диындыгы мен кардыд калыддыгынан ба элде басдалай 6ip ce6e6i бар ма, кязадтарды айдалада атып кету, елй рш кету пышак кескендей тыйылды. Жаладаштыд орыстары ез1мен eei болып, курт езгерш к етй . Кеп кешшпей «Булардьщ патшасы тагы кулапты, тедкерш болыпты», - деген едпме тарады. BipaK оныц MeHiciH казак турмак, вл1 орыстьщ ез1 де бше коймаган секшдь бй тк еш ештеце айтпайды, айткысы келмейдь Соган Караганда, ездерше де ол жадалыд онша унамайтын тэр1зд1. Шейк «Ж узшт1 сагынып кетт1м», — деген сон, Оралбек екеу1н алып Тазабек Жалацашка келген. Табай мен Семен малда, Эбен мен Ж узш уйде екен. Eni ейел амандасып жатканда, Эбен орнынан ушып турегеп: - Ассалаумэлимм! —дед1 колын созып. - Элишсалам, Эбен батыр! — Эбеннщ саусактары дэп езшшшдей жуантык екен, кез1 тускенде, деней flip ете калды. «Калай айнымай калган?» - дед1 шошып. BeTiHin жалпактыгы, касыныц калыцдыгы мен кез1н1ц дедеттшеу айналасы - 6epi булжымай тартыпты. Байкамагансып, самбырлай женелдь - Улкен ж т т болыпсын гой! Калай, эке-шешеце Колгабыс кылуга жарап ж урсщ бе? - Апама даладан отын экеп берем. - О-о! Ж узж епке, балачыз ж1пт бопты гой. Отын екеп берсе, одан артык кандай кемек керек ci3re? - Кудайга uiyKip, Семешм мен Эбен1м ержетсе, маган кемдж керсетпес. - «Кара шалым аман болса» деп Табай байгусты да косып койсацызшы! - Е, аман болсын. Еш бала десе, байгус ш к е н асын жерге кояды. Мешц балаларымды кейтесщ, мына ез балада дарасадшы! Бетшен т с к е ш н десем, ойбай, жаман неме, жатырдап жолатпайды TinTi. - Ш ешнщ колында турган Оралбекке карап жудырыгын туйдь - Эй, куш1к, ападды 1здеп келгешд шын болса, неге 163

Ъвксцптт ИиЬжеЬ.-ит_________ _____________ енд1 апаца келмейсщ? Турщнен айналайын, турщ бар болрыр! Кудай-ай, келгендерщ кандай жак,сы болды! Тазабек, шыкшы терге. Ж о, сен шыгып журс1д гой, Ж1бекжан шьщсыншы! Жандарым-ау менщ! ...Табай мен Семен шам жакканда келдо. Семен KipreH бойда Ш эш ш бас салды. - Каркаранын, жермецкес1 б1здщ уйге кешш к е л ш т гой?! - деп, Табай да табалдырьщты кевдлдене аттады. - YftiMfli жэрмецке жасадыцдар, былгадывдар дегеш гой, Шейкен, уйдщ иесш ренж1тпешк, кайтамыз ба, кейтем1з? - Койшы, Тейкен, кайдагыны айтпай! « YftiMfli базар кылдьщдар. Балаларыцды алып келгендерщ Кандай жаксы болды!» - деп куанганы гой аганыц. - Солай ма? Казакша сездщ магынасы кыргызша баска болады екен-ау, е?! Табайдьщ аягына оралып, Эбен бойы жеткен жерден кушактай алып едк колтыгынан тш KeTepin, Табай оны кушырлана тамагынан шнжеде. Сонан сод Ш ешш кушактап бауырына кысты. - КУДайдын, e3i жолыктырган жаным, карындасым! —дед1 макдайынан суш п. - Оу, апасыньщ алдында ец улкен конак отыр екен гой, кене, келе койшы маган! - деп едк ендьенда Ж узжке уйренш келе жаткан Оралбек жатыркамай Табайга карай талпынды. - Кеп жаса, кегерппшм! - деп, Табай колына алып, бетшен суйдь - Берш суйдщ , кушактадыц, сонда Ж узж екеум1здщ жазыгымыз не? - Сендер ез1м боп кеткен адамсывдар, адам езш eei кейтш кушактап суйед1? - Кап, мынаныц кагынуын-ай, е?! Жауабы да даяр, калжьщы да даяр, ебден баптап койыпсыз гой, епке. Е ю еркек 6ip-6ipiHe мешрлене кушактасты. Табай ет жерде К °жабек пен ейел1 Бебект1 шакырып алды. Эцпменщ TieriHiH алган Кржабек жакыннан 6epi Атаманнын, жылкысы iiniHfle кыска жалды, шолак куйрьщты жирен каска аргымактьщ пайда болганын сез кылып едь 164

- Ие, ол атты мен де керд1м, - дед1 Табай. - Жылрышы: «Б1здщ рожайындж! гой », - дед1 де ройды. Кднша тарантасам да, артыр ештере айтпады. Соган Караганда, 6ip к¥пиясы бар-ау. Олай дейтш ш , тарертер 6ip топ орыс ж ш т ан,га барамыз деп, Жалацаштан шыгып кетед1 де, KeniKiciH аттарын рансорпа рылып райтып келедк B ip ap 6ipfle-6ip ар атранын керген емесшз. Мен бшсем, булар б!рдемеден роррып не сартанып жур, не разарра рарсы 6ip пеле ойластырып жур. - Не ойластыруы мумш р? - Тазабек epriMeHi айтран Табайга емес, сураулы к естн м ен К,ожабекке рарады. - Оны барылау керек. К,апы ралып ж урмешк, - дед1 ол бул ерпм еш кез1р ecTin отырган кейш танытып. Осы ерпмеден кейш Тазабек Жалацашра ж ш келетш болды. Табай мен Семен 6ip пелеге урынып рала ма деп рорырты. Кожабекпен арылдасып еда, ол кудМ н одан бетер е р ш т п яйбердь - Табайдыц сез1нен кешн мен де сезжтенш журмш, - дед1 ол абыржып. - Bip пелешр бары бар. Кез1 ашыр рой деп, Дапезден сурасам, Уарытша ушмет деген yKiMeTTi рулатып, Белшебек деген ypiMeT орнаганы рас дейда. - Ол рандай укш ет? - Ит бше ме? «Белшебек» дегеш «кешш лж» деген сез кершедь 1^ысрасы, тарра таласрандардыр кешшлж жагы жерген болу керек. Оныр айтуынша, бул ую мет кедейлер мен шаруаларды жартайтын кершедь - Оган кедей мен шаруадан не пайда? - Кедей мен шаруа кешшлиске жатпай ма? Олардыр «белшебек» аталганы соларды жартаганы ушш шыгар? - Сонда оган байлар peperi ж о р па? Олар адам емес пе? - Оныр барж бипп турсам, мен де орыс болып кетпеймш бе, Тазабек? Кяйдан бiлeйiн? Bipap, 6ip байраганым, жара уй м е т байларга онша унамайды- ау. бйткеш К е п з н т р , KeKepiHHip, атаманныр да 165

Pel,rif шит 'Н ф ж рЬ -if ibt__________ кабагы бурынгыдай емес, салынды, KiciMeH сулесок сейлеседь Бурын 6i3 Цытайга дашып едш, енд1 Цытайга осылар кашпасын де. Ce6e6i тун баласы Жалацашта тыныштьщ жок, аттьщ fly6ipi 6ip тыйылмайды. Тунде далага ез1м де шьщпаймын, балаларды да шыгармаймын. О й тк ет куенщ кезш куртып >Ki6epyi мумкш. Тац ата, мен намаз одитын кезде, Жалацаштыц тус-тусынан мылтьщ асынган орыстар топ-тобымен Kipin жатады. Неге олар 6ip арадан щрмей, ар тустан келед1? Тушмен кайда барып, танертен, кайдан келед1? Олар, cipa, кудис салмау yuiiH сейтедь Bipan оны керген адам калай кудштенбейд1? Мен кудщтенгешммен, курмеуш шеше алмадым. Bipan, калай болганда да, муныц бекер eMeci балага да белпль - Орине, бекер емес. Bipan, айтуыцызга Караганда, булар кашуды емес, карсы шыгуды жоспарлап жургенге уксайды рой? - Иэ, дурыс айтасыц, соган уксайды. Ертей туе кезшде Кожабек ж уи ре басып Тазабекке келдь - Ж урил, тобеге шыгайык, кеш ёи айтканымыз басталды-ау деймш. Eneyi уй ipreciHfleri тебеге eHTire басып шьщты. Булардан бурын жеткендер де, енд1 ентелеп келе жаткандар да 6ip-6ipiMeH дабырласып жатты. - Эне, ана Жылкыбайдьщ сайы жакка карашы! - дед! Кожабек бурын кектемде кой телдетш, кузде кузем алып журген Te6eci ашык тамдарды керсетш. Eci3, кацырап калган он шакты тамы бар жерда, Жылкыбай деген Kicini сол арада кутырган каекыр талап елиргендштен, журттыц Жылкыбайдыц сайы, Жылкыбайдьщ жотасы этап кеткенш Тазабек бшетш. - Ойбай, ^арашокыдан Добыта карай кеп атты темендеп келедд - дед1 дурбнд бар Кабылбек деген Kici. - Жылкыбайдьщ белшдеп тамдарды Жаладаштыц орыстары 6eKiHic жасап алган екен, 6epi соган Kipin-шырып жур. Ана теменде келе жаткандар оны бшмейдьау. 166

________________________________dd. (kfMte-ari Дабылбектщ дурбкпмен журт Жылкыбайдьщ белше кезек-кезек карасты. Тазабек дурбйп алганда, жогарыдан келе жаткандар мен тамда тыгылып жаткандардын арасында атыс басталды да кетть Мылтьщтьщ даусы Жаландшка ап-анык, ж етш жатты. Келгендер шм, неге атысып жатыр, оныц 6ipiH бшмесе де, тебедеплер тым-тыракай цашып уйлерше ТЫРЫЛДЫ. - KiM болса да, ана келгендер казак-орыстарга карсы б1реулер, - дед1 Дожабек ез жорамалын Тазабекке ашып. - Оларра карсы болса, эл п кедей мен шаруаны жактайтын ук1меттщ адамдары болды. Барлау жасамай келш, боска кырылды байрустар. Тазабек ундемедк ейткеш Дожабект^ц болжамына сене коймады, басканы колдаса да, орыстын, eni6ip ук1мет1 казакты колдай кояды деп ойламады. EpTeci Тазабек Табайдыкше келш отырранда Дожабек оны тебеге тары шакырды. - Тездет! Тары басталды! - дед! арык акбоз атын тебшш. - Kenieri сап тузеп келгендер, кудай бшедк карсылык болатынын б1лмей капы калды. Бугш топ- топ болып ер тустан асып келе жатыр. Д у р б т н алып Дабылбек те кастарына келдь Эп- сетте тебенщ ycTi улкен-Kiniire толды да Kerri. - 1Шлш жактан келгендер етектеп жазыкка жина- лып жатыр, - дед1 Дабылбек дурбйпн Дожабекке 6epin жатып. - Ал Kenieri карсы шыккандар 6yriH жок- - Ендеше бул келгендер - кедейд1 колдайтын белшебектер. Ke3ip келем, - дед1 Дожабек уйш е карай асырып. Селден кешн колына ак таякка байлаган ак мата устап тебеге тары шауып ш ыкты. - Эй, Дуйсембек, кел мшгес! - дед1 буйырып. - Е, не боп калды? - Ж ур, аналардын, алдынан шыгайык! «Казактар кашып кетт1. Жалацашта жау ж ок », ~ дешк. Казактардыч кашып кеткенше Караганда, булар 6i3re тимейтш адамдар. Екеум1зд1 олт1ргеннен оларра не пайда? Ж ур, корыкпа! 167

Ъекарипан Н’ гфокеке-цлм______________________ Мшгескен екеуге журт кез алмай карап турды. Жазыцтагы жагдай дурбкйз де кершетш едь Eneyi аман-есен ж ети . Аз-кем ецпмелескен болу керек, 6ip кезде мшгескен екеу алдыга тусш , келген топ 6epi карай козгалды. «Апырмай, муньщ арты не болар екен?» дед1 Тазабек, 6ip жарынан, Дожабектщ Кылырын cere алмай; eKiHnii жагынан, Цытайга ypiKKeH к,азак,ты ез халкым деп кайтарып алран eniMeTTi кия алмай. Ешудай сез1м eKi жакда тартцылады. «Еш туйе суйкенсе, арасында елетш шыбын» казак болып журмес пе?» Б1раздан кешн ешудай сез1м Тазабекй eni жактап талай бастады. Дайсысын жактайды? Оган акылы да, 6LniMi де жетпедь Болатын нерсе будан сурамай-ак болып жатыр. Енд1гшш ем1рдщ e3i керсетер. 1^алыц салдат калага шргенде, журт журексшш уйдьуш не тыры лды . Тазабек неде болса деп, Дожабектщ касына жетпек болды. Соньщ арасынша Дожабектщ атымен Дуйсембек алдынан шыкты. - Кел MiHrec, Дожабек келсш деп жатыр! - Бастыктыц буйрырын жетшзген шабарманша шакылдай калыпты. - Жарайды, жаяу-ак барайын, - дед1 жымиып. - Андагы атьщыз екеум1зд1 кетере алмай омакасар. - Сейту1 кэдш , - дед1 Дуйсембек Тазабектщ туркына куле карап. Орысы кеп, казагы аз журтшылык ппркеудщ алдындары тебеге шорырланыпты. Тазабек шетш ала турып, жан-жарын шола карады. Жалацаштын шетш салдаттар айнала коршап алыпты. «BepiMi3fli кырып салгалы жинаган ж ок па екен?» - дед1 TinciHin. Сол кезде K03iHe Дожабек туе й . Bip топ салдаттык как ортасында колын сштей сейлеп тур екен. «Орысша бшмеупп едЬ>, - дед1 тавданып. Сейтш турганда, Жалацаштын; 6ip аяры шолак атаманы Александровты арбамен алып келдь Салдаттардыц кеменд1р! болу керек, ыйырынан асыра тарткан кайыс белбеук жамбасында тапаншасы бар орта жастары орыс ортага шыкты. Ногай такиялы арык »ir iT касына келш турды. 168

________________________________ Э й , <hiiute-m'i - Жолдастар! Ресейде патша е ш м ей де, Уадытша ук1мет те дулады. Оныд орнына жумысшылар мен шаруалардыц ек1мет1 орнады, - дед1 кэмэнд1р орыс. Оныд айтданын ногай ж М т долма-дол аударды. - Ол - кедейлер мен кембагалдарды жадтайтын ешмет. Байдыц кедейд1 данауына, куш тш щ элс1зд1 адам санамауына дарсы ек1мет. Б1з сол езшген халыдты дорлыдтан, данаудан дутдаруга келдш. Мына арбада отырган атаман Александров - дарапайым халыдтыд данын сорган патша е м м етш щ екий. Онын, баласы Василий - ад патшаныц эписерь Сол бастаган казактар кеше даншама б1здщ жазыдсыз жауынгер1м1зд1 дапыяда дырып тастады?! Сол жаулыд эрекет1 ymiH, болыпевиктер ек1мет!не дарулы дарсылыд уйымдастырганы ym iH , мен атаман Александровты ату жазасына буйырамын! Буйрыд орындалсын! Уш салдат алдыга шыдты. Арбада отырган далпы Александровты атты да тастады. Б1реулер бетш басты, б1реулер ойбайласты. Алайда жаца ешметпен ойнауга болмайтынына бершщ кез1 б1рден ж етть Кемэнд1р тагы сейледк - Еыдi кедейдщ куш туды, жолдастар! Вугшнен бастап Жаладашта едбекпплердщ мудесш доргайтын революциялыд кэмитет, ягни ревком дурылады. Оныд бастыгы еи п кедейден шыддан Секерин жолдасты тагайындаймын! Секерин жолдас, ортага келщ1з! Ол орысты Тазабек бшетш. 0 з шаруасымен журетш, дад-согы ж од дарапайым шаруа. Соны сайлаганына дараганда, жада ешмет кедейд1 жадтайды дегеннщ жаны бар тер1зд1. Орыс атаманды орыстыд атып тастауы да адамныд ойына сыймайтын одига. Шынында, улкен тедкерш болган сеш лдь «Цазадтыд кез жасын дудайдыд кергеш ме? - дед1 б1ртурл1 кецШ босап. - Цой, дайтайын, жада еш меттщ дыр-сырын Цапезден б1ле жатармын». Бурыла 6epin, салдаттар жадда 6ip дарап едд езше дарай ентелеп келе жатдан К,ожабект1 керд!. - Кеше ет1ретпен атысдан казак-орыстар i3-Ty3iH б1лд1рмей 6ip жадда кетштд - дед1 келе сап. - Цыргыз жадда ма, Цытайга ма, - ешшм бйлмейдь Тун imiHAe тутдиыл шабуылдаса, Жаладаштыд халдын 169

Ъекстптн Шфэкеке-цл-ы___________________ кырып тастауы мумкш. Солардьщ кайда кеткенш аныктау уш ш , барлауга жумсайтын жас бала керек болып жатыр. Соган Семещр жумсасак кэйтедо? Ж ок 1здеген боп журш , елдщ сезш елеушз тывдауы керек. Соншама ескердщ жан адамнын, кезше туспей жасырынып калуы мумкш емес дейдь - Ондай icKe баланьщ елеутаз болатыны рас. BipaK. Дожеке, Ж узж оны баскаша тусшсе, баламды к э у й т жерге жумсады деген куджке калам гой. - Ие, сейту1 мумкш. Тэуекел, онда Самсалымды жумсайын. Сонымен барлаушы болып Самсалы кетть Дара танага MiHin, Жалацаштыц желке тусынан «жок 1здеуге» шыкты. Ол куш ешшмге жолыга алмай кайтты. EpTeci батыс жакка беталып, Дегерес мацайына жол тартты. Туе ауа бере танасын танаулатып асыгыс оралды. Дожабекке m e cin Тазабек те алдынан шыкты. - Не болды? Б1рдеме бьлдщ бе? - дед1 Дожабек баласын тананыц уетшен KOTepin алып жатып. Самсалы багжац етш екесше 6ip, Тазабекке 6ip карады. - Айта бер, агац ез1м1здщ адам. - Дегерестен томен Tycin келе жатсам, 6ip адам пышылдап сайдан жалу шыгып келе жатыр екен. Бурылмай кет1п бара жатыр ем, айгайлап шакырып алды. Датай дегеннщ жылкысын багатын Kici бар ед1 гой, соныц iH ici Даратай екен. Агасына келш- кет1п жургенде кергенмш. Ол да м е т танып, жылап амандасты. «Амансывдар ма? Жалацаштагы казактарды белшебек деген б1реулер кырып тастапты деген рас па? Соны бипп кел деп, улкендер м е т жумсап едк журепм дауап калага Kipe алмадым», - деда. «Бэлшебек деген ешк1мд1 кергем жок- BipaK 1Шлж жактан кеп салдат келш казак-орыстармен атысып, атаман Александырыиты атып тастады», - дед1м. « Дайдан бьлешн, кырык-елу салдат Саты жакка OTin барады екен, ел солардан еетше керек», - дедь - Уйге бар да, шайывды im, балам. Мен келгенше Тазабек аганныц касынан шыкпа!» - дед! де, Дожабек дереу атына MiHin шауып Kerri. 170

____________________________ д4, дциш-ай Оныц салдаттарга баратынын Тазабек сездь Сол кеште Жаладаштагы салдаттар суыт 6ip жадда аттанып, ушшнй куш дайта оралды. Цожабек оларга жолырып, ау-жайларын б ш п дайтты. Кашдан казактардьщ Таушшшке карай кеткешн б1лген сон;, салдаттардьщ кемещцр1 жол бшетш eKi казак я а г т н Кецсу аркылы Цараколга аттандырады да, 63i Саты асуы аркылы казактардык содына туседь Караколдан комек дер кезшде улгерш, Талдысу деген жерде eKi жактап, Кытайга кашпак боп жаткан казактардыц быт-шытын шыгарады. Колга тускендерш Карадолга айдап екет1пт1 де, Жаладашда кайта оралган салдаттар ертек НИлнс аркылы Алматыга кайтады екен. Самсалыныц едбеп упин кеменд1р К °жабекке улкен рахмет айтып, колына емш-еркш журш - туратын кузлж кагаз 6epinTi. Он алтыншы жылы жогалып кеткен m inepi Hycin6eK пен М укейдщ балалары мал багуга жалданып, былтыр ППлж жакка Koniin кеткен болатын. Солардыд жагдайын сендермен 6ipre барып б ш п келсем бола ма деп, Кожабек кеменд!рден сураган екен, «Bi3 - е зщ сыякты кедейлерге камкорльщ жасау уш ш журген жандармыз», - деп, ет1ретпен 6ipre алып к етть Содан 6ip аптадай ж урш , ш ж ерш щ балаларын тугел Ж аладашда Keniipin екелдь Кеменд1рд1д бул а д а м ге р н й л т Тазабекке датты асер етт1. Салдаттар кел1п кеткен сод, казак пен орыстыд арасындагы дугын-сургш тодтап, Жаладаштыд ел- журты ес жыя бастады. Жада еш меттщ бул саясаты Тазабект1 датты таддандырды. Ocipece дазадты кепе- кврнеу дыргыннан садтап далганына дайран далды. «Не yn iiH ?» деген сурадты ез адылымен ш детш шеше алмады. «Ш ынымен, eHfliri еш мет тек орыстж1 емес, ортад бола м а?» —дед! дагдарып. «Тары 6ip алдаудыд жада Typi емес пе екен?» - деп те куджтендк BipaK мына жасап жатдан дылыдтары оган жыга делел бола алмады. Адырында куджш ceHiMi ыгыстыра бастады. 171

ш ксцлт н cHufntj'h,-ijRM ббеннщ Тазабекке удсайтынын Шеш дарсы отырып далганында байдады. - Ж узш -ау, мына балад б1здщ Тейкенге тартып кеткен бе? - дед! тавданып. - Кас-дабагына дарашы! - Туысдан болган сон;, тартданы шыгар? - Ж едгесш щ YHi берекеш дашып божырап шыдты. Урлыгын б1лд1рш алган адамша жузш будан тайдыра бердь Оныц ейт1п аядасты e6irepre т у с к е т Шейшщ с е з т н кушейте тусть - Ж узш , не болды? Саган Тайкеннен туып алыпсьщ деп жатдан ешк1м ж од дой. - Ж1бекжан-ау, сен ейдемегенмен, басдалар сейдесе, кайтем? Табай да еткенде тацгалып: «Б1здщ Эбентай кун еткен сайын Тазабек агасына тартып деле жатыр-ау!» - деп далды. Не дер1мд1 б1лмед1м. Содан 6epi сезш ойдан мазам дети . Сендер байдаганды басдалар байдамас деймкйд? Сондай есек тарап кетсе, масдара-ай!? Клмшц аузына дадпад боламыз? Ш еш нщ мыйы шаншу тигендей шым ете далды. - Шынында да Тейкеннщ баласы шыгар? - Сол сез аузынан шыддан замат Ш еш нщ есше жермедкенщ желкесш де к етш бара жатдан салт атты эйел сап ете далды. - 0 л т сен айтдан ейелдщ баласы емес пе еден? Ж узш тщ K63i шарасынан шыгып, зорей ушып кетт1. - Цайдагы ейел? Саган мен дашан айтып ем? - Айтдансьщ. «Еркектер емш-еркш журедд саган д е т и б1реумен болса болган шыгар», - деп меш жубатдансьщ. Енд1 есще туст1 ме? - Эбенд1 сол ейелдщ баласы демексщ бе? - Эбеннщ еке-шешесш жерлеген Тэйкен мен Жомарт. Шындыдты сол eneyi бшедд - Бшсе, екеуш щ 6ipi сезд1рер ед1 гой? Койшы, Ж1бекжан, дай дазадда дай дазад удсамай жатыр. Аласапыран заманныд меш де 6ip аяганы шыгар?! Сен сезштенбесец, басданыц есек-аяды маган шшту гурлы да болмайды. Кара жер кетергенд1 датын да кетередП Мен 6epiH де квтерем, сен де дотер! 172

Эй, дцнш-ай - 0Й, зел1м жецгем-ай, тагы м е т тербиелегел1 тацымдап келемющ? Эбенге бола Тейкенмен араздасып калар деп цорцамысыц? Керген цорлык- зорлыгымыздыц кайырымы шыгар. - Жаным, с е т эл1 юш кентей деп журсем, ез1мд1 уйрететш зел1м бопсыц гой! - б зш щ тагдыры кым-цыйгаш адам езгенщ кисык-кьщырын Keniiprini болады екен. Оралбекй цушацтап, nicnen отырганын кергенде, Тейкен маган жай куйеу1м емес, тап 6ip кемецгер болып керш едк Мшез1мен, кылыгымен м е т , эйтеу1р, езше р е с т а р т жетелеп келедь - Жаным Ж1бепм! Бацыт деген - сол. К,ол жетпейтшнщ 6epi - кыял. Цолындагыга ие болу, басындагыны багалау - ацылды адамныц ici. Ацылыцнан айналдым! Ой да адамды ойсыратып тастайды екен, т ш т ь Табайдыц Эбенд1 Тазабекке уцсаганын айтцаннан кешн ел Тазабектен тауып алды дей ме деген есектен даш ып т е р т т м е кетш цалсам ба екен деп те толцыдым. BipaK, олардын, не ел1, не T ipi екеншен хабарым ж оц . Кырылып жатырмыз, цугындалып цашып жатырмыз, одан цайта Keniin келш жатырмыз; ат ieiH салган 6ipi ж оц; аман ба, жок, па деп, оларды да уайымдай бастадым. - Сен теркш щ е кашып кетсец, мен кайда кашып кетем, Ж узш ? Оралбектщ орыс сыякты екенш жасырам деп, жердщ астына Kipin кетем бе? С е т мен Семещй кермесем, куса боп елмеймш бе? Eni эйел 6ipiH-6ipi цушацтап, кездерше жас алды. Болган icTi кайта езгерту колдан келмесш eKeyi де тусшдь Откенге oKiHin те, 6yriHrire тэубэ десш те жыласты. Жаца ешмет б и л т н жеделдете ж у р п з т жатты. Байыган орыстардьщ малый багуга жаппай жалданып жаткандыктан, Жалацашта казактар ежептеу1р кебейш калды. Сондыктан ба елде жаца е т м е т т щ цазацца деген жанашырлыгы ма, ревком Секерин 173

Ыхщтпн Нс фшЬ-щм_________________ _____ Тазабек™ шадыртып алып: «Сен маран орынбасар боласыц. Орысша бшесщ , хат танисыц, осы араныд мен бйгетш дазагы мен орысын сен де бшесщ, - дед1 дарсы сез айтуга аузын аштырмай. - Bipnecin штейм1з, б1лмегешм1зд1 6ipre уйренем1з». «Bipre уйренем1з» дегеш баурап екеттд Келtori. Кожабек те, Табай да бул жацалыдты дуана дарсы алганмен, Ж узш пен Шэй! шошына тындады. «Алдап дурган дадпаны болмасын?!» - деп, Ж узш сезштенсе, «Кызме™ дурсын, тып-тыныш журе бергенщ жадсы емес пе ед1?» - деп, Шеш де жадтырмады. «Мен бармасам, басда барады, дазадда пайдам тимесе, зыяным тимес», - деп, Тазабек сезд1 eei тушндедь EpTeci Секериндшше келген Тазабек оныд дасында Сергейчук отырранын керш , босарадан аттай бере бегелш далды. - Кел, Тазабек, кел! - дед1 Секерин далбаладтап. - Ж адсы келдщ, 6i3 де жумыс жайын сез дып отыр едш. IleTipfli бйгесщ рой, штелген жумысты, буйрыд, жарлыд дегендерд! жазып отыратын хатшы керек екен б1зге, соган Пет1р Сергейчукты алдыд. Енд1 ушеу болдыд, ecTin-ecTin кебейем1з. - Мендесол надты дандай жумыс атдаратынымызды адылдасайын деп ед1м. - Адылдасатын Heci бар? - дед1 Пет1р б1рден сез тазгшш алып. - 0к1мет - кедейлердйа, демек байлардыд кезш дурту керек. Bip атаманды атып тастаганнан олар дурып кетт1 рой дейм1с1ц? Атаманмен ауыз жаласдан Кобзев пен Стариковты да атып тастау керек. - К,ызбаланбасадшы, Петар. Bi3 ен eyeni елд1 6ipiKTipe б1лу!м1з керек. Bi3 бай деп б1реулерд1 ата бастасад, олар да 61зд1 ата бастайды. Орыстыд бэршде дару бар, езщ бппесщ рой, он алтыншы жылы астыртын улест1ргенш. Bi3 одарды атып б1ткенше, олар 6i3fli eip-ад кунде тас-талданымызды шыгарады. Жогаргы жадтьщ нусдауы солай: орыс пен дазадты жауыдтырмау. «Э, 16-жылы орысда мылтыдты eniMeTTin ез1 улес™рген екен рой? » - Тазабек оны iiniHe 6ip туйш дойды. 174

- Eni б1рдей imMfli е лй рш кеткен дазадтармен мен калай тэту турам? - Оларды орыс елт1рд1 ме, казак елт1рд1 ме, кайдан бшесщ ? Ондай дэлелыз сезд1 айтпау керек. Егер олар казак ауылына барса, 6i3 кердш деп е н д т б1реулер айткан болар едо. Он алтыншы жылгы кыргынга патша ек1мет1 шнел1 деп большевиктер ашык айыптап отыр. Сондыктан 6i3 соган орай кызмет жасауга мшдетт1м1з. Оны мойындамасак, 6i3 ез1м1з бул е т м е т т щ жауы боп табыламыз. Жуас саналатын Секершнщ ceei Тазабектщ айызын кандырды. Сергейчук сазарып отырып калды. - Тазабект1 орынбасар, езщд* хатшы eTin тагайындаганымды буйрыкка жаз да, ертец соларды алып Жэркентке журш кет. Цандай тапсырма болатынын, алда не 1стейтш1м1зд1 - бэрш 6Lnin кел. •кк к Табай мен Семеннщ кештетш келгеншен Ш еш TiKciHin калды. BipaK кабактарына карап, кобалжуын тез басты. - Апамныц тамагын сагынып келдпс, - дед1 Табай куле амандасып. Агынтай агасынша жымиып турган Сэменд1 эй- шей ж ок бас салды. - Алтыным-оу, епкещц эбден сагындырдыц гой! ^анатым, еке-шешем! Сорайган бойыцнан айналайыным-оу! Апа, карашы, айнымаган eKeci гой!? Мэре-сере куаныш 6ipa3ra созылды. Табайдыц жезделна, Тазабектщ балдыздыгы екеуш езш-кал- жьщсыз амандастырмайды; сез кагыспен бастайды, тес кагысып токтайды. - Ж узж калай? Вбендерщ ж1г1т болды ма? Калишаныц дестурл1 жен сурасына Табай толыктай жауап кайырды: Калай дер1ндз бар ма, апа? Семен екеум1з - орындаушы, Ж узш пен Эбен - 6i3fli жумсаушы. «Барыддар!» - дедк келдш; «Айтыддар!» - дегенш айтамыз, сонан сод дайтамыз. - Е, TepTinTepiK Teyip болды гой онда? А йт дегенш айт ендеше. 175

(н'//7/mutи Ihjhifpb-/f-щ_____________ - Ол айта салатын жай сез емес, апа. Буйрык. «Эке- шешем бар едь Bip бауырым, к елш м бар едь Келшш соцгы кергешмде ауыраяд едь KepicnermiMi3re уш жыл боп барады. Уй iiniMi36eH ертенш жатырмыз, ауыл-аймагымызбен дашып-пысып жатырмыз, 6ip ат ieiH салмаганына Караганда, олардыд да куш куй емес. Тазабек м е т ертш барсын, Шеш келш шалым мен балаларыма карасын», - дедь - Ж ен, жен, - дед1 Цалиша алдына алып отырран Оралбект1 жерге Tycipin жатып. - Бундай буйрыкты булжытпай орындаудан баска ылаж жок- Балам да, келш1м де дайын. - Болды, апа. Семен екеум1здщ жумысымыз осымен 6iTTi. Енд1 Ш ешнщ шэйш imemK. *** Ж ол бойы Ж узш Тазабектен, Тазабек Жузштен сыр тартып, эбден едг!мелест1. Тазабекй састырган Ж узш тщ 6ip сауалы болды. - Эбен ю м н щ баласы, еке-nieuieciH бьлесщ бе? - дедь - Б1лем. Табай мен Ж узш тщ баласы. - Ж ок, маран шындыгын айт. - Ш ындыры сол. 0 з еке-шешей елдк ендпл еке- memeci - Табай екеущ . Мен басканы бьпмеймш. - Сенщ еш катысыц жок па? вбеннщ Typi саган тарткан рой. - Цазак казакка тартпаганда, Табайга тарта ма? - Жупрмек! Жасырып келесщ. - Ж ок, жасырганым емес, епке, тусшд1ргешм. Шын еке-шешесш бшгеннен Эбенге де, « з г е де келш кетер1 ж ок. Ол - килы заманныд кыюы келген 6ip ici. Булар Сатыдан eTin, Курметше жакындаганда ымырт та жабылды. Ык койнауда оты жылт-жылт еткен уш уйдщ кой корасы кевдеуше карай Жузпс ат басын бурды. Абалап алдарынан eKi ит шыкты. - Ж олдаяк, жат! - дед1 Ж узж улкен итке еркелете жекш. Ж олдаяк жатпады, аттыц аягына орала жаздап куйрыгын булгавдата кыцсылады. Cipe «таныдым» деген! болу керек. 176

dd. Ьцнш-ad Уйден ецгезердей жнлт шьщты. - 0пке? - дед1 дудемел дауыспен. Ж упрш келш Ж узш тщ атын устады. Аттан колтьщтап Tycipfli де, бас салып ку1пак,тады. - Аскар тауымыздан айрылып калдьщ кой, епке! - деп ец1реп коя бердь - О-оу, бас ием-ау! - деген уйден де егде ейелдщ yHi есплдь Жузнстщ екей жакын арада кайтыс болганын Тазабек тусше койды. Ж узж тщ шешей алпыска биыл келш ть Отагасы езшен бес жас улкен екен. Цойын багып, мал- жанга ие бон журген е й Tipi Kici керш едь Тацертец койын Келсай жакка ер пзш , артынан торы атымен eei де epicKe кетш ть Сол кеткеннен мол к етш й . Кундеп уакытында кой ерштен кайтпаган сон, куднстенш, «Экеч неге жок? Б1рдемеге ушырап калмаса, келет1н уакыты болды гой », - деп, баласын жумсайды. Баласы бытырап жаткан койды табады, акейн ары 1здеп, 6epi 1здеп, таба алмайды. Адасып Kerri ме, аттан жыгылып калды ма деп, мьщ сан жорамал жасап, тушмен жылап-сыктап шыгады. Ертей ауыл боп 1здеп те еш дерек б1ле алмайды, i3- тузс1з жогалып кетедь 0лд1 д е т и десе, е л т н таба алмайды; Tipi дейш десе, Tipi адам кайда кетеда, - тусше алмайды. Ж ер жутып кеткендей. Не елш щ , не TipiHin белый жок- Сейтш сергелдецмен жургенде, туе ауа кальщ карулы кол ауылга сау ете калады. 1пйнде eKi-уш казагы бар. «Эскер келд1 ме? Кдйда кетт1? - деп сурайды. «Кермедш, бшмедш» дегенмен, сол сурактын астарында 6ip сумдыктын жатканын журектер1 сезедь Сол KyHi Келсай жакта кыргын атыс болыпты. KiMfli KiM атканын, ю м н щ кашып, KiMHin куганын булар бишейдь BipaK куып келгендер жецш, кашкан ескерд1 тугел туткындап ^араколга айдап екетед1. Ж ол керсетесщ деп кашкындар отагасын зорлап екеткен кершедк атыс басталганда кашкан болу керек, жауырынынан ок тиш жан тапсырыпты. 12-729 177

(нащупан ! Iiij/ha'ii'-/u/,i_________ __________________ Соныц 6epi Василийдщ эй р е й icTereH ерекей екенш Тазабек тусш дь «Е ю туйе суйкенсе, арасында шыбын еледЬ деген осы екен-ау?» - дед1 KypciHin. Курлеуйке барып кайткалы жаца ошметке Тазабек шындап жылы кабак таныта бастады. Онык кекешне ец конганы - адамга деген жанашырлыгы. Казак- орыстардыц колынан каза тапкан Ж узж тщ екесш комендар Kni3 уйге e3i KeTepicin ш р й зш й . «Будан былай казак та, орыс та ешметтщ ез адамы. Оларды коргау, тец санау, камкорлык жасау - ешметтщ ен басты м ш дей », - депй. Кеменд1рдщ ш сШ гш Ж узшйн, nieuieci мен бауыры айтып тауыса алмай отыр. Соган Караганда, казактын, багын 6ip ашса, осы жаца ок1мет ашатын сыяктанды. Тазабек Ж узж тщ басын тауга да урып, таска да урып таусылмай, экесш щ казасын солай болуы тик нерсеше сабырмен карсы алганына кайран калды. Устамдылыгына, езш де, езгеш де тэубеге шакыра бшгешне суйсш дь <•К^ойды сен багып журсен, олар ceHi елй рш кетейн ед1 гой », - дед1 iHiciHe ш сш щ ойына келмеййн ой айтып. Солай екен-ау дегендей, содан кешн ineiueci де суцкылдап жылауын сап тыйды. Тазабек пен Ж узш Курмейде бес кун болып кайтты. Бес куннщ де кеп кун внешне Тазабектщ кез1 Ш еш ш кергенде ж е тй . Булар сеске ауа Жалацашка келгенде, 6epi уйде екен. Табай, Шеш, Семен, Эбен - 6epi шуркырап амандасты. Кезшщ астымен де, уст1мен де ынтыга карап, ecipece Ш ейшщ fler6ipi к етй . Bip сет жанаса 6epin: «Ж еттщ-ау ейтеу1р!» - деп калды. Сол сез iniiHe от тастап ж1бергендей ебкерлетй. Самайында сыргыган 6ip шешм шашы кайта-кайта кезше сыргып, оны Шеш кайта-кайта кешн сй ж ш , сйпшгенге кенбеген сон, саусагымен ысырып кулагыньщ усйн е ныгарлай кыстырып кояды. Селден кешн шешм шаш тагы самайына карай сыргиды. Тагы синода, тагы саусагын созады. Жанары Тазабектщ жузшен тайганап етедь EKeyiHiH 178

Эй. бцнт-ай K63i елш -ешш туш седь Елдщ сезш кулактарымен есйп, ездер1 кезбен сейлеседь Табайдыц Ж узш ке: - Уй бар екенш, уйде Kyfteyi мен бала-шагасы бар екенш мулде умытып кеткен шыгар деп ед1м, - дегешне eneyi де езулер1мен кулд1, ал кездер1 6ip- б1ршщ ене бойын актарып жатты. - Ойбай-ай, мына жаман да екесш сагыныпты! - деген Ж узж тщ дауысы Тазабек пен Ш еш ш селк етоазда. Малдас курып отырган Тазабектщ он; й зе сш е Оралбек келш отырып жатыр екен. B ip жастан асып, телйрек басып журген Оралбектщ бул кылыгы «сендер не десецдер де эке м ен ш Ь деген ектемдж се т л д е н д ь Тазабек баланы ем1рене бауырына тартты, тьщырлап кырган бас куйкасын т ск е д ь Дылтанак шаш иегше батты. Кун ^аккан кургак, жып-жылы бала nici к е т р е й н е м е т р тек й . Думарлана кушагына к;ысып efli, сэби дщ сут nici танауына лап койды. - УЬ, шсщнен айналайын-ай, ем1рдщ, й рп пл ж тщ nici гой! - дед1 суйсшш. BeTiHe Шеш бар ыцыласын т е й п жалт парады. Далада кек тебет урдо. - Дет! - дед1 Оралбек оган жекш . - Дет! - дед1 тагы кайталап. Допац ей п, кайта отырды да: - Дет! - дед1 жумсак унмен. - Тазабектщ баласы тебет1м1зд1 тертшке шакырды гой?! - дедк Ж узж Табайга куле суйсшш. - Экей бастык болганын баласыньщ да бш геш гой. - «Бастьщ! - дед1 Тазабек iuiTeft куб1рлеп. Елд! бастаушы да бастык, елд1 басып-жаншушы да бастык. Бастык басуы керек пе, бастауы керек пе?» - Мектеп ашсак деген ойым бар, - дед1 Секерин Тазабек пен Сергейчукке сыр ашып. - Ашайык, _ дед1 Сергейчук сезге келмей. - Оган уй керек кой, - дед1 Тазабек. - Ие, уй керек. Атаманныц ушн сурасак. Неге сураймыз? - Сергейчук орнынан ушып турегелдь - Тартып алу керек. 179

Ъексцлтт (НиЬэк.вЬ,-шы________ ________________ - Петр, канша айтам саган: «Кызбаланба!» - деп. Ж ей р айелд1ц уйш тартып алсак, ел 6i3fli бандит деп ойламай ма? - Онда Кобзевйц ушн алайык,. Атаманныч ец сешмд1 адамы сол болатын. - Кобзев - ез енбепмен байыган адам. Оган тшссек, бушл орыс 6eTiMi3re тушредь - Ендеше ез ушчд1 бер. Не мешкш, не мына казактыц кш з ушн бер. - Осыны ойлачдаршы. Очитын бала канша екен, оны да шамалайык- Барычдар. «Семен мен Самсалы окиды гой. бттец, ез1м де окыр ем!» - дед1 Тазабек жасыныч етш бара жатканына ек1шп. - Бастык те п , бет1м1зге де карамайды гой! - дегенге, жалт карады. Кобзев екен. - A -а? Ойланып кетшшн. Амансыз ба? - Ойланганыч дурыс. BepiMi3 де ойланып журм1з. Ж урил, б1здшше, 6ipre ойланайьщ. 0йел1 де, балалары да 6ipfle-6ipi булардыч устше шрмедь Мен бул арадан кешешн деп журмш, - дед1 Кобзев тшесшен. - Адам езш1ч амандыгын жау шапкан соч емес, жау шапканга дейш ойлауы керек. С1зд1 шабатын кандай жау? Ол жау - Сергейчук. Ол ревком болды дегенше, меш ч кушм санаулы дей бер. - Сергейчукйч устшен карайтын Секерин бар гой, ол ойына келгешн штей алмае. - Сергейчукйч елген улкен iH ici Секериншч эпк ей ш д кызын алган. Секерин ел1 ерте ме, кеш пе онын торына Ty6i туседь Сол кезде меш ешкайсыч куткара алмайсыч. - Соншалык оган не icTen койып ед1ч13? - Мен оган емес, ол маган штедь Осыдан он бес жыл бурын 6i3 1лешч аргы бетшде Аралтебе деген жерге турактаганбыз. Он алтыга толган кызым - тучгышым тым едем1 едь Кудайдыч маган берген 6ip байлыгы деп ойлайтынмын. О-ой, жанымдай жаксы Kepymi ед1м-ау! 0 з баланды ейтш елш-еплп жаксы керу де куне ме деп ойлаймын осы куш . Сол кызым 180

dti. dumte-ari садыраудулад теруге е й дурбысымен 6ipre кеткеннен дайтып оралмады. EKeyi жылап-сыдтап ауылга ебден к еш й сш келдь «Садыраудулад кеп екен. К^ызыгына тусш , ушеум1з уш жадда кеткем!з. Bip кезде жан- жагымызга дарасад, еш жерде Валя ж од. Таба алмадыд», - дейдь Менщ ол кушмд1 Tipi адамньщ басына бермесш. Q n i мен й р ш щ арасында журд1м. Елдщ ce3iH естимш, e3iH керем1н, 6ipaK басым штемейдд тун1мен Аралтебенщ тед1регш т1нтк1лей 6epinniH. Адыры тан, ата талып ж ы ры л ы ппы н. Тадертен; дызымныц ел1гш арбамен журт ауылга алып келдь Зорлап, дорлап е л й р ш й де, бей н агаштыд бутагымен жауып к е й п й . Жалгыз адамныц ейтуге шамасы жетпейдь Tipi далдырмаганы - танитын адамдар. BipaK к1м екешн тап басып бше алмадык;. К^ызымды жерлеген сод кеудемде жанып турран шамым ceHin далгандай сумды д куйде журд1м. B ip KyHi уйыдтаралы жатданымда 6ipey дадпаны дадты. Ашсад, шеп Tepin, сонымен елд1 емдеп журейн к е м т р бар едд сол екен. Урланып, жан-жарына жалтадтап, уйге к1руден де дорыдты. «1^ызыд елей н куш мен Б^айыдды езеншщ бас жарында шеп Tepin жургем. Сергейчукйц en i iHiciH KepfliM, езещд бойлап тау imiHe Kipin к етй , астындары аттарын да таныдым», - дедь TyHiMeH уйыдтай алмадым. Уйлерш ертеп жiбepгiм келдп Жазыдсыз бала-шагасын аядым. Kipin барып атып тастагым келдь Оган да батпадым. Кемшрдщ «керд1м» дегенш й м ге делел дыламын? «М е й сатпа, еш й м ге айтпа», - деп жалынган сод, «Сатпаймын, еш й м ге айтпаймын», деп, оган да уедемд1 6ep in дойгам. Адыры тадертед мылтыгымды одтап Сергейчукйд уш не KenfliM. « Е й ш1дд1 атам. Кызымды елйрген солар. Мал барып журген 6ip дазад к е р ш й », - дед1м. Жан керек екен, Сергейчук дашып уйш е Kipin к е тй . Мен 6ip рет аспанга атып ж1берд1м. Kepinbiepi шулап, ел жиналып далды. Bepi жабылып, мылтырымды долымнан тартып алды. Мен жылап-сыдтап уш ме дайттым. Семен деген керппм бар едд сол кетерш екелгендей суйреп 181

/щщттн ПнЬм-Ь-мы____________________ екелдь «Неменеце сенш олармен жауласасьщ? Ана eni к1шкентай ульщды аман сактагьщ келсе, олармен жауласпа?» - дед1 кулагыма сыбырлап. Сол сез мен1 сабама туй рдн Не ага, не m i жок,, жалрыз екешм еске туей. Bepi6ip ол арада eMip суре алмадым. Keuiin 1ленщ 6epri бетш дей К^ыррызсайга келд1м. Сол араны 6ip Кыстаган сон, Жалацашна келш жан саугаладым. Кун1м кун емес едк Е ю улым ел1 юшкентай. Эйел1м KyHi-TyHi жылай бередк ез1м де оцып тургам жок, 6ip ви з, 6ip сиырымнан баска байлыгым да жок- Байгабылдыч жаксылыгын сонда керд1м. 03i не жесе, маган да соны бердк - Ал Сергейчук мунда калай келш жур? - Соны ез1мде 61лмей жур ед1м, 6ip жолы Жэркентке барганда, Аралтебенщ атаманына жолырып калып, содан сурадым. Мен кешш кеткен сон. кай казак айтып койды деп, e n i iHici сол арадагы казактын бэрше THicin шыгыпты. Барады екен де, «Б1зд1 ш таниды?» - деп сурайды екен, бас-кез жок- «Танымаймыз», - дейд! екен олар. «Неге танымайсывдар? 0TipiK айтып турсьщдар!» - деп, еркек-ейел демей берш сабап кетед1 екен. Акыры ашынган казактар атка MiHin, колдарына найза-шокпарын, барлары мылтырын алып, орыс ауылын коршап алыпты. Yni жуз каралы колра карсы шыру кайда, орыстар сасканынан eKeyiH устап бермекке айналыпты. Содан туган-туыстары атаманга жалынып: «Ертеннен калмай бул арадан кетеш к. К^азактарды соган кещцрщ^з!» дейдк Eni жак соган келнлпй. «Секерин келш-кетш журетш, соган баратынын бш гем», - дед1 атаман. MiHe сен бшмейтш 6ipa3 тарих осылай. Eni iHici влген сон, енд1 басылар деп куткем. KepiciHine, TinTi жауыгып алды. «EKi iHiMfli елйрткен - осы. Казактарды жалдады. Ана малый барып отырран казактар болу керек», - деп, сеш мен Цожабекй коса каралап жур. Онын жактастары баршылык, Кожабек екеущ сак жур, ecipece сен. - Е, солай дещ з. Ci3 кетпесещз, мен к у н т болар ед1м, кеткеш щ з м е т елйретш кетешн деп тур. Кетпей-ак койсанызшы, 6ipiKceK, бой бермесшз оган. 182

- Эрине, бой бермесшз. BipaK оныц eflicTepi - аяусыз ед1стер: тек елтаредк куш керсетедь Ал мен тыныштыкты унататын адаммын. - Тыныштыцты KiM унатпайды дейшз?! Biare керек тыныштык Сергейчукке де керек шыгар? - Оны ешмет колдайын деп тур гой. 0к1мет колдаган адам кез келгенд1 коркыта алады. Ал коркытатынын бшсе, Сергейчук ешкашан ешк1мге тыныштык бермейдь - Сонда Сергейчуктен кашып кайда бармаксыз? - Жаркент жакка. Тау iuiiHfle, судыц бойында Китщ деген жер бар. Малга ете колайлы жер. Аралтебеде 6ipre болган 6ip орыс досым сонда екен, уй салуга керекй агаш та тауып бере алады. Еш улымды сол арадагы орман-тогайга бакылаушы етш орналастырам деп отыр. «Сенгешцнен суйенгенщ мыкты болсын» дейд1 гой казак- Суйенетш адам тауып отырмын. Мен ceHi ете жаксы керем, Тазабек. Саган сенген соц, сырымды айтып отырмын. Сен тастан да 6epiK адамсык- в з щ гана бглетш, езгеге eMipi айтпайтын сырларьщ бар адамсыц. Сейте тура меЗДрлшщ. Табай мен Ж узж ке сенщ калай камкор болып жургешщц Kepin, ете риза болам. Сендей сешмда туысканым болса, мен бакытты болар ем. - Онда туыскан болайык. - Сейтешкий. - Онда уйге журщ1з. Отбасыма барып, еш л ага болатыныцызды ез аузьщызбен айтыцыз. - Ж ур, айтам. Keeip атымды MiHin келешн. Байгабылды кермегешме де кеп болды. ...Екеушщ келгешн Kepin, Байгабыл жогалтканын тапкандай куанды. Дереу кой союга ьщгайланды. - Ж ок, коя тур, - дед1 Кобзев оган. - ByriH Тазабектщ койын жейм!з. Бугшнен бастап мен оныц ек1л агасы, ол мен1ц ек1л iHiM болады. Соны сендерге айткалы келдйс. - Е, онда eKi уйден eni кой жейсщ. Шынында eKi уй eKi кой сойды. Дапез эн айтты. Шей1 eKi уйдщ де тамагын эз1рлеп тыным таппады. Кобзев кымыз iniin отырып: 183

бексштан (Н'ifЬшЬ-цпы________________ _____ - Байгабыл! - дед1 досына елж1реп. - Мен Тазабек-ri сенен де жадсы Kepin к егл и . Муныц колынан 6epi келеда. Казак,ты осындай адамдар баскаруы керек. Кобзев Тазабек кутпеген тары 6ip дылык керсетть ^азадтыд байырры салтымен оган шанырагын керсепп, еж елп досы Байгабылды жене Табай мен Цожабект! коса шакырды. Бершщ кезшше муны кушактап, екеуш щ бауыр болранын айтты. Цазадша кой сойды, табакпен ет тартты. Байгабылдан бата сурады. «0 й , сен казактан да асып кеттщ рой!» - деп Кожабек кулдь Еттен кешн тары шай екелдь Артка сактаран сырын сол кезде айтты: - Мен жакында не Жаркент жакка, не Царадолга кешешн деп отырмын, - дед1 конактарына барамдай карап. - Егер Тазабек карсы болмаса, Табай мен Ж у з п т ез1ммен 6ipre екететш ойым бар. Тазабек eKeyiMie бауыр болган сок, кай бауырдыц касында журсе де оларга 6epi6ip емес пе? Бауырмыз дегенд1 куры сез жузш де айта бермей, соныц делел1 болсын деп, уш белмел1 уш м мен кора жайымды тугелдей Тазабекке берш кетпекпш. Отыргандар 6ip сет демш жутып тып-тыныш бола калды. BepiH кутсе де, eniKiM Кобзевтен дел муны кутпеп едь TinTi Тазабектщ тусше де шрмеген. - Эй, тамыр! - дед1 Байгабыл басын шайкай ун катып. - Орыстыц ейел1 казактын катыны емес, байыныд айтканына бас шулги беретш, KeMnipiH оган келше ме? - Мен келшпесем, ол буйтш ecin сейлей коймайды рой? - дед1 ейел1 Маша. Ж урт та, Кобзев та оган ду кулш и. *** К обзевтщ «Табайды ез1ммен 6ipre ала кетейш» дегенш ест1гел! 6epi Ш ейш щ мазасы кетм : агасыныц жалрыз улы Семещд кермей калай кун керед1? Акыры шыдамай Тогызбуладтан Жаладашда жалу келда. 184

d i Ъцнж-ай - Ж узш алдынан ж у п р ш шык,ты. - Ж1бекжан, жайшылык, па? - Жайшылык, женге. - Нагып жалгыз журсщ ? - 9зщмен оцаша акылдасайын деп келд1м. Eni ейелдщ де ойы 6ip жерден шыкты: 6ip-6ipiM i3fli кврмей калай eMip суреапз? « BipaK-••■>, _ дед1 Ж у зж кенет есше елдене Tycin. - Йемене «б1рак?» - дед1 Ш еш кабагын шытып. - BipaK еркектер 6i3fli тындай ма? Bepi6ip солардыц айтканы болады гой. Оньщ устш е... - Тагы немене айткалы отырсыц? - Мен ж у к й боп калдым, Ж1бекжан. Шей1 не дерш бшмедк Куанарын да, куанбасын да бшмей, дагдарып отырып калады. Ж узш ез1нен алыстап, Табайга б1ржола жакындап бара жаткандай сезшдк - Кудайым-ай, Агынтай енд1 елген екен гой!? - Ж1бек, вйдеме! Аруакты козгап, менщ де, езщ нщ де жаныцды ауыртпа. Б1здщ басымызды 6ipiKTipreH - Табай емес, Тазабек. Сол калай шешсе, солай болады. *** Шеш мен Ж узш тщ жагдайын Тазабек тусш дь BipaK куптай коймады. Б1рден жауап катпай, ундемей ойланган куш отырып калды. Ш эш едептен асып такактай алмады. Тазабек Кобзевке жолыгып, еш эйелдщ жагдайын туйщцрш айтты. - Е, еш оттын, ортасында калган екенсщ гой, - дед1 Кобзев кулш. Ол да ойланып, бет-аузын сыйпап 6ipa3 отырды. - Мен Ресейден осында неге келд1м? Соны сен бш есщ бе, Тазабек? - дед1 уйкыдан шошып оянган адамша багжан, етш. - Цайдан бшешн. - 9йтш булавдама, бшесщ: жан багу уппн келд1м. Мол жер-су бар, мал багуга, eriH егуге колайлы жер бар деген сок келд1м. Байгабылды байытайын, Тазабекке акыл уйретейш деп келгем жок- Ke3ip, кудайга шушр, бала-шагамды бага алатын шаруам бар. Егер 185

бекеifта// Н/фжеке-/рт______________________ келмесем, тапкан-таянганым аузыма жетпей, б1реудщ босагасында бурсец кагып журер ме ем, ю м бшеш, apniM ез камын eei жеу1 керек. Мен казацтыц камын ойлап келгем ж ок, ез камымды ойлап келд1м. Мен сенен, Байгабылдан жаксылык керд1м. Цолымнан келгенше соныц ececiH кайтарайын деген ой меншь CeHi мен туешем: эйелщнщ де, онын, жецгесшщ де, Табай мен Сэменнщ де камын жейсщ. Ал олар неге сенщ камьщды жемейд1? Мен Семещц де, Табайды да ез бетшше кун керуге уйреткем. Олар саган кемекпп болады. 1ленщ аргы б е й казактыц жер1 емес пе, немене? Казак кай арага барса да, ез жер1м деп, ез жерше ие болуы керек емес пе? - Байгабылдан жаксылык керш ещ , рас. Ал менен не жаксылык кердщ? - Жарайды, жед1гейленбе, жаман катты, б1лмей журген шыгарсыц. Сергейчуктщ eni iHiciH сен жайратпаганда, мен жайратты гой деймппц?! Ол жаксылыгыц yuxiH мен сенщ табаныцды жалауга бармын, бауырым. - Кобзев Тазабекй бас салып кушактады. К езш щ жасын жещмен cypTin, eKi й зе сш жудырыгымен соккылады. - Менщ колымнан келмеген сенщ колыцнан келдь ©йткеш сен батырсыц, мен коркакпын. Акыры, мше, тагы кашып барам. - Ж ок, сен коркак емессщ, акылдысыц. - Акылдыныц Ke6i коркак- Не болса соны акылга салады да, акырында не icTepiH б1лмей кашады. 03i айтпаса, eM ipi сурамаспын деп жур ед1м, жаткан жыланныц куйрыгын езщ бастыц, енд1 сол eKi жауыздыц кез1н калай жойганыцды айтып берпй маган. Кызым Tipuiin келгендей куанайын. - Айтайын. Муны адам баласына 6ipiHnii рет айтып отырмын. - Б ыем. Мен ceHi сол уш ш де сыйлаймын. Сырга 6epiK еркек - ж ау ала алмайтын камалмен б1рдей. Тазабек езш eKi орыстыц калай елйрмек болганын, акырында ездерщ щ калай мерт кылганын бастан-аяк айтып бердь - Эттец, - дед1 Кобзев тындап болып, —не орыста, не казакта ел1 едш сот ж ок, бар болса, ceHi дел сол 186

Кылырьщ YmiH ешк1м айыптай алмас едо. Сен - бар- жогы езщц1 еэщ коргаран адамсын,. BapiH саясат билеп кеткен заман туды рой, эйтеу1р! - Ал, агасы, сен енд1 маран осы саясат дегеннщ не екенш дурыстап TyciHflipini! - Саясат па? Бул - не OTipiK те емес, не шын да емес, сарымга оранган сикыр нерсе. Саясаттьщ тубш саясаткерлерд1н; 03i де Tycm6eyi м умкш . Ойткеш оныц нэтижей неше гасырлардан сон, рана белгип боп жатады. Кап, калай туйвдррсем екен?! 0 , мысалы былай: ез1м1з керш-бьлш отырран жагдайга келешк. Озщ бш есщ , он ceri3iHHii гасырдыц соцын ала 6ipa3 орыс казак жерше ауып келдйс. Кэз1р эжептэу1р кебешп калдык- Орыс мемлекей эрине, алдымен оз орысыныц камын ойлайды. Оган казактьщ жаксы жерш алып 6 e p rici келедо. Алайда: «Казактьщ шурайлы жерлер1 орыс коныстанушыларына алып берйкпн!» - десе, онысы буйрьщ болады. Жэне озбырлык болады. Оран казактар, соз ж ок, карсы турады. Ал егер «казак жэне орыс шаруаларыныц турмыстьщ жардайын кауырт жаксарту yniiH Жетасу ещ рш деп шурайлы, ьщрайлы жерлер епниплер мен бау-бакша ейрунплерге берйгсш!» - десе, оран казак та, орыс та карсы болмайды. BipaK ic жузшде ол жердщ басым icemiiiniri eriH егетш, бау-бакша ocipeTiH орыстарра тиесип боп шыра келеда. Саясат деген шамамен, осы. - Апыр-ай, е?! Акылдынын, ацкауды алдауы екен РОЙ? - Олай деущ де орынды шыгар. Ойткеш саясат - бШ м мен акылдыд, айла мен кулыктыц, зел1мдш пен адамгерцплшйч - бвршщ бесекеге тусетш жерь - К°й, курысын, муны бшгеннен repi бщмегешм дурыс едь Енд1 айналамньщ берше куджпен карап маскара болармын. - Соз жок, сойтесщ. Кезшде мен де сойткем. BipaK казак айтады рой, «битке окпелеп тоныцды отка тастама» деп. Саясатка карсы сен де саясат уста. Кейтш? Орыстар казакты алдап жур деп, саган Карсы шырам ба? Орыс пен казакты жаца ок1мет 187

Ъексцлтан Hiffweke-цлы________________________ _ тен; керд1 екен деп iniTefi куанып жур ед1м, жацагы сезщнен кешн оган да куменденш отырмын. - Рас, бул ешмет екеуш тен, керейш деп отырган сыяцты. BipaK, ею м ет тец кергенмен, Сергейчуктер тен кермейд1 гой. 0к1меттщ сезш, зацын жузеге асыратындар солар гой. Ж1к осы арадан шыгатынын б1лш ной, менщ де басым аманда барар жер1ме барып алайын деп отырганым сондыктан. Меш шын бауыр санасац, Табай мен Семенд1 маган ceHin тапсыр. KepciH, уйренсш, nicciH, акылдыц кайда KeperiH, неге нажетш ем1рдщ езшен уйренсш. - Кенд1м. CeHin нагыз бауыр екенще сещцм. Екеум1зд1 ортан жау 6ipiKTipreH екен, нудай баянын берсш! Кобзевт1ч ceeiHeH кешн epi Ж узж тщ ьщгайын бщген соц, Ш ешнщ кецш1 ншдей бузылды: Табай мен Ж узж Жэркентке кетсе, олардан жырак, Семещй кермей, бул налай eM ip cypefli? Кусадан-ак елмей ме? Букш туган-туыстан аман налган жалгыз бауырын кез алдында ж урпзе алмаса, онда мунын шмге над1рл1 болганы? Егер оны Жэркентке ж1беруге кенсе, онда Тазабектщ муны жансы KepreHi - eripiK . Осы оймен ол туцгыш рет Тазабекке карсы шыкты. - Кетсе, ездер1 кетсщ, Семещц сен алып нал! - дед1 втш ш . - Оны 1стемесец, онда саган еле-елгенше екпелеймш. 1шнусадан елсщ демесен. осы т1лепмд1 орында! - Шейкентай! - Ж он, оны ктемесец, мен саган ешкандай Шейкентай емесшн! Меш ейтш eTipiK еркелетпе! - Жарайды, дел кез1р асыгыстын жасамашы! Табай не дер екен, эуел1 соныц шеш1мш кутешк. - Ол не дейд1? Кешшпей ез баласы болады, ол енд1 Ж узшйн, айтнанынан шыкпайды. «О, Ж узж ж у к и екен гой?!» - деп, Тазабек iuiiHe 6ip туш п койды. - Ж узш те аныман ейел емес ной, ол да бэрш анылга салар. - Бул жолы сенщ жалпак шенйм жасаганыца кенбейм1н. Семен - менщ еке-шешемнщ, бауырла-

dii, дцнм-ай рымньщ б1рден-б1р K63i, ол кез!мнен таса болса, мен ауа жетпей туншыгып елем. Мен елмесш десец, деген!мд1 icTe. - Муны мен шешпеймш, Табай шешедк - Ж ок, сен шеш. - Шешпеймш. - Онда, м е т елдше сана. - Санамаймын. бй тк еш : «Будан былай менщ жаным сешмен 6ipre», - дегенсщ. Аш уывды басшы, сонан соц апаммен акылдасайык- Ш ешнщ ашына сейлегеш Тазабект1 TiKciHTTi. Bip Караганда, дурыс секйщь Алайда eMip бойы Табайды пзп ндеп устау адамгернплшке жата ма? Bip рет жак,сылык, жасаган екем1з деп, оны унем1 уысынан шыгармай устауга булардын, кандай какысы бар? Ол да ездер1 сыякты кудайдын, кулы емес пе? 0 з отбасына e3i ие болуга тш с кой. BipaK Шешш калай токтатуга болады? Букш туган- туыстан айрылу оган да, ерине, оцай емес. Кещлше калу тушрмей токтата алатын едю бар ма? ...Жалацашка келген соц, б1рден Кобзевке бармай, ауел1 Тазабек Секеринге жолыкканды жен кердь Сергейчук та сонда отыр екен. Eneyi елденеге келюе алмай калган сешлдендк кабактары каткыл, 6ip- 6ipiHe карамай, киле отырыпты. Мунын; сэлемш Секерин орнынан турегеп, колын 6epin алды да, ал Сергейчук: «Кел, отыр!» - деп, кыска куцк етть - Цабактарьщ жаксы емес кой, не боп калды? - деп, Тазабек Сергейчук нускаган орындыкка барып отырды. - Бглем, сен де оны жактайсьщ, - дед1 Сергейчук ез TieeciH 63i 6ipep токпактап. - 03i «Казак балаларын окытатын мектеп ашу керек», - дедь Соган Кобзевт1к у т н алып берешк, онык eKi баласында eKi уй бар, 6ipeyiHiK колына барып тураДы десем, «Ойтш б1реудщ баспанасын тартып алуга еюм ет карсы», - дедь «Онда мектеп ашам деп айтпай-ак кой », - деймш мен. - Ойтш б1реудщ уйш тартып алу, шынында, кыйянат нэрсе гой? 189

/ h it ij umnt Hij//M -dr-ni/,i___________ ________ - Вне, айттым гой, сен де соны жактай кетесщ деп. С е т и онымен ымы-жымыц 6ip, букш агайыньщ мен ауылдасьщ соньщ мал-жанын багады. - Ал сен оган не уппн карсысьщ? - Карсымын. Ол - канаушы тап. Бай. Кедейлерд1 канаушы. - Жалацаштагы жалгыз бай сол гана емес кой? - Онда барьщдар, Секерин екеущ соньщ койне шрщдер! - Тйпвдй тарта сейле! - Тартпасам, кейтесщ? - Тартасьщ, Кобзевтщ кетше мен ceHi тыгып ж1берем! - Ей, ей, койьщдар! Сергейчук, ревком атынан буйырамын: шьщ, бар! Бул жагдайды Тазабек Кобзевке айтпады. BipaK оньщ кешем дегеш дурыс шеыпм eKeHiH iuiTefi мойындады. Сенщ Табайьщ сешмд1 ж т т екен, - дед1 Кобзев кулш. — «MeHi кннамацыз, мен оле-елгенше Тазабек кайда журсе, тек соньщ касында журем. Кудайга берген уэдем бар», - дедь Тазабек не дерш б!лмей бегелш калды. Неге ейти екен Табай? KemKiciH апасымен акылдаспак болып, енд1 ьщгайлана бергеншде, сырттан Шеш аптыга к1рдь - Апа! Табай ага келдь - Е, келсш, балам. - Апа, айтыцызшы: бармасын Жэркентке! Ci3 айтсакыз, тындайды, апа. - Балам, алдынан шьщ! - дед1 Калиша келшше жауап бермей, Тазабекке карап. Табай едетшше сырттан сейлей Kipfli: - Ылги мактап журем, ылги сэры самаурын кайнап турганда келем. - Енд1 сен мактамасац, 61зд1 ю м мактайды? - Мына балацыз соны б!лмейд1 гой. Ж ен сурау узакка созылды. Ш еш дастаркан жайды. Bip кесе шайды ундемей отырып йпкен Табай кенет ез-езшен мырс етть 190

d t i дтш-ad - Туу, Ш ейшщ 6ip кесе шайы тамагымнан зорга erri гой! Не айтар екен, неге келд1 екен деп, берщшн меш багып отыргандарывды Kepin, кур шайга какалып кала жаздадым. Табайдьщ дал тауып айтканына 6api мырс-мырс кулдь - Сешн бекер келмейтш1нд! бишкмз, ез1нД1 де, сез1нД1 де сагынып отырамыз, - деп, Калиша бетше куле карады. - Карга адым жерде отырып сагынып каласыздар, Жвркентке кеппп кетсем, кусадан кырылып калар деп коркып келд1м. Кепзш дегенщ казакка 6eprici3 орыс кой, тус!нд1. «Сенен кеп жаксылык керд1м, оны умытпаймын, ал Тазабек - менщ жанымды алып калган адам. Кез1м Т1р1де оны тастап баска жакка бара алмаймын, - деп ем, бас салып кушактай алды, бетшагар. «Кандай бауырмал халыксындар!? - дед! аркамнан кагып. - Мен де квщлш аулап: «BipaK Семен екеум!з малынды айдасып барып келешк, - дед1м. Шош cypiH e-кабы на барып Табайды бас салды. «Агатайым-ай! Акылдым-ай!* - деп, солкылдап жылады. Калиша да кез киыгын алаканымен сипалап, басу айтты. - Енд1 аганды кур шаймен аттандырмай, казан кетер! - Екеу!ц гана емес, кастарыца Кенжегара Ьймд1 де косайын, дед1 Тазабек курдел1 icTiK курмеу1 оиды шеш1лген1не квн!лден1п. Тазабек малдарын багуга Капез eKeyi шыккан. Малга караганнан ropi Капезд1 кызыктаумен болды. Ацкылдаган бала мшездк елеус1з нерсеге елец ете калады, ойыца ю рменпн норсонi ойлай кояды, аяк асты муцайып, козд1 ашып-жумганша к у л т шыга келед!. Жалпак таска cenipin шыгып, ты р к а н коя бвретМ де бар. Оныц ец Kici кызыктыратын тусы сол сот. Ентжпейдк кысылмайды, агып жаткан булактай комейшен он кубылып топледк 191

/ш к if m m т щ эщ яьм ш ._____________ - Теке, мен эн айтцанда, шептщ басына караты, кулацтары Tiicipemn тывдап калады, - дед! к у л т . - Ш ептщ кулагын кайдан бглешн, мешц кулагым тМ рейм ек турмак, кулак шекемнен узипп тусе жаздайды. - Мен жакында Тасашыга барам. Bipa3 кун не Табай, не Семен екеме кемектесе турсын, екеум1з 6ip серуендеп кайтайык. - Барсак барайык- М е т ц карындасым сол жакта турмыста. - Ыстамбулда 6ipre оцыган Бакен деген досым бар. Ол да эн айтып, домбыра тартады. Цыз керсетем деп едк Kepin кайтсак кайтед1? - TinTi тамаша! Оралбекй енесше калдырып, булармен 6ipre Ш е т де шыкты. - Жецге, Оралбект1 бекер калдырдыцыз-ау, - дед1 Капез калжындап. - Цыз керем!з деп мез болып келгенде, кыз екен деп, ci3fli 6ipey алып кашып кетсе, Тэкец екеум!з жер согып кап журмешк. - Keei карайган жынды болмаса, бала ем1зген ана екешмд1 бтм 1 м н ен агарарар. Тазабек пен Цапездщ ортасында П1эш шат кулш келе жатты. Тазабекпен 6ipre ел кыдыруга шыкканы 6ipiHuii рет. Жарыцтыц таулы даланыц кед тынысы- ай! Атка емес, аспандагы бултка мш ш келе жаткандай желшнесщ . Цулагы е т ж1пттщ эцпмесшде, кецШ еткенд1 6ip елестетедк кеткенд1 6ip жоктатады. Орта Меркщен етш , Аралга !л!ге бергенде, Жайдак Булактыц карагайлы желкесше кез1 туей . Селк ете калды: сол беткейде сол еш орыс ел! сыгалап тургандай сезшдь 03i де байкамай атыныц басын тартып калган болу керек, Тазабек жалт карады. - Шэйкен! - Жецге, не болды? Тазабек пен 1^апез eKi жагынан каумалай келш устай алды. 192

д4 . Ьцнш-ай - Жайдак Булактагы кыргын eciHe тускен гой, - дед1 Тазабек Дапезге тусшдорш. - Аттан тусесщ бе? - дед1 Шешге карал. - 0ке-шешемшц басына согайыкшы. Куйген суйектерд1 уйген темпеипкке келш ynieyi аттан туей. Он алтыншы жылдыц кузшде дел Ш еш eiceyi уйленген туш болган кыргынды Тазабек Дапезге сол арада тусшд1рдк Элдейр HepceHi кез алдына елестеткен адамша темпешшке узак, тесше караган Дапез кенет Шешге бурылды да, белшен к,ушак,тап бауырына тартты. - Мен бул евдтмет ecTireM, жецге. BipaK окиганын, орнын бугш Kepin турмын. Дуга окиын. Дапез кекке тазерлеп ок,и женелда. 0 дел Дапездщ уш еетшгеннен-ак Ш еш нщ ене бойы Л1ымыр ете калды. Ce3i туешшшз, макамы KyflipeTTi дуганы бую л айнала уйып тыцдап калгандай. 0K eci Тшеулк n ien ieci 0ж ш ен, бауыры Агынтай, Агынтайдьщ улы мен кызы - 6epi де осы дуганы елж1реп тывдап жаткандай. Ш еш нщ кезшен парлаган жас иегшен сыргып омырауына тепл дь BipaK суртпедк Суртсе, дуганыц касиета кемитшдей кершдк Талып кеткеш ме, талыксып кеткеш ме, 63i де туешбей калды, Тазабек пен Дапез каумалап кетергенде гана e c i ю р д ь Б1рдеце дегкл келдк 6ipaK дей алмады: тавдайы жабысып калган ба элде тип курмелш калган ба, - туешбедь 03i кулады ма, Тазабек тартты ма, оны да бшмедк ейтеу1р, куйеуш щ KGKiperiHe nieKeciH суйеп солк-солк жылаган соц гана есш жиды... ...Кексудан eTin, Кекбш ктщ уетше шыккан кезде од жактан Ек1 Ania жарк ете калды. Баска ауыл, баска адамдар. BipaK 6ip турл1 журекке ыстык- Келш бол тускен киел1 мекен! Вершен айрылган, 6epiHiK етеу1не Твйкешмен табыскан туш осы Е ю Ашада. Ордага бергклз отау т1ккен жерь «Жараткан ием, муньща да теубе!» - дед1 Ш е ш iurreft куб1рлеп. 13-729 193

(шг7/ тан ’Hfpjcei~е-ты_________________________ - Ойга туспей-ак осы жотамен кете берсек кайтед1? - дед1 Тазабек касындагы екеуше карап. - Карнымыз ашады гой, Тэке. Сай iiuiHfle б1реуджшен шай кпеш к. Bip тыныгып алмасак, жецгем де шаршар. - Мейлщ. Ш эйкен, сен алдыга туспп. Мен Капезге бул араныц ез1м керген 6ip сойканын айтып берешн. Бергтщ бейб1т кешт1 шауып, бейкам келе жаткан адамдарды калай кырганын айтып бергенде, Капез терец KypciHfli де, кепке дешн ундемей, атыныц цулагынан арыга царамай журд1 де отырды. Карны жарылган катын-цалаш, цан-жоса болган кыруар елш Тазабектщ де кез алдынан цайта eTin жатты. Екеуш де Ш эшнщ даусы оятты. Ана 6ip ауызда eKi уй отыр. Солай бурылайык, - дед1 Капез ойланбастан. Ynieyi жацындаганда караша уйден каптаган кара домалак буларга карсы шыкты. Кызы мен улы аралас. Ересектеу eKi ул, 6ip кызы булардыц атын устады. Кед1мп ересектерше кос колын 6epin амандасты. Турмысы жупыны болса да, тэрбией Teyip балалар екен1н Ш эш олардыц ieeT кылыгынан ацгарды. Аттан Tycin, булар уйге беттегенде, алдарынан орта жастагы еркек пен эйел1 шыкты. Шеш олардыц конацжай пигылын амандасцан ундершен-ак таныды. - О-о! - дед1 epneri келгендерш кош Kepin. - 0м1рэл1 ага мен Байгабыл аганыц балалары б1зд1 1здеп келшй гой. Эйел1мнен коркып, жас ет жеудщ сылтауын таба алмай жур ед1м, жаксы болды. Сен Т1леул1 аганыц цызысыц гой? - Ие. - Бйтем. Естшем. Иманы жолдас болсын! Тазабек кой сойдырмады. «Арнайы келгенде соярсы з», - деп эзшдедь «Ж урек жалгасак та жетедп Барар жер1м1з эл1 алы е», - деп, оны Капез де коштады. Булар шайга отырганда Kepmi уйден кумб1р-кумб1р домбыраныц yHi шыкты да, к1лт басыла калды. Капез елец eTin, уй иесш щ бетоне карады. - Э, .б1здщ eKiHmi ул домбырага еуес, - дед1 отагасы оныц менш уктырып. - Менщ тукымымда 194

эн-куйге уш р ешк1м жок,, мынаныц экес1 мен ш еш еи де, атасы мен э ж ей де эжептау1р ен айтатын киллер. Нагашысына тартцан болу керек, д е й цайтпасын деп, 6ip жаман домбыра шаптырып 6epin ем, б1зден кашып барып карагайдын, iniiHe Kipin к ей п ан айтады. - Онда оган енер конган бала гой, шакырыцызшы! - деп, Капез катты к,ызык,ты. Элдеб1р таныс еннщ ыргагы Ш еш ш Тазабекке жалт каратты. - Сопыйа салатын эн гой!? - дед1 елец eTin. Калацтай цара домбыра устаган цалацтай кара бала уйге к1рдь - Келе гой! Жацагы 6ip анида 6i3re айтып 6epuii! - дед1 Тазабек улкендж танытып. Жалтац ей п бала акеш мен шешесше карады. - Агаларыц айт дегенде айта гой! - дед1 экесй Бала кысылган жок. Текеметтщ ш ейне 6ip йзерлей отыра калып, домбырасын кагып-кагып ж1берд1. - Ш ар болат жарцылдаган шастан шыгар, в нер паз вршеленген ж а ст а н шыгар. А цдап бас аягыцды, беу, замандас, К,ас дцш пан цасыцдагы достан шыгар. Ж цзщ квркем-ай, Кцнде кврсем-ай, Сыргалы еркем-ай. Каргадай баланыц гажап ушне Ш эш катты тацгалды: эбден эн айтып уйренген адамша ершн шыркайды екен. - Ой, даусыцнан айналайын-ай! - дед1 Капез кулай суйсшш. - Отагасы, бул бала 6ipeyre елштеп, 6ipeyre кызыгып SHiui болатын бала емес, кудай туганнан aHnii кылып жараткан бала. Жацагы енд1 шмнен уйрендщ, бауырым. 1ленщ аргы бейнде мынаныц Шаншар деген агайыны бар, соныц aHi, - деп, отагасы ейелше карап 6ip жымыц ейп койды. - Жацсы ан екен, тагы 6ip жацсы ен айтшы! 195

>s/И/'Щ 11ifj>m i l - / / / ' . / _________________________ _ Бала бул жолы батылдау, эщц бабына келт1рщюреп айтты. Капез орнынан ушып турегеп барып баланы бетшен суйдо. - Атыд шм? - Каратай. - Отагасы, бугшнен бастап Каратайды касыма кос. Мен енда мунсыз eMip суре алмаймын. Каратайдыц yHi кулагымнан Kipin, журепме cinin к ета. Мен адам танысам, Каратайды кудай дазадтыд энш кекке кетерсш деп эдеш тудырган. Бул жай эннй болмайды, кемей бггкеншн, KeceMi болады. - Капез-ау, сонда сен езщ шм боласыд? - Мен ак,ыл айтатын атасы, долга устайтын байрагы, дасындагы кайрагы, жол керсететш устазы болам. Каратайдыц буранасы датданда мен эн айтпай- ад коям. - Ендеше 6yriHHie 6i3re езщ 6ip эн айтып бер. - Айтайын. Каратай iHiM куларына куйып алсын... ...Ш эш де шггей соны т1леп отырран, Тазабек соны тап басты: - Отарасы, он алтыншы жылы осынша бала- шарамен кайда болдьщыз? - 1^айда болушы ем? Мен де елге ineein Кытайга каштым. Эке-шешем, еш арам, 6ip iHiM, eKi карындасым - 6apiMi3 6ip тунде дотарылдыд. Бауырларыма Караганда, кудай менщ мшез1мд1 кисыктау кылып жараткан. Кашып Кадпадтыц аузына барганымда, кун еюндйге таяп калды. 9кем мен шешеме карап: «Кытайда кай куда-жекжатымыз тур? Кыс бойы Какпактьщ iuiiH паналап шыкпаймыз ба?» - дед1м. «Ойбай, ол жайлау рой. Кары калыц, кысы катты, мал кырылады, мал кырылран сод, 6i3 де дырыламыз», - дед1 экем. «Сен езщ дал», - дед1 Kiuii агам жадтырмай. «Калсам, Heci бар? Калам», - дед1м Киты ры п. Елу шакты кой-euiKi, он шакты сиырым, жиырмара тарта жылкым, eKi. туйем бар едд бэрш бeлiп алып айдадым да, Кадпактыд iiniHe сол кеште- ад Kipin к ета м . Соным yniiH кудай жазалады ма, эке-шешем де, бауырларым да елмен 6ipre Кытайдан кайтпады. «Эйтеу1р, Tipi болса екен» деп кудайга жалбарынам. 196

______________________ ____________ dd, Ьинт-ad - Ал Как,пак,та калай кун кердащз? - деп, Капез тавдана сурак койды. - Цакпак, жынымды кагып алды. КУДайдыц 6ip ондаганы, 6i3 кусап кашып тыгылган он каралы уй бар екен. Солармен септесш кун кердйс. Кар ерте тусть Сиыр дегешц суыкка тез1мс1з мал екен, алгашцы кар тускеннен-ак колга карап калды. Оган беретш шеп кайда? Bip-eKi айдыц шпнде тугел кырылып 6iTTi. Жылкы мен кой жарыктьщ кар тепкшеп кунш керед1 екен. Ешкщ де мал екен, тебшдеген жылкы мен койдыц i3iH куалап ж урш ол да ез кунш керш шыкты. Bip акылды шалдыд айтуымен, ейтеу1р, бала- шаганы аман сактап калдык- «Эй, балалар, - дед1 кар Tycin, кара суык кыса бастаганда, - 6i3re жан сактау керек пе, ж ок мал сактау керек пе? - деда. «Е, мал жанымыздьщ садагасы», - дестак. «Ендеше, менщ акылымды тындандар. Какпак - кыстау емес, жайлау. Кары кальщ болады. Оган сиыр малы шыдамайды. Сондыктан коцды-коцды деген eKi- ymeyiH кез1рден сойып, кактап алыцдар. Аямацдар, акыр елin калады. Одан да агыл-тетл ет болсын. Ылги ет жей берсец, TiciH, Tycin калады. Сондыктан кар туспей турып кап-кап жуа терш алыцдар, —дедк Мен уш сиырымды сойып алдым. 0 л п аксакалдыц айтканы келдц он шакты кой мен бес-алты жылкыны азар аман алып шыктым. Эйтеу1р, ец улкен олжам - катын-балам аман. - Е-е, ер екеныз! - дед1 Тазабек суйсш ш . Капез коярда-коймай кара баланы кара домбырасымен ез касына косып алды. *** Шраз жер ундемей келе жаткан Капез кенет басын шайкап Каратайды камшысымен турттк - «Кас душпан касыцдагы достан шыгар» дейс1ц, е? Апырм- яй, казактыц кейб1р ce3i уйкыцнан шошытып оятады. Шаншар нагашыцды кердщ бе езщ ? - Кергем жок, «Апарып аузыца тушртем* деп жур гой екем. - Мундай сезд1 менщ екем де айтып отыратын, - деп, Illefti эцпмеге араласты. - О Kici: «Елдщ камын 197

ficlrif.!ui'iH Hi/j/Meke-if/ы ойлайтын 6ip ул туса, оны кабатын 6ip ит коса туады* деп отыратын. - Нариялар айтса, керш-б1лген сок айтады, ал Наратай айтса, бул оны кайдан бшед1 деп, кулагыц турдпгед1 екен. - Сондыктан Наратайдыд: «Андап бас аягьщды, беу, замандас», - деген! дурыс. Солай ма, Шэйкен? - Наратай, Тасашыга жеткенше мен саган 6ip ен уйретешн, - дед! Налез тамагын кенеп. - Шшен деген болыс шыгарган едем1 6ip ен уйренш ем, тыцдашы. Баяу, ат жургёшщ ыргагымен Напез кодырлата шыркады. Цанша црсац цан шыцпайды кара тастан, Дцние агып жапщ ан Сарцан, Басцан. Б1з-дагы кетем1з гой ацн;ан судай, Кеткендей талай жайсац аскан-тасцан. Дцние ш 1ркЫ , Qmedi 6ip кцн. - Кене, Наратай, айтып кердп! - Цара бала квдрген жок- «Ж аксы ен екен», - дед1 де, конырлата женелдь Ш еш баланыц угымталдыгына кайран калды, енд1 де, сезш де айнытпай, бузбай, Напезден кем туспей кагып алыпты. - Пудай сеш нагыз куймакулак кылып жараткан екен, - дед1 Напез де суйсш ш . Узецп кагыстыра келш Наратайды иыгынан кушактады. - Пас душпаныц касындагы досыцнан шыкпасын! CeHi кабуга туган иттщ тасты кауып Tici сынсын! - Эумин! - дед1 Тазабек бетш сипап. Ш еш де шын пешлмен бетш сипады. - Сен енд1 ели езщ нщ «Сыргалы еркем1ндЬ мына кец далада тагы 6ip айтшы, дала да тыцдасын! Оны да Наратай оп-ойнакы куйде кысылмай айтып берда. - Жецге, ci3 бул енд1 орыс кызы айтты дед!щ з бе? - Ие, Сопыйа деген орыс кызы жермедкеде де, 6i3 уйленген тун1 уш ш зде де салып еда. - Ол кыз кайда каз1р? - 1з-тузс1з ж ок, eiiiKiM бшмейдд 198

________ _________________________ ________ д п , д т и г -п й - ©лЬтарннн emniM бшмейтш адам кебешп кетт1 гой... 8те кеп. - Keeip, Дапез, сол Сопыйанын, куйеу1 Дожаштьщ мен жерлеген каб1рше барайык,. Дуга окы. Артынан Сопыйа екеуш щ тарихын саган оцаша айтып берешн, - дед1 Тазабек сезге араласып. Yuieyi Тазабекке унйз ш есть.. Дожаштьщ басына куран окыган сон,, Тазабек пен Дапез кайсы уйге тусу ж еш нде аз-кем кел1се алмай калды. «Ш ашш карындасымдшше калдырып кетейш», - деда. Ал Дапез: «Bipre келдак, кайда барсак та, 6epiMi3 6ipre болайык», - деда. Сейтш турганда Даратай: «Тэте, «Белшгенд1 6epi жейда» деген гой, 6ipre болайык та », - деп калды. Баланыц co3i Hlaftim сындырды. Сонымен тертеу1 Цапездщ досы Бекенджше 6ipre бет алды. Бакен отау Tirin, эке-шешесшщ касында турады екен. Мурт койган, кызыл шырайлы, кырма сакал ж т т , 0йел1 ал1 бала кетермеген, кыз м усйдо кыпша бел келшшек. Келген конактарга 6api жшжапар болып жатты. Цой сойылды, самаурын койылды. Цазактын, конак KyTici - KiuiiripiM мереке. Ырду-дырду, эзш-калжыц, жен сураскан ецпм е ап-сатте-ак конактар мен уй иелерш жакындастырып ж!берд1. Шай мен еттщ ортасында 6ip эц пм еш Бэкеннщ e3i бастады: - Цапез, сенщ внщда ест1мегел1 кай заман? 9 у деп лйберсец кайтед1? - Эуел1 ауылдын, алты ауызын езщ баста. Bi3 оган дешн KiuiKeHe бой уйретш алайык. - Сайт десец, сайтейш. Бекеннщ дауысы мшезше сай ойнакы, жагымды екен. Аса шыркамай, дауысымды б1рден тауысып алмайын деп унемдеген адамша уй iuiiHe еркш естшердей eTin айтты. - Мен жолымды Царатайга берем. Осы бала. Бакен, екеум1зден де аскан энш1 болады, кудай буйырса. Нанбасан, тындап кар, - дед1 Цапез. 199