. Нұржекеұлы. т14

ШтЦ.W&и 1itfjnjfAv-ai/ы_____ - Рацмет, ага. Мен журе берешнпп. Иненщ устшде отыргандаймын, теп. - Жарайды, жольщ болсын! - Эй, сен адам танымайсыц, - дед1 Тэмен отырып жатып. - Кыз танымайсыц десещш. - Oh, ете дурыс айтасыц: цыз танымайсыц. Мынауыц ешцандай да цыз емес. - Кой, ей, кунега батпа! - Кызбын десе цымбатца тусетшш б1лед! ол. Сондыцтан басыцды цатырып жур. TeciHe, мыцынына, булшыц етше царамайсыц ба? Кайдагы цыз?! - Заты цыз болмаса да аты цыз гой, ейтеу1р. - Е, муныц цулацца гаредь KiciHi бекер куйд1ргенше, б1рден сейтш мойындамайсыц ба? Ай, заман бузылды-ау! Элгщ бй дщ баламыздан да жас цой. - Заманныц тузелгеш демейсщ бе, бурынгы заман болса мундай цыздар б1здей шалга елее жолай ма? - Эй, дегенмен бурынгы шалдар б1зден repi мыцты болган-ау деймш. Еркекке цараганда ейел тесектен ерте цалатын кершедк Ондай эйелдщ шалдары цыз кез1н сузбегенде цайтед1? - Бурын цызды еке-nienieci зорлап шалга берд1 дейтш, Kaeip шалга бара ма, тоцал боп байга бара ма, TinTi уш еркекпен б1рдей журе ме, - бэрш цыздыц e3i бшедц e3i шешедь Жене адамныц цуцыгын шектеуге еш ш мнщ цацысы жоц дейтш цагида шыцты. «Казаннан цацпац кетсе, иттен уят кетедЬ>, цаз1р HenciHi тыятын не цалды? Бийм, медениет деунп едш, ерк1мн1ц ез бглгенш icTeyfli бйпмдйпк санайтын дережеге ж еттж . Ауылда e3ipuie уят бар, ce6e6i сендер сияцты жасырын ©Mipre epic жоц, кез алдымызда. «Бет керсе, жуз уялады». - Айтып отырганыц дурыс. BipaK б1ржацты. Заманныц букьп e3repiciH, жацеы-жаманын алдымен айел кетередь Калада цыздар тиетш ж1г1т жетшпейдь А л eMip бойы еркек кермей етуге цыздыц 6epi шыдай бермейдь Сондыцтан бул меселе - еркек пен цыздыц некел! еркек пен эйелдщ арасындагы гана мэселе емес, мемлекеттш мэселе. 350

_____ Эй, йциис-ай - Ty6i бул да шепплер, оган бас катырып к,айтем1з? BipaK сен ана кыздан абай бол. Зорлап хетта, корлап кетт1 деп, басынды бэлеге калдырып журмесш. Кытыгы аздау xepiHfli, м е т бетен адам-ау деп, кысылып-кымтырылмады TinTi. Cay басьща сак,ина талеп аларсьщ. - Кудай сак,тасын! Эдета ме, елде жагдайы солай ма, Глжан тагы 6ipa3 уак,ыт хабарласпай хетта. 0Keci элдекандай болып кетпед1 ме екен деген куджпен 03i хабарласты. - Ага, бугш-ертец Алматыга барып калатын шыгармын. Папама тагы дер1 экелу1м керек, - дед1 кыз. - Ka3ip жагдайы калай? - 9лi сойлей алмайды, 6ipax, бета 6epi карады. Ciere ракмет, ага. Дершщ кемепмен жаны халды. - Ж аксы, келген сод хабарласарсьщ. - Хабарласам, ага. Кыз бул жолы уэдесшде турды. - Мен бугш келд1м, ага. Ертец жолыгайык, - дед!. Не дерш б т м е й CepniH сел тосылып халды. - Ак,ыр жольщкан сон,, жендеп жолыгайьщ. - 0зщ1з бшщ1з. 0не бойы ду ете халды. Дыздыц уш - бекем, бехшген ун. Е н д т с ш CepniH eei бш дх Уеделi жерге 1лжан жарты сагаттай Keuiirin хелдЬ Оны CepniH KeinipiMfliKneH тусшдк калай дегенмен, 6ipiHuii кадам гой?! Exeyi cymcin амандасты. CepniH кыздыц сырт кшмш uiin жатканда, ол х е л т : - Ф у, Алматынын, осысы жаман, - дед1 етагш шеше ецхейш, - не к,ыс емес, не жаз емес, аягыма су xipin хетта-ау деймш? Epixci3 харады: eTiri ecxuiey epi жухалау квршдй - Шшхене шарап iinemx пе? Жылынасьщ. - Менщ iuineftTiHiMfli бхпеыз гой, ага. - Кел онда, кушактап жылытайын. - Коркам, ага. 351

11. . if шит thi Неден коркасыц? Адам 6ip-6ipiH жек квргеннен цорку керек, жак,сы кергеннщ еш корцатыны жок,. - Kaeip... 03iM... Жалацаш денеден жалын шыгып жатцандай кершдк CepniH кыздыц ерши ершмен 1здедк Асау жылкыныц да арынын басатын алакдн кыздыц аркасына втш к е т т кайта оралды. 1лжан да, CepniH де, бугил уй iuii - 6epi ynci3. Унс1з куту, унйз жакындау. Не болады, налай болады? У н й здж оные узш ш кеттк - Ойбай, ага! Сез1м селк ете налды. Тецселген тесен Tep6ecin барып басылды. Кыз орнынан турып бара жатып жамылган керпеш уетше орап алды. Жалацаш налган Сершн шап 6epin 6ip шетше жабысты. Кыз ж1бере салып, ваннага Kipin кетт1. CepniHHiH кез1 ныз жатнан орынга тустй Т е с е т ш т щ нан тамган жер1н керпенщ шет1мен жаба салды. Шала жуынган, шала суртшген ныз орамалдыц ш етш й степ , eni буктелш жата кетт1. - Не болды? - CepniHHiH 3epeci ушты. Кыздыц шекеск ене бойы ерт боп кушп тур едк Орнынан ушып турегелдь - Дершер шакырайын ба? - Ж ок! _ Кыздыц зерей ушып Kerri. - Кызык екенс1з, не деп шакырасыз? Кыздыц цылыгын ойлап, CepniH 6ipep кун сергелден болып журдь Неге ей гй ? Кыз екенш солай «дэлелдеудщ» нандай нажетт1п болды? Тэмен айтпацшы, багасын нымбаттатцаны ма, элде эдепй екен1н KepceTKici келгеш ме? Cipe, 6ip алаян алам деп алдап кеткен болар-ау? Ойткеш соцгы кезде сезшде де турмай, журш-турысыныц да 6epeKeci болмай кетш едк Оны секкеннен repi аяган жен шыгар. Сондынтан ештецеш ацгармагандай, алдаганын сезбегендей журе 6epreHi дурыс шыгар? Сол ой суйеу болган CepniH 1лжанга дереу телефон соцты. - 1лжан, мен ceHi бугш KepyiM керек. - Ага, мен елк.. - Йемене «ел Ь ? 352

- 0л1 eeiMe ез1м келе алмай журмш. - Сондыдтан тез келущ керек. - Жарайды... - 0кед далай екен? - Эл1 eciH жимапты. Жумыстан 6ip айга демалыс алдым. Цасында болам. - Ауылда ага-жедгед бар емес пе, неге сол дасында болмайды? - Аганыц да, жедгенщ де 6epeKeci болмай тур гой, ага. Eiceyi де мугал1м. Ж ан багып отырган жумысымыздан айырылып каламыз деп шыр-шыр етедь - Кызыд екен: кызга керек эке улга керек болмаганы ма? - Ой, ага, 6ipece шешем деп, 6ipece екем деп б1рде ауылга, б1рде далага ж у п р ш журген жагдайымныд себеб1н ci3 6ine бермейслз. «Осы дыздыц-ад карбаласы б1тпейд1 екен», - деп тад далатын шыгарсыз. Ага- жедгем оцып турса, менщ буйтш нем бар? - Жарайды, жагдайыдды айтып хабарласып турарсыд. Me, адша, ауырлыд жасамас. - Радмет, ага. Сурай бергеннен e3iM де уялып журм1н. Сурамайын десем, 6ip жагдайдан кейш 6ip жагдайга тап келш, ебден eciM де шыгып 6iTTi, Teri! Ауылга кеткен 1лжан тагы жым-жылас ж од болып кетть 0K eci елдедандай болып кетт1 ме деп 6ip ойлады, баягы едей ме деп eKi ойлады. «Ой!» деп, сол кезде аудандыд аурухананыд бас дер1герш танитыны eciHe сап ете далды. «0кес1н1д хал-жагдайын содан-ад сурай салайыншы». Exeyi узад аман-саулыд сурасты. Содан кей1н гана жагдай айтуга кеш й. _ Ж од, ондай адам б1зде ж од, - дед1 бас flepirep б1рден. Серпш алайда ж ещ сйк бермед1. - Мумк1н емес. Сен бэрш б1ле бермеййн шыгарсыд, жауапты адамдарыднан сурашы! Бул доймай дойган сод, адыры анау амалсыз кенд1: - Жарайды. Сонан сод хабарласам. 23-729 353

bcL i tj. iiium_ 'H iijjiin - b -g n i ______ __ ______ Хабарласты. Ондай адам бул ай турмак., биылры жылы болмапты. - Апырмай, в?! - дед! Сершн ад-тад болып. - Ауданда баска аурухана ж ок па? - Жок. - Keuiip. Сен1 боска эуре кылдым-ау! CepniH 1лжанга ашуланбады, тек так калды: екей туралы анандай OTipiKTi калай курастыра алган? Калай катырып алдаганына 6ipece кулдк 6ipece басын шайкады, акыры кыздыц кулыгына карсы бул да кулык жасауды уйгарды. - 1лжан! - дед1 телефонмен. - Цайдасыд? Ауылдасыц ба, каладасык ба? - ^аладамын, ага. Ауылдан тунде келд1м, экеме flepi алам да ертец кайтам. - Ж аксы. Ka3ip маган кел, дер1 алуыда кемектесешн. 03reHi алдап дагдыланган адам ез1мд1 де 6ipey алдап кояды-ау дегенд1 ойламайтын болу керек, кыз кешшпей ж етш келдк Eneyi уйреншшй жерде уйренш ш п icTepiH nrepin болган сод керпенщ ш ш де 6ipa3 унс1з жатты. - Экец калай? - дед!, CepniH дыздыд калай жауап берершен алдын ала шошып. - Ж аксы, ага. Кудай буйыртса, осы аптада уйге шыгып калар. - И^алай, о Kici уйде журген жок па? Жада рана, сен келердщ алдында ауылыдныд 6 ip KiciciMeH жолырып ем, ол маган: «О Kici ауылда жур, ауырган да жок, сыркаган да ж ок, дш аман», - дед1 гой. - KiM айтады? Юм деген Kici ол? Б1реумен шатастырран шыгар? Не ci3 дурыс сурамарансыз, не о Kici ci3fli дурыс тусшбеген. Эйтпесе олай деу1 мумкш емес. - Бэлюм, сен eTipiK айтып журген шыгарсыд? - Мен не уш ш eTipiK айтам, ага. Ci3 немене, енд1 мен1 eTipiKmi кылайын деп жатырсыз ба? Не ушш айтам? - Акш а упин айтасыд. - Адшадызбен курыцыз! Акша берд1м деп аузыдызга не келсе соны айта берейз бе, маган? 354

____________________________________ Эн, dijtiiu’ -m'i - Бажылдама! Сен хабарласпай кеткен сон, SKeci ! б1рдеме болып калды ма деп, аудандьщ аурухананьщ j бас дер1герше ез1м телефон соктым. «Ондай адам б1здщ ауруханада ж ок, жатнан да ём ес», - дедк Цыз кш т ундемей к,алды, ныбырламады да. CepniH де уйдщ iuiiHfleri дуние м улж те - тугел ныз найтер екен деп тыншып калгандай. Кенет аунап кеп ныз С ер тщ ц нушактай алды. - Жаным ага! KeinipiHi3iui! - Ж1бер! Кушактама! - Егер шын жен керсещз, онда м е т осы жерде I елт1рш кетщ1з! Эйтпесе меш аягына дешн тыцданыз! j Мен ci3fli шын жансы керем, ага. К,у жоншылын амалсыз OTipiK айтнызды. Кдадан-кур найта-найта не деп шзден а к т а сурай берем? Уялганымнан OTipiK айтуга тура келдь Енд1 елйрсещ з де взщ1з 61лщ1з, мен бар шынымды айттым! - Кыз солнылдап жылап ж1бердь Жылап жатып С ер тн н щ омырауын суйдк тамагынан, ерншен - бэршен суйдк Кыздыц сезше емес, кылыгына ж1б1дь Кызды нушактай алып, бул да аймалады. Eneyi суйсш е кушактасты. - Жаным, ага! - дед1 ныз жыламсырап. - Ci3 тусшбесещз, меш енд1 ш м тусшед1?! CepniH мен 1лжан уш ай бойы жана уйленгендердей тату-тетт1 журдь Айтпайтынды айтып, сурамайтынды сурап сырласа бастады. 1шшл нэрселерд1 де 6ip-6ipiHeH уялмай козгайтын куйге жетть Bip куш 1лжан, cip e , 1штей ойласа да, сыртна шыгармай журген к у д т н е туспал жасады: - С1здщ уй iiniHiere менщ бул журплмнщ Kecipi тимей ме? - Тек пайдасы тиедь Тэтец алпыстан аскалы меш тесекке жолатпайды. Сондьщтан сен менщ сауабымды алып журсщ . Ал менщ саган зияным тиш журген ж ок па? - Соны елк шынымды айтсам, бшмеймш, ага. М ет ц жасымдагылар 6ip-eKi балалы келшшек болды. Менщ де куйеуге тиш, балалы-шагалы болгым келедь Bipan: «Неге ныз емессщ?» —десе, кай бет1мд1 айтып, 355

Ъексцлтан Н< фЬке-1^ы______________________ кай 6eTiMfli керсетер1мд1 бклмеймш. Мешн eMipiM, карап отырсам, тек тазкатар сэтс!здш. «Маган дешн де кыз емес ед1ц гой», - дегнн келд1 Сершншч, 6ipaK кыздьщ бетше катты айтканды катыгездж санады. - 0л1 тиесщ. Оган дешн ж т т п д бабын табуды жаксылап уйренш ал, - дед1 езш-шыны аралас ым жасап. - Bip д е т дурыс жумыс тауып 6epiHi3iui, ага! Мына жумысым ез1ме унамайды, айтуга да мардымсыз. - Цай жерде бос орын бар екенш езщ бШ п алмасац, Kaeip баскалар жасырады, айтпайды. - Мен 6ip бос орынды да, оньщ басшысы «зд щ досьщыз екешн де достарым аркылы бипп алдым, ага. О KiciHi мешн еке-шешем де бшедк ейткеш 61зд1ц ауылдьщ адамы. BipaK окуга тускеннен кешн ауылга кайта оралмапты. YHeMi сыртта жургенджтен, 6i3 сиякты карындастары мен шшерше гатартпайды. Ол - ci3flin Жанас деген мектепте 6ipre окыган досыцыз. - Сен, байкаймын, нагыз шпионсьщ. Айтканы рас екен, Жанас, обалы не керек, ею сезге келмей 1лжанды кызметке алды. Туган KyHiH 1лжан «Ж еруйык» мейрамханасында жасатты. Цурбыларын, кызметтестерш шакырды. Жанас пен Серпш оларга онша араласпай, очашалана бердь « Билесец1здер1ш! Кыздарды биге шакырсацыздаршы!» - деп, 6ip курбысын жетектеп келш, Жанас пен CepniHfli зорлап журш биге шыгарды. - ByriH тац атканша мешмен 6ipre боласыз, - дед1 1лжан кулагьша сыбырлап. CepniH басын шайкады. - Боласыз. - CepniH тагы шайкады. - ByriH болмасацыз, онда будан былай б1ржола болмайсыз. - CepniH басын изед1. 1лжан билемей токтай калды. CepniH белшен тартып икемдеп ед1, тартынып кенбедк 356

Э4. dunm-ai - Ci3 мен1 жаксы кермейс1з! - дед1 ысдырынып. - ; бншейш ермек кылып журспз. - Ж ур, сыртца шыгайьщ. елден уят болады. - Цайдагы уят? Екеуьпзде уят калды ма, ага? - Сен немене, iniin алгансыц ба? - Iuiin алганнан бетермш. Дел бугш , мен шалцып турганда, бет1ме салып ж1бергендей кылык KepceTin турганьщызга катты куш нш турмын. Ci3 уш ш кек ■ тиындык, та куным ж ок екен. Кыз шлт бурылды да, кетш калды. 1лжанньщ булай булан-талан болуга какысы да бар сияцтанды. Данша дегенмен бойдак кыздыц 6epi жарым кещ л шыгар? I BipaK кырык жыл отаскан отанасын ренж1туге муныц какысы бар ма? бст ш кун-тун демей кещ л кетерш жургеш соныц аркасы емес пе? Ол 1ренж1генше, кыз цюнжйнн! - Ci3 шыгарып салмай-ак койыцыз! - дед1 кыз журт таркар шакта. 1ст1к шындап насырра шапканын С е р тн енд1 анык тусш дь BipaK кобалжымады. Алайда Жанаска: «1лжанды сен апарып тастарсыц», - дей салды. Кыз да, бул да 6ip-6ipiMeH хабарласпады. Ол муны 1ренж1тт1 ме, бул оны 1ренжй\"п ме? «Айрылысар дос ердщ арткы касын сурайды» дейд1 казак- Арткы касын алып кеткен соц, ер ер бола ма? Купия жур1с еле-елгенше купия калуы керек, Купиялыры ашылса, ол - кылмы с, ей ткеш руксаты ж ок eM ip: 6ip елдщ баска елде ж урген жансызымен жардайдас, ал ежелден 6ip елдщ батыры - 6ip елге жау. Дупиялыктыц ашылып калуы узак жылдыц i жемкпн - сез1ммен салынган сикырлы суретпп - j к е ст л е п турап тастаранмен б1рдей. Кыздыц будан б1ржола кол узш кеткенш е CepniH 6ipTe-6ipTe кенд1ге бастады. « М е т де, езш де еуреге салмай, осылай б т р е салганы се т и болды» деген ойда е д к BipaK 6ip куш телефонмен тук болмарандай: - Ага, езщ1зде болсацыз, Kipin шыгайын деп ед1м, - дегенде, сел муд1рш барып «кел» дей салды. Дер1н деп койран соц рана: «Кап, 6ip сылтау айта салмаганым-ай!» - деп кейщь 357

Ъекси vn/iii 'J'liijfMplv-if’ihi_________________________ - Кейитш куйеу1м жоц, урсатын балам жок, йзге екпелемегенде шмге вкпелеймш, - дедк кыз б1рден буынды жерден устап. Токырап калган тарпшпк уйренппкта арнасына кайта бурылды. Кектем ебден nicin ж е т ш п , жаз да жакындап калган кез болатын. 1лжанды шыгарып салгалы турган сетшде орынбасары кауырт шаруа шыгып калганын хабарлады. - Онда сен осында кел, мына 1лжан карындасымды жумысына ж етш зш таста! — 1лжанга бурылып: - Кэз1р орынбасарым Табыскер келедк м е т облыстан келген б1реулер кутш отыр екен, - дедь - Кандай Табыскер? - Шын аты - Жумабек. «Бизнесмен дегенд1 казакша табыскер деу - дуры с», - деп кайта-кайта мазамды ала берген соц, мен оны езшдеп «Табыскер» этап кеткем, оган e3i де уйренш алды. Келей жолыкканында кыз буган кутпеген сыр айтты: - Ага, баска жумыска ауысам десем, Жанас агай 1ренжш калмай ма? - Кайдагы жумыс? - 03iM 6iTipreH университеттщ проректоры шакырып отыр. Ж умысы да, жалакысы да жаксы. - Ж аксы жерге барганьща 1ренжи коймас. BipaK жагдайыцды жендеп айтып тусшд1р. Жака жумыска ауысканнан кейш 1лжанмен жолыгу курт киындап кеттк кунд1з жумыстан шыга алмайды, кешке колы тимейдк тушмен 6iTipin экелетш жумысы кеп. Ара-тура, меш аямай жумсайды деп, проректорын жамандап кояды. BipaK Сершн оныц 6api сылтау екенш сезедь «Мейл1, алам дейтш адам жолыкса, жолы болсын», - деп ойлады. Табыскер eKi ай окуга Еуропага кетш , 03iHiH де жумысы кат- кабат болып жатты. Кутпеген жагдайда 6ip кун1 1лжан сап ете калды. Сагыныпты. Жакында кызмей жогарылап, енд1 ептеп колы босай бастапты. К^ыздыц колы босаганмен, бул жолы Сершннщ ж1б1 босай 358

Эй, дцнт-ай коймады. «Табыскер окуга кеткел1 жумысым ауыр боп кетт1. Бул апта колым тимейдЬ, - дедь Белсшдь Эдеш. Кыз жымиып орнынан турегелдь КерШ п, eni цолын ерге кетердь - Ойбай-ай, екпелеп калган екен гой? - дед1 ецкейе кушактап. - 0кпещзд1 жазып, кеудещзд1 кысып жатуга руксат ет1щзш1! - Койшы кылжактамай! - 3KypiKi3Hii, 6ip жерден тамак ннейш. фарным ашып тур. Цыздан кашса да, демнен каша алмады. EKi ай етш , Табыскер окуынан оралган соц, Серпшшц аркасы кедш , колы босай калып ед1, 1лжан аяк асты тагы хабарласпай кеттЬ Бул жолы Серпш ара ж й т б1ржола узуге бекш дь Кыз 6ipaK телефонын кетермедк «Неге 1здед1нДз?» - демед1 де. Арада 6ip айдай аткенде жылап хабарласты: - Ага, мен1 6ip оцбаган зорлап кеттП Кыздан 6apiH кутсе де, дал муны кутпеп едь - Кайдасын,? Алматыдасыц ба? - Ж ок, аудандык ауруханадамын. - Онда негып журшч? - Bip шаруамен келгем. - Кайда, кешеде зорлап к е тй ме? Танисыц ба? - Агатай, бас дершермен сейлес1ц1з1ш! Мен ол иттщ баласын сотка берд1м. Бас дершер маган дурыстап аныктама жазып 6epciHmi. - Ертеч вз1м де ауыл жакка баргалы отыргам. Сонда сейлесерм1з. Ауылга барган бойда Теменге жолыкты. Ол б1рден без ете калды. - Ойбай, ол кызга жолама. Мен саган баягыда айттым. «Осычныц Typi жаман», - деп. Акыры мше, айтканым келдь - Жарайды, ceHiK айтканыц рас болып ш ыкты, оны мойындадык. BipaK не болганын жондеп тусшд1рнп. - Bip сезбен айтканда, бул кыз - нагыз алаяк. Tepreymi ж Ы т - мен1н куйеу балам. Оныц айтуы бойынша, бул кыз ана ж т т п е н алты жыл бойы ерль байлы болып журген. Б1рде ауданга кыз келш турса, 359

Ш а й т а н Hiffnjceke-ipibi____________________________ б!рде Алматыга ж т т барып турган. Алайда сейте турып, неге уйленш алмагандарын айта алмаймын. Cipe, онын, ce6e6i, ж т т к е кдтысты болар деп шамалаймын. - Онда кыздыц «зорлап кеттЬ дегеш не? - Бар меселе сонда. Эцйменщ eeipri нускасы былай: к,ыз бен ж т т осында 6ip апта бойы онаша уйде 6ipre болган. Кыз Алматыга кеткен бойда ана ж М т баска 6ipeyre уйленш алган. Оны елдешм Алматыга дереу жетшзген. Кыз, шамалауымша, екеушщ устшен тускен. Ж т т «ы зды сабаган сиякты. YcTi кегала койдай дейдь «Сабады. Уйленем деп алдады. Уйшдеп кеп зат менщ акшама алынган», - деп, кыз арыз TycipinTi. Ж т т 6ip мектепте дене шыныктырудан сабак беред1 екен, eei арыз 6epin жумысынан кетшть Ен, жаманы: ол байгус ана эйелшен де айрылыпты. Ол да ызацор, долы неме болу керек, «Алам деген 1лжаныцды ала бер», - деп, iuiiHfleri ею айлык, баласын да алдырып тастапты. Bip кыздыц necipi, кердщ бе, канша дуниеш булд1рген?! Осылай боларын бурыннан бглш журген адамша CepniH бэрш сабырмен, тусшуге тырыскан танданыспен тыцдады. Кыздыц н е т eTipin айтцаны, нешц eTipin айтцызганы - 6epi белгШ болды. Bipece алатын шыгар деп yMiTTeHin, 6ipece алмай кете ме деп кудштенш, 6ip жагынан жан мен теннщ табиги TUieri тагы еурелеп, ебден аласурган жагдайын жацсы тусшгендей болды. BipaK, Тэмен буны тусшбедь CeKTi. Жастыгына цызыгып, жаман кылыгына кез жумдыц дедь Bip есептен, оны ю де дурыс. Алайда б1реулерд1 алдаймын деп ж урш , 03i алданып калган кызды аяу да дурыс сеюлдендь - Байгус-ай, в! — дед1 аузынан калай шыгып кеткен1н e3i де байцамай. - вне! - дедк Темен жерге тую р ш . - Ол кыз сенщ де басыцды айналдырып алган. - Мен1ц' басымды айналдыра алатын кыз буйтш б1реуден таяк жемес едьау, Теке!? Эйткенмен CepniH ауруханага бармады. Yui кун imiHfle жумыстарын 6iTipin, кайтар KyHi Теменджше конды. 360

_____ ________________________________ Эй, dijiiiin-rn't - Дел осы жолы меш тыддамасад, онда ceHi ол дыз жадылап алран, - дед1 бекем, 6epiH аныд-даныд биютш адамныд даусымен. - Нагыз шындыдты б1лген сод, не сен талып каласын, оран талып далмараныдды кврсем, не мен талып калам. Дызды ж Ы т сабамапты. Ес1к-терезен1 жауып, кызды уйге юргазбей, ейел1 eiceyi уй шпнде тыгылып жатыпты. Тук icTefi алмаганына долданып, кыз езш oei тырнап, ycTi-басын жыртып, ауруханадан ауыр жаракат алган деген аныдтама алыпты. Енд1 eTipiri шыгып, жала жапканы yniiH кыздьщ e3i жауапка тартылатын боп жатыр екен. Бул жолы Сершн шошып ттр к е н д а . «Ж ылдыны д аласы сыртында, адамнык аласы шпнде» деген сез eciHe туей . «Адамды адам туеш у - 6ip ады рет», - дейд1 Мукагали. Мед-зек болып Алматыга кайтты. Осы окигага езш щ де катысы барын ойлап, ceeiMi де, жаны мен теш де - 6epi былганранын жирене мойындады. «Henci! Henci! Атаца нелет!» дед1 куб1рлеп. Келклмен саунага туей . Теш тазаргандай болды. Жанын тазартатын ем таппады. CeeiMi суык Кардыд астында калган тод сиядты: бар, 6ipaK бар екеш бйпнбейдь Саунадан шыра сап Табыскерге телефон содты: - Мешинеруц 03iK айдамай келпи! Екеум1з одаша отырайыд. «Жеруйык» мейрамханасына барды. Bip дуты вискид1 eKeyi ершн тауысты. CepniHHiK дар астында жатдан тоцы сонда да ж ш ым едь Табыскер талай едпменщ басын шалды. Бастырыныд кещ л кушн далай квтерер1н бшмей еуре. «1лжан жайында айтсам ба екен? Сонда жещлдеп далар ма ем ?» - деп, Сершн екьуш одталды. Б1рад елдеб1р еркекке тен садтыд оган ж1бермедк С е й т т отырганда, ойламаган жерде Табыскер 1лжан туралы евз дозрап далды. - «Со дыз дайда ж од боп к е тй ?» деп журсем, букш ауданды шулатып масдара болып жатыр екен. - Калай? - Айтсам, есек болады, ара. Дарындасыдыз рой. Yht сиядты. - Айта бер. 361

ш щ ш в ш (Н1фжЛр-11 и,/ - Е йщзде бар ма, маган: «Жумысына апарып тасташы» дед1щз гой. Апара жатып жен сурастыц. Жак,сы жумысца орналасцысы келетшш айтты. Мен 6ip жаксы таныс проректорым бар екешн айтып ем, жатта кеп жабысты. «Таныстырыцызшы! Меш жумыска алдырсацыз, мен де <пздщ 6ip керепщзге жарармын», —дед!. Айттым, орналастырдым. - Содан? Bip керегще жарады ма? - Жараганы курысын, ага. Ауылда тигел1 журген тары 6ip ж т т а бар екен, кыздыц алаяцтыгын сезш калган ба, кайдам, ол баска 6ipeyre уйленш ап, бул оныц уш не барып ойран салып, акыры eKeyi соттасып жаткан кершедь - Солай ма? Цуйшы! CepniH сыр бермеуге тырысты. Табыскер ез сырын ашып койганмен, муньщ сырын сезген жок- CepniH ущ нщ табалдырыгын сулесок аттады. Цанша тырысса да ез1н e3i актай алмады. Адырында e3iH e3i Абайдыц сез1мен кекеттк vEmiMdi цыз сьшпаган ццрт жест деп, Ж артастан шал ццлапты терец суга». Мырс етт1. Абай заманындагы кыз CepniHHiK заманындагы кызга неге уксамайды? Соган кшел1 к1м? Оларды езгерткен не? КУБЫАЬЩ «0м1рде не болмайды» - деп, 6ip агамыз айтпакшы, Дэулетт1ц ем1ршде не болмады? Елу беске келш, ата сакалы аузына тускенде, кыздай алып, отыз терт жыл отасып, eni ул, уш кыз суйд1рген ейел1мен ажырасты. 0Mip адамга 6ip-aK рет бергтедк ез калаганымша сурмесем, оныц Heci eMip деген себеппен езшен он бес жас Kiuii, eni ул, 6ip кыз тапк&н келшшекке уйлендь Бурьнгы эйел1 немересш багып, кенже улыныц колында калды. Bepi, эйтеу1р, бул упйн сэт1мен шенплдь Кудайдыц киган кызыгы шыгар, eKiHuii ейел1 ете KepiKTi, кылыкты, мшез-кулкы куба-куп адам керш дь Bip-6ipiH жеп коя жаздап аймаласканда,

Э4, tyme-ad жеп болганымызша жетер жер1м1зге ж етш тынатын шыгармыз деп шамалайтын. Сол шамалаганы шын шыккандай, он жыл бойы ойын-кулк1лер1 ортаймады да, толастамады да. Тек биыл кутпеген 6ip жагдай гана кабагына свл-пэл ю рбец салды. Ажырасканнан кешн улкен улын алып Карагандыга кеткен бурынгы Kyfieyi кыс шпнде кайтыс болып, хабар THiciMeH 6ipre турып жаткан кызы мен улын epTin, соган ейел1 барып кайтуга дереу дайындала бастады. - К^алай болганда да, балаларымньщ ок е й гой, - дед1 баруы KeperiH сатан двлелдеп. - Ажыраскандарьща да, араласпагандарыца да он жыл OTTi, енд1 бул барысывды ел калай тусшеда, мен калай тусшем? Балалар ездерьак барып кайтсын да, - дед1 Двулет. - KiM калай тусш се, солай тусш сш , - дед1 ейел! Kecin. Айтылган свзден айтылмаган сездердщ де шет- жагасы сыгалап турады гой, эйелшщ «калай тусшсец, солай TyciH» деген зйпн сезш , iuiiHe муздай тас тусш кеткендей т т р к ен д ь Тумсыгына таяк тиген куппкше Кьщсылап, бытшыты шыгып бытыраган ойына да ие бола алмай, копке шешн ecenripefli де журдь Дызы мен улын ертш ейел1 Дарагандыга кеткенде, дакгарадай уйде жалгыз тецселш 6ip 03i калды. Тым курыса дауысын естшн деп, Дарагандымен хабарласып еда, эйел1 асыгыс 6ip шаруамен жургенш айтып, хал-жагдайын да сурамастан калта телефонын eiuipe салды. Белгклздеу, мол1мс1здеу, 6ipaK сезштшеу 6ip сез1м iujiH уцгш жеп жаткандай, жылайын десе, жылаудыц жешн таппай; кулешн десе, кулудщ peTiH таппай; езше 03i келе алмай, езше 03i ие бола алмай, epi-cepi журд1 де койды. Bip куш : «Куйеуш щ ел1мше мен1 жазыкты санап журген ж ок па oei?» - деген куд!к сап erri де, кайта-кайта eciHe тусш , кайта-кайта мазасын ала бердк «Алдагам ж ок, зорлагам ж ок, неге мен жазыкты болам? - деп, енд1 ез кудшшен oei актала бастады. - «Буйткенше елгешм ж аксы ,» деп 363

( iiL r if in u iii H ij/ n n i., -if //,/ жылаганда, мен оны ел1мнен де, елйретш куйеушен де куткаргам ж ок па кайта?» Акырында кыз жумысына, ул окуына оралды да, ейелшщ тагы 6ip аптага бегелш, ондагы уйд1 сатып, улын Алматыга алып кдйтуды уйгарганын солар айтып келдк Bipan, алдын ала ейел1 мунымен акылдаспады да, кулак кагыс етпед1 де. «Далай тусш сец, солай TyciH» дегеш секьпдк «Апырмай! - деп, Деулет алгаш ез болашагынан сонда сезжтендь - 0 ст ш ж урш , картайганда кацгып калмасам, жарар ед1?!» КенДлге кудш 6ip уялаган сок, одан арылу окай емес екен, азаюдыц орнына устше усак-туйектер жамалып, ейел1 Дарагандыдан кайтканша б1ршама кордаланып та калды. BipaK елштщ аягын багайын деген оймен балаларга да, ейелше де баягы Деулет боп кершуге тырысты. Уйге улкен улдык келу1 б1рден улкен eerepic екелдь Уш белмел1 уй уш шагын мемлекеттщ ордасына айналды. Агалы-ший eKi ул 6ip-aK тун 6ip белмеде уйыктап шыкты да, так ата жанжалдасып, акыры iHici епкеймен 6ip белмеде, ал агасы будан былай залда жататын болып зорга келдеть Агасынык iHiciHe: «Сен саткынсык!»деп жатканын кулагы шалып, Деулет epi т т р к е н д Д epi жанжалдык ce6e6iH де тусшдк «0йт!» - деп, оларга ектем сейлесе, «буйт!» - деп, бшпк айтса, жагдайдьщ TinTi ушыгатынын угып, inrreH тынып ундемедк - Экелерцдо елтарш тынып евдер, енд1 екеущ м е т елпрщ дер! - деп, ейел1 ашуланганмен, акыры ол да амалсыз кендк Ол да тук емес екен, KepeciHi булар KeniKiciH кердь Улкен ул epi irnin, epi кеппгш келш, 6epi дастаркан басында отырганда, есжтен Kipe сап uienieciHe тш сть - BepiHe сен кш елющ . - дед! аяк к ш м ш шешпестен терге озып. - Сен мынаган тимегенде, екем елмейтш едо. Экемд1 елт1рген - осы. Кетс1н бул уйден! Мунымен 6 ip re мен 6ip уйде тура алмаймын. - Ол - менщ куйеу1м, ешкайда кетпейдь Кетсек, сен кетесщ! _ деп, uiemeci улын босага жакка итермелей 6epin ед1, анау жулкынып касынан е т й де, жалма-жан Деулеттщ жагасына жармасты. 364

_______________________________________ Э й , Ьцпт -ай Баламен жагаласарын да, алысарын да б1лмей, Деулет: - вй , мынаньщ eci дурыс па? Тарт колынды! - дед1 TyTirin. - Тур былай! - деп, ineuieci жулкынып кеп желкесшен тартып ед1, баласы оны шынтагымен-ак кагып тастады. Диванныц шетшен устай алып кана жыгылмай калган ол: - 0кецд1 елт1рген сен езщ сщ , _ дед1 ашуланып. - Bipirin арак iniin, акыры оны елтарш тынып ед1н,, енд1 езщ де елесщ арактан. - Экем куш ктен, сендер yniiH iniTi. Оны елт1рген - екеущ. Онымен 6ipre турсам, е н д т мен елетш ед1м. Iniin алса, екек сенен еткен хайуан болып кететш. Сау басыма сакина тшеп, бекер екелген екем ceHi! Дацгып еле ме дед1м гой Дарагандыда. - MeHi екелген соц, ещц мынаны кет1р! - деп, Деулетке жудырыгын ала умтылган улды im ci ара Tycin устай алмаганда, оньщ аягы кып-кызыл тебелеспен тынар ма едк к1м бы едь Деулет катты камыкты. Illeineci муны куйеу1м дегенмен, баласы т й т анам сыйлаган адам-ау дейтш емес. Ол буган кетте-кет деп канша айкайласа да, бул оган: «Озщ кет!* - деп, 6ipfle-6ip айта алмады. Ce6e6i бул уйде б1рден-б1р бетен адам 63i екенш анык сездь Тушмен децбекппп ейел1 де уйыктай алмады. Bip- 6ipiMeH ашык сейлеспеген сон, екеуш щ iinin кудпс пен сез1к жеке-жеке кеулеп жатты. Баланын кылыгы 6ip кинаса, ез yHci3fliKTepi одан бетер кинады. Бурын араларында екеуш 6ip-6ipme унем1 жакындатып, 6ip- 6ipiHe умтылтып туратын елдеб1р ортак 61рдеме бар ceKuifli едк соньщ ыстыгы азайган ба, елде келем! ортайган ба, ейтеу1р, 6ip-6ipiMeH калай сейлесуден де жацылып калган адамдардай жым-жырт. «Cipe, суысу деген осы ш ыгар?»—деп, шошына топшылады Деулет. 0йел1 жакка колын созудан да сескендк Танертен ерю м ун-тунс1з ез жумысына кетта. Жапатармагай жекешеленд1ру ж урш жатканда, TipmLniK жасап, Деулетт1ц eKi жерден шагын- шагын дукен ашып алганы бар-ды. BipiH бурынгы 365

г (ни щ т а н ЫгфоЬ.еке-цпм____________ ___________ _______ эйелше 6epin, екшшнан ез атында калдырган. Соньщ аркасында дэм-тузын ажыратып, afh-eyip, ел катарында жур. PeTi келгенде, кесшкермш деп кокиланып коятыны да соньщ jie6i. Дукеннщ туп жагындагы KiiuiripiM кецсесше Kipin алып, куш бойы кэмпуйтар ойнады. Сейтсем, ойдан кутылам ба деп далбасалаган. Дутылу кайда, кайта кужынап к е т а . «Не icTeyiM керек? Мына баладан калай Кутылам?» - дед1 басы катып. Акыры 6ip токтамга келе алмай, кеш ш сш уйге дел-сал боп оралды. Cipe, ол да ой ушыгына шыга алмай шаршаган болу керек, унжыргасы Tycin, ейел1 де шржиш келдЬ Ец гажабы, улкен улдьщ кещл1 бершен кетерщш кершдь Bepi кешш асты ун -туназ отырып iuiTi. Тез-тез imin, Kiuii ул бурын турып кетуге тырысып едо, menieci: - Отыр! - дед1 окыс жекш . - Терт кездерщ тугел отырганда, мен сендерге 6ip сыр айтам. Не ттесендер де, эуел1 м е т тывдап алып, содан кешн штевдер. Деулет те, балалар да тым-тырыс тына калды. - Ушеуще ен, 6ipiHuii айтпагым - экелерщмен неге ажырасканым. Естерщде болсын, он тогыз жыл отаскан уш баласыньщ екеймен eci дурыс эйел бекерден-бекер ажыраспайды. Мен экелерще KepiKTi ж Ы т, ел катарлы азамат деп турмыска шыктым. Дырсьщ, тоцмшез, кызганшак, iniin алганды рахат санайтын, йпм-бипм, медениет дегенге мен бермейтш адам екенше кешн кез1м ж е т а . TinTi, акыр соцын акылга жецдаре бш се, эйел байгус еркектщ He6ip ит MiHeeiHe де кендагедк Амал не, екелерщ 6ipaK отагасы болып отбасыньщ берекесш шрйзудщ орнына, шыркын 63i бузып шак-шэлегешн шыгара бердь Мына сеш туганда, ана болдым деп, тебем кекке жеткендей куангам, - дед1 улкен улдьщ бетше ущле зьлмен карап. - Кевдрегсме сеш кыссам, буюл дуниенщ куанышы кешреНме сыйып кеткендей суйсш етш мш . Bip куш с е т дершерге каратып келд1м де, ем1зш отырып екеце: «Сенщ каньщ баска группа, MeHiKi баска, балашш 6ip баска, кызьщ, е?» - дед1м танданып. 1шпей, сап-сау отырган ол орнынан ушып 366

d/i, Ьцнт-аА турегеп: «Онда бул менщ балам емес, баск,адан тапкансьщ. Баланьщ к,аны экесш е тартпауы м умкш емес. Айт жаныцнын барында, шын екей KiM? - деп, бас сап кылдындырып, колымнан ceHi жулып алды. - Айтпасац, Даз1р мынанын, басын кабыргага сорып елйрем!» - деп, калш-калш етед1. «Айтайын, баланы 6epnii маган!» - деп, жакындай берд1м де, колынан ceHi жулып ап далага карай цашып ем, желкемнен шап берш устай алды да, кабыргага былш-былш урып едг, бет1м канап, мурным бузылып, шапшыган каным ycTi-басымды кып-кызыл жосадай кылды. 6з1м елеем де, ceHi аман сактайын деп, колынан жулк,ып жулып алдым да, езш итерш ж1берш, далага тура каштым. Тутшдеп кеткен турше карап, елт1рсе елйретш шыгар дед1м. Егер колыма сол сэт пышак туссе, кудай бы ед!, мен оган сугып алатын ед1м. 0йткен1 ашудан мен де айуан болып к етй м . Нанбасан,, сура, сол кездей керппм1з Гулшен 6epiH бш едь Сол туш coлapдiкiнe конып шыккам. Kyfteyi eiceyi тур1мнен шошып: «Ж едел жердем» шакырайьщ, мигаса да кереш », - дегендерше акымак басым бекер кенбед1м сонда. Шынымды айтсам, намыстандым. Елге кулш болмайын дед1м. Егер сол жолы ажырасып кеткешмде, одан кейшга тозак, т1рпплштщ 6ipiH де кермейтш ед1м. EpTeci келш: «Keniip! Енд1 саган кол жумсасам, колым сынсын!» - деп, ант-су iniin, аягыма жыгылган сок, шиеттей ceHi екешз кылмайын деп, кещрм акыры. MiHe, мурнымньщ сол жагындагы бглшер-бипнбес ойык —сол соккыдан калган белгь Дел мундай сыр ашуды кутпегендштен, Деулет те, балалар да - 6epi тым-тырыс отырып тывдады. Бул ецыме 6epi yuiiH де жацальщ, 6epi yuiiH де бугшге дейш купил едк - Bip куш 6i36eH балкондас, ез1мен 6ipre штейтш досымен езшдесш: «Бугш балконга жатайык,» - деп Kyaicin турганбыз, соган ашуланып, уйге Kipri3in алып iiuiMHeH Teyin-Teyin ж1бергень Сол арада уш айлык балам Tycin, кериплер шошып, жедел жердем шакырса, олар мишеаны шакырып, акыры меш ауруханага, оны тергеуге екетш, ceHi мен мына 367

()i‘in/ штк 'THuj/wi'b-ifihi_______________________ ______ «ы з eneyiH Гулшендшшде калдындар. Сен онда уш жастасьщ, карындасыц ешде. Бетен уйде жылап калды-ау деп екеуше жаным ашып, ауруханадан тунде кашып шьщтым да, уйге жаяу келд1м. Ce6e6i калтамда кек тиыным калмапты. Содан кан кетш, ауруханага ес-тус ж ок калпымда кайта Tycin, ейтеу1р, вреч-перец в л 1м аузынан калдым. Енд1 кешрдщ бетш кермешн-ак деп ем, ауруханага кайта-кайта кеяш жылап, аягыма жыгылып KeuiipiM сураган сон» сендер уш ш , сендерд1 жет1м етпешн деп, тагы кеппрдам. BipaK чанша кеппрд1м дегенмен, решш, екпе 1з-тузс1з кетпещй екен, 6ipiHe 6ipi жамалып iiniHfle жинала беред1 екен де, есешне жаксы керу1ц азайьш, б1ртшдеп бэсечдей беред1 екен. Сейтш 6ip-6ipiMi3fleH суынкырап, ол енд1 нпуда койдым деп ант-су inrin, 6ipaK 6epi6ip 6ip кун cay, 6ip кун мае кубылып жургенде, мына шщ дуниеге келдь Cipe, тагы бала тауып берсем, тузелш кетед1 деп сенген болуым керек. Данышпан болмай- ак койсын, бала-шагасына еке болса екен деп т1лед1м гой мен, кайдан бшешн. Дэулет ейелше улкен клтипатпен карал, суйсше тындады. «Байгус-ау, бунынды бурын неге айтпадыц? - деп тацданды. - Bip т у т р болса да ьщыласымызга ыкылас косылатын efli гой». - Акыр айткан соц, сендерге онын тагы 6ip сумдыгын айтайын. «1шкен адам мал сыкылды,* - деп жатамыз гой, олай емес, малдан да жаман: мал йтемейтанда мае icTeftfli. Kepuii Kipe6epicTe 6ip татар отбасы туратын. 0йел1мен амандасып, керген сайын сейлесш журетшмш. 0келер1ц соныд уйше барады да, iinin куйеу! мае боп калган сон, айелш зорлап кетедо. Ол бажылдап, жыртылган ini кшмдерш кетерш Гулшен мен куйеуше келген екен, олар езщнщ де, булардьщ да отбасын бузба деп, ейтеу1р, жабулы казанды жабулы кушнде калдырыпты. Мен онысын кешн естадом де, сен еетшещ гой деп ем, экелер1н актала алмай, «1шкен адамга 6epi жала жаба беред1 гой », - деп MiHripnefli. Жеб1рленген ейелдш намысым iuiiMfle итше улып жатса да, етш кеткен ic кой деп epi отбасымныч шыркын бузбайын деп, такактамадым 368

________________________________d i l , й ц н м -а-й да, дазбаламадым да. Алайда оныц ондай айуандыдда барганын алад-жулад алып каштан кез1 мен дайда гыгыларын бишей бед1рейген бетшен-ад танып к,ойдым. Муны сендерге айтпай-ад дойсам да болар ед1, алайда сендер уппн дандай дорлыдда да кез жумып дараганымды удсын деп айтып отырмын. BipiHe 6ipi жалгасдан жанжал, бггпейтш iniic, таусылмайтын урыс-Kepic адыры оны сыйлай алмастай хелге ж еттзд1 меш. Ce3iH де, дылыгын да кетере алмайтын болдым. Адырында он жыл бурын, ездерщ б1лесщдер, ажырасып тындыд. Сен ул тура-ад десе езщнен улкен Kicire к1жщдеп: «Мынау уйден кетйн! 0кемд1 елйрген - осы », - дейсщ. Экещц елйрген - арад. 1шушдо доймасац, eai ceHi де елтаредь Егер бул Kici маган сол куш жолыдпаса, ез1ме ез1м кол жумсап еле далатын ба ед1м, KiM бшед1? бй тк еш дорлыд пен дорланудыц да, кену мен кендагудщ де ш ей бар. Вкелерщнщ сондагысын ейм е алсам, эл1 кунге дейш денем турипгедь Ж умыстан кештеу келсем, ол мае, диванда уйыдтап жатыр екен. Оятпадым. Ертей жумыста отырсам, тад атпастан imin келш: «Сен кеше кайда болдыц? Неге уйге кеш келесщ? Шммен болдыд?» - деп, журттыд кезшше жыгып сап тешоледа. Цашып деретханага тыгылып ем, дуалап келш содты. Мурнымды бузып, eKi кез1мд1 б1рдей кегерттд Колында е д е т уйден алып келген 6i3i бар екен, улы сездщ уяттыгы ж ок, куней болса, екелерщ о дуниеде жатып кетерйн, «Ym бала тапдан жер1цд1 талдан етем», - деп, тагы 6ip адамныц аузы бармайтын сездерд1 боратып, дорганганыма дарамай, дуйрыгыма 6i3 суддылаганда, дулындаган дауысым дудайга жеткен шыгар. Жумыстагылар ажыратпаганда, дудай бшедц сол жерде 6i3 суддылап елйретш едь Менщ адымадтыгым - сол: сендерд1 екей з етпешн деп, ол жолы да сотда бермед1м. Б1рад оныц денеме б!з суддылаган жауыздыгын кепире алмадым да, ажырастым. М е т ц сендерге 6ip айтпагым - осы. Сен бала осыдан кешн де анам-ау деп аямай, екеце удсап намысымды аядда таптап, аузыца келгецй айта берсец, онда будан былай се т м е н басдаша сейлесем. 24-729 369

Ъексцдтт Нгфо/сеЬ-цлы______________________ ‘ Эйелийц бул айтданына да Дэулет датты риза болды. «Байрус-ай, Караганды га да осы балац ушш барган екенсщ гой?* - дед1 сол кездеп жумбад дылыгын енд1 туынш. - Ал енд1 берщ iuiTeft: «8кем1з ce6enci3 дызганса, аяд астынан мына KiciHi дайдан таптыц?» - деп отырган шыгарсындар. Адыр айтдан соц, оны да айтайын. Бу KiciHi» жумысы б1здщ усНм1зде упанпи дабатта болатын. Ол дезде эл1 зейнетде шыдпаган. Шргенде, шыдданда амандасып, жузтаныс боп журетшб1з. Экелерщ жумысыма келш меш урган кезде, бу Kici теменге Tycin келе жатыр еден. TypiMfli керд1 де, шошып кеттк «Не болды? Жыгылып далдыд ба? Дэр1герге апарайын ба?» - деп, колымнан устай алды. «Апарыдызшы!» - дед1м ойланбастан. Бу Kici де еш сезге делмей, есштщ алдында турган мешинесше отыррыза сап: «Екшпи емханара!» дед1 шопырга. Сол кезде есш тщ алдына опыр-топыр экелерщ де шыдты. Bi3 дайырылмай журш кеттж. Ол жудырырын тушп, артымыздан айдайлап, бодтап жатты. Содыр емес дой, соны керген соц, жыгылып далмаганымды бу Kici де тусшдк Мен шынымды айттым. «Меш дэрщерге де апармацыз. Даланыц сыртына апарып айдалага тастап кеищзли!» - дед1м жалынып. Шынында, уйге келе алмаймын, басда баратын жер1м жод, сейдемегенде, не дешм? «Кой, ашуыцды бас. Жадын арада менщ 6ip юшкентай кецсе сымарым бар, соган барып ауел1 бет-аузыцды жушы. Калранын содан кешн дере жатарсыц», - деп, бу Kici меш 6ip дукеннщ inimfleri шарын белмеге апарды. 03i жуг1рш жур1п дерьдермек, дэке экелш, жуындырып- шайындырып, сонан соц кефеден тамадтандырды да: «Осында жата бер. Дудении дыздар керпе-жастыд, тамагынды екеп 6epin турады. Корыдпа, тунде 6ip дыз дукенге донады. Жалгыэ болмайсыц», - дед1 де кетш далды. Тушмен уйдтамай ойланып шыдтым. Тацертец жумысда кетш бара жатып бу Kici маган содты да: «Ж умысда ала кетешн, тамад iniTi» бе?» - дедй «Кай бепммен жумысда барам? Мен енд1 370

________________________________________ d i i , д ш ш - т жумыска да, куйеу1ме де бармаймын, ажырасам. Жаксы адвокат тауып бер1щзшН» - дед1м. Тауып Зердь YniM к,олыма тигенше уш айдан астам осы «iciHiH сол белмесшде турдым. Сот ажыратк,ан сон;, экелерш осы уйд1 сатам, мен далада калам ба, жарты акшасын алам деген сок. бу Kici ез ушмд1 ез1ме басы бутш сатып эпердь Экелерщнщ Дарагандыдан алган уш - сол акшага алган уй. Шындап келгенде, меш бу Kicire жолыктырган ез экелерщнщ кылыгы. Тагы 6ip айтпагым - осы. Сегесщдер ме, тусщесщдер ме, eHfliriciH ездерщ бшщдер, - дед1 де, Дэулеттщ де, eniKiMHiK бетше карамастан, жатын белмеге асыкпай Kipin кетть «0й , будан кешн де жаман кылыгын коймаса, онда бул баладан мулде кайыр ж ок», - деп туйд1 Дэулет. BipaK кайыр бар сияктанды. Ертеш, 6ypciryHi тып-тыныш журд1 де, унпнпп KyHi такертец ун- тунс1з уйден шыгып кетш, кешшсш шешесще: «Ертек жумыска шыгам, 6ip дукенге жукпп болып орналастым», - деп келдь Тесектеп катынас токтаса, ерльбайлылар 6ip-6ipiMeH сыйлас агайындар гана сияктанып калатынын Дэулет пен ейел1 талайдан 6epi тус1нген. Тепеп, борап, тунек боп соккан дауыл енд1 ашылмастай эбден тущлд1рген кезде жарк eTin кенет шыга келген кундей, улкен улдыц буйтш тузеле кету1 сол туш екеу1н кыз бен жптгтей кулшынтты. Жогала бастаган жарастык кайта орнап карык болысты. Шын ба, eTipiK пе деп, апта бойы 6api элдеб1р окыс езгеркй урейлене KyTicTi. BipaK eici апта, уш апта, TinTi TopTiHmi апта тып-тыныш eTin бара жатты. Енд1 ертек алгашкы жалакысын алуы керек-Ti. Ек KayinTici де сол кун едь Дудая тоба, одан да аман етть Аман еткенш койшы, акшасын туп-тугел шешесше экеп бергенш айтсакшы! EpTeri десек, ертегщей; акыз десек, акыздагыдай жагдай болды. Б1рте-б1рте куд1к те, сезш те бэсевдеп, енд1 ептеп- септеп сешм орала бастады. Жаркылдап кулш, жайракдап сейлеп, дастаркан басында 6epi ырду-дыр- 371

(>rh;if шит H и Ы с е Ь -ц т _____________________ ду отырысатын болды. «Енда уйлен, отызга келгенше осы жургенщ де ж етер,» - деп, оран булар ез1л айтып, «Tayip дыз табылса, мен дарсы емесшн,» - деп, ол буларга езш дайтарып, отбасыныц ажары там-тумдап Kipin келе жатты. 0з1лдер1 жарасып отырган тары 6ip сондай куш кенже ул кулш: «Бул уйленбесе, мен уйленем,» —деп далды. «Е, уйлен. К^айсыц уйленсен де, той жасап, тамашага 6ip батайыдшы!» —дед1 meineci сондай кунд1 сагына KypciHin. «Шын айтады, мама. Мен дызын керд1м», - дед1 amceci nieuieciH Куанта TycKici келш . Булар дабырласып отырранда, улкен ул ундемей орнынан турып к етй . EpTeci ол жумыстан уадтылы оралмады. Кутш-кутш, булар кеш ш тамадты онсыз iuiTi. Жатар кезде де келмеген сод, iuiTeri кудакта сыртда шыгарып: - Ол тары iniin кеткен рой, - дед1 iuenieci кейш. B api де солай сезжтендь B ip жарым ай бойы бул уйде орнаран отбасылыд жарасым жыртылган тонныд TiriciHUie 6ip кеште-ад бырт-бырт сетшеп бара жатты. Кабадтары тусш , тунжырай далранда, тыд-тыд ecin дарылды. Куаныш, кудш жуздершде жараласып, 6ip- 6ipiHe ypn H ice, сураулы кескшмен дарасты. EciKTi кенже ул ашты. А р жарынан алшад басып агасы Kipfli. Коцырдай жуз1 к у р е ц т п , 6eTi, кезш щ алды домбырып KeTinTi. И пдерш жутып дойрандай, ешшм ун шырармады. Уйге дыбыс шыдса жарылып кететш бомбы Kipin келе жатдандай, 6api демдер1н iuiiHe тартып тымпиды да далды. Дэулет эйелше ундеме деп ым дадты да, ун-туюаз эршм аз белмесше жып 6epicTi. EpTeci inineft келгенмен, булд1рш аламыз ба деп дорды п, одан ешшм ештеде сураган да жод, оган ешк1м ештеце айтдан да ж од. Ал буршгуш, мен сендерге ундемегенд1 керсетешн дегендей, уйге тэлт1ректеп ш рдь Келе диванга кш мш ед дулады. Bapi радиациядан дашдандай, тым-тырадай белмелерше тыгылды. Сол жатданная epTeci кешке дешн турмады. Bip уад басын KOTepin едд мецзещ жещп, дайта дулады. Содан уйдегшер жумыстан дайтданша жатты. 372

__________________________дй, дцнм-ай - Сен uiipireH жумырткасын,! - дед1 т е ш е й жекш. - Саган сез де етпейдь ештеце эсер етпейд1, бетщ кен, миыц су, екецнен асып кеткен хайуансьщ. Солай екенш мойындагандай, улкен ул мелшп мыцк етпедь Мен б1рдеме десем, жанжал туып кете ме деп сактанып, Дэулет езш 63i зорга тежедь BipaK гштей: «Вй, енд1 муньщ адам болуы екйалай шыгар», - дед1 умичйз тущлш. - Дайтем? Не штеймш буган? - дед1 эйел1 6ipiHuii рет баласы жайында будан акыл сурап. - Бупнше шыдайык. Ертен; тагы imin келсе, тэуекел, емдетш керешк, - дед1 Дэулет кайткенде де 6ip кам жасаганымыз дурыс шыгар деген оймен. - Жумыстан шыгарып ж1бершй, —дед1, ертей ол тагы imin келш. Imci кекете к у л т , эжуэ кылды: - «Тагы iiiicen, кайтадан жумыска аламыз», - дед! ме, немене? - Сен сейлемей, жайыда отыр! - Сен, осы, неге сол 6ipre ш кен дерщ нщ кдсына к,онып кдлмайсыц? Yftre неменеге келесщ? Б1здщ саган не керейм1з бар, сенщ 6i3re не керегщ бар? - Немене, мен бул уйде турмаймын ба? - Турмайсыц. Бул - б1здщ уй. Шык,! - Шьщсан,, езщ шык! Атасы iHiciH жагасынан ала кетй . Inici жулк,ып к,ап, оны етпет1нен туй рдь Онымен к,оймай, жыгылып жаткан агасын куйрьщтан 6ip теуш, ез белмейне Kipin к етй . Illeiiieci бажылдап Kimi улга урысты: - Енд1 сен бастадыц ба? Екеущ де экелерще тартк,ан жауызсыцдар! Агасын урган деген не сумдык,!? - Ол ез экесш урганда, мен неге оны урмаймын? Енд1 тшссе, аямаймын. Ана сезден Деулеттщ ене бойы д1р ете калды. 9йел1 буган жалт парады да, жузш тез тайдырып екетть Будан жасырып келген купиянын, кездейсок, ашылып далганын im i сездь 1шк1штер мен наркомандарды емдейтш адамды газеттен табу онша киынга туспед1. Bip ай емдейд1 екен. Емделдк Сонан соц 6ip апта жумыс 1здеп журд1 373

Ъексцтан Нлфэ/сеЬ-цлы де, акыры таппаган соц, тары iine бастады. Ертец, б у р м г у т сау кеде ме деп куте-куте nieiueci де, Деулет те шаршады. Шаршаганнан бурын шырьщтары бузылды. Еркш сейлесуге де, емш- еркш журш-туруга да - бэрше кедерг! болып, улкен ул диванга жатып алатын болды. Оган бар дейтш баска жер де жок,. Ертец ерте 6epi жумыска кетеда, ол да ше-шала iiuyre шыгады. Кейде туске, кейде кешке келед1 де, кашан уйьщтаганша теледидарды косып койып, карайды да жатады. Б1рте-б1рте ол кылыгына 6api уйренш, 63fli-e3i сейлесш, оныц турганына да, отырранына да мэн бере бермейтш болды. EceciHe ол да буларга мен бермей, ушпз тамак, iniin, yHci3 журш-турып, 6ipfle KepiHin, б1рде кершбей калатын келецке кусап eMip cypin жатты. Акырында: «Бул аракка акшаны кайдан тауып ж ур?» - деген кудш бул жагдайды да кул- талкан erri. Той-тойда рана тагып журген шешесшщ алкасы койран жершде ж ок болып шыкты. Жылап та, жалынып та сураганмен, «Алгам ж ок» дегеннен езге жауап болмады. EpTeci Дэулет эр белмеге кулпы салдырды. Bepi жабылып оган эсер ете алмаган сон, енд1 6epi заттарын тыккыштап, одан коргана бастады. Дэулет пен эйел1 кайтадан агайындарша сыйласуга к еш ть Bip кун1 тесекте жатканда, Дэулеттщ epKeKTiri eciHe Tycin, эйелш еркелетш жубаткысы келдь - Сен енд1 эрнеш ойлап уайымдай берме, - дед! эйелш щ иырын алаканымен сыйпап. 0йел1 селк eTin, койнына суык муз тускендей шоршып кетть TinTi оньщ окы с кылыгынан Дэулеттщ e3i шошып калды. - «Мысыкка ойын керек, тышканга ел1м керек» деген осы екен рой! - дед1 эйел1 езше карай керпеш жулки тартып. Деулет ауырсынып, iineri узипп бара жаткандай ьщыранды да, Tepic карап жатты. «Буйткен й рш и йк тщ атасына нэлет!» - дед1 унс1з ексш. Анадан, мынадан сурастыра, ести журш, эйел1 акыры маскунемдерд1 д1н жолымен емдейтш Дисаметолда дегенд1 тапты. «Емделесщ бе, ж ок па? Бекер эуре болмайын, езщ айтшы!» - деп едк бала: «Емдет», - деп, е р к т е н кендь Bipa3 а к т а , 6ip кой 374

dd, динм-ad алды да, Дисаметолда баланы кырык кунге екетть | Айтуынша, Туркютанга апарып емдемек. Егер жагдай ; кажет етсе, одан ары тагы соза 6epyi мумкш. Отбасыныц жагдайы кайта опала бастады. Сез, кул ю , ецпме дастаркан басына оралып, уй inii уйге i. уксап калды. Дисаметолда уш айдан кешн тагы I хабарласып, «Bepi дурыс. Дудай буйыртса, балавды молда кылып шыгарам», - депть Тагы ацша, тагы | 6ip кой алды. Алты айдан кешн бала аман-есен уйге оралды. Аздап арыктаган, ептеп жудеген, 6ipaK ce3i тузелш калган секглдь «Bip аптадан кешн келсш. Белюм, 6ip ауылга молда кылып ж1берермш», - депт1 Дисаметолда. Жума куш тацертец дастарканга отырып жатып: - ByriH жума гой. Аруактарга куран окып ж1берсецип, - дед1 Деулет. - Мен куран оки алмаймын, - дед1 бала куцк етш. Оньщ кудк еткеш Деулеттщ кеудесше дунк I еткендей есер етть - Сонда алты ай бойы Дисаметолда не уйретт1? - Ештеце уйреткен ж ок, емдедь - Далай? - 3iKip салады. - Ол 3inip салады, ал сендер не ю тейсщ дер? - Досыламыз. - Маган молда болганы керек емес, арагын койса, | болды, - деп, nienieci арага тускен соц, Деулет ундемей калды. - «Bip аптадан кейш к елсш », - деп ед1 гой Дисаметолда. Дуйсенбще езщ барасыц ба элде ертец мен ерйп апарайын ба? - деп, nienieci ецпм еш мулде баска жакка бурып ж1бердь - 0з1м-ак барам. YHi де, Typi де с е т м д ! болганмен, баланыц кезшде 6ip булдырлык бар екешн Деулет байкады, 6ipaK, отбасыныц шыркын бузып алам ба деп, ундемедь ©йткеш шыркы бузылган уйде сыйластык та, суйюпендж те, карапайым отбасылык жарастык та болмайтынына ебден K63i ж етть Шынын айтса, содан шаршады да. 0 з орнында емес, б1реудщ орнында, ез УЙ1нде емес, б1реудщ ушнде жургендей бетенсу кайта- 375

кайта бас кетере беретш болды. Е ш кш eeipme бетане айтпаганмен, тубшде: «Сенщ не шаруац бар?» - деп калатындай корганшактай бередь Bip куш эйел1 жумыстан жыларман боп келдк - 9лг1 бала Дисаметолдага ел1 бармапты. Bipey елтарш к етй ме, кайда жур? Милицияга хабарлаймыз ба, кайтеийз? Бул сурацтыц тшелей езше берклгенш Деулет тусшдь - Мешцше, ол imin Kerri, —дед1 кетер алдындагы кейшн кез алдына елестетш. - Куте турайьщ. Далтасындагы азын-аулак, акшасы б1ткен соц, кайтып келмегенде, кайда барады? - «Даскырдыц аузы жесе де кан, жемесе де кан» деген рас екен рой. Bipey елтгрш кеттьау деп ешкайсьщ ойламайсыцдар ма, шынымен? - Оны к1м елНред1? Не уш ш елйред1? - Ондай imKim шмге керек деййз рой? Керек болмаса, шзге керек емес. Ал маран imKim турмак мал боп кетсе де керек. Балалардыц кезшше шаптырысып жатканды ыцрайсыз санап, Деулет ундемей орнынан турып кетт1. Тек жаткан кезде рана ейелше: - Сен буйтш балалардыц кезшше цалай болса солай маган ашулана берсец, м е т де, езпда де беделден журдай цыласыц. Сонан соц олар екеум1зд1 де сыйламайтын болады, - дед1 сыпайылап ескертш. - Сонда не icTeyiM керек? Тук болмагандай, тук бшмегендей, ацырын кутш тып-тыныш отыра 6epyiM керек пе? - Ал ашулану б1рдеме 6iTipreHre жата ма? Вершен б1рдей айырылганша, менщше, енд1 оныц царындасы мен iHiciH цолдан шырарып алмау керек. - Ci3 ymiH солай: imKeH бала - жаман, ол кури берсш, ал imnereHi - жаксы, оны сацтау керек. Ал мен ymiH ymeyi б1рдей, ymeyi де балам. - Сен ейтш 6ip HepceHi екшпп 6ip нерсемен шатастырма. Эрине, ymeyi де балац. BipaK imeTiH баланыц рана камын жеймш деп ж урш , калганын бас-квзс1з калдыруга болмайды рой. 376

- «Адамныц жаны ауырган жершде» деген. Менщ де жаным каз1р улкен баламда. Ci3 оны тусш беймз. - «бйткеш ез балад емес» - дейсщ гой? 0йел1 ундемед1. Дэулет те жауап кутпедь Кемейше кептелш 6ip тыгын турды да к,ойды: ез балаларыньщ цамын ойламай кеткен еркек езгенщ баласын кай ойлап жарытады, шынында? Iprere карап жатып катты курсш дь Тебеге карап жатып ейел1 де курсш дь BipiHiKi - екппш, 6ipiHini - екпе. «Ж е т т ск е жакындаганда, не бала ж ок. не катын ж ок . не барар баспана жок, кадгып калмасам, жарар еда!» - деп уайымдады Дэулет жаны жудеп. Тацертец 6epi жумыска жиналып жатканда: - Мама, фотоапаратым жок! _ деп, Kiini ул баж ете калды. - Бугш тусте досымныд туган кунше апаруым керек едь - Жендеп карасацшы, жаткан шыгар. - Актармаган жер1м ж ок, ине емес кой куыска Kipin кететш. - Мен1ц де алкам жок, _ дедк бул жогалыстардыц бекер емес1н кызы да ацгартып. - Сорлы! Сорлы! - дед! nienieci диванга отыра калып жылап. - MeHi де сорлатты, eei де сорлады. Буйтш азгындаганша, б1ржола елш калганы жаксы еда! Bip аптадан кешн агасын аялдаманыц мацынан кергешн карындасы айтып келдь Содан жарты айга жуык жогалып кетш, 6ip кеште жадап-жудеп уйге тагы оралды. YcTi-басы Kip, сауыс, сасык. EciKTi ашкан iHici локсып тура кашты. IHemeci жылап бас салды. - Tipi елш , келдщ бе кацгырып? Дашан еледк кай жерде елед1 деп, енд1 сенщ ел!мщда кутетш болдым гой. Бар, жуын! Таста устщ депш тугел! Урсып жатканныц езшде ейелшщ ун1нен бШ нш турган куанышты байкап, Дэулет тавдана басын шайкады. Дел каз1р ейелше б1рдеме деуден тук енбейтш1 бeлгiлi ед1. Баласы жуынып, KHiHin шыккан сод, бас салып ал кеп жыласын. Тыржыддап, шешелершщ ол дылыгын кызы да, улы 377

г да жактырмады. Шайын шпйзш, тамагын жепзш бол ран сон;: - Ал ещц айтшы, уйге кай бетщмен келдщ? - дед1 uieineci баласына кадала карап. - Тагы б1рдемелерд1 урлап, тагы кетесщ бе? - Енд1ейтпеймш. - Иэ, ейтпессщ, оцбаган кубыльщ! Сенщ сезще KiM сенед1? 0зге Tyrini, кудай бшедк езщ де сенбейсщ. - Мен кубыжык емесп1н. - Дубыжык емес, кубыльщсыц! Сен кусап сан кубылып туратын адамды кубыльщ демегенде, не дейд1? Бугш ш п ей м ш дейс1ц де, тагы 6ip куш iinin кетесщ. Не сез1нде, не пицце турак жок- Дубылыц дегеннщ не екенш Дэулет те дел бшмедь «Белшм, ене 6ip TyciH колма-кол кубылтатын KecipTKeHi солай дейтш шыгар», - деп кана шамалады. Элдеб1р кубыльщ ceeiM соцры кезде езш де кажап, мына eMipin езгертпесе, 6ip куш ешюмге Kepenci3 боп калатынын eciHe сала беретшш ойлады. Уйден шывдан соц, ак,ырын аяцдап дукенше карай беттедь Кенет елдеюм арт жагынан: - Дуда! Оу, куда! - деп, устьустш е шакырды. Улкен улдыц атасы екенш даусынан таныды. Жалт бурылып токтады да, кудасымен кушактасып амандасты. Дудасы 1здегел1 екьуш кун болыпты. Кенже кызы турмыска шыгатын болып, алдагы аптада укнпн тагуга кудалары келмек екен, соган шакыруга 1здепй. - Кел, куда, балалар турганда, сен 6i3re бетен болмайсьщ, - дедг улкен вцпменщ шетш гана шыгарып. Дудашкшде бурынгы ейелД улкен улы, сол уйдщ кызы болрандыктан, келш1 де отыр екен. Амандасып Kipfli. - Kepi бука, келдщ бе? 7 дед1 KeMnipi едеш езгелерге де есйрте амандасып. Оран 6epi кулдо. Бул жымиды да, терге таман eTin бара жатыр едь - Дуданын, букалыры б1ткен шырар? - деп, кудагиы кулш карсы алды. - Атага бар, ез атак келдй - дед1 келш1 eei 378

_________________________________________ Э й , (hiniu'-m't уйден кеткеннен кешн туган немересш аркасынан итермелеп. Сол сет: «Осыньщ 6epi едеш -ау?» - деп кумендещц Деулет. Он жасар немереш жатыркамай жакындады. Мацдайынан и1скеп, кушагына кысты. Кезшен ыткып кеткен жаск,а ие бола алмады. Жасыра да алмады. - Жатыркдмауын карашы, ей. Дудай бы едк кан 6iflflipin тур-ау бетен емесш, —дед1 кем ш рш щ касында отырган 6ip ейел. Ж узш шырамытканмен, KiM екенш eciHe Tycipe алмады. Cipe, кудасыньщ кудагиы болар. - Дуда, босамадыз. Бука деген мыкты болмаушы ма efli? —деп, кудагиы калжьщдай к ул дь. Сол сэттен бастап Дэулетт1 6ip кубылык шыр айналдырды: елсш-елсш мурнына немересшщ nici келш , сондай гажап ш е й сан жыл бойы сагынбай, еске алмай кеткенше катты уялды, екш дк езш с е к й , 6ipaK 6epiH каз-калпына келт1ре коятын KyflipeTTi канша ойласа да таба алмады. Bip кезде KeuiiriHKipen Kiuii улы мен келш1 келдь Бул барда 6ip ул, 6ip кызы бар efli, кешн тары 6ip ул, 6ip кыз дуниеге келген, бугш конакка терттен аскан ец кенжесш рана акелшть - Атасыньщ алдына отырсын, - деп, кудариы кыз немересш касына жетектеп екелдк - Келе рой! - деп, Деулет колын созды. - Атацныц алдына отырасыц ба? - Отылам. - Ол Kepi букада ней, бар? Кел ез1мнщ алдыма! - Дед! KeMnipi де колын созып. - Kepi бука - жаман. - Ih i, ол бука емес, ата! - дед1 кыз ежесше буртиып. - Жаман емес, жаксы. Журт ду кулдь u _ Атасы жаксы. 0жес1 еншешн екпелеп калган соц айтады, - дед1 кудагиы жагдайды жендем1штеп. Кудай-ау, бул да жатыркамады, - дед1 жацары 6ip дауыс. - Cipe, «Атак бар. Атак бар,» - деп кулагына Куя бергещцш шыгар? - дед1 тамсанып. «Солай шыгар, - дед! Деулет те ш т е й риза боп. - Cipe, KeMnipiM шыгар? 0лде балам ба екен? 0й, балам болар». 379

Ш Ш И( фмеЬ--1у1Ы_________________ _________ Деулет немересш кушагына кушырлана кыскан куй1 козгалмай отырып калды. Кезшен парлаган жасты, канша токтатайын десе де, токтата алмады. Тек HeMepeciH шашынан шскелеп, орайынан суйе берд1, суйе берда. Дулагы да ест1мей, кез1 де кермей, 6ip шыцырауга зымырап кулап бара жатканын рана сезда. - 0 й , балам, екечд! уста! - деген кемшршщ урейл1 даусы да куларына шалынды. ШЫЩ£АН ЖАН «Катын елд1 - камшыныц сабы сынды» депт бурынрылар. Алгаш к ш айтса да, камшыньщ касией таймай турран заманда айткан болу керек. А т мшш, малымен жан баккан адамга сабы ж ок камшы камшы бола ма? Датынсыз ер кек^ч KyHiH де сапсыз камшыра тецегеш шырар, cipe? Датынын 6yriH жерле- ген Кдйран ары ойлап, 6epi ойлап, сол сезд1ц тубше осылай жеткенсвд. BipaK Кайран ушш катыны 6yriH емес, баягыда - осыдан он жет1 жыл бурын - елген сеюлдь Археологиялык казба жумысымен айналысып, сол жылы Дайран Караганды обылысында ею айдан астам ж урдь Улкен улы Максатты, Kimici Муратты, ecipece торызрэ толран тети кызы ©piMfli, ейел! Улд1рд1 елердей сагынды. Кылшылдаган кырык 6ipfleri ж т т отыз сег1здег1 улб1реген келшшегш калай сарынбасын?! Оныч устш е казан айындары Арканын кара суыры да кажытты. Жастау кез1 болса, кудай бйюда, алды-артына карамай Алматыга баярыда тайып турар ед1. Бастыктары - 6ipa3 жаска келш калган егделеу Kici. Кеп жыл отасып ыстык-суыгы басылгандыктан ба, ейелш, бала-шагасын онша кеп ауызра ала бермейдь Кайранша катты сагынбайтын секидо. Эйткенмен аса кепш ш epi кеч^лшек, к ечю д! отырысты, конак боп сый-сыйапатка беленгенд1 ете унататын адам. 0з1не унаран ортада ешн де, езйпн де айтып, арка-жарка

___________________ ____________ dd, дцнш-ad отыратыны бар. 03i осы Жаца Арка жакта туып-ескен адам болгандыктан, танысы мен сыйласы ер ауылдан табыла кетедь «Ал, балалар, бугш тагы 6ip тамаша уйге конакка барамыз», - деп, уш шеш ртш кунара дерлж кеш ш сш ертед1 де кетедь У ш еуш щ ш пндеп epeceri - Кайран. Ал жер казатындар - Караганды университетшщ студенттерк iniiHfle тек 6ip-eKi гана жергппкта адам бар. Быйылгы жумысты он шакты кунде б т р е й ш деп жанталасып жатканда, буларды бастыктары тагы 6ip танысынжш е алып барды. Ол уйдщ отагасы бастыктары катарлы, мшез-кулкы да уксастау адам керш дь Yfti, кора-копсысы Сарысу езеш нщ камысты 6ip шр1мшде, куре жолга жакын жерде екен. Терт улы, терт келпи, 6ip кызы тугелдей TiK турып кутть Жекешеленд1ру кезжде жипк майы татитындай улеске не болыпты. Bip кора койын 6ip баласына, 6ip уш р жылцысын 6ip баласына, 6ip табын сыйырын 6ip баласына бактырып, ец улкенш солардыц устшен каратып, терт улымен 6ipre осы тещ р ек п ашса алаканында, жумса жумырыгында устап отырган жайы бар екен. Кымызы, айраны кысы-жазы узглмейтш кершедь Кайраннын, бага- лауынша, ез жумагын e3i жасап отырган еулет. Олардыц мал мен 1стщ женш бй гетш Кайранды катты кызыктырганмен, ecipece терт ул мен терт келшнщ, жалгыз кызы Карлыгаштыц да - берш щ шетшен ен салатыны TinTi тацгалдырды. 0 з ешм деп улкен улы 6ip ен айтты. Кудай-ау, созымы, impiMi, кайырымы - 6epi 6ip-6ipiMeH уйлесш, кулакка eei куйылып турган ен. Кейб1р сазгер ондай ен шыгарса, мактаннан еле жаздап, керген жерде, кудай бшедк не кезщд1 шыгарады, не жаныцды шыгарады. «0Huii халыкпыз, енерл1 халыкпыз», - деп, б1реулер мактанса, «0й , сен де бесе бересщ-ау», - деп, iun-ей кыржиып отырушы ед1, малшы ж т т т щ енш естжен соц, ез KiHeciH iniTett мойындап: «0й, осындай ел екешм1зд1 ез1м1з де багаламайды екем1з-ау!» —деп, алгаш рет езш eei кшелей екшдь 0M ipi ейтш ашылып, ейтш арка-жарка eui6ip конакта отыра коймаган шыгар Кайран. Кызды- 381

( иj Щ шит / lifj/jifpi'i'-if tht_______________ кыздымен отагасыныц e3i де ан салып ж1берген соц ба, Кайран да колкалаган журтка 6ip ан айтып бердо. Агалары мен жецгелерщщ соцынан Кдрлыгаш eni эн салды. Bipi ел айтып журген белгШ эн де, екшшкц сагынышынан муцы басым, Цайран ест1меген эн. Жиырма беске келсе деэл1 турмыска шыцпаган кыздыц ол кай муцы екешн 6ip цудай бглсш. Эйткенмен сол эн арцылы цыз элденеш ишаралагандай кершдь вйткеш энш айтып б1ткен соц, кезш щ астымен цонацтарды жагалай 6ip сузш шыцты. Уцтыцдар ма дегеш секшдь 0лде цалай эсер етй м дегеш ме, шм б!лед1? Цалайда бул цызда 6ip муц барын Дайран ацгарды. BipaK ол не муц: бэлш м, балалыцпен елдешмнен алданып цалды ма, элде цулап суйер ж т т к е жолыцпады ма; элде бул суйсе де, ол суймед1 ме, эл д е ,..»- деп, Цайранныц циялы цай-цайдагыга алып каша бердь «Уй кец, тесек-орын борще жетедЬ, - деп, отагасы буларды акырында конура да кендарда. В;онатын болгасын, куырдак пен шэй кайта экелшдь Сол аралыкта сыртка шыккан Цайран самаурынга шок сап турган К^арлыгашпен кактырысып кала жаздады. - Ойбай, K em ip, айналайын! Царацгыда байкамай калдым, - дед1 ыйыгынан сыйпап. - Окасы ж ок, ара. Эдеш каксацыз да айып емес, - дед1 ^арлыгаш кулш. - Ж ок, айналайын, уйден шыккандпа болар, кезщ уйренгенше ештеце кершбейд1 екен. взщ дей эдем1 эн айтатын карындасты эдеш кагып, мен еле алмай жур дейсщ бе? - 0 зицз де 9Hmi екенс1з рой, ара. - Ж о-о. Memici жаксы отырыска коскан улес... Ж о-о, улес емес, кошемет десец болады. Кецивд отырысты бузып алмау уш ш , сейтш кейде езщдо е зщ курбандыкка шалып ж1беруге тура келедь Оны келеке кылмай, ортаны сыйлау деп укканыц дурыс. - Ж о-о, келеке кылып тургэм жок, ара. Журттыц Ke6i 9нд1 тек дауыспен айтады, ci3 журекпен айттыцыз. Журекпен айтатын, журекпен сейлейтш адамды мен айрыкша жаксы керем. - К^анша мактасац да, мен, эйтеу1р, ез1мшц енып емеймд1 ете жаксы бшем. 382

d ri, дт м -а 4 - 0те жаксы бш сещ з, ете катты к,ателесес1з. 0н, жалпы, енпилер рана айту уш ш шыгарылмайды. Шындап келгенде, эн тывдаушы уш ш айтылады. Сондыктан энд1 шын тусш етш де, багалайтын да - тывдаушы. Ci3, сезвдзге Караганда, ете сауатты тывдаушы секшдйяз. - Тары келеке кылдыц-ау м е т , ^арлыгаш. «©те» демей-ак,, «жай тывдаушы» деип. - Жарайды, жай-ак тывдаушы болыцыз. 6ipaK, эннен, енерден хабары бар тывдаушысыз. Солай рой? - Айналайын Дарлыгаш, ейтш айтпашы! Мен де езгелер сиякды, олардан еш айырмам ж ок адаммын. MeHi ьщгайсыз куйге тус1рмей айтшы, не айтсан, да. - Еажап адам екенадз! Мактаганды унатпайтын казакты 6ipiHm i рет Kepin турмын. Осы мак/ган- байтыньщыз ciere, шынында, жарасады. Жасанды емес, табиги. Бэсе, бу Kici неге маган б1рден унап калды десем, содан екен рой. - Карлыгаш, тары м е т келеке кыла бастадыц ба? - Ешкандай да келеке емес, ага. Мен ci3fli шын жаксы Kepin калдым. Бурын кез1ме туспей, кайда жургенмз каланьщ капырыгына камалып? EKeyi кора айналып, ошак пен самаурынныц от- жалынынан аулакка Kerri. Карлыгаш ашык болганда да тым ашык кыз екен: айткысы келгенш айтады, сурагысы келгенш сурайды, кум ш ж ш шб1ртштемейд1, уялгансып ундемей калмайды. Сукрак, сымбатты, ещ де ак сарыныц эдемвд екенш кун1 бойы Kepin журсе де, аспандагы жулдыздардыц елш жеткен еэулей ме елде 6ip жарьщ пен екшпп жарьщтыц шарылыскан ушкыны ма, сондай жырым сэуле анда-санда евдн сыйпап еткенде, К^айранга кыздыц ecipece омырау тусы тым аппак сетлдене бердк Сондай сэтте, езш сабырра шакыррандай, ейел! Yflflipfli eciHe алады. Онын да омырауы ерекше аппак-ты. Шам ешкен с о « да агаравдап арбап жатады. - Ага, не ойлап кегпш з? Уй iinini3fli сагындыцыз ба? Узак уакыт уй кермей кетед1 екенмздер, ейел1щзге обал, бала-шарацызга киын гой? - Ие, ондай киындыгы бар. Ocipece кызымды сагындым. Алдары караша айында тогызга толады. 383

Ш Щ ш иш Иф'ЖеЬ-цлм__________________________ Ойлаганда, шашыныц m ci мурныма келеда. Папала- ран даусын двп 6ip касымда турып айтдандай естимш. Eni улым да тентек. Ынжык, болмасын деп, едещ беттершен как,пай ecipfliM. Казактьщ 6ip акылды ceei бар рой: «Ж аксыныц 6ip аты бар залым деген, жаманньщ 6ip аты бар ынжьщ деген» дейтш. - EcTiMenniH, б!лмейд1 екем.. Б1рден тусшуге киындау сез екен. - Алгаш есйгенде, «залым адам калай жадсыга жатады» деп, мен де тусшбегем. Сейтсем, берш 6uiin, 6epiH есептеп отыратын жаксы адам да залым адамга жатады екен рой. Цыскасы, ел ойламайтынды ойлайтын адам. Ал ынжык адам - адалдыкка да, арамдыкка да ара тусе алмайтын, керекйз адам. Кердщ бе казактын, nenceneci калай? - Ci3, ага, калада вскен казакка уксамайсыз, Каланыц казары буйтш с1зше сез тарата алмайды. - Койшы, каланыц казагын кемсгге бермепи! MeHiK денем калада жургенмен, жаным ауылга кунде барып кеп турады. вй ткеш жетшстен аскан екем, алпыстан аскан анам ауылда. Соларды унем1 сагынам да журем, 6ipaK ете сирек барам. Соларды сарынран сайын балалалрымды бетшен суйш , аймалап, сел де болса маукымды баскандай болам. Сейтш ез1мд1 ез1м алдаймын. Eni улымныц 6ip-6ipiMeH алысып-жулысып ойнап жатканын керсем, керемет рахаттанам. Yiifli тецкерш тастаса да ундемеймш. Анау дейм1з, мынау дейм1з, адамньщ шын бакыты - бала. Баскасыньщ 6epi - еткш ип. Адамньщ ыстыры да, ынтыры да мецг1 басылмайтын б1рден-б1р ceeiMi - балара деген махабаты. - Сонда, агасы-ау, балаларынызды тауып берген ейел1вдзге деген махабат кайда калады? - «Кайда калганы» калай? 6 з орнында калады. Балага жене баланьщ анасына деген махабат 6ip-6ipiH толыктырып туратын, 6ip-6ipiHe кайшы кел-мейтш сез1мдер емес пе? - С1зден 6ip нерсе сурасам, 1ренж1меййз бе? - 1ренж1меймш. - Балаларынызды кеп айтасыз да, ейелщ1зд1 аузыцызга алмайсыз, о K icim сарынбайсыз ба? 384

______________________________ д /t, diptne-a/t - Неге сагынбайын? Бетен елдщ кезшше ейелш ауызга ала беру - казак у ™ 11 ¥ят- Алайда баласын сагынудыц астарында, сез ж ок, ейел1 де бар екенш KiM де болса шамалайды гой. - Ci3, ага, жай эцпм енщ езш гылым типмен сейлейтш секшд1с1з. Сондыктан шзбен сактанбай, калай болса солай сейлесу мумкш емес. MmiM шыгып кала ма, кемпйлЫм бийнш кала ма деп, адам iureeft корганып турады. - Сен1ц соншалык корганып сейлегешцд1 байкай коймадым, К^арлыгаш. - Мен, жалпы, ойымды бугш , сырымды жасырып сейлемейтш адаммын. BipaK сыйлагандыктан ба элде ез ойыцызды дел, накты айтатыньщыз ыкпал ет- Ti ме, ейтеу1р, ыгьщызга жыгылып, «зб е н санасып сейлеуге межбур болдым да калдым. - Апырмай, в?! Мен ез1мд1 ондай веер еткнп адаммын деп ойламаппын. - Белк1м, маган гана веер ете алатын куд^рейвдз бар шыгар? - Ондай бола ма? - Болмаса, eHfli муны калай тусшд1рейз? - Карлыгаш, сен мен1 мазак кылып келесщ. - Ci3fli емес, ез1мд1 мазак кылып келем, ага. - Оны калай туешуге болады? - Ешкалай да туешуге болмайды. - Ыгыма жыгылып, санасып сейлеген1ц осы ма? - Осы. Осы, ага. Осы аз ба? Мен ез1мнщ соншалык жаман адам екешмд1 дел Kaeip гана туеш ш турмын. Кандай онбаганмын. - Кой, Карлыгаш, саган не болды? Неге олай дейсщ? Ж ур, уйге кайтайык- Б1зд1 1здеп калар. - 1здесе, ci3fli 1здейдь MeHi eumiM 1здемейд1. Элдеб1р кудж осы сет Кайранньщ кекешн осып втть «Кой, -дед1 iniTeft езш e3i жубатып. - Уйльбаранды екешмд1 бшедк ейте коймас. Элде...Элде бурын еркек керген жагдайы бар ма екен?» 0 з ойынан eei уялган Кайран карангылыкты жамылып Карлыгашка жалт карады. Соны сезгендей, кыз да буган карады. - Неге езгере калдыц, Карлыгаш? Жана гана жап- жаксы свйлесш келе жатыр ек кой? 25-729 385

<Шщптн (Hnhbkp,-tpiM____________ - Шаршадым, ага. Жиырма шак,ты адамныц шинде, еке-шешем мен бауырларымньщ касында журсем де, жалгыздык MeHi ебден шаршатты. Жиырма беске келгенше 6ip ж т т бьлеймнен устап кормепй. Не балалыц махабат, не бойжеткендеп махабат менде болган емес. Кудайшылыгыцызды айтынызшы, со да eMip ме, ага? - Ешшмд1 менсшбеген, белшм, оган езщ кшел1 шыгарсыц? - Ж ок , мен текэппер eMecniH. Тек мен суйетшдей, мен1 суйНзетшдей женд1 жШ т жолыкпады. Мен, мысалы, с1здей адам жолыкса, б!рден багалар ед1м. BipaK шздей адам жолыккан жок, ага. Белк1м, енд1 жолыкпайтын да шыгар. - Олай деме, Карлыгаш. 0лi OMipiR алда гой. - Ciare ейтш алдап сойлеу жараспайды, ага. Алдагы eMip ойдагыдай eMip болмайды гой. Акыр Ty6i не катыны елген, не ейел1мен ажыраскан б1реумен амалсыз бас косатын шыгармын деп коркам. - Ол да OMip гой. Жоктан Teyip гой. - Жоктан Teyipfli 1здесем, ондай 6ip Teyipfli табар ед1м гой ендМ . Тек кещл итке купим жетпей жур гой, ага. Неге тусшбейздз соны? Элде тусш п щ з кел- мей ме? - Кещл ит тек суйген адамыца бар дейт!н шыгар. Оныц не тусш бейтш ! бар? - Кещл иттщ HTTiri сол, эйел1, бала-шагасы бар 6ipeyfli унатып калсам, кайтем? Шыныцызды айтынызшы, мен, мысалы, ci3fli суш п калдым дешн, й з сонда бала-шаганызды тастап, меш алар ма едащз? - Эрине, алмаймын. - Неге? - вй ткеш мен ейел1мд1 суш п косылган адаммын. Ол да мен1 суш п тиген. Оныц устше екеум1з де бала- шагамызды суйем1з. Сондыктан бурынгы суйген сез1м1м1зге балаларымызды суйгеш ш з косылып, кэз1р тштГ еселене TycTi. - Келе-келе ерльбайлылар 6ip-6ipiHeH суыйды дейд1гой? - Келе-келе сез1мдер1 кушекн де мумшн. Жана айттым гой, б1здокш балалар еселей туей деп. 386

Эй, hmie-ай - Сонда келе-келе суыйды деген eTipiK пе? - Юм б т е д д eMip болган сон, ондай-ондай да кездесу1 мумкш. - «Былыми тургыдан Караганда» дейс1з гой? Кыздыд KeneciHiHe калай жауап кайырарын бшмей, Кайран бегелщшреп калып efli, Юфлыташ ун-тунс1з бурылды да, уйге карай журе бердь Неге ейткен1н e3i бш едь Цайранга екпелеу1 yuiiH , эрине, екеуш щ арасында бурыннан келе жаткан кыймастык болуы THic. Ондайы ж од. Сонда бул не кылыгы? Эйткенмен елдеб1р ьщгайсыздык Кайранды кажап, кшелп адамдай болып, 6ipaK кандай к ш е й барын уга алмай мазасы кетть Аспанга алайтын K03i 'rycin efli, 6i3 кайдан бшешк дегендей, б1рнеше жулдыз кездерш ашып-жумып жыпылык какты да койды. ...Кайран Алматыга казан айыньщ орта шеншде оралды. Тадертед пойыздан т у с т , у т н е аптыгып жеткенде, уйдщ киггш алмай кеткеш есше Tycin: «Кап!» - деп, санын сонда 6ip-aK содты. Бул келгенде, балалары окуларына, эйел1 жумысына кететшш алдын ала ойламаган екен. Ж адын арадага дукенге Kipin Улд1рге телепон согып efli, «О Kici бугш жумыстан суранып кеткен», - деда. Мен айтпасам да, келетш кушмда ез1 есептеп дам дылган екен-ау деп, inii жылып, сагынынштан тула бойы сыздап доя 6epfli. Кол жугш KepniiHiKiHe тастап, у ш ед жадын досы Дегдард1к1не бара турганды жен Kepfli. Уйшде бар ма, ж од па, телепон согып бшсем бе едем деп 6ip турды да, «9й, жадын жер гой, ж од болса, дайта келе салармын, оган дешн Улд1р де оралып далар», - деп ойлады. Теуелйз ел болгалы 6 ep i сауда-саттыдпен айналысып, Алматыныд ер бурышынан ер салалы дукен ашып, Дегдар ез орталарынан алгаш шыддан icKep MciriT болатын. Содан адыл-кедес алып, Кайранныд да жиган-тергетне 6ip дукен ашпад ойы бар-ды. Соныд жайын да пысыдтай салу ойында болды. Дегдарджше келш, eciKTiH доцырауын басып efli, ар жадтан елдене тырс етш еденге оды с дулагандай керждь Уйде б1реудац бар екеш аныд, б1рад ешшм 387

Ъвкгтпмн (Нгфэ!секе-цлм______________________ eciK ашпады. Доцырауды тары, бул жолы узактау басты. Енд1 елпндей тыкыр таяу арадан есталдь - Дегдар, мен гой, - дед1 дауыстап. 9лдеб1р айелдщ: «А ш па!» - деп ышцына сыбырларанын кулагы шалды. - Дайран? - дед1 Дегдар ini жактан жакын нелin. - Kemip! Уйде бетен эйел бар едь Дашан келдщ? Дап, сенен ыцгайсыз болды. BipaK туй ней ц гой. - Э, жарайды. Пойыздан тацертен, тускем. Кшймд1 алмай кетшпш . Улд1р жумысында да, уйде де жок- Кеп калатын шырар. Сен де Kemip! К1лт бурыла бергеншде, элп эйелд1н сыбыры тары Кулагина шалынрандай болды. Bip жерден есйген дауысы секшдк Дауысы да емес, сыбыры таныс. Ушший кабаттан тусш , екшип кабаттан да темендей бергенде, кенет кулагы шыц ете калып, жонаркасы терлеп коя бердк жацары сыбыр айнымаран Улд1рдщ YHi! Ио, соз ж ок, соныкИ Дол-аягы калтырап, й зей буйл ш , кулап кала жаздады. Далай аярын басып, калай далага шыкканын 63i де бшмейдь YniiHmi кабаттыц терезесше карай берш, калт токтады: ол жактан да карап турранын TyciHe койды. «Улд1р болмаса екен. Ол болмай шыкса екен!» - дед1 неге олай жалбарынып турранын eei де туйнбей. «Атаца нелеттщ eciriH быт-шыт кылып, керпплершщ K03iHme маскара кылайын!» - деп, кенет Kipe6epicKe кайта умтылды да, тары к д а токтай калды: ол болмай шыкса, уят-ты. «Ол емес шыгар, ейтетшдей eKeyiHe не к ер ш ш й ? Yлдip, кудай бшедк eHfliri уйде отырган шырар. Одан да уйге барайын», - деген ой келдь Сол оймен ешкайда бурылмастан тура ушне карай тартты. Дарсы уйдщ калкасына жеткенде ба- рып жан-жарына карады. «Менщ кеткешмдк кудай б1ледк олар терезеден Kepin турды, егер Улд1р болса, ол K83ip, сез ж ок. кашып шырады. Ом1рбаки кудш аркалап вткенше, дал кезф кез1мд1 шындыкка бipжoлa жетш зеш н», - деп ойлады да, карсы уйдщ калкасымен айналып барып, Дегдардьщ Kipe-6epici анык керш етш бушрге келш тыгылды. Тура он eni муйнвт вткенде Kipe6epicTeH Дегдардыц Te6eci керш дь Ш ырып, ymiHmi кабаттьщ терезейне 388

карады. Сол жактан 6ipey белг1 берд1 ме, Дегдар кигг бурылды да, тура Дайнар кеткен жолмен карсы уйге карай журдо. Муныц барлау.екенш жене оныц жаксылык eMeciH Дайнардьщ inii сездь Тамары кур- гап, буындары даршдеп, езш 03i зорра устады. А ш у ма, акыл ма, туйсш пе елде айла ма, езш одан ары не билегенш eei де бьлмейдк ейтеу1р, 6ip сез1мшц ыкпалымен, Дайран Дегдардьщ кезш е туспеу ymiH, сып exin касындагы уйд1ц шетш Kipe6epiciHe Kipin алды. Селден кешн жан-жарына алактап Дегдар кайта оралды. Ym m n K ipe6epicine тыгылып турып тары 6ipa3 бакылады. Дайранньщ ceeiri тшта куш ейдь Оньщ ойынша, Дегдардьщ тек муны 1здеп жургеншде дау ж ок еда. Епщандай к у д й т нэрсе кезше шалынбаган соц, акыры уш не KipreH болу керек, 6ip кезде ка- рандаган сулбасы кершбей кетть Шреберштен артынша Улд1р атылып шьщканда, Дайран жаны шырып кеткен адамша 6ip орнында катты да калды. Не козрала алмады, не ашылган аузын жаба алмады. Жары карысып, тула бойы тырысып, козгалса 6iTTi кулап калардай еда. Ол Дегдар мен Дайранша тура тартпай, бурылып, Дайран тыры лып турран уйге карай кыйгаштай журдь 9йелд1ц еккишл ашуын камшылаган Дайран Kipe6epicTeH ш ы ры п , карсы ал- дына тура калды. - hah! - деп, 6ip ышкынды да, Улд1р токтаран жершде кулап калды. Жер бет1ндег1 еч жаман сезд1 бетше былш етшзешн деп едк 6ipaK сол сез Дайранньщ аузына туспедь EceciHe жер бетшдегс еч ж ш р к е н ш т кезбен 6ip карап, жерге 6ip Tynipfli де, бурылмай ары етш кетть YniiHini кабаттары Дегдардьщ eciriH соккылап, тепшлеп: «Ш ьщ, итт1ч баласы, елйрем! А зрын! Сат- кын!» - деп боктап, бар ашу-ызасын содан алгандай болды. «Мдлиса шакырамыз», - деп, KopniLnepi буран урса бастаган сон, акырында амалсыз суйретьлш сыртка шыкты. Yлдipдiн eHfliri уйге барып алганын акылымен болжады. Ол бар уйге бул енд1 калай барады? Дай бет1мен барады? Балаларына не дейда, ана опасыз ейелшс не дейд1? Ол уйге енд1 барганша,

пт ит / /'щ>u p b - / f уы елгеш жаксы емес пе? «Ж аксы ит е л т н керсетпейди демеупп ме едк ит курлы жок па? 0з1н жутып коятын кара y«rip куй п тургандай, уш жакка беттей алмады. Б ейн батыска бурып, каланьщ сыртына карай сандала басты. «Енд1 кайтем? Енд1 не icTemM?» - дед1 imi ыза мен намыстан ертешп. Сабырга жещцрш, акылга ж уйш п, байыппен ойларысы-ак келдк б1рак: «Дегдардьщ уйшде жо- лыруга eneyi абден уйрешскен сей лд ь Кез1ме шепй кептен 6epi салып жур екен рой» , - деген ой кешрегш дегб1р таптырмай тырналап жатты. Абай дацгылынын, батыс жак шейнде шагын рана кафе бар екен, соран K ipin, 6ip бателке аракты 6ip e3i iniTi. EKi-уш шаншып 6ipep туш р тамак жеген болды, 6ipaK соньщ 03i тамарынан зорга етй . Арак та, тамак та тук acepi ж ок елдене тэр1здк санасы да, деней де сап-сау, мае та емес, аш та емес. Тамакты да жеген, аракты да iiiiKeH бул емес, буныц корланган намысы мен долданган ашу-ызасы сеюлдк Келшке мшбей, жаяу Kepi кайтты. «Кайда барам? Кайда кетем? - дед1 басы каты п.- B ip жерге барып буынып еле салайын ба, атака нелет?!» «Элде ажырасам ба? Онда ана кулындарымды кайтем? Оларсыз, айналып келгенде, e3iM сорлаймын рой? Оларсыз кун1м кун бола ма маран?» «Кулындарым-оу! Кулыншактарым-оу! КУДайдан сендерд1 осы ymiH сурап па ед1м? Сендерйз eMipiM eM ip емес кой маган! Аналарывды жамандап, мына сумдыкты сендерге калай айтам? Каййп айтам, кулындарым-оу? Айтпасам, калай туйщцрем? «Калган кец1л - шыккан жан», енда онык касына калай жатам? Жатпасам, оньщ маган ней ейел? Касына жатпак туй л, оньщ мен туршен, денейнен, деней туй л лебшен жшркенем. Мен сорлы енд1 кайтем: сендерд1 кайтем, оны.кайтем, eeiMfli кайтем; каййп eMip сурем, калай eMip сурем?» Кайран кайда келе жатканын да, кай жерде келе жатканын да бьлмей, тек журш келедк агыл- тейл жылап келедь Кез жасымен 6ipre ашу-ызасы да кеудейнен агып ш ырып жаткандай, 6ipTe-6ipTe азайгандай, 6ipTe-6ipTe баяулагандай бола бастады. 390

___________________________________д /t, дчнир-пи Жан-жагына карап, езш щ вл1 Абай бойымен келе жатканын ацгарды. Кдйда барады, шмге барады, не деп барады, дай беймен барады? BipiHe жауап жок- BipaK кеудейнде эл1 жаны бар. Атасына нелет, берше колын 6ip-aK йлтер efli, TeHi белек болганмен, жаны 6ipre балаларын кейтед1? Ана саткын катынга бола соларды кермей кете ме? Бул ол уйден кетсе, жазаны ол емес, бул тартады рой? Ол едшет бола ма? 03i шын суйген сон, ол да шын суйед1 деп кателескен екен. Муныц енд1й бакыты - балалары. BipaK бул - солардыц анасы. Анасынан айрылран бала - шын ж ей м . 0 з балаларын ез колымен калайша Tipi ж ей м кылады? 0 й й п эке болраны курысын! Сонда ана саткынныц койнына кайта жата ма? Кермесе, бишесе, кез1 жетпей турса екен-ау, ез кез1мен керш турып калай оган барады? Онда муныц н е й еркек, ней адам? Ацыл-естен айрылрандай куштарлыкпен: «А л ты ны м !»- деухш ед1 узд1гш, енд1 ол сезд1 еле- елгенше айта алмайды оган: алтын емейне аньщ кез1 ж етй . «Yh! Жаным-ай!» - деп талмаусырайтын ед1 суййнш . Ол ceei енд! бакытца белей алмайды муны: ейткен1 сатцын сез1м - KiM суййнтсе, соныц кулы; ол оны, бел йм , анаган да айтты. Сондыцтан сат- цындыктыц жазасы 6ip-an шеппм - тек ажырасу. Йагыный езщ орнатцан бацытты ез колыцмен цыйрату. Оны да койшы, 6ipaK ата-анасы ажырасцан балалар бацытты бола ала ма? Cipe, бола алмайтын шыгар. Тек ержеткенде барып ейтш -буйтш ес жыйнаулары мумкш. Алайда балалар ymiH ейелдщ саткындырын кенпру - саткындыцты ем1рдщ зацы деп мойындау. Цателпс деп те кез жумура болмайды буран, ейткен1 кателж царбалас циын сетте кеп жолдыц 6ipiH тацдау кажет болранда рана жасалуы MyMKin. Ондай жагдайга Улд1р тап бола койган жок- Ажыраскысы келш, алайтын будан айнып журсе, онда e3i 61лсш, e3i memciH. Балаларга да берш e3i айтсын. Тун ауганша кеше кезш ары журд1,6epi журдк ебден шаршады. А яры да талды, басы да ауыра бастады. Ойы да бышырап, ол да шаршады. «Теуекел! - де.й 391

Ъекоцлпшн ИфЬке-цлм__________________ _ _ _ _ 6ip сет TicTeHin. —Ата-бабамныц аруагы алдында ант етем: балаларым уш ш соны нзтеймш!» С°л ойын жузеге асыруга ебден бекшш , акырында ез уш нщ алдына келдь ©рекпуш басып, есштщ сыртында 6ipa3 бегелдь 1?олын цоцырауга е й рет со- зып, eni рет туырдк Батылы жетш 6ip кезде басты. Сел тындап турды да, тагы басты. «Папам!» - деген улкен улдыц даусы шык/гы. Kinii улдыц да, цызы- ныц да кулыншак YHflepi кулагына ж етй . Кезшен акцан жасты тоцтата алмаган Цайран есистщ дай жакта, езш щ кай жакта турганын тук ажырата алмады. Ж арк етш жанган шам, сарт етш ашылган ecin, шап eTin мойнына орала кеткен улкен улдыц 6Lneri, кушактауга бойы жетпей бажылдап жаткан кызыныц даусы оны есшен тандырып тастады. Аттай 6epin елденеге cypiHin KeTTi. Цараса, езш щ колжугь Kepniici e3i екеп берд1 ме, барып балалары алды ма, KiM бш сш . 0йтеу1р, муныц оралганын балалары бшген екен. Келуш к у п и , уйктамай жаткан екен кулыншактары. Айналайындары! Аймалап, маукын баса алмай жаткан eKi улын акырын ыгыстырып, тогыз жасар кызын кушактай алды. Шскелеп жатып, куйылып кеткен кез жасын кызыныц шашына теки. - 0р1мтайым! - дед1 омырауына ем1рене басып. - Ботацаным! - Папа, неге жылайсыц? - дед1 кызы бетон алацанымен сыйпалап. - CeHi 6ipey ренжггто ме? - Ж ок. жаным. Сендерд1 сагынган соц гой. - Мен папамныц касына жатам! - дед1 улкен улы Максат. - Мен де, - дед! Мухтары жагаласып. - Папа, мен жатам! - дед1 0piMi бацыра жылап. TepTeyi 6ip тесекке сыймайтын болгандыктан, еденге керпе тесеп, 6epi катарласа жатты. - Мен папамныц оц жагына жатам, - дед1 6piM. - Мен сол жагына, - дед1 Мурат. - Жарайды, мен-ак шетоне жатайын, - дед1 Максат улкендж танытып. Жатуын жатканмен, тац атканша Кцйран кез ьлмей шыкты. 0 з ушнде ез ейелшен 6ipiHini.peT белек 392

Э4. Ьтш-аА жатуы ед1 бул. Ертей iuiKi есеппен ушне кеш кел- д! де, шэй-пей 1шпестен, балаларын бастарынан 6ip- 6ip тск еда де, жатын белмеге тш е eTin Kerri. Улд1р содынан Laece Kipfli. Bipan, оган бурылып карамады. - Маган белек, мунда сал, - дед1 кабырга жак еденд1 нускап. - Белек жатканымызды балалар ешкашан кермейтш де, бйшейтш де болсын. Мешд сенен содгы ей ш пп м - сол. Сейтш сол едет апта бойы дайталанды. Тубшде бул едетщ 6ip куш бузылар деп сенген болу керек, Улд1р ундемей сол айтданын ун й з орындап журдь Кайран кдшангы едетшше жумыстан келед1 де, балаларымен 6ipre тамагын imin, оларга айтатынын айтып, олардан сурайтынын сурап, сыр бермейдь Бул жагдай ай бойы жалгаса берген сод гана 6ip куш Y.Tflip ейелдйс танытып: - Йемене, бм1рбади ecTin eтeciд бе? - деп далды. - Мен будан былай 63iM уш ш емес, балаларым ушш eMip сурем. Ал саган басда eMip, басда бай керек болса, бара бер, жолыд ашыд, басыд бос. Маган енд1 сенщ де, басда ейелдщ де кереп ж од, - дед! едменнен етердей датдыл унмен. Улд1р ун-тунйз орнында далшыйып турып далды. Сезшен бурын 1\\айранныд yni шошытты. Суыд кердщ тодындай ма елде eni денешд суыд табындай ма, ейтеу1р, айтып жетшзе алмайтын сумдыд 6ip ызгарлы леп. Тарих фекултетш б т р е т ш жылы содгы курста уйленген Кайран Алматыдагы Археология-этнология жене тарих иниститутына орналасданда, отбасым- ды аладсыз асырайтын 6ip ж умы сты д жалынан устадым-ау деп дуанган. Келшшей Улд1р онда ел1 студент болатын. Уйысдан уйлерд тар epi дарадгы кешелер1 даладан repi ауылды елестететш, журт Кампот атап кеткен жадта eKeyi петер жалдап турды. Тунде журу тым дордынышты болгандыдтан, Улд1р кеш бата уйден шыдпауга тырысатын. Не кинотеатырга, не басда театырга e3i де бармайтын, Кайранды да ж1бермейтш. *Meiiiu театырым - сен, сен1д театырыд - мен*, - дейтш езшдеп. Оныц т ж 393

<ii'kcif.шиш lliib i-fr it- ifгы___________________ _________ сейлеп, й к айтатынын орысша окыганныц салдары еанап, Цайраи оныц ондай кылыгына аса мен бере коймайтын. Оныц усйн е, жагдайдыц шындыры да соган жакын-тын. Былцылдаган Улд1р кылшылдаган Дайранды кушагынан босатпайтын. Дайранныц да босагысы келмейт1н. Кел-Kecip куаныштьщ шей де, ш ей де ж ок сешлденейн. Соййп ж урш , сол уйде Мацсат пен Марат дуниеге келдь Улд1р OpiMfli туранда рана институт буларга уш белмел1 уй бердЬ Той тойга уласцан 6ip заман болды. Коп узамай Дайран кандидаттыгын коргады. Рылымга б!ржола бас суккдн К;айран, жетекшш казба жумысына басшы болып тарайындалран сон,, устазы ньщ . шацыруын цабыл алып, енд1 докторлырынын, тацырыбын соран ыцгайлап тацдады. Басында 6epi Toyip басталганмен, Сэбет Одагы ыдыраган соц, рылымньщ да T irici сейнеп, ер жер- ер жер1 сегийп, шейнен ыдырай бастады. Жалацысы да кейде бар, кейде ж ок. Докторлык диссертациясын жазып 6iTin, енд1 келей коктемде корраймын деп жургеншде, Улд1рдщ мына саткындыгы сансыратып кетй . BipaK inrrefl ширыгыи, сыртца сыр бермеуге тырысты. Ол цолынан келд1 де. Кектемге салым докторлырын коргап, 6ip ай ш ш де ол атагы б е к т л ш , жаз шыра Жаца Аркага Дайран ейспедицияныц бастыгы болып барды. Бул жолы Дарлыгаш цонацца eei келш шацырды. Ыкылас, кут1м - 6epi былтыррыдан 6ip кем болмады. Дыздыц былтыргы айтцан ce3i де, ойы да эл1 езгермепй. BipaK Дайран: «Балаларым уш ш Улд1рдщ опасыздыгын журттан жасыра б1лгенде, балаларым уиин сез1м1мд1 Дарлыгаштан жасыра алмаймын ба? Дулыншакта- рымды шешелершен ажыратпай, сыр бермей ейрсем, екелш борышымды етегешм сол», - деп, соны орындаура 1штей б1ржола бекшдЬ - Сйзде 6ip караган адам байкай коймайтын 6ip купия бар сыяктанады. Айтыцызшы, ауырып журген жоксыз ба? - дед1 Дарлыгаш шайдан кешн сыртка шыкканда. - Неге олай дейсщ?

_____________________ _____________ д /i. {hftme-ad - Орны ж ок жерде ойланып каласыз. Кулш отырып, кезЬЦз айдалага тайганактап кетедЬ - Сен, немене, соньщ бэрш бакылап отырдыц ба? - Эрине. - Неге? - Неге болушы ед1? Ci3fli жаксы керем. Унайсыз. Ал ci3 мен1 емес, балаларьщызды жаксы керешз. Алайда ейел1мд1 де ж аксы керем деп, м е т алдайсыз. Жаксы керетатвдздщ eTipin екешн мен слздщ жур1С-турысьщыздан-ак бшем. Белюм, TinTi жаксы керет1н де шыгарсыз, 6ipaK эйел1щз ci3fli жаксы KepMeyi мумкш. Ci3 соны 6Lieci3. Б1лген соц, унем1 ойда, уайымда ж урейз. вй ткеш балаларьщызды кый- майсыз. Мен солай ойлаймын. Кателессем, кеппрерйз! Шынымды осы кызга айтсам ба екен деп 6ip окталды да, ол ойынан тез кдйтты: эйелш жамандаганы езш де жамандау секшдендь - Эйел1м наукас, соны уайымдай берем, - дед1 нанымдылау eTipiKTi тацдап. - Солай ма? Эршмдк efiTeyip, 6ip жершен кысып койган ку дуние-ай! - дед1 Рцарлыгаш ез1мен eei сейлескен адамша кейш. ... Алматыга тагы суык кузде оралган К^айран кунде уйге кеш оралып журдь Уакыт озган сайын оган Улд1р елде келецке, елде елее сешлд1 елдененге айналып бара жатты. Алгашкыда 6ip KyHi болмаса 6ip KyHi осалдык жасап журмесем жарар ед1 деген пнтей уреш бар едк келе-келе Улд1рд1 керсе, ере туре- гелетш 6ip жш ркешш ce3iM пайда болды да, бара-бара балаларымныц кезшше шешелерш жек керетш1мд1 б1лд1рш алмасам екен дейтщ сактык та бас кетере бастады. Соныц 6epiH сезген болу керек, 6ip куш Улд1р 63iHiK де, муньщ да тесегш салып бермей, Tepic караган куш сазарып отырып алды. 03i салып алмак болып Кпйрнн умтыла бергенде, орнынан ыршып турып, колынан керпеш жулып алды. - Жетед1 ендП - дед1 жулкынып. - Мен бул корлыгьща будан ары шыдай алмаймын! - Шыдай алмасак, сеш еппам зорлап журген жок- Кете бер кеткщ келген жакка. - Неге мен кетем? Сен кете бер. 395

лтлн ^иЬ'Мякв-шы - Онда балаларды шацыр. Болтан жагдайды 6epiH ез1ц ашып айт, гам кету1 керегш солар шешсш. - Какой ты злодей, а?! Соны айтты да, Кайранныц да, езш щ де тесепн Улд1р ун-туныз сала бастады. Ол сол куннен бастап Кана Кайраннан кудерш б1ржола узген сеюлдь Ундемей ж урш уй шаруасын тындыруга эбден дагдыланып алды. Кайран, peTi келгенде, Улд1рдщ бетше де карамай, жузше де зер салмай сейлесе салады, тек балаларымен тана бурынгысынша шушркелесш, б е р т бурынгыша еркелетедь Арада он жыл еткенде, жыйырма тертке толып, улкен улдары Мак,сат уйлендь Сол жагдай 6ip e3repic екелер деп ум1ттенд1 ме, Улд1р тойдьщ камымен тыным таппай ж у й рд ь Ж урттыц кезшше талай сез айтып, талай нарсен1 сурап, Кайран екеуш щ арасында титтей де кылац ж ок адамдай жайтацдап бакты. BipaK той бй к ен соц тоцтерш жагдай тагы басталды. Era жылдан соц дуниеге туцгыш немере келдь Куанган Кайран: «Абылайдыц Теле би цойган 6ip аты екен, немеремнщ аты Мэнкен болсын*, - дедь Кудалар да, басцалар да оган царсы болмады. Кайран шын бацытты адамша шалцыды. BipaK шын бацытты екен1н немесе бацытты сыяцты екенш eei де, Улд1р де ажырата алмады. Кайран TinTi, шындыгында, соны 6Lnrici де келмедь «Балаларымныц бацыты - менщ бацытым» дегеннен баска ой оныц басында болган жок- Сейтш жургенде, жыйырма бесшде Мурат уйлендь Тойы тойга, куанышы куанышка жалгаскан жубайлардыц отбасылык купыясын куда-кудагилар да ацгармады. Эбден жаттыккан йрпплш сырт кезге сыр бере коймады. Кайран кайта адамнан rep i 6ipTe- б1рте таска айналып бара жаткан 6epim сек1лдендк Bip куш студент кызы дастаркан басында экес1не карал: - Папа, 6ip жерщ ауырып журген ж ок па? Элде жумысыцда 6ip нерсеге кыйналып журсщ бе? - дед!. - Ж ок , кызым. Bepi б1ркалыпты. - Кайдам, папа. Кейде менщ айтканымды тыцда- май, баска б1рдемеш ойлап кететш сыяктысыц- ©зщ

касымда отырраньщмен, ойыц баска жакты шарлап кетет1н секшдь - С е т и е сй п екеке жаныц ашитынын ecTiriM келген шыгар, 0р1мтай. Еш улым уйленш, сен бойжетш, ойлантатын жардайды кебейтпвдер рой, кызым. Баланыц камын ойлаудьщ кандай бакыт екенш эл1 басыка келгенде бйгесщ. Сендей кызым бар, Максат пен Мураттай улым бар, мен бакыттымын рой, кызым. - Мамамдай эйелщ бар. - Иэ, кызым. - Мама, отырсацшы. Тьщдасацшы. Папамныц бакытты екенш ecTiriK келмей ме? - Keeip. - Улд1рдщ ун1не жас араласканын Кайран да адрарды, 0piM де сездь - Мамам жылап калды, - дед1 0piM к у р сш ш .- Мен1ц де жыларым кеп к е тй , папа. Сендей папасы, мамамдай nieuieci бар 6is бакыттымыз рой: мен де, Максат пен Мурат та - 6epiMi3. Келпи, папа, сол yniiH бетщнен суйейшпп. Маскара, енд1 папам да жылап калды. Менщ де кез1мнен жас шыгып кетта, бакыттылыктан жылау - ол да бакыт кой, е, папа! Солай рой, э? - Солай, айналайыным! Сенщ осы бакытын, орта жолда узипп калмауы yniiH, сорлы экен ез OMipiH yein ж1беруге де дайын, алтыным! Ол сездщ медзеу менш 6ip укса, асуйден оралган Улд1р уккан болар, 6ipaK 0piM коз жасын суртш отырып, еке сезш щ астарын сезбей калды. 0 стш OMip е й п жатты. Келес1 жылы Кайран мен Улд1р жыйырма ушке толран 0р1мдерш узатты. ¥лын уяга кондырып, кызын кыяра ушырран бул шакта Кайран елу бесте, Улд1р елу ешде еда. 0р1мд1 узаткан куннщ ертесшде Улд1р кан кысымы кетерипп ауруханага туст1. Кайран 6ipaK 6ipfle-6ip рет кендлш сурап бармады. Оны артынан 1здеп бару адалдыкты корлау сыяктанды оран. Сол ауырганнан Улд1рдщ ауруы б1рте-б1рте жшлей 6epfli. Алгашында exi айда, уш айда 6ip рет ж ы ры лы п- турып журд1 де, келе-келе апта сайын жатып

Ъ е’ ксц,шиш 'Н ф ж еке-/f/ы______________________________ калатынды шыгарды. Ацырында ауруы истлев бара жаткан соц, Мурат ейел1 eneyi еке-шешесшщ колына кеп турды. Bipaic Улд1р одан оцала коймады. Былтыр ауруы TinTi и стлев, биыл жыл басталгалы 6epi ауыц-ауыц т1л! курмел1п нала беретандо шыгарды. 1?ацтардыц соцына таман тагы ауруханага туста. К^айранмен арыздасцысы келд1 ме, кызы арцылы бутан келсш вп деп катты eTiHinTi. «Ж ур!» - деп, 0piM 63i апаргалы турган соц, Цайран тартына алмады. Улд1р жеке белмеде 6ip цырымен жатыр екен. Кызына ымдап оцаша цалгысы келетшш сездардь Сонан соц Кайранды цасына шацырды да:: - Сенн... менн1... оцдылмай жазаладдыц, - дед1 жыламсырап. - Бш-ллац баллалыма бшдйшегеннщ ...ШШ ллаххмет!.. влген соц да айтпасац, алл-уа-ггым лиза. - Айтпаймын. BipaK, 6inin цой: сен де м е т жазаладыц, мен де саган бола он жета жыл бойы отбасы бар, 6ipaK, эйел1 жоц адам бон OMip к е в т м . - И э,.. мма... - Есщде болсын, к у н э т сен гана жасадыц, ал жазаны мен ортац тарттым. Балаларым ymiH. Сондыцтан сен меш секпе! - Ж ж о... - Улд1р цынжыла басын шайцады. Иегш сел цаццан сыяцтанды да, кезш таре жумып алды. Кашан ашар екен деп, К^айран ары отырды, 6epi отырды, ашпады. Узац унйз кутт1 де, 6ip кезде орнынан турып, тез басып шыгып Kerri. Содан eni куннен кейш Улд1р 2011 - жылы 27 - ацпанда баци oMipre аттанды. Б1здщдву1р1м1зге дешнта заманда осы айда Арыс бабамыздыц А ц жене Пан деген eni баласы Хантещр1 етегшде ycin елin, содан 6epi бул ай Eni Агайынды немесе АцПан аталыпты. Содан ба, бул айдыц аяцталды, 6iTTi деген де меш бар сеюлденедь Осы айда цые аякталады. Улд1рдщ де eMipi осы айда аяцталды. 0Mip шеше алмаган тушнд1 ел1м шеше ме, оны уацыт керсетедь

МАЗМУНЫ Ацицатын айткан тарих — шын тарих 5 Э й , дуние-ай! (Роман ) 13 О ты з eni 309 Суретшшщ кец1лдес1 319 Ж артастан шал цулапты терец суга 342 1£убылыц 362 Шыццан жан 380