. Нұржекеұлы. т14

(H 'lr/f птш {hhiln;ii'l:e-if4bi______________________________ Каратай «Сырралы еркемш» айтты. Баланын, дауысына Бакен де, Бэкеннщ аке-шешеы. де маз боп тацгалды. _ Кудай багыцды ашсын, балам. Болайын деп тур екенсщ, жасаган жар болсын! - деп, екеш батасын бердь «Тагы айт», - деген соц, Капез жолда уйреткен анд1 Каратай аса 6ip куштарлыкпен, бар ыкыласын сап шыркады. 0ш н щ acepi Бекеннен асып туспесе кем туспедь Он yuiTeri бала деуге болмайтындай. Сонан сон; Цапезге кезек тидь Оньщ шок,тыры Бекеннен тым бш к екенш Шаш ш т е й таразылады. 0уенд1 де, сезд1 де ыркына еркш кещцрш, кашле салды. 0н салуды сарынып калганы KepiHin тур. *** Кеш жатып, кештеу оянган конактар ертедп аска да кеппгщк1реп бас койган. - Ассалаумаралейке-ем! — деп, жез мурт орта жастагы сары кип мен 63i куралпас ейел жене талдырмаш бойжеткен ymeyi уйге ipKec-Tipnec Kipin келдк - О-оу! - деп, Бакен орнынан ушып турегелдк - Жездем мен эпкем келш калыпты рой. - Келш калгамыз жок,, «Келсш!» деген соц келдж, - дед1 enKeci кулш. Ж иен царындасым - Ж1бек. Терт улдыц imiHfle 6ip бидай. Бар1м1зд1ц сулуымыз да осы, еркем1з де осы, - дед1 Бакен таныстырып. «Он алтыра толран болар», - деп шамалады Шаш кыздын, баландыры мен уяндырына карап. Бэкеннен жорары отыргалы жатцан жездесше Каратай ушып турегеп орын 6epin едр «0уре болма, балам. Конак; KepiHeciH, экецнщ цасында отыра бер», - дед1 Капезге карата иепмен нускап. Ол сезге ешк1м мэн бере коймады. «Кап, мына Kici булд1рдьау!» дед1 Шаш рана байкап: «Келген кыз Капезд1 уйленген Kici деп калатын болды-ау?!» - Жецге, кымызды мен куяйын! - дед1 Ж1бек Бекеннщ ейелше ецкешп. 200

______________ Эй, дцнт-ай - Цуйсац куйшы, уйрене бер, - деп, ожауды колына устата салды да, 03i Бэкенге карай ыгысып отырды. - Ассалаумалике-ем! - деп, сол сэт уйге Жомарт Kipin келдь Оны кергенде Ш еш езш щ налай орнынан турегеп кеткенш бЬшей калды. - Цайын журттыц ш сш к,алай бшем, э? - дед1 келе ыржиып. - 9кец де кайынсак еда, тарткансыц рой, - дед1 Бэкеннщ eneci калжыцдап. - 1^алай еке-шешец? Солар ж1берд1 ме, езщ келдщ бе? - Солар ж1берда. «Сол уйдеп адамдарды тугел тайлы-таярымен шакырып кел», - деда. - Онда екецнщ 6ip койы буйым болмайды, не туйе, не тай сояды да. - Ие, eei де тай сойгалы жаткан. Жеке уй TiKTipin койды. - Онда кешке барып, 6ip жауша шауып кайтайьщ. Сейтем1з бе, балалар? - Сейтешк, - дед1 Тазабек кетерше ун катып. - Онда айта бар аке-шешеце: дурыстап дайындалсын! - Ойбай, кызык,сыз рой, ага. ЭВДбектщ колынан кымыз imefiiH, Капез бен Бэкеннщ енш естш н, жещ -eci Шешш де Ж1бек дейдк eni Ж1бектщ ортасынан жаца орын тигенде, «айта бар, кайта барьщыз» налай? - Ой, бетшагар, сенен сез артылмас. Сен жонта сенщ сарац еке-шешен шала дайындалып коя ма деген кауш ной MeHiKi. - Цауштенбещз, ага. Bepi кетте болады. - Цапезжан, тунде IlimeH деген Kicim айтып налдын. Жолсонты, атсокты болып келген шыгар деп, казбаламадым. Енд1 айтшы, ол KiM? - дед1 аксакал eHfli анг!ме мен анге к е ш е т к дегенд! анрартып. - Айтайын, ага, - дед1 К^апез домбырасына кол созып. Каратай каррып турегеп домбырасын эпердь - ГИшен бул кунде болыс екен. Жалайыр шпнде уруы Байшепр кершеда. Елден есту1мше, каз1р жасы отыз уш - отыз тертке келген тер1здь Жалменде деген аса бай кнннщ ерке баласы деседь Жасынан некер 201

бекеш/ими 9iiib.wel<'-w/ы______________________ _ жиган, ен айтып, айтысца туеш, cepi атанган яййт болыпты. Сейтш жургенде, 6ip куш Кексу бойындагы жалайырлардьщ Андас ауылына некерлер1мен бара кдлады. Улкен тойдыц уейнен туседь Эппркул, Зейнеп деген е й цыз ерштесш елец айтып отыр екен. Пац мшезд1, еш йм нен бей цайтып кермеген Пшган элй екеуше соцтыга кетедь Бурыннан бар е й ме, елде сол арада суырып салган е й ме, ол арасын бишед1м, еш мен ce3i мынандай: - дш1ркцл, Зейнеп, Сез айт т ы м тцйдек. Вц л дцние вше шыгар. Э й деп, бцй деп. OnepiM 6ip басыма мол жетедi, Bapi6ip жастын; шагыц 6ip emedi. Мырзасы Байшег/рдщ келгентде, К в ц Ш м д i аулай салсац нец Kemedi? - деп т й с е д ь Шшен бастырмалатып бара жатцан соц, е й цыз былай жауап цайтарады: - Б/реуге жалы нбаймы з, a3ip т ым 6i3, А т ац ы з Байшег/р де емес ш ы ц-щ з. Кебесщ Ш ш эн м т деп, 6i3 цайтпектз. Бас црган барлыц цазак; ат ам Ш ыцгыс. Сонда Ш ш эн цыздарга кулдык, урып: - Свзщд1 взщ айтк;ан цайталайын, Аулыца цонац болып жайланайын. Бабаны айт ы п щалдыц, endi цойдым, Ш ыцгыстыц аруагынан айналайын! - деп, айтысын цоя цояды. Бул еннщ тарихы да осылай, ага. - Тентек болса да, те к и тентек екен, е! - Бнд1 сол Шшен аганыц тагы 6ip eHiH мына Кдратай балацыз айтып береш, ага. Балац дауыспен Кдратай ойлы, мунды енд1 едем1 шырцады. 202

dd. дите-ad «Дцние luipKiH, Qmedi 6ip кцн». Ш эш байкап отырды: Царатайды тывдап отырып, Ж1бек Кдпезден кез алмады. Бэкеннщ ен айтканын талай ест1ген болар, 6ipan Кдпездщ кен, тынысты коцыр дауысы алпыс еш тамырын ш тш ж1берген болар. Бойжеткенге Цапездщ бойдак екенш налай бивдрсем екен?! Оныц peTi келдк Туе ауа булар Ж омарттш ш е баруга жиналды. Ж1бек eneci мен шешесше шеспейтш болды. Hleineci елдщ кезшше: «Сен нал», - деп, нызына Kecin айтты. «Барсын», - дегендо Бакен де батып айта алмады. Бакен мен эйел1 нызды, саз жон, Капезге керсетешк деп е д е т шаныртты. Ашып айтпаса да Цапез жайында кулаккагыс еткен болуы керек. Ещц сол максаттьщ 6api ойда-жонта бузылгалы тур. Не ктеу керек? ^умгандагы суды пысытнылап, Ж1бек самаурын- нан жылы су нуйып жатты. Ш эш насына келш: - Спцпм, нолыма су нуйып яабершЫ - дедь - Ke3ip, - дед1 Ж1бек кагылез ун натып. - ^айынешдамдшше неге б1збен 6ipre бармадын,? - Эке-шешем барады гой. - Б1зге сен1н; барганыц керек. Саган карап айтса, Кдпездщ даусы нырын нубылады екен. 9лде унатпай налдын ба? - О Kici маган карап налмаган шыгар? - Саган карап калмаса, ceHi керуге сонша жерден келер ме ед1? - Царатайын ныдырту уш ш шыгар? - Царатайды жолдан носып алдын, даусы, мшез1 - 6api Кдпезге б1рден унады. б з щ де кердщ гой, кандай керемет бала1? - Ие, маган да унады. - Капез ше? Ол унамады ма? Ж1бек Ш ешнщ бетше багжия парады. Саган, 03i не керек деген сеюлдь - Унамады ма? - дед1 Ш эш такыктап. - Унады. - Сен де оган унадыц. 203

Ъекс,цлтан cHitfjMrb-iuiM__________________ ______ ЗШбектщ en i 6eTi лап кызарып Kerri. Думганын кушактап, уйге карай жалт бурылды. - Апама айтыцыз. «Апа» дегеш ineineci екенш Шаш тусше койды. «Оган не десем екен?» - дед1 тосылып. Акыры тэуекелге мшдь - Дызьщыз б1збен 6ipre кызык Kepin кайтсын да, - дед1 тетесшен. - Атасы ат тауып берсе, бара 6epciH. Бакен тез арада ер-турманымен ат тауып бердь Шаш жол бойы Ж1бект1 жанынан шытармады. Сыпайылык сактап, Цапез кез киыгымен тана 6apiH барлап келе жатты. Жомарт пен Жэмеш журегш колына устал кутть Bcipece Жомарт. Е й e3yi кулатына жетш куанды. - Б1здщ елден Дапездей энпп шытады деп мен епщашан ойлатан да емеспш, ум1ттенген де емеспш, - дед1 ацкылдап. - Даусын естшенде, букьи жан дунием 6ip аударылып тускендей болам. - Меш тьщдатанда да аударылып кете жаздаушы ец той? - дед1 Бекен кулш. Шаш оныц даусынан езшмен 6ipre езезшд! де адтартандай болды. Дапездщ к ец Ш Ж1бекке ауганын Шаш осы жолы аньщ байкады. Кебше кезш щ киыгымен карап, анда- санда басынан аягына дешн асыгыс шолып етедь Екеуш щ кылыгын ацдып отыру Шешге TinTi кызык керш дь Дасында отырган кызга касакана: «Бакен жаксы aHnii екен той, а?» - деп сыбырлады. Ж1бек сел ундемей отырды да, « Дапез жокта солай болатын», - дед1 кумьлжш. Капез келгел1 багасы басен болып калганын Бакеншц e3i де сезд1, cipa. Сотан намыстанды ма, эзш-оспак пен кулкии эндерд1 айтуга к еш п. «Айым т уы п келед1 алцасы нан, Ш алы п ж ы цт ы м цыздарды шалцасынан. Ш алы п жыгып цыздарды шалцасынан, Ш ац ы н цагып тцргыздым арцасынан», - 204

деп кулш ге 6ip карык, кылды. Сол к ул ш ш арка- ланып: «Тойга бапт ап м ш е м т цасца ат ымды, К,асца ат ы м нан м т бейм ш басца ат ымды. Ццдайдыц маеан берген 6ip мЫез1, Цыздан жацсы квремЫ ж ас цатынды», - деп те тастады. Соны айтканда, неге екенш , Ш еш жакка жалт кдрады. - 0Й, бедж неме! - деп, оган елден бурын екей кулдо. в д е т к,араганын Ш эш анык байкады. Кез1мен де, езу1мен де елденеш ацгартып кулдь Онысы неси? Ойыны ма, шыны ма? Сонда ж аксы керген жас катыны мен бе? вуелпде ежептэу1р кершгенмен, 6ipTe-6ipTe Бакен Шай1ге баскдша таныла бастады. Jlenipin, кетерш ш сейлегеш кейде жарасса, кейде жараспайды. «Капез екеум1з Ыстамбулды ез ушм1здей керш кеттш. Жиын-тойларында талай ен салдык. Капез казактьщ кай-кайдагы мунды ендерш айтса, мен кулд1ргс вндермен кыран-топан кылам», - деп 6ip сокты. Цапезд1 мактаган боп отырып, бшдармей ез1н одан кетерщ юреп ж1береда. 0з1лге сайып, в д е т сейтедь «Турштер ез1л-оспак, билеуге бешм эндерд1 вте жаксы кередЬ, - деп, тагы езш 6ip ерекшелеп тастады. Кулд1рг1 ен айтканды керемет артьщшылык, санайтын сешлдь Алгашкы к е й т де алдамшы екен, домалак, жузд1 жайдары ж т т KepiHin ед1, онысы буркеме бетперде болып шьщты. Мавдайыныц тарлыгы сондай, кабагын кетерсе, мацдайшасы касымен туш сш кете жаздайды. Тьщыр шашы бас куйкасымен 6ipre бултыцдап, касы мен K63i eKi жагынан е т кулагына Kepin койгандай созыла кигаштанып тур. Жаргакбас жарканаттын, жунбас адам Typi алдында тургандай. Ол буган 6ip-eKi рет «менщ кездеп отырган ж е м т т м сенсщ» дегендей шуйлагш карады. IHefti ез-езшен жайсызданды. Бекеннщ кандай адам екенш 1^апез бшмей ме? Неге бшмесш, бш етш шыгар? Бшсе, неге жакын журед1? Неге? Адам адаммен араласпаса, адам бола 205

'(jekcipmuiHУhtl/ж.еЬ-мы____________________________ ма? Ш эш ге жарканатты елестеткен Бакен турман, жарганаттьщ e3i де eMip cypin жаткан жок па? Бакен унамаса, оган айел1 неге тиед1? Унаган соц тиедь Бул дуние 6ip адамныц гана би л т н д е емес кой. Цайта барлык адам 6ip дуниенщ б и л т н д е . Кездщ Kepyi мен кещлдщ Kepyi - eKeyi eKi баска болганы гой. Топалац ойдан кешке дешн арыла алмады. Акыры шаршап: «9з1лдеген сикы сол шыгар?» деп топшылады. - Журил, далага шыгып келей1к, - дед1 Ж1бекке. EKeyi алысыракка KeTTi. Цыздыц тамырын басатын е « ыцгайлы сэт осы едь - Цапез ceHi унатып калыпты, - дед1 кулш. - Оны к1м айтты? - 03i айтты. - Оны неге мзге айтады? - Ещц к1мге айтады? Саган б1рден бата алмайды, менен баскага сене алмайды. Сонан соц маган айтты. «Ж ецге, кецйпмда жeткiзшi, кещлШ бй пш », - дед!. Не дейсщ? - Не деупй ем? Онысы асыгыс кой. Bip кермей жатып... - Bip кергеннен оянбаган сез1м он кергеннен ояна кояр деймгсщ, Ж1бек? Унайтын адам 6ip кергеннен-ак унайды, унамайтын адам 6ip кергеннен-ак унамайды. Сезбуйдага салмасацшы. - С1здщ айтканьщыз болсыншы. - Болды ендеше. Капезден шуйшпп сурайын. Екеуш eciK алдынан Бэкен к уп и алды. - Цаскыр жеп кояр деп корыкпайсыцдар, е? Ж ецгецнщ касына баршы, Ж1бек. Ж1бектщ сочынан Ш эш де журе берш едц Бэкен колынан устай алды. - Кез1ме де тусш , кецийм де ауып, эбден дщкемд1 курттыц-ау! - Кылжагынды кой, Бэкен. Байым керсе, мойнывды узш ж1берер. Онымен ойнама. - Мен онымен емес, сейш ен ойнайын деп тургам жок па? 206

- Ол екеумпз 6ip адамбыз. Bi3fli eniKiM беле алмайды. - 03i деудщ езгей еш м ы з келед1 деупп едк оган негып езеуреп калгансыц? - 0шмд1 ме, 8HiMci3 бе, оган кезщд1 жетгазгщ келсе, койнына катыныдды 6ip тун салып кер! Колын жулкып ж1берш, Ш эш уйге карай беттедь - Орысда да, калмакка да жем болганьщды мен б1лмейд1 деймкпц? Белсшбей-ак кой! «И т а к баласы-ай! Ит алгысыз етем деген екенсщ гой! Тейкешмнен садага кетк1р!» Шей! жыгылып кала жаздап, етпеттей келш , eciKTiK сыкырлауыгына суйене бергенде елдек1м сыртынан кеп кушактай алды. Цапез екен. - Жецге, ещ щ з ерт сенд1ргендей гой, кыздыц жауабы катты болды ма? - Ж ок, кайным, кыз б1зджь Сенщ кад1рщд! касывдагы досыднан артык биш есе, кем бйгмейда. - Ендеше нагып ит кугандай жыгылып кала жаздадыцыз? - Ие, и т КУДЫ. Уйге Kipe бергешмде 6ip и т а ц карсы алдымнан тап бергеш. Содан шошып... - Е, ит HTTiriH нзтемей тура ма, жедге. Кейб1р ит уйден шыкканга да, уйге KipreHre де уре береди Ондай текызге тейт дей салыдыз. Bip ыдгайсыздык болганын Тазабек те ce3inTi. •Сыр берме, жаным! Анау ит б1рдеме дедьау, cipe? Капез ушш кыдк демеш к», - дед1 сыбырлап. - Цыз кенд1 гой, калганы курысыншы! - дед1 Шей1 де езше e3i басу айткан адамша байсалдылык танытып. - Не дегешн б!лсец гой... - Жарайды, кеш н... Аспанын тастап ж1берсе де сыр берме! Тазабектщ тем1рдей уш кек1регшде кш к ш турган жэб1ршщ 6epiH жапырып ж1бергендей болды. Тазабекпен акылдаса отырып, Жомарт пен eKeci Капезге ат, Кдратайга тай мш пздп «Алгапщы олжад 207

Ъексштап 9iyfokekt>-wiM___________________ Кутты болсын!» — деп, Ш еш бала енппнщ бетшен м етрлене суйда. Ж1бек пен Цапез сез байласып, Тазабек мен Шеш Кудасый nepin, булар ауылга тойдан кайтдандай оралды. EpTeci Жалацанща Ж узш тщ niemeci мен iHici бата оки келда. Ушткен улкен кара койы бар, артынып-тартынып келш ть Ж у п р ш келш Тазабектщ тазесше отыра калган Оралбект! Kepin, Ж узштщ nieuieci: - Балацыз орыска тартып к е тш п , е, кудаги? - деп Калды. - Пусырман бабамыз калмакпен согысып батыр болса, Тазабек атамыз орыспен согысып батыр болган, кудаги. Жауыца тарткан бала жауынгер болады. Кудай киса, Оралбепм батыр болады, - дед!. Тазабек Ш эшге, Ш еш жерге карады. - Менщ балам кыргызга тартады, - дед1 Жузш жасандылау кулш. - Баскага тарткан бала бакытты болады. - Е, балалар бакытты болса, 6i3 де бакыттымыз. - Ж узш тщ nienieci eei бастаган сезд1 e3i тыянактады. Уш кун ойланып, уш тун толганып, акыры Тазабек теуекелге мшда. - Сен окыган адамсыц гой, мен Кепзш берген уйд1 мектеп жасасам, сен соган балаларды окытасыц ба? - дед1 Кдпезге. - Ойбай-ау, Тэке, кектен тшегешмд1 жерден берд1 гой онда. - Ендеше жур, кеттш. Секеринмен акылдасайык- Eneyi оны ез ушнен тапты. Тазабеки тыцдап болып, тацдана басын шайкады. - Мунын; нагыз белшебекке тэн кылык- TieiMiH жаса, балаларды окыт, колымнан келген кемепмд1 аямаймын, - дед1 жп'ерленш. Булар далага шыгып аттарына мшгенде сап етш Сергейчук келе калды. 0лдеб1р манызды нерсе айтылганын уш еуш щ жуздершен ацгарган болу керек. 208

____________Эи, difiiue-ni'i - Йемене, тойга бара жатырсывдар ма? - дед1 кекесш унмен. - Ие, той десец де болады, - дед1 Секерин атыньщ басын сорэн карай бурып. - Тазабек Кобзевтад берген уйш мектеп жасайыд дейдо. - Сонда калай? Казак балалары окиды да, менщ балаларыма бастык бола ма? - Болса Heci бар? - дед1 Тазабек ызалана TicTeHin. Есщде болсын, Тазабек, казак кырык жыл одыса да орыска ештеде уйрете алмайды. - Сен1д де есщде болсын, Сергейчук. Казак окыса, орыска б1рдеме уйретем деп окымайды, ез1м б1рдеме уйренем деп окиды. - Сенщ казагыч e3i де ештеде уйрене алмайды, кой бакканнан баска колынан ештеде келмейдь - 9й , екедш д аузы! Казадты сен туып па ед1д? Од аярын узедгщен шыгара сап, Сергейчуктщ атын кабырра тустан Тазабек Teyin кеп ж1берш efli, аты телйректеп барып Секериннщ атына содтыкты. EKeyi дабатынан кулай жаздады. Камшысын кетере бергенде, Капез долынан шап берд1. - Кой, Таке. Текшз адаммен тебелеспе. - Апырм-ай, Теке, адамныд купгп болганы да KayinTi екен-ау, е? Bip тепкенде eKi аттылыны тоцдалад астыра жаздадыдыз рой! - Анау ит, кердщ бе, дазадты адамра санамайды. Как бастан 6ip салсам, т и тартпайтын ед1. - 0йтсед1з, й з бен Сергейчукйд емес, дазад пен орыстыд арасы ажырайтын ед! рой, Теке. Жадарыдыздыд oei де одай тиген ж од екеуше. ...Секерин сыр бермесе де, Сергейчуктщ кек садтайтынын Тазабек сезд1. Bipae кун кездерше туспеуге бек1нд1. Оныц орайы да келе далды. KemniciH Капез уйге кул1мдей Kipfli. Туйыдтыд тершде отырран аудатты Туныд деген Kici сундеттойра шадырыпты. Тудрыш немерес1н мусылман eTin жатыр екен. - Касыма Каратайды алсам, екеум1зге дорган боп езщ1з бастап барсадыз! - дедь - Барайын, - дед1 eKi сезге келместен. - Ел керш, жер керш, ашуымды тардатып дайтайын. 14-729 209

Ъексилтлп Hiffnbke-■цлы________________________ *** Тазабек, Кдпез, Каратай - ynieyi Кеген езеншен eTin Акшок,ыныц батыс жак сыртын айнала бергенде, бастау басында аттарынан rycin алкакотан отырган алты орысты байкады. Yuieyi 6ip-6ipiH унсиз TyciHin, олардан аулактай орагыта журдь Кенет орыстын 6ipeyi орнынан атып турегелдь - Тазабек! Эй, Тазабек! - дед1 таза казакшалап. - ©й, Ke63in кой, - дед! Тазабек те танып. - Бурылайьщ. Алтауы да ipi, тыгыршыктай, элдек1м е д е т ipiKTen алгандай 6ipiHe 6ipi сай екен. Кобзев кушагын жая амандасты. Кдпезд! де кушактап, К;аратайга кезш сыгырайта парады. - Бул казакты бурын кермеген сыяктымын, - дед! Тазабекке тусшд!р дегендей карал. - Бул - ^апездщ ineKipTi, Царатай деген 9Huii бала. - Эн салмайтын, елец шыгармайтын казак жок, - дед1 Кобзев кулш. - К;апез, екед калай? Тыц ба? - Кудайга niyKip, мал-жанына карап жур. - Аман болсын. Менен селем айт. Булар Караколга барып, содан кайтып келе жатыр екен. - Сауда-саттык жасап келем1з, - дед! Кобзев Тазабекке жендерш тусшд!рш. Малдарына апиын айырбастап екеле жатыпты. Кытай асырсан, апиы- ньщ алтыннан кымбат казына кер1нед!. «Мынау ез!це, мынау Байгабылга. Суык тисе, тарыдайын e3in imcen, кулантаза айыгып кетес!ц», - дел, Кобзев Тазабекке е т туй!ншек апиын берд!. - Мен жаксы орналастым, - дед! Кобзев. - Китщ деген!ц nie6i шуйгш, айналасын жота мен тебе коршаган ык койнау екен. Малга да, адамга да аса жайлы. Сен, Тазабек, Сергейчуктен канша сактансан, да капы каласыц. Одан да касыма Keniin келсекп11. Агайындарывды да ала кел. Несше кобалжисыц, ол да казактыц жер! емес пе? Саган шамасы жетпегенмен, Сергейчук бала-п1агада кастык жасауы мумк!н. 0з!чнен бурын оларды ойласащны! 210

______________________ _____Эй, душе ай - Ойлаймын рой, неге ойламайын! - дед1 Тазабек карсылык та айтпай, куптай да коймай. Орыстар мен к.азактар KeHiri бауырларша узак коштасып, зорга ажырасты. Тойлы ауылга Тазабектер кун жамбаск,а жыгыла жетть Той жасап жаткан Тунык, карт Цапездщ келгенше катты куанды. «Энида эл1 ест1гем ж ок, 6ipaK данкьщды естш жатырмын», - дед1 кулш децестеу жерге тшкен алты канат уйге 03i жайгастырып. Эуел1 кымыз, артынша шай екелдк Шай устш е Бэкен, оган epin Ж1бек келдь Той иесше Бэкен жакын жиен екен, Булар жен айтысып, жен сурасып жатканда элдешмнщ бажылдаган, оган араша тускен ересек б1реудщ: «Ойбай, елтардьау!» - деген ащы айкайы шыкты. Уйдегшер удере далага шыкты. Едгезердей деу нагат 6ip баланы аттьщ бауырына алып сабап келеда, бала басын саугалап, кыргидан кашкан бозторгайша булталац кагады. А ш у кысканнан Тазабектщ кез1 канталап кетть Ширыга барып аттыньщ алдына тура калды. А ты калт токтаганда й згш ш ен шап бердь Алып кара кустай ецкиген Тазабектщ кос ауыз мылтыктык унгысындай шуйлжкен кездер1 аттылыныц едменшен eTTi. - 9й , тур былай! - Турмаймын! Жауга шапкандай балага шапка- ньщ не? - Эй, екецнщ... Кет жолымнан! СЛлтей берген камшысын Тазабек колына орай тартып алды. Ананыц кез1 6ip сет саскалак какты. EKi жулкып, ецкейтт1 де, Тазабек оны ат устш ен жулып алды. EKeyi умар-жумар жерге домалады. Енд1 THicnec деген оймен Тазабек турегеле бергенде, анау колындагы камшыга жармаса к етть Тазабек 6ip сш к ш тартып алды да, сабын й зе с ш е сап как бел in тастады. С ей тп де алысыракка лактырып ж1бердь Epi бауырына тускен ат тулап, тепк1леп, Карап турган журтты у-ш у кылып коркы ты п, 6ipece журтка, 6ipece уйге такау келш , елдщ эбден зерес1н алды. 211

(ш Щ ш л и 9iifjnjceke-ifjiM ___________________ _________ Тазабек артына бурылмай журе 6epin еда, ецгезердей eni ж М т алдына келденец тура калды. 1стщ насырга шапканын Тазабек тусш дь Артына караса бшегш сыбанып, атынан аударып алган ж ! г т талтая ппренш тур екен. «Цап, цамшым болганда, как бастан перер ем!» - дед1 eKiHin. Сол сет: «Ага!» деген Каратайдыц даусы шар erri. Жалт карады. - Me, камшыцыз! Лактырган камшыны Тазабек лып етюзш кагып алды. «YmeyiH уш салып кетш, уш жерге тецките салсам ба екен?» дед1 6ip сет ыза буып. Сол кезде уш еудщ Kimuieyi: «0й , екеннщ!» - деп тап бердь Тазабек жалт 6epin бушрге шыкты да, бекседен жанай 6ip тартты. Ж М т баж етш домалап тусть - 0й! - деп сол сет кара сур муртты ж т т агасы топ imiHeH атылып шыкты. - Эй, кергеншздер! 0 з тойларывда ездерщ тебелес шыгарып, буларьщ не? Ал, кане, сабавдар м е т , Колдарыц кышып бара жатса! - К^озыны жамыраттьщ деп каршадай баланы журттыц кезшше сабаганын кай сасканьщ? Тойга соны тамашаласын деп шакырдывдар ма? - Ютепбек, бул не шу? - Шапаныньщ 6ip жещн KHin, 6ip жещ н кимей той Heci Тунык карт ентелей жетшть - 0 й , балаларьщыздын балалыгы да баягы. Конакка камшы KOTepinTi. - 0 й , ецкей ез, кершбецдер кез1ме! YmeyiHiK де уялас тентек екенш Тазабек Туныктыц сезшен тусш е койды. Уйге KipreH сок да жайгасып отыра алмады. Элдеб1р алац кудш кекешнде юлюд1 де турды. Кшел1 ме, кшешз бе, калайда ыцгайсыз болды-ау!? Ел кердк журт ecTifli, тойдьщ шыркын бул бузды дейдьау?! - Капез, MeHiK кайтып кеткешм жен шыгар? - дед1 eciK жакка бетш бурып. - Сол дурыс шыгар, - дед1 Бекен Цапездщ жауабын кутпестен. - Тазабек аттан жулып алган ж т т - бул ещ рге аты шыккан кекпаршы, ейгип такымгер. Ал 212

_______________________________ Эи, jhmm-ni't бексес1не камшы соддан ж т т оны д ед кенже iHici, сундетке отырып жатдан - соныд баласы. Eneyi де чамыстан елетш шыгар. Уят болды. - Онда 6i3 де кетем1з, 6ipre келдш, 6ipre дайтамыз, - дед1 Капез eciKKe дарай 6ip аттап. - Bi3 де кетеш к, - дед1 ЭШбек Бекеннщ бетше . дарамастан. - Е, 6i3re не ж од , - дед1 Бакен кудк етш. Булар дурк1реп далага шыдданда, жада арашага тускен дара сур яш тг еди те дастарына ж етй . - Эй, жйтгтер! - дед1 булардыд дайтуга бет алганын TyciHe дойып. - М е т Туныд кериянщ e3i жумсады. Kaeip e3i де келш далар. Уйге Kipinaepuii, эдй м е бар. Енд1 кетсе, екпелеп кеткендей KepiHeTiHiH 6Lnin, Тазабек тосылып далды. - KipceK KipeftiK, - дед1 Ь^апез сол ipKUiicTi сезе дойып. Штепбек сундетке отырып жатдан баланыд нагашысы екен. Мен-жайды eni арада 6ipa3 бШ п алган да сею лдь Тазабек, сенде еш кш э ж од, - дед1 п зе сш аладанымен басып. - Сенщ орныдда болсам, мен де сейтш арашалар ед1м баланы. Bipeyi саган дамшы жумсады, 6ipeyi тап бердд кш е ездершде. Егер сол арада тодтай доймаса мен саган ж ад боп тебелесер ед1м олармен. . Содан кешн Кдтепбек езш таныстырып, 1ленщ аргы бетшен келгенш, ол жадтагы ел-журттыд жагдайын 6ipa3 едймеледЬ Сол арада немересше той жасап жатдан дарт та келш, балаларыныд абестЫ yuiiH KeniipiM сурады. - KyuiTi anci3fli зеб1рлейд1, бай кедейд1 звб1рлейд1, кушт1 мен бай содан леззат алады, элй з бен кедейдщ содан кеций далады. Оган тосдауыл болатын 6iniM бул дазадта болмай тур гой, - дед1 Капез вз!не 03i сейлеген адамша кейш. Капездщ сезш ершм эрдилы оймен дуалап 6ip сет 6api жым-жырт отырып далды. - Оныд рас, - дед1 Квтшбек дабагын шыта ун датып. - Сен одыган адамсыд, Капез. Одыган адам 213

щ щ щ т Hiib<eh-i<jibt___________________ окымаган адамнан едеу1р бш к турады. Бшкте турган адам бш ктепш кередк Таудьщ басында турган адамньщ керген-бшгенш таудьщ касында турган адам да керш-бшмейдк BipaK eKeyi де: «Б1з тауда турамыз» деп к е т р е д ь TinTi таудьщ касында турган басында турганга женДстш бермей де кетедь «Кергенд1 кеттеген жецедЬ дегещц казак cipa, сондайга айткан болар. «Бшместщ бьлмегенш кенпрмесец, бьлгендшщ Кайда?» демей ме казак- Аганыц эпербакан балалары 6ip агаттык жасап калды. Капез, Тазабек, сабаларьща тушвдер! Той - халыктыц Heci6eci, ортак icKe ортак кевдлмен карацдар. —Капезжан, ат-шапан айыбымды етермш, енер1нд1 журтка аянбай керсетшП - деп, Тунык карт осымен сез темам болганын ацгартып, орнынан кетершдь Капез KeniKiciH канаттанып шыркады. Ертец басталатын той 6yriH басталгандай болды. Эуелгще босагадан сыгалаган журт селден сон; табалдырыктан аттады, б1раздан кешн eciKTi де ашып тастады, оган да канагат етпей, акырында ipreHi Typin тастап тывдады. Ж урт алкалаганда аркалы адамньщ адам танымастай турленш кететшш Тазабек ез кез1мен кердк эн шыркаган кездег1 Цапез кунде 03i Kepin журген Капез емес ед1, даусы да, мшез1 мен Typi де - 6epi баска, 6epi гажап! б зш щ алдына Каратайды салып, Капез журтты 6ip тацгалдырса, артынан e3i шыркап eKi тацгалдырды. «Кайран заман асау кулын секивд байланбаган», - дегенде, журттьщ Kenieri кунш кез алдына кайта елестетй. Бастыгы дана болса, e3i де дана болган, бастыгы шала болса, eei де шала болган момын казак елш щ еткенш, cipe, курсше еске алды. Бастыгына карап бас изеп ескен едетш курсше еске алды. 1^апез 6ip эннен кешн 6ip энге басты. «М ы на зам ан к,ай заман, сокпа заман, Бцдан баска кызыгыц ж о к па, заман? Бцдан басца кызы гы ц ж о к болса егер, Кцлт -ойнап алайык, такта, заман!» - 214

_____ _____________________________ дй. динм-ай дегенде, курсшбеген 6ip адам калмады. Содан Шалтабайдыц енш шыркап: «Ц азацтыц ат ы ш ы ц ц ан сцццары едьм, К,айрылып цанатымнан. ж арга цондым», - .деп кдйырганда, санасы сан-сак,к,а жуг1рген журт кулерш де бжмей, жыларын да б1лмей козгалактады. Цапезд1н, даусы Тазабекке кекжиектен кекжиекке жетш жаткандай керш дь Туйык, жайлауыныц жалпак даласы, тау-тасы Цапезд1ц уш н жутына ciMipin жаткандай сезйцц. Шалк,ар дауыс елге шалкар Куаныш, сик,ыр тацданыс сыйлады. Цудай б1лед1, шыбын-ппркей де тырп етпей тыцдаган шыгар. Эн б т сен д е журт ел! есецйрегендей болып eciH 6ipa3ra дешн жинай алмагандай жым-жырт отырып кдлды. Тунык, карт орнынан турып кеп Капезд1 ушйз кушактады. Сонан сок карт айнала карап он колын жогары кетердь - Тапкан анасына, таптырран экесше рахмет! - дед1 даусы д1р1лдеп. Ж урт жамырай шуласты. Кенет сол кезде есжтен oip егде ейел ечкейе Kipfli. Ж урт дабыры тыйыла калды. - Мен жацагы енш айткан батыр атамныч немере келппмш! - дед1 салмакпен. - Отагасы Tipi болганда ат мш пзетш еда. Мынау алтын б1лезтмд1 колымнан алып 6epin турмын. Келш колына таксын! Цапез бш езж й алып, кемшрд1 колынан суйдь «Бойдакпын, 6Lne3iKTi KiMre берем?» демедь «Алтын керсе, пер1штешн жолдан тайганы» осы шыгар деп топшылады Тазабек. Ол ойыньщ агаттырын epTeci 6ip-aK ангарды. Кек шалгынра текемет, к1лем тесеп, сыйлы конактар сыртта отырран. Сол кезде кымынран да жок, кысылган да жок, Бекеннщ жанында отырран Ж1бекке келш 1^апез колын усынды. Ж1бек кез1 жыпылыктап елге 6ip, Капезге 6ip карап катты састы. - Ж1бек, устатшы б1лег!чнен! - дед1 куле буйырып. - Алтын бшезж ceHiKi. - Не ym iH ? Кальщ мал ма? 215

Ъексцлтт (Н/фзк.еЬ-цлы_________________________ - Ж ок, Шалтабай атамыздыц 6i3re берген батасы. - О, берекелд!? - дед1 6ip карт Цапездщ кылыгын хош керш . - Сала рой, балам, кысылма! Тойдьщ тарту-таралгысы да 6ip тебе болды. Кдпез кос ат жетектеп, Царатай тай мшдк Тазабекке карттыц e3i кушактап булгын iiniK жапты. «Балаларымды дурыс сабатаньщ упин», дед! кулш. Есйгендер кецк- кедк кулшть Царттын, касында турган Штэпбек белше ш ырып кеп Б;аратайды кушактады. - Мен мына Царатай жиешм мен Цапездк Тазабек деу - уш еуш 1ленщ арры бетше Белжайлаура ел1мшц атынан шакырам! - дедк - Келейвдер гой? Цапез Тазабекке карады. Ол басын изедь - Барамыз. - Кутем1з. ...Тойлы ауылдан узай бере Цапез Тазабекке бурылып: - Bi3 ат MiHin кайтканда с!здщ жалу кайтканьщыз жараспас, б1ратымдыс!згесыйладым, тацдараньщызды алыцыз, - дедк - Ж ок, мен де жаман сыйлык алрам жок- Тайым кашан ат болады деп KyTin журе ме, 6ip атыцды Каратай MiHciH. EKeyiMiere Р?аратайдыц куанганынан артык куаныш бола ма? К^апез атынан аударылып кете жаздап кеп Тазабекй кушактай алды. - Е^аратай, Тазабектей арамыз бар екеу1м1з кандай бакыттымыз! ** * Тазабек уйден шырысымен-ак Шеш Кобзевтщ уйше тездетш Kipin алуды уйгарды. Орыс керген рахатты казак керсе, куне бола ма деп ойлады. «Апа! - дед1 енесше, - ана уйд1 тазалап келешн, кешке дешн соган кешш алайыкшы!» Келшш бетшен кагып кермеген Калиша бул жолы да кыцк демедь Ш еш Кобзевтщ карагайды киып салган уш нщ im i-сыртын су жылытып жуды. Еденш, тебес1н тугел cypTTi. Цожабектен eKi eri3 сурап алып, туе ауа Торызбулактары ушн жыкпай-ак. iuiiHfleri 216

керпе-жастыгын, кшз1 мен кебежесш Кобзевтщ уйше артып екелдь - Каргам-ау, осынша асыгып не кершда? - дед1 eHeci тацданып. - Балацыз келгенде б!зд1 Торызбулактан таба алмай калсын, - дед1 кулш. Кожабекй шадырып Куран окытты. Баптап шай, демдеп куырдак бердь Тунде eHeci мен Оралбек inmi уйге, e3i ауызры уйге жатты. Ш ешге ас iuieTiH белменщ жеке болганы аса унады. Ыдыс-аяктыц, ки1м-кешек, керпе-жастык,тан араласпараны дурыс екен деп туйдь Тазабек куптар ма екен, келгешмд1 неге кутпедщ деп ренж1р ме екен? Ж аксы керем дегеш рас болса, жымыц етер де кояр. 0TipiK болса, осындайды пайдаланып кай-кайдагыны айтар. Цаншама сенейш десе де тубегейл1 сенд1рмей 6ip туйткш Ш еш ш унем1 шырмайды да журедп орыстыц корлаганы анау, кдлмактын, зорлаганы анау, 6epiH бите турып 6ip кеш стж айтпайды; шыны ма, шыдамдылыры ма? BipaK, аймалауында, кушып-суйгеншде секем алып, сез1к салар 6ip салкындык жок,: калай еркелесе солай еркелетедк жумарымсьщ дейд1 кулагына сыбырлап. Сол ceTTin жумак, екешн Ш еш де мойындайды. Шей! езш щ соцры кезде Ж узш ке де сезшпен карай бастаганын т т р к е н е еске алды. Малды жайлауга шырарайык дегендер1 еншешн Табай екеуш щ ойлап тапкан сылтауы сешлда. Табайдан бала тапкан соц Арынтайды да, онымен 6ipre ертенген балаларын да, ата-енесш де - берш умытатын шырар? Малдьщ камын ойлагансып, Байгабыл арамен 6ipre жайлауга шыра калганы ептеп б1зден алыстаганы да. Семенд1 де менен салкындатпак па? О, кудайым-ай, елде осыньщ 6epi мен1ц ейелднс кумешм бе? Аунай бергеншде елдене сырттан сырт еткендей болды. Лактырран тастан пыр-пыр ушкан торрайдай ойлап жаткан Kyfliri быт-шыт бытырап кетть Олдешмдер куб1рлескендей кершдь Bipey уйд1 айнала б!рдеме 1здеп жургендей. Ушып турегеп eciKKe барды. Тывдап Kepin ед1, тук ести алмады. Санылаудан тывдайын деп, inreriH акырын ашып, eciKTi сыртка 217

Ъексцптан Н’ фмеке-цли___________ итердь Ашылмады. Элдегим Tipen тургандай. Цатты жулкып калып ед1, солк етта де, санылау бермедь Элдеюмнщ сырттан б е к т п тастаганын сездь Неге? Не упйн? Ж упрш eHeci жаткан уйге юрдк - О не? - деп, о Kici ояна кетть - Ana, 6i3fli 6ipey сыртымыздан б е к т п кетть - Не дейт? 0ртегел1 журген шыгар? Солай екенш Ш еш тусш дь 0ле ме? ©лмейтш не амал бар? Ж упр ш барып терезеден карады. Терезеш сыртынан жабатын агаш какпактьщ тем1р ш г ш н сыртка HTepin едк ол да козгалмады. Б е к т п тастапты. Tipifleft ертеудщ едшш эбден бшетш 6ipey болды. EHeci мен Оралбекп табалдырыктьщ дел Ty6iHe жаткызды да, текеметке еш шелек суды лак етюзш куйды. Сонан сон, екеушщ устше жапты. Tepri уйден тутш нщ m ci муцк етй . Октау есше туст1. Экелш терезеш ургылап efli, ейнегш сындырганнан езгеге онын, e n i келмедк Tepri уйден лап еткен кызыл жалынды кез1 шалды. Кенет Тазабектщ мылтыгы eciHe туст1. От тисе, огы мен flepici атылып кетед1 гой. Мана тыгып койган жерден мылтык пен ок-Дэр1н1 1здеп тауып алды, 6ipaK тутшнен какалып-шашалып, ауызгы уйге атып шьщты. Шрген eciriH шыгарда таба алмай жанталасты. От ауызгы уйге де жетть Терезенщ тусына тура калып, сыртка карай косауызды басып- басып жiбepдi. Кулагы 6iTin, какалып-шашалып, TinTi ез даусын да ести алмады. Сипалап журш Косауызды тагы басты. Енд1 ортацгы уйге мылтыгын калдырды да, калган ок-Дэр1ш дорбасымен imKi уйге карай ерт iiniHe бар кулашымен лактырып ж1берд1. Басына суланган кш здщ 6ip шетш буркеп, бала мен енесш щ касына ол да жата кеттп «0лeтiнiвдi бглген ол1мшч озшен де коркынышты екен-ау?!» - дед1 ani акыл-eci дурыс екенш 03i соцгы рет сезш жатып. Одан кешн Оралбектщ аягы алаканына тиген сыяктанады. Тунект1н шине тук карсылыксыз кетш бара жатты. Кас-кагым сэт пе, элде одан кеп пе, e3i де бишедк 6ip кезде кулагы адамныц даусын есй дь О дуние деген 218

Эй. дцнпе-ай осы шыгар дед1 булдыр ойлап. Элдешм жулк,ыды. Балкш, сшшледь Bipey бетше су шашты. - Tipi! Tipi! - дед1 6ip еркек. Ш эшге ме, баскага ма, - белпйз. Булдыр дуниенщ арасынан былдырлаган орыстардыц даусын естда. ©лш бара жатып та адам туе керед1 екен-ау?! Кегеннщ тусынан Капез бен Каратай жайлауга бурылып, Тазабек ауылына жалгыз кеткен. Ушне Kipin келгенде, урейден журег1 ушып кетт1: тук коймай тонап, ине-жш калдырмай уптеп eKeTinTi; шешесш, катыны мен баласын - бэрш к,ырып тастаса керек. б зш e3i кетере алмай, Тазабек тазерлеп отыра кетта. Миы, акылы, ce3iMi - 6epi каск,ыр шапкан койдай быт-шыт. - 0й! - дегендей болды влдешм. - Байгабылдьщ эйел1 Бебек екен. - 6й , Тазабек, турегел! 0з1м де сен жаман ойлап калады-ау деп ж у й рш ем, 6epi аман, Жалацаштагы орыс берген уйге Keniin алды. Саган 6ip тосын сый жасайын деп й келш. - Шын ба, апа? - Е, OTipiK айтып маган не KepiHinTi. - Tyh, апа-ай, 6epiH орыстар кырып кеткен екен деп... ...Тазабек Жалацашкд келгенде, кун ежептеу1р ецкешп калган. Кобзевтщ куйген уШ Ш ейш щ эке- nienieci ертенген куйд1 коз алдына екелдь Атынан ауып тусе жаздады. Ж арык дуние жалп eTin, жабылып к,алды. Keei карауытып кетть BepiH кутсе де, мынадай сумдыкты кутпеп едо. Кенет кулагына Кожабектщ даусы жетть «Bepi аман! Bepi аман!» - дейд1. «Калай аман? - дед1 кудактенш. - Уй тугел ертенш кеткенде, олар калай аман калады?» - Bepi б1эдщ уйде. Жур! - деп, Кожабек атын жетектей женелдь ...К алита 6ip 1ргеде, ШеЙ1 eKiHmi iprefle жатыр екен. 219

' M r ifwmI/ 7 iifliь i i t /H - Ana! - деп, Тазабек бас жагына т1зерлеп отыра Kerri. Апасы акырын кез1н ашты. EpHi азар жыбырлады, YHiH ести алмады. KipniriH какты. Cipe, керд1м деп амандасцаны болар. Шэй1 басын кетер1п, боздап жылады. Оралбек бас салып, бауырына Kipin кетт1. Ynieyimn Tipi екешне анык K63i жетта. Тазабек тагы дал болды: бул орыс дегенщ кандай хальщ? Bipi жауыз Сергейчук сегалдк осы epTTi не жасаган, не жасаттырган сол; 6ipi казацтан еткен камкоршы: егер Kepuii орыс мылтыктыц даусын естш тура ж упрмесе, niemeci де, эйел1 мен баласы да - 6epi ерттщ кушагында елмек. Е с п т ашып, босагада талыксып жаткан уш падырды далага суйреп шыгарып, ауыздарына су тамызып, TipuiTin алган орысты калайша аузыц барып жамандарсыц?». «Bipey eciKTi де, терезеш де сыртынан бекггш, уйдщ шпндеплерд1 ертеп елт1рмек болтаны беп-белгип», - дедi мылтыктыц даусын ecTin, далага атып шыккан орыс. - Лап еткен жалынды Kepin, жартылай жалацаш ж у п р ш жеттам. Артынан ейел1, баласы - 6epi умтылыпты. Босагада былк-сылц жатцан уш еуш суйреп шыгарган солар екен. Тазабек оларга айрьщша алгысын айтты. - Цызметще 6ip кой ал, оны азсынсац, калага- ныцды сурамай ал», - дедь - Адамды аман сактап калудыц e3i сый емес пе? - дед1 орыс кулш. Басыца кун туганда агайыннан артык камкоршы ж ок екенше Тазабект1ц кез1 тагы жетта. Керпе- жастык, кшм-кешек, тесек-орнынан журдай болган Тазабек uieineci мен ейелш калай уйге екетерш б1лмей дал едк жагдайын ест1ген алыс-жуык журт уйге тесейтш текеметш де, жататын керпе жастыкты да - бэрш жарты кунде жыйып екеп бергенш кергенде epi риза болды, epi тацгалды, бул казак 6iain болмайтын халык екен, б1рде тасбауыр жауыц секида, б1рде 6epiH 220

______ ____________________________Эй, дщие-аЖ 6ip сенен аямайтын бауырыц секшдк О, гажап, дуние- ай! Yfti уй калпына келш турган соц, бала-шагасын арбага салып, Тогызбулакка екелш алды. - Верше мен к1нел1м1н. Bip шайтан айдады, - дед1 Шеш жыламсырап. - CeHi 6ip тацгалдырайын деп ем, акыры апамнан айрылып кала жаздадык,. Апасыньщ жагдайы Тазабекй катты аландатты: сап-сау журген адам кез1р курк-курк жетеледк сел отырады да, басым ауырды деп жатып калады; Оралбект1 жалыкпай ойнатушы едк енд1 оны да койды. Сейте турып: « Ш эшм мен Оралбепм аман болса болды, мен асарымды асап, жасарымды жаса- дым рой», - деп ез куш не 63i шушрпплш кылады. Апамды сорпалатайын деген ойга келш, Тазабек жайлаудагы Табайдан мал екелуге Вд1лбек арасыныц Кенжегарасын жумсады epi оларды болган жардайдан хабардар етуд1 ойлады. Кун ен,кейе бере Тазабек eriere ж ук арткан б1реулердщ ауыл шетше келш калганын байкады. Bip парады да, ауыл арасында коныс жацартып журген б1реулер шыгар деген. Енд1 6ip кезде елг1 eriere ж ук арткандардын, тап eei уш не карай туралап келе жатканын керд1. Е ркекй 6ip жерден керген сыяктанады. Артынша eri3 жетектеген балага кез1 туей де, тани Kerri: той куш козыны жамыратып алганы уш1н таяк жеген бала. - Оу, жол болсын, ара! - деп алдарынан шыкты. - Элей болсын, Тазабек imM. Таныдын, ба 6i3fli? - Таныдым, ага, таныдым. - Танысац, сол. Ара тусетш агайынын бар рой, кет! - деп, 6i3fli куып ж1бердь Барар жер, басар тауымыз жок, к1м кершгеннщ таярын жегенше, ез1цн1н таярьщды жеш к деп келдж. Суйреп тастасан да ceHin босагавда елешк дедж . - Жарайды, еуел1 уйге юрщ Ш 0йел1 мен алты-жейлердег1 кыз бала: «Амансыз ба?» - деп амандасты. Шущрейген кездерш, кезерген ер!ндер1н Kepin, Тазабек пакырлардьщ жай-куйш айтпай-ак TyciHfli. 221

(n'lnum/m И/фжАе-цлы________________ ________ - Шэйкен, конак,тар келш калыпты, шай коюга шаман, бар ма? - дед1 кулш. - 0лде ез1м-ак коя берешн бе? - Аман калганымыз белюм, осы конактардыц т1леу1 шыгар, ез1м шай кояйын. Eni жак жен сурасып, одан ары шушркелесш кетт1. Бул келген кташщ аты - Teyip6eK, ейел1 - Айша, улы - К^али, кызы - Мэрия, б зш щ айтуына Караганда, Теу1рбектщ аргы аталары 6ip заманда элдеб1р себеппен Аркадан ауып келген екен. Бул арада буларга буйреп буратын адам ж ок деген оймен Туныктыц балалары басына берген кершедь Киюы келген нэрсе кейде ойлаганыцнан да асып кетед1 екен. Тэу1рбек Тазабектщ ен, кыжалат ж ерш е колканат бола кетть Мал багу колынан келген казак мал бар жерде далада калмайды гой, Табайга табылмас cepiK бола кетть Ж узш пен Табай Калишаны кутуге калды да, Teyip6eK пен Айша жайлауга шыкты. Олар кысылган кезде кудайдьщ 63i берген сыйындай болды. Коцыр куздщ билш1 ж урш турган кезде Капез бен Ж1бек уйленетш болып, Байгабыл тойга Кобзев тамырын бала-шагасымен тойга шакырамын дедь «Табайды жумсайык- Жолды бкледь Баскалар тауып бара алмас», - дед1 Тазабекке. Оны Тазабек те куп керген. Табай да барсам барайын деген. Бул сез кулагына тиш , кутпеген жерде Кенжегара: «Табай жездемд1 эуре гып кэйтем1з, ез1м-ак барып келешн. Мен де жолды бкпем гой», - дегенд1 айтты. «Сен ел1 баласыц гой », - деуге Тазабектщ аузы бармады. BipaK Байгабыл оны баласына ма, комсына ма деп корыкты. Болган ж эй тп айтып Kepin едк Байгабыл катты куанып: «0й , сенщ осы ш щ адам болады. Кылыгы ipi. Барса, барып келсш », - деп келтатк Тойга Кобзев KeMnipiH, eKi улын epTin, кэд1мп казакы куда-жекжатша улкен 6ip епзш есш жетектей келдк Е кьуш кун аунап-кунап, Тазабек пен Кожабектщ уйше 6ip-6ip конып кайтты. 222

Э4, Ъцпш-ай Той еткен еон,-ак Калиша кайтадан тесек тартып жатып калды. К^ан-селшз ещнен ел1мнщ елей керш ш тургандай болып, Тазабек пен Ш ей! катты шошыды. «Жаман айтпай, жацсы ж ок , дайындала береш к», - дед1 Ж узж Ш эш ш оцашалап. О дуниеге шын беталган адам бу дуниеде коп бегелмейд1 екен, коп узамай ^алиша дуние салды. Егер ерт iniimie калмаганда, ол ел! журе турардай KepiHin, Тазабек Сергейчукке тагы кектендь *** Калишаныц кыркы суык кузге тура келдь Ыктасынынан айырылган арык койдай Тазабек 6ypicin, 6ip турл1 босацсып калды. Куздщ ызгары денесш турппкйрсе, анасыныц казасы жанын жудетть Б1раз акылы бар сыякты едк 6epi божырап быт-шыт боп кеткендей: орныкты еш т е ц е т ойлай алмайды, анамньщ шынымен-ак елгеш ме деп, ойдан бурын уайымга салынып кетедЬ ©3i бипнбей, кершбей журш, 6epiH жарастырып журетш жан екен. Оралбек пен Шеш де, Тазабек те - 6epi жеке-жеке тебеде 6ip-6ipiMeH катынаса алмай калган агайын адамдар сешлдь Араларын жымдастырып турган незж жшт1 жел узш тастаган тер1зд1. «Оралжан!» деп еркелететш еже, «Шейкентай!» деп сыйлайтын ене, «Тейкентай!» деп мешренетш ана енд1 б1ржола жок- Оган ещц айта алмаган алгысыцды да, кеш тусшген б ш м е ст т н д ! де - ештемещр де айтып жетшзе алмайсьщ. У сй вде аспаньщ, астывда жерщ, ортасында ауац - 6epi бар. Тек жер-кекте с е т ек жаксы керген, сен ушш жанын киюга да дайын анац жок- Ешкашан орны толмайтын, орнын ештеце ауыстыра алмайтын, em6ip асыл мен кымбатка уксамайтын, ешнерсемен салыстыруга, ауыстыруга болмайтын куД1рет! TyciHreHi: анасы т!р!де баланыц 6epi, канша жаска келсе де, 6epi6ip бала екен?! *** БФц куш Тазабек ревкомга Kipin бара жатканда, Сергейчук шыгып келе жатты. Цылгындырып, жагасынан ала кетть 223

Ъексц.шишHubHi'lt-iabi__________________________________ - Ушмда сен ертедщ, иттщ баласы! - дед1 Сергейчуктщ eni аягын ербевдете жерден KeTepin алып. - Шешем содан елдь Енд1 ceHi мен ел-прем. - KiMfli KiMелт!ретшш ел! керерм1з. Eni бауырымды сен ел-прдщ. Баланды керд1м, тап менщ Kinii iHiMHeH аумайды. Сенщ ейелвд! сол екщабат кылган. Сен сол унйн елйрдщ оны. Тап муны Тазабек кутпеген едо. Орысты бар перменмен лацтырып ж!бердь Домалап кеткен оран бурылып караган да жок. «Бул да меш ацдып жур екен рой, иттщ баласы!» - дед1 жерге 6ip TyKipin. Сергейчук жайындагы ойларын айтып Дожабекпен ацылдасты. «О немец суйшмздз екен1 рас. Ыс THin Калиша мен Шэй! кулап жатцан соц, б!рден соган бала жуг1ртт!м. Жалацаштагы жалгыз пелнпр сол гой. Таптырмады, цайда жургенш уй inii де айтпады. Туцым-туярымен цазацты жек керед1. Б1рац ондай итйц цанын жуктегеннен не опа табасыц? Жазасын цудай берер», - дед! о Kici ойын цуптамай. BipaK оныц Tipi журген1н керш тынши алмасын тары брад. «Оны кермейтш жацца Kemin кету1м керек шыгар», - дед! ез ойынан e3i цобалжып. Баска цандай амал бар? Желтоцсанныц орта шен!нде Тазабек Жылысайдары агайындарын аралады. Ym цонып, ауылына Эдалбек агасыныкшен аттанран. Дар цалыцдау тускенмен, биылры аяз бет шымырлатар рана. Касатка урынып калмайын деп, Кулык тауыныц мойнарынан асцан соц, жота-жота мен кырат-цыратты куалап кана журген. Тау етег!не жете бергенде, елдеб1р ерттеул! аттыц алысырац сайда бос турганын байцады. 0 дегеннен-ац: «0й, TeriH емес-ау!?» - деп кудпстендо. Ек1 арада eni жайдацтау сай бар. «Мынандай цыста, мынандай айдалада бос ат бекерден-бекер журе ме?! Неде болса барып 6Lnyfli уйгарды. Сайдыц туб!нде eni буктел1п адам жатыр екен. «Эй!» деп едк цыбырлады. Басын кетердк Eneyi де б!р- 6ipiH таныды. Сергейчуктщ улкен шппшц баласы. Оц аягыныц ж!л!нш!г! дел пзесшщ астынан сыныпты.

____________________________________ S d , дит в-ad Пимасыныц конышы ентек кисайып жатканынан- ак байкады. Ол cip e сайга тусе бере атыньщ йзгшш тартедн. Ал езуш тарткан сон; ат басын кекжец етайзш кетерген, сол сет шауып келе жаткдн ат алдындагы тасты кермей калып, суршш кулаган. Мылтыгы бес- алты кадам жерге ушып кетштЬ Тазабек мылтыцтын, дел касына келш атынан туст1. Цосауызды колына алып, ек1 огын шыгарып калтасына салды. Кез циыгымен 6epiH байцады: бул мылтыцты кетергенде, орыстьщ евд куп-ку болып кетта. Огын шыгарып алганда гана шыга жаздаган жаны кдйта Kipfli. - Цанша болды жатцаныца? - Кеп болды. - Пиманды Tinin meuiin тастамасам, баска амал жок. - Мейлщ. Сынган жинншегш шулгауымен калыцдап орап, оньщ сыртынан ез белбеу1мен байлап, 6ip ушын тацып тастады. Атын устап екеп, орысты кетерш алып epiHe отыргызды. «Ердщ касынан устап отыр», дед1 де, шылбырынан жетектеп алды. Жалацашка eneyi кас карая жетть 0йел1, бала- шагасы у-шу боп карсы алды. Орысты аттан кетерш алып, ейел1 даярлаган тесегше жаткызды да, Тазабек кайрылмай шыгып журе берда. У-шу болгандар оньщ калай кетш калганын байкамады да. «Уйд1 ертеуге Сергейчук 63i келд1 гой деймшщ? Сез жок, осыны жумсады! - деп ойлады Тазабек атына мшш жатып. - Адам гой деп, адалдьщ жасадым. Вршм ез кунесш eei кетерер». Тазабектщ елдеб1р мазасыз куйде жургенш сезгенмен, ШеЙ1 сурамады. 03i айтпаса, суганактык жасаганды жаны суймейдь BipaK кейде бакылай жур1п, айтпаган сырын да аныктап алады. Жалацашка кеткен Тазабек келш калар ма екен деп, есштен шыга бере жолга караган. Шана айдаган орыс ейелш керд1 де, кайта уйге Kipin кетта. Сыкырлап 15-729 225

Ъексцлтн Hufmceke-unu кеп еспстщ алдына шана тсщтады. Экем деп калды ма деген Оралбек орнынан ушып турегелдк - Отыр, суьщта не бар? - дед1 оган жекш. - Селеметйз! - дед1 эйел еркш казакшалап. - Сэлемет. Терлейвдз! Келген - Сергейчуктщ келпи. Долында Тазабектщ белбеуше ораган деу белке. - Мынаны балад жесш, - дед1 белкеш керсетш. Шеш белкеге емес, белбеуге парады. - Айдалада аттан жыгылып аягы сынып жатканда куйеу1мд1 сенщ куйеущ уйге алып келген. Сонда аягын орапты. - Отыр. Шэй кояйын. - Рахмет. Асыгыспын. Элг1 менщ кайнымнан туган балан, мына бала ма? - Ол Оралбекке карады, Шеш эйелге ацыра карады. Верш анык-канык флетш адамша сейлегеш уныз мылтыкпен аткандай эсер етй. Шаткаяктап барып керегеге суйендь Эйел жауап кутпестен шыга женелдь B ip суйешш 1здеген Шеш KepereHi жагалап барып, жукке аркасын йреп отыра кетй. Дупия деп жургеш жария боп шыкты. Уйге Тазабек жан-жагына жалтактай юрдь - Ана эйел жайша жур ме? - Белбеущд1 экеп тастады. - Б1рдеме дед1 ме? - Деда. Оралбекй мети кайнымнын баласы дедь - KiMHin аузына какпак боламыз, кетейпс бул арадан. - Сейтсек сейтешкпй. Екеуше карап состиып турган Оралбекке Тазабек кушагын ашты. Дудайдын, берген баласы, 6epi келий! Ж ер ж1бш, жазыкта кек кылтиып, тау сагасында кар алашабдарланып, кектем пйркшнщ босагадан сыгалап калган кез1 болатын. Е й кештщ арасында Тогызбулакка Самсалы салт келдь - Ага, ci3fli Секерин шакырып жатыр, - дед1 Тазабекке босагадан аттай бере-ак- 226

34. дтт-ad - Дел кез1р ме? - Ие, «Уйде кутем», - дедь Illefti куйеуше урейлене наряды. Оныц кезшдеп шошыныс Тазабектщ кещлше де гарда: «бейуакытта не шанырыс?». - Келе гой, нан ауыз тинп! - дед1 Шэш Самсалыны терге шакырып. - Секериннщ касында 6ipey бар ма? - Жок,- Ойнап журген жер1мнен м е т ез1 тауып алды. Ешюмге есиртпей, оцашалап айтты. ...Секерин Тазабекй жылы кабакпен карсы алды. - Элдеюм устщнен арыз TycipreH сегалд1, - дед1 б1рден култелемей. «Уйезге келш, Жалмагамбетовке жолыксын» депй жаркенттегшер. Телеграммада одан баска ештеме айтылмапты, мен 6ipaK TeriH емес1н TyciHin отырмын. Бэленщ басы осындайдан басталатынын талай кергенмш. - Жалмагамбетов деген KiM? - БЬшеймш. Кеп бастыктьщ 6ipi шыгар. Далай- калай емес, жалгыз барма. бзщ к!рмей, еуел1 Жалмагамбетовке ертш барган адамыцды Kipri3. Егер кеушке анык кезщ жетсе, 6ip-eni ай ауылга жоламай, баска жакка кашып кет. Дез1р уйездеплер ай сайын ауысып жатыр, тыныштанган кезде келе жатарсьщ. - Сергейчуктен келген пеле емес пе? - Жок- Мен де содан куджтент, шакырып алып .ед1м, ант-су inrri. - Жарайды, кудайдыц баска салганын керерм1з. - Байка. «Дудай да сактансац сактайды» дейд1 гой казактар. Тазабек касына Табайды epTTi. Жэркент келш- кет1п журген каласы болганмен, бул жолы оган курулы какпандай керш дь Eneyi Жалмагамбетов дегеннщ кецсесш аса киналмай-ак тапты. BipiHHii сураган адам-ак нускап ж1бердь Тазабек eKi атты eciK алдында 63i йзгшнен устап турды да, кецсеге Табайды Kipri3fli. « Устачдар!» деген дауыс шыкса, 227

Ъексц'mumУInfщуке-ты._______________ алдыцгы умтылганын 6ip салып ж!берерм1н дегендей камшысын кысып-кысып койды. Пеле цайдан, жала кайдан демейтш заман туды гой. Табайдьщ кымыц еткен жузш Kepin, Тазабек тавдана тосыркады. - взщ Kipin шьщ, — дед1 Табай кымыцдап. - Жалмагамбетов дегенщ баягы Кытайдан 6ipre еткен Амалбай болып шыцты. Арыз жазган Туныцтыц балалары, жазып берген Бекен екен. - «Bi3fli сабады» деп пе? - Барсацшы. Озшен ecTipcin. Амалбайды Тазабек б1рден таныды. Bip белмеде 6ip-6ipiHeH 6ip-6ip адым кашыктыцта уш Kici отыр екен. - Ассалаумагалейкум! - дед1 едеп сактап. - Bepi келщ1з, - дед1 Амалбай 6epi ушш амандасцан сыцай танытып. Tyci суьщ, кабагы цату. - Келдж. Хал-жагдайьщыз калай? - Жагдайды мен сурармын, жауапты ci3 береснз. Мунда шздщ тамыр-танысыцыз отырган жок- Тусшдвдз бе? - Амалбай жан-жагына жылдам кез киыгын тастап шьщты да, тукшиып темен карады. - TyciHfliM. - Бул сез Тазабект1 тжсштть Астарында елдеб1р ым жатканын укты. - Кулагым с1зде. - Онда, тындацыз. Сйздщ койыцызды Teyip6eK деген Kici бага ма? Кецес еммей кул мен кун устагандарды катан, жазалайды. Ондайларга б1здщ ортамызда орын жок- - Ие. Менщ де, езшщ де койын косып багады. - (Лздщ койшыцыз гой? - Жок, ол да, Табай да, екеушщ бала-шагасы да - 6epi Ke3eKTecin багады. - Табай да койшыцыз емес пе? - Жездем. 0зщ1з де бшейз, ... - Ым. Айша деген гам? - Teyip6eKTin ейел1. - Кали шы? - Ол - баласы. - Солардыц 6ipi йзге кул, 6ipi куц болып жургеш рас па?

д/i, дншн'-ai't______________________________ _________________ - 0T ipiK . Койымды кей-кейде ез1м де багам. Сонда ез1ме вз1м кул болам ба? Тунык, карттыц тойына дешн Teyip6eK деген адамньщ бар-жогыц да б1лмейтшмш. Балалары куып ж1берген соц, маган келш паналады. - Тусшжть - Кенет Амалбай сыбыр ете калды. - Bi3 6ip-6ipiM i3fli танымайтын адамбыз. - Содан соц даусын к1лт кетердн - Арыздыц мэнш туйщцвдз гой? - Туйщцм. - Бул жала болса да ете цаушй жала. Ойнамацыз. Камап тастайды. Атып ж1беру1 де мумкш, - дед1 бэсец унмен. - 0шмет оган жол бере ме? - 0шметтщ дегенш жузеге асыратын - адам. Ал адамды адам эрцалай тусше бередь Жан керек болса 6ip ай бойы 1леден ары етпей-ак цойыцыз. Ец дурысы ол арадан уй iiniHi3fli Keuiipin екетщ1з. Бул намыстанатын жагдай емес, жан сацтайтын б1рден- 6ip амал. Маган йз келген жоцсыз, Табай гана келдь Туйщцщз бе? Мен йзд1 «таба алгам жоц» деген мел1мет беремш. - Уцтым. Bepi цудайдан цайтсын! ...Амалбайдыц адамшылыгына Табай мен Тазабек ац-тац калды. Елеуйз гана, жур1с-турысы мен мшез- кулцы тусшжйздеу 6ipey секида едк тап мынандайды одан eneyi де кутпеген. - Ал енд1 не 1стейм1з? - дед1 Тазабек басын ^ипап. - Кепзтке барамыз. Баска кайда барушы ек? ...Ек1 ийн абалатып, Кобзевй куцюлдетш, олар Китщге ел жата жетть Кобзев Тазабек пен Табайга туган бауырлары 1здеп келгендей куанды. Китщ ауылы ею таудыц ортасындагы жазыктыц шлш келш туйьщталган тусында екен. Ж ей казактыц, алты орыстыц уш бар, касында озеш бар, езешнщ бойында тогайы бар, езенге куятын 6ipep булагы бар, узын астаудай ойпан жер екен. Кобзев кой сойып, конакасы бердь Орыс достарымен таныстырды. Штепбек деген казак осы жактамын деп ед\\, бигеыз бе? - дед! Тазабек. 229

<nl.питчи ! liijn:iiLr-inbi__ _________ — О, бглгенде дандай?! Оны осы арадагы дазад- тардыд атаманы десе де болады. 1ргетау деген жерде отыр. Баргыларыд келсе, ертед-ад алып барайын. ...Ел жатарда Тазабек Кобзевтщ ушнен узап б!раз жерд1 жаяу аралады. Арыздан буйтш дашып дутылганына дуана алмады. Адамдардыд арамдырынан зад да, заман да доргай алмайды еден рой. Арыздан муны дутдарган адамныд e3i дордып отыр. Ел iuiiH жаппай дордыныш жайлап деле жатдандай. Щтэпбек буларды кутш журген адамша дарсы алды. Тазабек пен Кобзевтщ едпмесш эбден тыддап болган сод, жагдайды дазбаламай-ад удты. - Тазабек, - дед1 eKi кезш Кобзевтен алмай отырып, - б1здщ, дазадтыд 61л1м1 - баста, оны 6epi ез1м1зден сурап бШп алады, сурамаганы Kepin алады, ал орыстыд 6LniMi - даразда, оны тек оду бшетш адам рана уйрене алады, сондыдтан орыс кебейген сайын б1здщ б1летш1м1з азайып, ем1рдщ, задныд дупиясы кебешп барады. Орыстыд дараздан б1лген1н дазад б1лмей барады. Дазадтыд б1лген-б1лмеген1н керек дылмайтын орыс кун сайын кобей1п келед1. Осыныд бэрш ойга сап дарасад, ceHi адтап алатын дазад уйезден, TinTi шыга да доймас. Ана арыз жазган дазарыдды мен жадсы б1лем, олар сенен жеген дамшысын бастары жерге жеткенше умыта доймас. Осы епйккеш ешшкен, не сен елгенде дояды, не 63i елгенде дояды. 0з дазагыд ceHi орысда жамандаган жерден жедк табам деп демеленбе. Адал орысты паналаймын десед, Кипдге, Кебзштщ дасына Kouiin дел, ез дазарымныд дасында болам десед, маран кел, 03iM елмей с е т жаура бермеймш. - Рцара басымды садтау диын болмас, он алтыныц дурбелед1нде дасымда болган ' агайын-туыстарымды тастап кеткешм ел1ммен тед емес пе? МенСергейчуктен дордып та отыррам жод, шынымды айтсам, сол итт1д данын жуктеуден дашдалы отырмын. Онда далсам, сез жод, не ол, не мен елем. Меш нагыз динайтын нэрсе - осы. 230 Л

Эй. дцнш-ай - Сен сыйган жерге туган-туыстарьщ тугел сыяды. Китщнщ жер1 жетедй отыз уй келсен, де келе бер. Солай емес пе, Кггепбек? - дед! Кобзев. - Солайы солай, - дед1 Штэпбек муртын 6ip сипап. - Сацтьщта к,орлык жок деген бурынгылар. Сен ез1ц осында налып, мына Табай жездещц жумса. Эуел1 уй-шпнд1 Тогызбулактан Жылысайга neuiipin екелсш. Сонда 6ipa3 отырган сон удере осында кешш кел. Сейткет дурыс емес пе, Кепзш? - 0те дурыс акыл! - Ci3flin орыстар сетмд1 ме? - Bepi сешмдь Bepi назактардан жаксыльщ керген, алгашныда келген орыстар. Keeipri келш жаткандар 6i3re уксамайды, ейткеш 6i3 келгенде, бул жанта 6ipfle-6ip орыс жон болатын, 6i3re казантар гана камкорлык жасады, ал кэз1рплер бурыннан турып жаткан орыстарга келш косылып жатыр. Казактарга куш туспеген соц, камкорлыгы нандай халык, екенш дел б1здей бшмейда. «Бшмеген у iniefli» дейс1ндер гой, бишегендер ушш оларды сегу де ниын, б1рден сене ною да киын. Сендер тугш, олармен 6i3 ез1м1з де сыйыспай наламыз. «Туыстарычмен тугел кешш кел» деген сез Тазабектщ кекешндей туйткшд1 деп басты. Еч солнылдак жер1 де сол едк *** Кит1ч Тазабект1ч кещлшен шынты. Шыгыс бет1н жиектеп Бураножыр деген езен агады. Оны мундагылар Китщнщ суы дей салады. Eni жагалауы niH т1рескен тал-найыч, шырганан пен итмурын, малга да, адамга да аса колайлы жер. Булагы кеп, бетегел1 жота-жотасы ковды койдыч нуйрыгындай тенкиш-течкшп жатнан нунарлы тебелер. Туыстары кешш келе налса, ныжалап тартпай кун керш кетер едь KiM бшедй ары тарт - 6epi тарты кептеу журтпыз гой. Кшд1к кескен жерден жырантау кеткещц шм жадсы KepciH, 6epi келмесе де, Шеш мен Табай насында болса, оган да шуюр демеске лажы найсы? 231

бекеш/пан Н-фмеке-цп-м__________________ ______ Буракожырдыц колайлы, койнау жерлерше орыстар атсокамен картой егед1 екен. Жак,сы шыгатын кершедь Орыс б1ткен шетшен омарташы. Оны Kecin кылган 6ipep казак та бар деседь Сырлытам, Баркернеу, Улкен Царагайлы, Орта жене Шет Кдрагайлы деген орманды жердщ 6epi жазда омартага толып кетед1 екен. «Бугш Орта карагайга барып кайтайык», - деген соц, Тазабек атын ерттеп, Кобзевтщ касына жетектеп келдь Ол да атынын, тартпасын тартып жаткан. Ит шеу ете калды. «Ж ат, ей!», - дед1 келген адам итке жеш п. Туйе жетектеген сэры ж ж т бар Штапбек екен. Туйеге арткан кереге, шакыракка кез1 туеш, Тазабек: «Маган екелш журмесе жарар», - деп куджтенген. - Кенйп келесщ бе? - дед1 Кобзев амандасып жатып. - Кш з уйдщ кек ауасын жутып уйренген казак орыстьщ тумшалаган ушнде туншыгып еле ме деп, 6ip ки1з уйд1 керек-жарагымен Тазабекке алып келд1м. Агайын деп 6i3fli арка суйеп келгенде, 6ip баспана беру бауырлык какымыз гой. - Муны KiM Tirefli? - Е, 6i3 адам емесшз бе? Мына сэры ж1пт - менщ iHiM, аты - Камза. Уй й ге й н орынды Тазабек e3i тандады. Ynieyi е дегенше-ак алты канат уйд1 орнатып тастады. Теннщ iniiHeH Штепбек сары самаурын мен терт-бес кесеш суырып алганда, Тазабектен бурын Кобзев суйсшдь - Сый кылсац, сыпыра кыл деген осы шыгар?! - дед1 басын шайкап. - 9й, Кебз1п, мен емес, муныд 6epiH жайгап журген - ана сары ж ш т , - дед! Ютепбек мактаудыц да соган арналуы тше екенш мбцзеп. - Мен катынды шакырайын, - дед1 Кобзев калбалактап. - Сары самауырга су куйшы. Казакша 6ip шей iinemK. - 9й, сендер меш ейтш-буйтш б1ржола алып калайын деп журген жоксывдар ма? 232

- Алып калсак, Heci бар? - Штепбек Кобзевке кезш кысты. - Атамыз 6ip, ежем1з 6ip халыкпыз, кай ауылда отырсац да, 6epi вз елщ емес пе? - Штепбек дурыс айтады. - Арыздаскан елден алыста, сыйласкан елдщ Дшшде журген жаксы гой. - Оны Табай екеум1з шеше алмаймыз, 6i3 жарты ак,ылымызды катынга к,осып койган халыкпыз. - Е, к,атынжандымыз десещ ш. Кой, Кебзш, катынывды шакыр, шей кнейпс. *** - Тазабек, - дед! Табай exeyi оцаша калранда, - мен 6ip сыр айтсам, ашуланбайсьщ ба? - Айт, ашуланбаймын. - Мына орысын да, ана казагыц да маган унап калды. Цайырымды, сездер1 де, icTepi де шын. «Сыйласканра жат жаксы» дегенд1 бурынрылар бекер айтпаран болар. - Жаксы адам кай жакта да бар, сол уш ш мунда келу мшдет пе? - Эрине, жаксы кай жакта да бар. BipaK мына 1Себз1бщдей орысты жер-кектен 1здеп таба алмайсын,. Оныц уст1не, езщ ойлап карашы, елд1 билеп отырран - ел1де орыс. Солардыц зацы, солардыц айтканы. Казак, езбек, татарлар - 6epiH сыйлап, берш кад1рлеп отыр. Не ymiH? вйткеш оган тыныштык керек. Тыныштык болмаса, ондай елд1 ешшм билей алмайды. Оны он алтыншы жылы кердк кез1 жетть - Онымен не айтпаксыц? - Кебзш тщ касында болсак, орыстар 6i3re оскырып карамайды. - Солай екен деп, казакты орыска айырбастаймыз ба? - Казактыд жершде 6i3 кайда журсек те казак боп каламыз. - Ал жарайды, солай-ак болсын. Тары не айтасыц? - Мен сен1д маган айтпаган сырларывды да б1пем. Сен еппамнщ сырын сурамайтын, еппимге сырынды 233

'(н’ксшштиhcttf}}icel'e-ипы_________________________ ашпайтын, 6iTey адамсыд. Сешд мына кершщ турган сыртыд 6ip адам, еппамге керсетпейтш imi4 тары 6ip адам. Не сыртыда, де inline егшимд1 етене жадыддатпайсыд. Одыда суйсшем, дагыз ёркексщ. - Орагытпай айт! - Айтсам, сед ез1цд1 рада ойлауды дой. Шешш де, Оралбект1 де ойла. Сабыр! Айтып болайын. Оралбедта орыстыд баласы дегенд1 алыс-жадыдныд 6api сыбырлап айтады. Ж узш дойдымда жатдан сод, оды д ш ыд жардайыд мед рана бшем. Б1рад дай дазадтыд аузына дадпад боларсыд? Bip кун1 бул е се д п Ш еш естидп дорланады, уялады, дайда дашып дутыларын б и т е й дардарады. Ол ест1генд1 6ip дун1 Оралбек те естидь Ол не куйде болады? Саган далай дарайды, елге далай дарайды? Сен дагыз еркек болсад, осыларды ойла. - Айтарыдды айтып болсад, бар! Эдшбек агамен адылдас та, келем дегендердщ берш эуел1 Жылысайга, онан сод осында Keuiipin екел! Сыздауыдтыд аузын тш ш , оды д ce3i epi жанын ауыртты, epi мойындатты. Ол уйден шырып кеткен сод, ардасын керегеге суйеп сулд отырып далды. «Рас айтады! - дед1 курсш ш . - Бул есек Оралбектщ дулагына тиген кун1 6epi быт-шыт болуы мумк1н. *** Мал келген сод Кобзевтщ дасына отыру диянат болатынын Тазабек тусщ дь Одыд ер жарына доныс тебуд1 де Tepic кердь Батые жад iprere шагын бастаудыд дарсысына доныс тепть «Агайын жод болсад бере алмайды, бар болсад кере алмайды» дейм1з. Б1рад сенщ агад денже улын досып 6epinTi, оды icTereH агайынды ел п сезге далай диясыд? Кисад, диянат болады рой» , - деген Кггепбек доныс 1здемек ойын бтпгенде. - взщ е мен берген уйд1 сол агадныд денже улына Tin. Эл1 саган дыстау, кузеу, кектеу - 6epi керед. Берш щ орнын ез1д аралап, езщ тадда. «Тадда» деген1 даларан жерщд1 ал дегеш шыгар?

d ii дцнт-ай Жана коныс Ш эшге де натты унады. Кун жума болган сон аруантарга багыштап щелпек niciprici келдк Ата-бабасын, еке-шеше, бауырларын, ата- енес1н еске алмай кеткенше 6ipa3 болып налыпты. Даяр точмайга nicipe салмай, шелпеки шыжын шыжрырып nicipreHfli жен санады. Нанды ыстык шыжыкпен жегенд1 жаксы керет!н Тазабекй 6ip куанткысы да келдЬ Жанран оттьщ пысылы мен шыжыктыц гаыжылынан жачындаранын байкамаса керек, елдеюм ту сыртынан: - Бейб1ше, аман-есенс1з бе? - дегенде, селк ете калды. - Жалт кдрап, атынан Tycin жатнан Жомартты кердЬ - Жо-ма-арт! - Колын етегше журе cypTin тура жуг1рдь Мавдайын кеудесше басып жылап ж1берд1. - Оу, журтна тастап кеткен мен жылаудын орнына кашып кеткен сенщ жылаганьщ налай? - Мен сешч !здеп келгешчд! к ути м . Жемеш налай? - Ол да келем дел едй к1шкентайды ауыртып алармыз деп, мен кенбед1м. Кун ечкешп калган екен, Ш еш самаурынын нойып, казанра ет салгалы жатнанда Тазабек келдь - Жомарттьщ аты кайдан ж ур? - дед1 атынан туспей жатып. 0pi дос, epi 6ipi кайнага, 6ipi куйеу |\"ила - eKeyiHin езш-калжьщы айрьщша: б1рде досша, •бфде найнара мен куйеу балаша нубылып кетед1. EKeyi арка-жарна амандаснан сон, Тазабек тыска ш ы ры п: - Экеце айт, 6ip Teyip ной сойып вкесш! - дед! Калиды жумсап. Бар етш назанга салайын деп жатнан Шеш Тэйкеншн мунысын нуп кердк карындасын сыйлаган пдам куйеу баласын нурметтеу1 керек. Жомарт булардьщ опай-топай Kemin кеткенш кеш 6ininTi. Bepi елденеш жасырып туррандай KepiHinTi. в й т к е т 6ip-6ipiH in аузына TyKipin нойгандай: «Бйш едж », - деп, кыска жауап найыра бершть 235

Некс-иптн Н1фмеЬ-цам____________________ ____ Адыры Эд1лбек адсадалдан К н ид деген ауылдыц атын бипп алыпты да, жолга шыгыпты. - Сендер дашуларынды доймайсыддар, мен дууымды доймаймын, - деп кулдь Туньщтыд балалары арыз жазыпты дегенге ол елгенше тацгалды. - Олар тудымымен э л и т таяд деп бйшейдь Бекен - солардыд ж д е т . Арызды сол жазып берген гой, - деп Жомарт б1рден деп басты. Жомарт уш кун донып ауылына дайтты. Тазабек Цызылеспе деген жерге дейш шыгарып салды. *л* Коныс жацалап Keniin-донып жатданда Ж узж босанды. Табай не табаны жерге тимей, не тебеи кекке тимей, ауада далыдтап журген дусда удсар едд Беи бет емес, ки п зш дойган кул ю секйвдь Уйыдтаганда да e3yi жиылмайтын шыгар? «Кызыма жер-кекте жод ат доям », —деп, жолыддан адамньщ бэршен жадсы ат сурап журд1 де, адыры «Гулден» деп дойды. Сол дуанышты сардып бола алмай жургенде «Б1зге де 6ip перзент келе жатыр», - дед1 Шей!. - «Ж ада доныс жадты-ау 6iere!- деп Тазабек шувдрпшпк enri. Кобзев пен Ш тэпбектщ адылымен булар Бетбастау деген жерд1 жайлады. Кусмурын дейтш м у т с жотаныц о д жад дапталында жогары беткейден шыгып жатдан бастауды Бетбастау деп дел атаган екен. Ардасын тауга Tipen уш уйд1 датарластыра тшкенде уш уйл1 ауыл тед1рекке жараса к етй . «А, дудай, амандыгыдды бер! Абыройыдды бер!» - деп нлед1 Тазабек. Кеп узамай Штепбек: - Ж ада жерге уйрене алмай, жатырдап журген шыгарсыд. Агайындарыдмен 6ipre келш, ерулЫдд! жеп дайт, - деп Тазабекй ауылына шадырып кетть Ерулшке ене барамыз, мше барамыз деп жургенде нрпи л ш Тазабекке тагы 6ip баргызбай доймайтын себеп тауып бердь B ip арнага тускендей болып eMip ппркш нщ ещ Kipe бастаган. Эдглбек агасыныд ешшлеп берген баласы 236 Л

дй. Ьипш-aii Кенжегара биыл он алтыга толды. Бул - 6ipeyre ерте, fiipeyre дел жас. Кез келген екенщ арманы - баласыньщ кызыгын керу. Ж е т т с к е жетш отырган е к ей бугш бармын, кашан ж ок болар екем деп жалтак,тап жур рой, сез ж ок. «Тазабекке енпплед1м. Енд1 ол кайтер •екен?» - деп, iniTeft кутш те журген болар. Аганын, YMiTiH актау - iHire парыз. Эл1 eMip алда деп алдана бермей, Кенжегараныч аягына тусау салганы дурыс сею лдь Сол оймен «калындьщ 1здецдер!», - деп Ж узш пен Шешге б1рдей тапсырды. - Оган ерте емес пе? - дед1 Ш эш. - Саган ерте болмаранда, оран неге ерте болады? Карай кер. - Мен жасы улкен куйеу1ме сенд!м. Ж етегшде журсем, елйрмес дед1м. 03i жас, езшдей жасты жетектей ала ма? - Bis кайда караймыз? Dip imMi3 бен 6ip келш1м1зге кол ушын бере алмасак. неменесше жер басып журлйз? - Дурыс, - дед1 Жуз1к жулып алрандай. - Мен Тазабект! куптаймын. Жабыла 1здесек, ж аксы келш табамыз. Тазабек пен Ш эш , Табай мен Кенжегара - тертеу1 Уйгентас жайлауына туе ауа жетть К1тепбект1н ейел1 албан тайпасыньщ кызы болган- дыктан, теркшдер1м келд1 деп буларды кергенде катты куанды. Теу1рбала деген едем1 келш ш ей бар екен. Уйгентас дегендер1 улкен бешт боп шыкты. Ортада ушлген тас бештке атакты 6ipey жерленсе керек, оньщ айналасын дечгелене коршап усак-усак тас бешттер тары жатыр. Кеч астаудай eKi таудын ортасындагы узын жазыкты Уйгентастын бел1 дейд1 екен. Жайлау десе жайлау-ак, niipniHl Кунгей 6eTi шуйгш шеп, терккей бет1 карагайлы, аршалы, узынды-кыскалы кеп сай, сай сайын сан булак, булак бойы шылкыран саз, 6eTereci мен тенгежапырагы тутаскан жайылым. Гул1 мен к еп араласкан беткей. Дел Уйгентастын Keri тым езгеше: белдщ уей жайып тастаран кекпенбек 237

Ъйктшмн Hiifnicpiy-ifibi________________________________ жабудай. Уйыскан тапал шеп торлал токыган шлемдей бас-аягы б1ртутас. Бассац, саздауыт кегал нэрестенщ ецбегшдей былк-былк етедп Мамьщ тесешшпен келе жаткандай эсер аласьщ. Кайран казактын, жерьай! Кайда барсац да 6opi озшше едем!. Штопбек козш колымен квлегейлеп турып, Тазабекке жайлауын таныстырды: - Мына алдыцда жаткан улкен жалпак саз - Усенсаз. Усен деген агамыз осы арада болыс сайланып, осы араны жайлаган. Ал мына батыска карай агып жаткан белдщ суын бул жактьщ журты Теркаккан деп атайды. Ce6e6i будан баска судыц 6epi 1леге карай агады да, тек осы су гана батыска карай агады. Анау жотанын, ар жагына барганда Каргалы аталады. Одан сод Коксу аталып, Каратал деген атпен Балкашка Куяды. Кыз коре келген Кенжегара Тоу1рбалага б1рден унады. «Атасы мен ж ецгей сыйлай б1лген бала взге елд1 де сыйлай алады», - дед1 оныц сыпайылыгы мен Тазабекке деген ьщыласын байкап. - Осы кайнымды аяктандырсак деген ойдамыз, - дед1 Швш свз арасына елеус1з тана кыстырып. - Ой, оны да сез деп. Кыз дегенщ кайсы ауылда жок- Мен саган бугш-ертец-ак бес-алтауын KepceTin тастармын, - дед1 Тву1рбала кул ш ы ны п. KiTen6eK буларды кызы бар 6ipep уйге алып барды. Ауылдастарыньщ оны ханындай сыйлайтыны Тазабекй катты тацгалдырды. Улкеш де, Kiuiici де «KiTeui» деп курметтейдь Коп казакка жейспейтш бауырмалдык пен сыйластык осы ауылга жаксы орныгыпты. Соныц 6opi Ютвпбектщ юсййгш ен екеш KepiH in тур. KiMfli кезшт1рсе де кушагын жая барып амандасады, аркасынан кагып шыгарып салады. «Экеце солем айт», «Шешеце селем айт!» деп жш- жапар болып жатады. Квбшен Kinii болса да, бершщ атасы сеюлдп «Б1зде де осындай 6ip адам болмады- ау!» - деп кызгана кызыкты. Ордыц булатында буларта Штэпбектщ Жуматай деген жакын жекжаты кездесть «Ой, KiTeni, конактарьщмен 6ipre Аралтобеге жур. Аунап-кунап 238

_____ _________________________________ , d d , d tfH M -a d кайт!» деп жабысты. Штапбек не дерш биш ей састы. Тэу1рбала еркелж жасады: - Бу Kicinep - менщ терю ш м . Кектемде Китщге кешш келген. Анау турган ж т т к е Шыцгысханньщ тукымынан калыцдык, тауып берсец, барамыз, эйтпесе еуре кылма. - О не дегенщ? Букш жалайырдан тандап алам десен, де, мен настарыцда жургенде, ешк1м колдарьщды накпайды. Шарттарыц сол гана болса, не турыс, кетт1к! - дед1 атына карай умтылып. Жуматайдыц алганы Ю тепбекйч агайын enneci Уминэ. Ipi, алкам-салкам емес, жинакы эйел екен. Бауырмалдыгы б1рден байкалды. «О, мен1ц Кггеипм келш калган ба?!» - деп, кергеннен кушагын жая жупрдь Тау1рбала атынан тусе сап сэлем салды. «Кеп жаса, кара домалагым! - деп, оны мандайынан ш скедь Бер1мен амандасып, «Ш тэш, конактарыцды уйге i<ipri3!» —дед1 бул уй ез уш ч дегенд1 ацгартып. ВДтепбек пен Тазабеки ец екшд1ргеш - осыдан 6ipep кун бурын бул арага келш кеткен Ш шен cepiHi кере алмай калгандары едо. Kepin калгандар кезш жумып, аузын ашып тацгалысады. Внд1 айтканда шалкытып, течселе отырып теб1рене шыркайтын керш едь 0н де айтылып, куй де тартылыпты. 03i палуан, e3i мерген, oai шеж1ре, epi акын, api энип, эн де шыгаргыш адам ...Теу1рбаладан мэн-жайды ecTin бйлген Уминв булар кутпеген кылык танытты. «0й , жечгеск - дед1 ез едетлмен Шешге ектем сейлеп. - К л еш тщ кацШ кершгенге кулай бермейдь Деу куйеу1чде дву адамгерпплш бар шыгар. Ж аксыга жаксылык жасау - жаудан басканьщ берше парыз. Мен кайньща iiip-ак кыз керсетем. «Унай ма, унамай ма?» - деп сенен де, кайнычнан да сурамаймын. Цызга кайньщ унаса, берк1нД1 аспанга лактыра бер. Ол - мешн жакын кайынс1нл1мшн кызы. Текта десеч, те к и , едепт1 десеч, вд ета , кергенд1 вке-ш еш етн баласы. Байсырап, бай 1здеп отырган ештенес1 жок- KiTaui KiM кершгенд1 epTin келмейтшш б!лш , бидайдыч баратын 239

Ьекситан Hiwxelt-inhi_____________ жер1 - дшрмен дегендей, кыздыц баратын Hcepi куйеу болтан соц, кыздыа да кор болмасын ойлап отырмьш. Терт улдан к е т н туран 6ip уйдщ айы мен куш , «айым да, кушм де осы!* - деп экеы атын Айгун койган», - деп. Tine сейлеп, тете кайырды. Уминэнщ yKiMfli yHi IHemrn б!рден билеп алды. Онын шын пейиц дауыс ыргагы мен бет-пшпншен-ак ацрарылып тур еда. - Эпкетай, мен й зге ез!мнен артык ceHin отырмын. Не айтсацыз да, калай шешседаз де, мен бэрше макул, - дед! Ш эй! шын пейЪймен толкып. - Бул кайнымды, шын атын атамай, мен «Жаксыбала» деймш. Шынында да жаксы бала. ...А йгунд! Ш эй! 6ip кергеннен унатты. Уялып амандасты. Е ш ш м т ц бетше карамай, шай камдауга шыгып бара жатканын бьлдарш, босагада жаткан кышкашты ала кетть «Акылды екен!» дед! езше e3i сыбырлап epi суйсшш. Кыз эк ей уйде ж ок екен, малга KeTinTi. IHenieci бэр1н бьлетш адамша, Тэу!рбала мен Шэшге кезшщ астымен кезек-кезек карагыштай отырды. Уминэ 63i торге отырып, 6ip жагына Тэу1рбаланы, екшпп жагына Ш эй!Hi отыргызды. Кенжегара Шэйрден темен отырып, шай куйып отырган Айгуннщ касьгаа жайгасты да, KicLnepre кесе алып 6epin отырды. Шэш кыз бен жплттщ колын батып, кесе усынган кыздыц саусагы кесе берш отырран кайнысынын саусагына тиер ме екен, тимес пе екен деп бацылады. Кайнысы батылдьш, жасап 6ip-eKi рет саусагын тушспрген тэр1зда. Кыз ундаз 6ip кызарып, 6ip бозарып отыррандай керш д!. «Эй, eKeyi косылса, жарасып-ак кетер едо- ау!» деп куана ум!ттенд1. Eni жак та шай устшде кыз бен жЫ тке катысты еш емеур1н байцатпады. Эншейш келген конактардай эрнен! айтысты. Тек дастаркан жинарда Тэу!рбала кыздыц шешесше ыкылас бьлдарда. - Кызыцыздыц куйган шайы тацдайымызды да, мандайымызды да ж!б1тт!, онымен коймай, 240

____________________________________ Э и, h m ie -пй кен!л1м1зд1 де ж1бггтп Кеп жасасын, бак,ытын тауып, бягы ашылсын! - Айтканыцыз келсш! Кыз сонда рана селк еткендей болып, ш ешесш щ бетше жалт парады. Орнынан тура бере Шеш кайнысынын, бетше кез киы рын тастады. Ешшмге байцатпай, босага жакка ыгыса турып, кыздьщ сырт пшпнше, ене бойына барлай, бай кай карап тур екен. Кенет ж1гггпк жасап, кызга б1рдеме деп бурыла карады. Еыздыд да ерш жыбыр eTTi. Eneyi де жылы сейлескен тар1зд1. IHefti кайнысыньщ еж егпгш е риза суйсш дь Сыртка шыкканда сыр тартып, кайнысын касакана карытты: - Кыздан корыкканыцнан керегеге жабысып калдыц рой, Жаксыбала! Не деп жалындьщ? - Жалынрам ж ок, тете. Кбайта ез1л айтып сынадым. - Не дедщ? - «Мен1к жаман екешмд1 журтка айтып койма!» - дед1м. - Ол не дед1? - «Сен де мен1 ауыльща жамандап барма!» - дедь - Жауабы унады ма? Кенжегара ундемей кулш, желкесш касыды. - «Кудай жуптарыцды жазбасын!» - дед1 Шеш кайнысын акырын аркасынан кагып. Сол сет imiHfleri де булк eTin, 6ip булкынды. Cipe, ол да 6ip куанышты гезшген сешлдь Тазабект1к 6ip туйгенк Жуматай да, Умине да анкылдак жандар: сездер! естш турранывдай, кылыктары Kepin турранывдай, астары ж ок, 6epi - •‘ нык, 6epi - кернеу. Bip Жуматай емес, мундары бук1л жалайыр: «Б1з - Андаспыз, Шьщгысхан б1зден шыккан», - деп мактанады. - Б1здщ бпйркул. Зейнеп деген eKi кызымыз Шшенд1 де айтысып жецген», - дейд1 ж е л т г т . Буларга баскаша уеж айту еш мумкш емес, «ие-ие» деп бас шулгып кана кутыласьщ. 16-729 241

(н 'к а р т /ш (Н иЬ ж еЬ -нчы ______________________________ _ •-.К^ыз кетэр1 болмапты. Он бестен аскан бойжеткен адам танитын боп шьщты. Куанган Шей! онашада Тазабекке: «Тайкен, - дед1 еркелей шин алаканымен басып, - карашы, мынау да куанып тулап жатыр». - Мал басы мен жан басы кабейсе, катты куанатын казакпыз гой. Цуанышы кутты болсын! Енд1 тойга камданам ба деп отырганда Тазабек к,ыз акесшен асьщпасын деген жауап алды. «Кызым эл1 жас, келес1 жылга калдырайык», - депт1. Ойлай келе оны да жен кердь Кузде ш ешейшц жылын берсе, той мен асты жарыстырмаганы жен сешлдендь Алайда Кызга y n i тагып, кеде-жоралгысын жасап, куда Tycin койганды куп кердь ...Кузде шешесш щ жылын 6epin, 6ip парызынан Кутылды. Цацтар айыньщ аяк шешнде Ш эш босанып, eMipre Гулсан атты кыз келдь «Туыс, бауыр екешм!зд1 аттарыньщ уксастыгынан да угып журсш, менщ Г ул детм мен сенщ Гулсэнщ апкел^сщлШ 6ip туган кыздай ессш !» - деп Табай осы атты тавдады. Тазабек пен Ш э т оган риза болысты. Жайлаудыц саш Kipin, жер элем едем1 гул керпе жамылганда, Гулсеш алты айга аяк басканда, Кенжегара мен Айгуннщ уйлену тойын Тазабек Бетбастаудын, баурайында, Цусмурынныц шыгыс жак жазыгында етк1здь Табайды арнайы жумсап, тойга Кдпез бен Каратайды шакырды. Кожабек, Байгабылдын, тобын бастап Te6eci кек т1рердей масаттанып Эдшбек келдк Цапез бен Царатайдын, эш бул жактагыларды сикырдай баурады. Ocipece Капездщ ез ею катты тацыркатты. «Ацтогай, Кецсу, А рал, Орта Meptci, К,арк;ара Кеген женен ж ердщ кврки КейбЬреу бцгш т ат у, ертец араз, Берген соц бцзылмаса, дцние-ай, ердщ cepmi». - деп кайырганда, ж ас-Kapi еннщ ыргагымен ыргатылып, косыла ыкылдасты. 242

Э4, дцнм-аЖ - Баска жакты бгпмеймш, аралагам ж ок, дэл мына 1ленщ арры бет1 мен 6epri бетшде Цапез бен Каратай екеуще тецесер е ш к т жок- Мен екеу1цд1 осы жакка 6ipiHuii шакырран адаммын, - деп, екеуш е Штепбек eni ат шнгазда. - Агасы-ау, маран с1здщ атыцыз емес, «Цапезжан, шыркашы!» дегешщз де ж етш жатыр рой, - деп, Капез KiTen6eKTi ризалыкпен к¥шактады. - Тазабекжан, - дед1 Эдшбек агасы толкып. - 1нще ылайык ага боларыца ceHin ед1м. Алайда дэл буйтш улан-асыр той жасар деп кутпеп ем. Енд1 елеем де, кер1мде уайымсыз жатам. - Ел-журттьщ алдында улкен 6ip абыройлы ic жасадьщ-ау, Тэйкеш! - деп, Шеш де риза болды. - Сатпайтын, сатылмайтын iHi тапсам, маран басканын, тукке де Keperi жок! ~ дед1 Тазабек ешшмнщ мактауына масайрамай. - Одан ештеце аямайтынымды Кенжерара тучнее болды. 9лдеб1р ой айткысы келгенде, езуш 6ip тартып, муртын жыбыр етшзетш едет1мен Штэпбек Капезге тушле карады. - Мен ез1м, Капез, бар жоры молдадан екьак апта flepic алган адаммын. Оран мен кш ел ш ш бе, елде тура-ак десе шыбык ала жуг1ретш молда KiHani ме, 6ip кудай бшедь BipaK окырэн адамньщ ер ce3i уйыган айрандай бойыма еще кетедь «Ппир imiiyie елгенше, сыртыцда талау болсын» деген рой казак, м е т ылри мазалайтын 6ip ойымды айтайын. Сен маган соныц м энш TyciHflipmi. - Айтыцыз! - Айтсам, казак iuiKi алауыздырын коймаса, ешкашан ел болмайды. BipiH 6ip i жамандайды, 6ipiH 6ipi кере алмайды. B ip ey озып бара жатса 6 ip ey оныц аярынан шалады. «Неге ей ттщ ?» десе, анау оган кектене калады. Менщ ойымша, бул да сорыстыц 6ip Typi. Ал унем1 ез-езд1мен сорысып жаткан елде 1лгер1леу бола ма? - Уйбай-ай, арасы-ау, осы ньщ берш ы лги ойлап ж урейз бе? Кудай ой берген сон, ойламаранда кайтем. 243

Ъексцлпмн НфЖеке-шы_________ - (Лздщ ойыцызды ecTin, вне бойым турппгш к е тй гой. Ен жанды жерден устап отырсыз. Б1рлш ж ок жерде тарлш ж ок дегенд1 айтып отырсыз. Ci3 айтып отырган согыс - Mauri бггпейтш согыс. Ci3 бен 6i3 - сол согыстыц сарбазымыз. Ол согыстан бас тартуга болмайды. в о т к е т , ол - улт болудын,, 6ipiryflin согысы. Сондьщтан, агасы, ci3 бен 6i3 бул согыста жецем1з, 6i3 жецбесек, урпагымыз жецед1 деген ум1тпен согысуга мшдетт1м1з. Баскаша ойлау - сатцындык, саналады. Халыктьщ болашагы уппн к,ам ж еу деген - сол. BiniMflici кебейген сайын халыктьщ б 1 р л т ныгая береда. Сол себепэт бул согыс - узакка созылатын согыс. Буныц кыскаша мвн1 осындай, арасы. - Е-е, 6i3 кермейтш, урпак, керетш бакыт депп?! Мейлк солар кврсе екен! Тазабектщ вр куш , ер туш оймен етш жатты. Кеп куш н ойламай втю зш алган адамша ой арпалысына cynrifli де кетть «Е ю орысты влйргешм куне ме, куне емес не?» - дейд1 ез1н актауга да, кшелауга да куменданып. Бул оларды елт1рмесе олар муны елйрмей ме? Адам eMipre 6ipiH-6ipi ел й р у уппн келмейд1 гой. Сопыйа мен Кожаштын, экемнщ , ата-ене, кайнагамныц кегш куа берсем, eMipiM ел1м 1здеумен етпей ме? Элде олардыц м е т елп ргеш орынды болар ма ед1?» дейд1 езш е e3i карсы келш. Ш эш тарткан азан, кырылган эке-шешес1, бауырлары - 6epi сураусыз ба? Сергейчук маран euiTecyi керек не, ж ок мен оган ба?» Ана арызкой к а з а к у ю не? Ол ел1мжеттш жасап, козыны жамыратканы уш1н жап-жас Цалиды сабады. Мен де эл1мжеттш жасап, онын, езш сабап, баланы арашаладым. Элде керсем де кермегендей, ел1м жетсе де, ел1м жетпейтшдей тып-тыныш тура 6epyiM керек пе ед1? Орыстьщ, калмактын; корлыгын керген Ш еш ге мен де корлык керсету1м керек пе efli? 244

_______________________________ ай, дцнш-ай Соныч 6epiH баскаша icTeceM, осы бакыт менщ басыма конар ма еда, конбас па ед1? Эрине, конбас еда. Онда менде жан тыныштыгы болмас еда. вд м б ек агамды айрыкша куанттым. Одан артык маган не керек? Капез бен Каратайды риза етт1м. Соган ез1м риза болдым. Оларды риза етуге мум кш дш берген Кудайга мыц niyKip! Енд1 Кенжегара мен Айгунд1 бак,ытты ете алсам, бауырлык, борышым сол рой. Жасаган ием енд1 соган мушйндЬс берсе екен! Табай мен Жузшта Кенжегара мен Айгуннен беле алмаймын. Biere еле-елгенше ажырамайтын адал б1рл1к керек. Мунда ел де, жер де жаксы. Кобзев мен1 жауын елтарш бергешм упйн гана сыйласа, онда онык1 — есепта сыйластык- Олай деуге аузым бармайды. Оныц адалдыгы сез1нде емес, нйнде. Казакты жараткан кудай орысты да жаратк,ан. Барлык адамзат Адам ата мен Хауа анадан жаратылган. Адамды адамнан ажырататын - тек арамдык- Арамдыктын, туршен адам баласы аяк, алып журе алмайды: ш тарльщ , кундестж, бакталастык, кереалмаушылык, пайдакунемдщ, дуниекрцыздык,, мешр1мс1здж, катыгездш, кекпплдш, толып жатыр. Соншама арамдыктын 6ipiHeH ада болсач, 6ipiHe тутылып каласыц. Мен де сейттам бе, к1м б1лед1? Кудай e3i KeniipciH! Штепбек сыйлаган уйд! Тазабек Кенжегара мен Айгунге отау гып TiKTi. Терт уй 6ipirin Кобзевт1 паналады. Eni казак, 6ip орыс акылдасып, К и т щ т ч шыгыс жак жотасындагы калкалау eni сайга еш кыстау салуга келгстк Тазабек пен Кенжегара 6ip сайга, Табай мен Teyip6eK 6ip сайга, екьекщен белшш кыстайды, малды да eKi белш багады. «Кыстауда кшз уйге отырмай, агаш уй салып алыцдар, 6i3 кемектесем1з», - дед1 Кобзев. «С ейтеш к», - дед1 Табай сезге келмей. Осы uieuiiM ете ед1л шепйм сыяктанган. BipaK кулагына тиген заматта-ак оган Ж узш карсы шыкты. - Тейкен, еркектердщ сезш ерен кылмады деп секпе. Сендер малдын камын дурыс ойлапсындар, ал адамныц жагдайына карамапсывдар. Жана ек1мет 245

(ii'kciLiim iu H iib jta 'ii'-ifjb i « оц ы » деп жатыр жастарга. Семен, 0бен окыса, олардьщ соцынан Оралбек те ержетш калады. «Китщнен мектеп ашамыз», - деп Ыгиса бастаган ю сш е р кам жасап жатыр. Малды Табай мен Teyip6en eKi yniMi3 багармыз. Eni белш багатындай, epic жетпей жатыр ма 6i3re? Bip сайга, 6ip корага-ак сын берем1з. Тейкен, сен осы К е п з т т щ касынан уй сал. Балаларды сендерге жинап берем1з, окытывдар. К;асывда Кенжегара мен Айгун болсын. Бала окытатын еш ш м шыкпаса, езщ окыт. Сенщ бШм1ч де оларга аз б!л1м болмайды. Жеркентке бар, жен- жосыгын б1лш кел. Осы ойды Кобзев те, К1тепбек те костады. Тазабек енд1 мугал1м болуга бешмделе бастады. Штепбек eneyi Жеркентке барып, еуел1 уйез басшыларына жольщты. Онда 3epin Жаксымбетов деген ж й т т Ютепбек жаксы таниды екен. Онын, eneci Ултанбай деген Kici орыстардыц казак жер1не коныстануына карсы шыгып, 6ip арба орысты мусылман кылып тастаганы уш ш Сахалинге жер аударылып, содан аман-есен оралган адам екен. - Ci3 кандай оку 6rripin ед1щз? - дед1 Тазабек™ тексерш. - Ешкандай окуым жок- Экем eKi жаз молдага берген. Содан алган 61л1м1мд1 Ыстамбулдан окып келген Цапез деген ж т т 6ipa3 жет1лд1рдь - Кай Капез? Байгабылдьщ баласы ма? - Ие. - Оны ci3 кайдан б1лес1з? Ол Жалацаш жакта турмай ма? Амал ж ок, калай арыздан кашып кутылганын айтуга тура келдь - Е, б1здщ казак 6ipiryain орнына 6ipiH 6ipi коцаштап куриды гой. Капезден уйренсещз, жаман уйренбеген шыгарсыз, - дед1 сел ойланып. - Ептеп орысша да оки аламын, - дед1 Тазабек акыр айткан соц, 6epiH айтайын деген оймен. - Оны к1мнен уйрендвдз? - Сопыйа деген орыс кызынан. Солардыц 6ipa3 жыл малый баккан ед1м. 246

___________________________________ dti. hm e-ad - E, нагыз жан-жакты мугал1м екенйз гой? Онда сол арадагы орыс балаларын да окытьщыз. Сонда Кецес ек1мет1шч нагыз кызметкер1 боласыз. Орысша бшетш болдьщыз гой онда? - Ептеп кана. Орыста нем бар, ез типмд1 овдырып алайын да. - Ж о-ж о, ейтпещз. Таудьщ куысында жатк,ан Китацге дел кез1р ешшм мугал1м болып бара коймайды. Ci3 тек epin уйретсец1з де жетедь Тида олар cisre ездер1 уйретсш. Ci3 тек жазуды уй рей щ з! Тазабек басын алып кашты, 3epin тацымдап коймады. Акыры оган Ютэпбек те болысты. - Эй, Тазабек, орыска казак жазу уйретшт1 дегеншч e3i дерш емес пе? Неге кашкактайсыц? Келю! - деп, сезд! тушндеп тастады. Кагаз, калам, сын тауып берем деп, 3epin буларды 6ipep кун аялдатты. А кы ры ep6ip кецсеш карактап ж урш , аздаган кагаз, 6ip уы с карындаш тауып бердь Ш тэпбектщ аркасында конатын уйд1 де, баратын бастыкты да — бэрш тауып Тазабек олжалы оралды. BipaK баланы окыта кою оцай боп шыкпады. Оган ец ауел1 мектеп болатын уй керек едч Бар жагдай соган келш йрелдч Оны шешудщ амалын Кобзев айтты: - Сен, Тазабек, табигатыцнан бастамашы адамсьщ. !\\азакы уйден орыс ушне кешкен туцгыш казак болсацшы. Кыс бойы осындагы орыс-казак жабылып карагай кесешк. Жаз шыга тагы жабылып саган уй салып берешк. Сол уйде бала окыт, - дедь Осы ninipfli Табай мен Ж узш колдады. - BepiMie б1рдей малшы болганша, сен окымысты бол, балаларга б1лгешчд1 уйрет. Bi3 ceHi аш-жалачаш калдырмаймыз, - деп, Табай 6epi yuiiH 6ip ©3i жауап катты. Кит1чдеп барлык орыс, Тазабекке тен торт уй казак ара-балтасын даярлап, кыс бойы Орта Карагай мен Шет Царагайдан агаш кестч Верш Кобзевт1ч eei баскарды. Оньщ: «Мынаны кес!» - дегенш Kecin, «Мынаган тиме!» - дегенше тимедч 247

Ъвкотпшп 'Hufrjlceke-цлм_________________________ Жаз ортасынан ауа уш белмел1 агаш уй салынып 6iTTi. Ен, киыны уш б е л м е т 6ip жердей жылытатын пеш салу екен, оны да Кобзевтщ e3i басы-касында ж урш 6iTipTTi. K ip n im куятын калыпты да eei жасады, K ipnim жасайтын топыракты да eei тапты. B in rip екен1н 6epiHe мойындатты. Тазабек пен Ш еш бул жаз жайлаура шыкпады. Уй салып жаткан орыстарга тамак ез1рлеп беруд1 ездерше борыш санады. «Жайлаудан 1здеп таппадым», - деп, 6ip KyHi К1тэпбек келдь К е й т кенщйздеу, шаршацкы. Б1рдеме айткысы келетшш, 6ipaK калай, Кайда айтарын бшмей турранын Тазабек оньщ мазац тур1нен таныды. - Кемешцце турганды Ш ешнщ кез1нше айта алмай турсын, ба? Оцаша шыгайын ба? - Айтарым ейел1це ауыр тие ме деп корган- шактанып отырмын. Эйтпесе айта беремш рой. - Айта бер ендеше. - Шшен жайында маган кеп ецг1ме айтып ен,. Внш мактап, Цапезден алгаш ест1гетнд1 айткансын,. Мен де еш мен enriMeciH 6ipa3 ecTireH адаммын. - Не, кайтыс болып па? Ш тепбек ундемей, м урты н сипалап 6ipa3 отырып калды да, ышкына: - Ошмет атып тастапты, - дедь - Астапыралла, не ymiH? - Тазабек бетш сипады. Ш эш селк етш , шошыды. Тазабек талш жутып койран адамша узак ундемей калды. Сонан сод ыцырана курсшдь - Неге атыпты? - Бай болыстыц баласы. 03i болыс болган. Елд1 канаган депй. - Бай болган, болыс болган адамныц 6epiH ата ма? Ол бай болмаса, баска 6ipey бай болады. Елд1 эшмен, влещмен риза кылганы есепке алынбай ма? - Оньщ берш мен бьлсем, Тазабек-ау, оны сен де бшер едщ гой. Казак десец, езще тиедк казак езшен озып бара жатканды, онтайы келгенде, 6ip кагып калмай отыратын ба ед1? 0 з щ де кердщ гой 248

&d, дцте-ad оны. Сенен repi Ш ш еннщ кере алмастары мык,ты болганы да. - Апырмай, е? Шшеннщ елгенше куанатын казак,тардын, да болганы-ау, е? Бул заман не боп барады? Ш шещц елтаргенмен, оныц eHepi елт1ргендерге конбайды гой. - Менщ 6ip болжаганым; будан былай ГИшещр жоктаган, енш айткан адамдар да Ш шеннщ аягын кушады. - Ие, сейтетш шыгар. Онда, алдымен Капезд1 сактандыру керек. *** Куздщ алгапщы суыгы сай-сайды тште бастаганда Тазабек те кыстыц камын ойлай бастады. Акыры Ж узж тщ айтканын жузеге асыруга бел ш ешть Кобзевтщ арбасын алып, Табайларга су бойынан деу- деу тастарды кора салатын жерге тасытты. Куз тусе децгелек кец тас кора дайын болды. Содан кейш гана Тазабек бала окытуга камданды. Семен, Эбен, 1?али ymeyiH жазуга уйретш Kepin ед1, олардан Оралбектщ де калгысы келмедь Амал ж ок, оган да кагаз, карындаш устатты. Он шакты куннен кейш Кобзев оларга eni немересш косты. BipiH араб, екшппсш орыс ершмен окыту Тазабекке киындау сокты, 6ipaK e p i кызык, e p i жауапты жумыс болып шыкты. Оныц осы кушн керген Штепбек imeK-cineci ката кулдь - Абажадай аю адамньщ шшкентай конжык- тарымен ойнап отырганы кызык екен, е?! С е т уйезге 3epin шакырып жатыр. Bip айдай бала окытудыц ед1л-амалын уйретед1 екен, - дед!. Жеркентте жатакханада жататын болды. Осек езенше жакын ш еттет жарлауыт устш дей кене уй екен. Бурын ескерлер жаткан деседь Тесек-орнын KOTepin келе жатып алдында тесек-орнын кетерш бара жаткан елдеюмд1 айналып етпек болып ед1, сол сет анау да солай бурылып, eneyi соктыгысып калды. Оныц да, муныц да тесек-орны жерге шашылды. 249