. Нұржекеұлы. т14

Ъекцлтн Нф^секе-цлы________________ КаЬарына мшген халык, ертец К;аркара жерменкесш шаппак. Адамы туг1п, Царкаранын, ауасы да буйн ашу-ызага булыгып тургандай: тушлген кара булт не жаумай, не жылжымай, жарменкенщ ycTiH пара тундшше каптап алыпты. «Талдыбулакты шапнанда, Василий кей гп екен, коцсы отырган Денекер не болды екен? » - деген ой 6ip жылт e ir i де, жалп сендь EpTeci журт жарменкенщ желке тусына жиналды. Жак,ыпберд1 буйрык, icneTTi тапсырма айтты. Ipi денелк суеты, уш зор, ашуланган адамша з1ркшдеп сейлейтш суеты Kici екен. - Жамагат! - дед1 басындагы тумагын жулып алып жогары катере. Аттылы журт тырп етпей тынып тывдады. - Аргы тегщде кол бастаган атан бар деп, жэрмецкеш шабуды маган тапсырдывдар. Жаудан емес, мен осы ю тщ жауаптылыгынан журекешш турмын. 0 з басым осы жолда елш кетсем де екшбеймш. вйткеш осы елден аяп калар ештенем жок- М е т ц м1ндет1м - орыс влйрген Тазабек атамнын да, кэз!р орыс туткынында жаткан в у б е т р бауырымнын да KeriH кайтару емес, корланган казактын намысын коргау. BopiMi3 бугш намыс унин 6ipiKTiK, сол yrniH атка кондьщ. Б1рнскендштен, 6i3 к у п т ш з . Жврменкеде мылтык квп, б1зде аз. Сондьщтан елд1 коргайтын адам алдымен езш коргасын. Ойткеш елген адам еш тм да коргай алмайды. 0л1мнен корыкпайтын адам болмайды. BipaK ажалы жетсе, корыкдан да елед1, корыкпаган да влед1. Сондыктан бекер елмей, жауывды жастана елу керек. Жаудын колынан еле салу ерлйс емес, жауды елйру - ерлйс. Осы есте болсын. Ал кеттис! Te6iHin, шокыта женелш едй каумалай турган бауырлары, 6ip жшке т1збектеп койгандай, тобымен дур ете калды. Ж урт та жаппай совдарынан шокытты. Жерменкеш жеп коятындай, 6api б1раздан кейш исецкше шапкан. 0лдек1м кенет: - Ойбай, он жагымыздан орап келедП - дед1 кылгынып. Жалт караган Тазабек шокактап шауып бара жаткан жиырма-отыз ескерд1 кердь 50

_______________д /t, дщте-ай - Коршагалы келед1! 9не! Алдыга кара! - дед! тагы 6ipey бакырып. Сол жак капталдан мылтыгы шошайган 6ip топ жаяу жакындап калыпты. Тазабек ен алдьщгысын кездемей атып калды. Ажалы ж ок па, о к тиетш- ак жерде типзе алмады. А н ату мен адам атудьщ айырмасы бар екен: адам атканда, колыц рана емес, журегщ де калтырайды. Айнала пырс-пырс, тарс-турс тутшдед1 де кеттк Окка ушкандардыц шьщрырган, кылгынган жан даусы ер тустан естш ш жатты. Акырында аман калгандары тауга карай жалт бердь - Каша атыс! Токтамай ат! - деген Ж акыпбердшщ айкайы ест1лд1. - Ж ау жасканбай атса, тугел кырыласындар! Алайда казактар атысып жарытпады. Жакыпберд1н1н, жанындагылар гана 6ipa3 ок шыгарранмен, баскалар бейберекет б1рден, ек1ден тарс-турс eTKi3fli де, тауга карай тым-тыракай кашты. Тазабек шауып бара жатып артына ецкешп Караганда, калык каудыц imiHeH каран, еткен 6ip ескерд! байкады. BipaK косатарын кайта октаганша ок жетер шамадан тым алыстап кетт1. Сонда да сол жакка карата басып-басып калды: тым болмаса, жасканар деп ойлады. Катар келе жаткан 6ipey ат- матымен омакаса кулады. Он, жагында келе жаткан да ыцк деп атынан ушып туей . Кырылды казак. Ж урт жота асып барып ат басын тартты. Тазабек топ imiHeH атасы мен Агынтайды !здедь Калык HenipfliK калкасында Т1леул1 аксакал аман-есен шауып еткен шыгар деп шамалаган. EKi-уш топтьщ арасынан таппады. Таты 6ip топка кимелей Kipin бара жатканында, касынан еткен 6 ip ey таные Kici сек1лденд1. «Кайдан керш ем?» - дед1 ейне туйре алмай. Ол да, cip e, сейткен болу керек, етщшреп барып артына бурылды. - Тазабек ага! - дед1 ол да кеш танып. - Сопыйа! —Кызга карай атын Te6iHe умтылды. EKeyi ат уетшде кушактасып, арка-жарка амандасты. - «Кайдан керген ж 1 г т м ? » —деп турсам, еркекше 51

НИЦw est lliii>Hi-ki-iubi__________ _________ кшнш апсьщ гой? Мунывды калай тусшуге болады? Сен KiMre карсысыц? - Мен ежелден едшетспзджке карсымын. Оны орыс жасай ма, казак жасай ма, маган 6epi6ip. Эрине, ез ултыма ок атпаймын, 6ipaK колымнан келген кемеймд1 казактан аямаймын. бйткеш мен оныд жер-суын мекендеп еспм . - Эй, Сопыйажан-ай, орыстыц 6epi осы сендей болса гой, еттец! EKeyi топты как жарып оцаша шыгып Kerri. Элдене айткысы келген адамша, Тазабек кайта-кайта Сопыйага карагыштай берген. - Ага, не болды? в з квзвдзге езйцз вл1 сенбей келемз бе? - Ж ок, - дед1 Тазабек жулып алгандай - саган суйсшгешмнен аузыма сез туспей келедь Деп осындайга ceHi барар деп еш ойламаппын. Муныца еке-шешен;, агац калай карады? - Олар менен ат куйрыгын Kecin кетть Мен Кожакка uiecin казактарга косылдым. - Кай Кожак? - 9з1щз бшетш дшрменип Кожак. - Сиыршы Кожак екен деп, журепм су ете калганыншы! - Туу, Teri, маган дурыстау казакты да кимайсыз ба? Эне Кожагьщыз соцымнан куып келе жатыр. - 9 й , сен Сопыйаны кайда оцашалап барасыц? Ш ык жекпе-жекке! - дед1 атын Te6iHin. - Ш ыксад, шык! _ дед! Тазабек те карсы Te6iHin. Te6iHice жакындап, eKeyi кушактаса Kerri. - Бармысьщ, ей, бауырым?! Bip-6ipiMi36eH канжыгада KepiceTiH кун туды ма, не бол ды ?- дед1 Кожак дауысы бузылып. - Кайда кершсевдер де, аман кершкендерще теубе кылсавдаршы, - дед1 елдек1м ту сыртынан: Жомарт екен. Колында кокиган найзасы. Карагай саптыц ушына TeMip казык байлап алыпты. Шолац как^ан батырларша елгппн шлкш-сьлкш кояды. - Нагыз жау туадретш батырга уксайсьщ, - дед1 Кожак кекеткеш де, кошеметтегеш де белгкпз дауыспен. 52

дй, динме-ай - Тазабек кусап коркып, мен алыстан атпаймын, жаудыц дел жанына барып, дел журегшен шаншимын. - Атыц жарау екен, жанына барсац, барып даларсыд. BipaK, барарыд барып алып, к,айта каша алмай журме. - Жауга шабуга жараган ат жаудан кашуга да жарайды. - Мше бул айтданыд - шындьщ. Сен шабудан бурын кашуды ойлап ат камдарансыц. - Айналып келгенде, сен менщ ж аксы ат мшгешмд1 де кере алмай турсыц. Ал егер ж аксы катын алсам, онда жарылып елетш шырарсыц. - Койсадшы, сен жендлдщ, - дед1 Сопыйа Кожакка куле карал. - Сенщ шокпарыцнан Жомарттыц найзасы узын, атыцнан аты ж уйрш , сенщ алран катыньщнан оныц алмаган катыны сулу, ендо жецЪшегенде, нец калды? - Эй, - дед1 Жомарт елен eTin, - сен кашан катын алып журсщ ? - Сен найзадды кайрап жатканда. - Кылжактамай, шынывды айт, атпен ойнасац да, катынмен ойнауга болмайды. - Сен рой катыныммен ойнап турган. - Мынау не оттап тур, ей? Цатыныц Сопыйа ма? - Ие, деп e3i, Жомеке, - деп, Сопыйа ат устшде ецкейш, селем салудыц ишарасын жасады. - Мынау жынды, ей, - деп Жомарт шик-шик кулдо. - B i3 орыстармен сорысып ж урсек, бул олардын, кызын алып жур. встшем, жаным калар деген кулыгы РОЙ. - Цалай ойласак, солай ойла, Жомарт. Сен кусап ку т1земд1 кушактаранша, орыстьщ кызын кушактараным артык. - Вдыме Цожакта емес, Сопыйада, Жомарт, - дед1 Тазабек сездщ й згш ш тартып. - Орыс казакты кырып жатканда, казакка келш боп жаткан Сопыйаныд кылыгы, калай айтсац да, адам суйсш етш кылык- Цутты болсын, бакытты болсын! Мен де, кудай каласа, жакын кундерде уйленейш деп ж урмш , екем кез1 TipiciHfle Т1леул1 аганыд кызы Шешге куда Tycin 53

Ъексцлтп НчфЫсе-цям_______________________ койган. Кайнатам мен кайнагамнан атыс кезшде кез жазып калып, соларды 1здеп келе жатыр ем, Сопыйа кездесш калды да, артынша сендер келш, бегелш калдым. Жур1вдер, 6ipre i3flemKini! ...Агынтайдыц алдында узынынан сулап жаткан Т ш еу л ш кергенде, Тазабектщ журеп тас тебесше шьщты. Оц жак кара санынан тиген ок жамбас суйегше жетш токтапты. Кугыншылардын колына туспей, кайта бул арага куламай ж етш ть Ем-домнан хабары бар СЛмтж дейтш шал токым куйд1рш басып, канын езер токтатыпты. Агынтайдьщ жейдесш жыртып яиберш, сонымен санын тацып жатканда карт кэз1н ашты. - Агынтай! - дед1 кез1мен баласын 1здеп. - М е т тездеп уйге ж е т т з , балам! Карттьщ 6eTi api емес, 6epi карай бастапты: 6ip сет ьщыранып, 6ip сет тыным тауып, ейтеу1р, Tipi екенш бьлдорш жатты. - Окты сорып алатын емеген, не ш ш алатын оташы тапсацдар, Teyip болар едк - дед1 CiMTiK Агынтайга карап. - Аскындырып алмасан, экец бул жаракаттан еле коймайды. - Менде йод бар ед1, - деп, Сопыйа атынан тускел1 жатканда, елдешм: - Ойбай! - деп барк ете калды. - Жотага каравдаршы! - Е, кеш кой, не кершд1 сонша? - дед1 жылдамдау 6ipey жекш. - К еш тщ алдында ак ту кетерген кек аттыга каравдаршы: ер-турманы тугел кумш, кунге шагылысып жалт-жулт етедь А к ту кетергеш - 6i3 6eft6iT адамбыз дегеш. Туркы б1здщ жактыц адамы емес-ау. Алыстан келе жаткан болар. - Teh, улкен кеш екен, Teri! Тек арткан туйесшщ 63i кырык шакты. Таудык капталы толган мал, 6ip болыс ел 6ip-aK кетерклген болу керек. - Ойбай! - дед1 манагы барк еткен дауыс. - Кыратын болды! Алдынан ейрет шыкты. - Ой, бейбгг к е п т неге кырады? 54

dd, Ьцнт-ad Жотага шыга келген топ аттыны сайга тыгылган булар да, кеш ш келе жатцандар да 6ip сетте кердь Кеш бастаган кек атты сел бегелгендей болды да, ак, туын тастай 6epin, eni колын кекке соза шалцалай барып кулады. Мылтьщтыц пырс еткен уш Тазабектерге сонда жетть Bepi шу ете калды. Жапатармагай карсы беттей карагайга карай кашты. - Ещц кей тйк? - дед1 Агынтай алактай сасып. - Атамды маган еперщдер! - дед1 Тазабек атына каргып мшш, Агынтай мен Жомарт картты жерден кос колдап кетерш алды. Сопыйа да суй есй . Т1леул1 йстенш, дыбысын шыгармай шыдады. Тазабек оны кундактаулы балаша кушактап, алдына ецгерш алды. Жота жактагы тырс-тырс, пырс-пырс, шьщгырган, кылгынган дыбыстан аспан тецкерш ш келе жаткандай едь Кацгыган октын, дыбысы ызывдап, тиген OKTiKi туншыгып шыгатынын Тазабек бш етш . «Кырды-ау! Кырылды-ау!» - дед! жаны Typmirin. Калган журттыц Кайда кашып тыгылганын 6ip К¥Дай бигсш, бул араны бес саусагындай бшетш Тазабек карагайга йпккен соц, «тураж ур», «окга бурыл» деп отырып, акырында буларды дву шомбалтастыц жалпак тебесше экеп шыгарды. Тшеулпп жерге Tycipin, сол арада Сопыйа жаракатын кайта карал, кайта тацды. - Санын типп, окты суырып алсак, ж аксы болар едк - дедь - вйтпесе ipumen кете ме, KiM бшед1? - Сен тм е сщ бе? Корыкпайсыц ба? - Тазабек бетше куменмен карады. - Атам аткан октан корыкпаганда, мен тыныш жаткан октан коркам ба? Менде тек курал-сайман жок- - Оны кайдан табамыз? - Жалацашта Сергейчук деген пелппр бар. 03i келш караса, тшта жаксы. Келмесе, курал-сайманын бере турар. - Онда атамды еуел1 уйге жетш зеш к. Сонан соц Жалацашка екеум1з барып кайтайьщ. - Ж ок, Тазабек, сен еуре болмай-ак кой. Сопыйаны e3iM апарып кайтайын. «Сен гамшщ?» - десе, мен 55

2а( щтан 'Hiff/м^Ь-цпы__________ «куйеу1мш» дермш, ал сен сез таба алмай калып, бекер кудпс тудырып алып журерсщ. - Ойпырмай, ceHi мундай кызганшак деп KiM ойлаган? - К^ызганайын, кызганбайын, келш шепмнщ бетен еркекпен KeTin бара жатканына калай жайбаракат карап турармын? - Болды-болды! - Сопыйа ацырын гана Кожакты иыгымен пакты. - Цылжакты коя турып, еуел1 жаралы адамныц жагдайын ойласандаршы. Тазабек дереу ез ойын айтты: - Жомарт екеуипз карагайдын, шпнен eKi-уш сырык тауып екелешк те, содан кетерп жасайык- Сонда атам да, 6i3 де киналмаймыз. - Б1рак байкавдар, - дед1 Сопыйа карттык касынан 6epipen келш. - Мыналар Фон-Бергтщ баскесерлер1 болар. Онымен ойнамавдар. Ол жауыз сайдыц аузын багып жатуы мумкш. - Беркщ KiM? - Тазабек тукке тусшбей, Сопыйа мен Б^ожакка кезек-кезек карады. - Мен1к казак iuiiHe б1ржола келу1ме, шынын айтсам, сол Берг себеп болды. «Жаман сырын айтам деп, шынын айтады» дейд1 гой; егер Цожак 1ренж1месе, айтып берейш. - Айта бер, елден естшенше, езщнен есм сш . - С1здер бшейздер ме, бишейыздер ме, менщ Кожакка косак болганыма 6ip-aK кун erri. - М ше кызык! - дед1 Жомарт кулш. - Мен буларды баягыда уйленш алган деп журмш гой. Bipre журеда, 6ipre жатады, кайдан бшейш? - 0TipiK айтпа, Жомарт. Bipre журдш, 6ipaK 6ipre жаткан жокпыз. - Орыстар уйленгенше де ейтш-буйте беред1 дейда, кайдан бшейш? - Мынаган кой дейтш 6ipey бар ма, ж ок па? Адамга, те п , ауыз аштырмады гой. - Цой, ей! Атамнан уялсацшы! BepiK деген беленщ KiM екешн бш ейш те. - Тазабек ага, оныц ек еп де, 03i де осы Жеркент жакта кызмет жасап келе жаткан адамдар. Фон- 56

_______________________________ Эй, дшим-ай Берг дегешне Караганда, аргы Ty6i таза орыс та емес шыгар. Кеше ертецгасш екем сырттан суп-сур боп келдь «Кеше казактар Башарин мен Зубковтьщ омартасын талкандап, ездерш елйрм ек бопты. Bepi уй iuiiMeH тогайга тыгылып аман калыпты. Олар 6i3re де THicyi мумкш. Башаринге барып, аныц-каныгын ез кез1м1збен Kepin кайтайы к», - дедь Экеме агам екеум1з inecTiK. Барсак,, ауласы толган эскер. Санадым. Бергтщ езш косканда, барлыгы жиырма тогыз адам. Берг eni кемекнпшмен 6ipre Башариннщ касында отыр екен. Экем жагдайды сурап едо, сол-ак екен, ал кеп Берг агытылды дейсщ , кудай сактасын, ондай мацтаншацты ем1р1мде керген емесшн. «М еш ротмист1р Кравченконыц e3i жумсады, - деда, деп 6ip ак патшаныц eei жумсагандай. Даусы да барабанньщ куысындай дуцкплдеген б1рдеме екен. «Орыстардьщ омартасын киратып, ездерш урып-согып жатыр екен казактар. Барып быт-шытын шыгар!» - деп буйырыпты Кравченко. Содан Даркарадан шыгып, тун п б1рде Талдыбулакка ж етш ть Туны еквде казактардыц карауылына кезЫ п, оны аткылап куып тастапты. Кадцмп кан майданда журген жауынгердей мактанады. Сезше карасац, казак пен орыстыц арасында кыргын согыс ж урш жаткандай. Тацгы бесте Туп езеншен етш , 6ip ауылдыц устшен шыгады. Ауылдьщ шетщце eKi карауыл тур екен, екеуш де атып салады. Ол карауыл ма, жай турган адам ба, аныгын 6ip кудай бишесе, еш ш м биш ейдь 0йткеш ол eKeyi Бергке еш карсылык керсетпеген. Берг олардыц касына бармаган да сейлеспеген, керген бетте аткан да тастаган. Берг пен олар 6ip- 6ipiHe согыс жариялаган eKi мемлекеттщ адамдары сыякты. 0лri eKi карауылдыц елердей айкайынан ауыл оянып, буларга карата бейберекет ок атыпты. Бергтщ некерлер! уралап ауылды шауып, тацгы бесте тетт1 уйцыда жатцан цазацтыц елуш цырыпты. 03i «цазацты елтард1м» демейда, «кетерШ ыш лерд! елйрд1м» дейд1 мацтанып. Оныц кетерйпспйлерк кердвдз бе, ауылда бейкам уйыктап жаткан казактар. «Налганы уй-жайын, мал-мулкш тастап, тауга кашып 57

Ъексцлтап Hufokeb-цлм__________________ Kerri», - дед1 6eTi булк етпей. Царусыз катын-бала тауга кашып кетпегенде, кайда кашып кетед1 енд1? Кайта таудьщ пана болганына шушр! Жыным келгеш сондай, зыгырданым кайнап зорга тындадым. Кэд1мп e3i тектес карулы ескермен согысып жургендей 6ecTi: «Сол шабуылда Айса деген тараншы ерлйс жасап, еш кетерйшяшш тапаншаман жайратып салды», - деп сокты. Карусыз казацты жайратып салганды да ерлйс санаган есйзге не дерсщ?! - Олардыц iminfle тараншы кайдан ж ур? Казакта оньщ кандай Keri бар екен? - Оны мен кайдан бшеш н, Жомарт. Бергтщ айтканы солай. Ол ауылды кырып салганнан кейш TynTi кулдай кел1п тадгы сепзде тагы 6ip ауылга тап келштЬ «Э лп ауыл 6i3fli K opin, найзаларын устап 6i3re карсы ш ы кты », - дейд1 Берг. Муныц KOTepinicmuiepi, кордвдз бе, шет1нен оз ауылында тыныш OMip cyp in жаткан казактар болып шыгады. вскерш e n i топка болед1 де, ауылды коршап алып кылыштап кырады. «Сол колма-кол шайкаста сексенш onTipin, он ею сш жараладык», - дед1 кысылып-кымтырылмай. «Колма- кол шайкаста», - дед1 уялмай, тап 6ip казактар да кылыш устап карсы шыккандай. Айтуынша, мунда да «калгандары» тауга кашып кутылыпты, уйлерш epTenTi, 6ipaK ол уйлердщ бала-шагасы мен катын- калашы кайда кеткеш жайында аузын ашпайды. Каркарага карай беталып келе жаткан жолда оз колымен тагы терт адамды атып елй рш , он уйд1 ортеп, Башаринге кайта келш отырган кез1 екен. Мен шыдамай кетш: «Уйлерд1 вртегенде, ол уйдщ бала-шагасы мен катын-калашын кайда ж1берд1ндер? Оларды да ортеп ж1берд1вдер ме?» - деп ед1м, Берг орнынан ушып турегелдь «Жауда бала-шага, катын- калаш деген болмайды. Йемене, жанык ашып отыр ма?» - дед1 TyKipiri шашырап. Мен де орнымнан ушып турып: *взщ1збен согыс даласында кездескен жаумен емес, Ресейдщ вз журтын, оз халкын вз ауылында, вз уйшде уйьщтап жатканда кырып салганьщызга сонша мактанганнан уялмайсыз ба? Тым курыса, 6ip адамыкызды атып елтарш, сол ymiH оларды кырып 58

Эй, дцнш-ай салсацыз, онда мен ci3fli тусшер ед1м. А л, айта КОЙыцызшы, сонша адамды кандай себеппен кырып салдыцыз?» - дед1м. Калшылдап, колын екьуш рет наганына апарып кайтарып, апарып кайтарып, не icTepiH бшмей, эбден долданды. Акырында: «УЬ! Саткын каншьщ!» - дед1 басын кекжите сгпкш. «Тарт пл щ дк турпайы! 0ке! Ага! Сендер де осы жауызды жактап отырсыцдар ма? Жазьщсыз, карусыз хальщты кырып салганына мак,танган мыналар орыстыц жауынгер1 деген аттан садага кетсш !» - дед1м де, уйден шыгып журе берд1м. - 0й, айналайын Сопыйажан-ай! Сен сейтпесец, Сопыйа болармысыц?! - деп, Тазабек кушактай алды. Кезшен жас та шыгып кетть - MiHe, батыр деп осыны айт! - дед1 Жомарт кулш. - Ал экен; мен агад кейтй? Ананыц касында кдлды ма, ж ок се т м е н 6ipre KeTTi ме? - Eneyi артымнан к,уып жетта. «В^ай жерде калай сейлеуд1 б1лмейсщ. 0 з мемлекетще езщд1 карсы коясьщ. Оны да, Кравченконы да мемлекет жумсамаганда, KiM жумсады гой деп ец?» - деп екем ceKTi. «Ещц 6i3fli Кравченко да, казадтар да коргамайды, босда кырыламыз», - деп агам урысты. Цысдасы, енд1 маган бул уйде бейб1тпилш ж ок екенш TyciHfliM де, 6ip KHepiMfli ycTiMe ше сап, «Кожак, кайдасын,?.» - деп тарттым да кетйм. - Эке-шешец 1^ожадка THin алганынды б!ле ме? - BLnyi де, б1лмеу1 де мумкш. Корадан шыгып бара жатканымда шешем: «9й, кайда барасыц?» - деген. «Казактарга» - дед1м. Оны калай тусшгенш кайдан бшешн. MiHe, Жомарт мырза, Цожад екеум1здщ кенет табысуымыздын, купиясы осылай. - Е, BepiK зел1мнщ пайдасы жалпы казакка тимесе де, Цожакка тиген екен. - Жацагы бейб1т к е п т кырып салган да сол. Ол - Кравченконыц осындагы колшокпары. Ертед ол, сез жок, ак ту кетерген бейб1т к еп и ! емес, кальщ кетерШ сппш кырып салдым деп мактанады. Одан ете сак болыдыз, Тазабек ага. Казадтардыц карагайга 59

Ъексцлтан НфкеЬ-ты ___________________ тыгылганын кердк одан кайткенде де 6ip шыгатынын ол беле бьпедь Bip жерде бугып жатпасын. - Bi3 де бугынып барып байкармыз. Кетерй болмаса, атамды атпен алып журе алмаймыз гой. Бугына-бугына, сактана-сактана сайдыц табаны- на тускен сод, тым ашыдда шык,пай, Тазабек пен Жомарт шок-ш ок бутаныц калкасына тыгылып, 6ipa3 тыц тыцдады. К удж шакыратындай ештеце есплмедк - Ь^арагайдьщ imiMeH жогарылап байкайык, ~ дед1 Ж омарт. Eneyi кайтадан карагайдыц im iHe Kipfli. - BepiK деген беле Талдыбулактын, тещрегшде Tipi жан калдырмады. Оларды да кырып кеткен бе елде кешш кеткен бе, Кемелбайдыц да куры журты жатыр. - Ол сездщ езше арналган хабар екешн Тазабек б1рден тусшда. - Бeлкiм, агайын-туыстарын сагалап кеткен шыгар? - Мен де солай жорамалдадым. Денекердщ TepKiHi Тасашы жакта гой. Ж ен сурайтын Tipi пенде табылмады. Тапсам, сенен шушннп алатын ед1м. - Жарайды, ecKi жараныц аузын тырнап кейтесщ? Цалжывдаймын деп, Ш ешнщ журегш ауыртып аларсык. - Оцашада есще сап койганым гой еншешн. вйтпесем, кылт еткещй кагып кетесщ ылги. - MeHin аягым байланды, енд1 6epi сеш кь - Ие, карьщ кылдын,. Keeip 6epi - бульщгыр дуние. Датын алмак турмак, жан сактаудыц e3i колымыздан келе ме, келмей ме, 6ip кудай бшсш . - Токташы! - О не? - Тыцдашы! Кулагыма 6ip дыбыс шалынгандай болды. - Ие, 6ipey ыцырсиды. Мына арада. Ушкат пен каракат уйысып ескен жыцныц тYбiндe камка беш пенгп жап-жас ж ш т кан-жоса боп жатыр екен. Од колтыктан кылышпен шауыпты. Тукыл ыйыктан аккан кан белуарына дейш уйып, бозекпеше 60

dii, дуние-ай 6erin калыпты. Тазабек атынан тусе сап тамырын устап, кеудесш тывдады. - Жаны бар! - дед1 куанып. - Шап, Ж омарт, Сопыйаны алып кел! - в з щ шап, мен ол араны таба алмаймын. Тазабек жанушырып асыкканымен, Сопыйа мен Цожашты алып жеткеншше ж ас ж1пт бакилыкка жур1п KeTinTi. - Цансырап елген, - дед1 Сопыйа apbi-6epi карап. - Сел ертерек тапканымызда, аман алып калгандай екем1з. Бэлюм, будан баска б1реулерге кемепм1з тиер, беткейге дешн барып керешк. Эуелде уркектеп, жалтактап, б1раздан кеш н ептеп ундер1 шыга бастады. - Ойпырмай, тец1рек тып-тыныш кой! - дед1 Кожак жота жакка кун сала карал. - Teri, тук болмагандай. - Ойбай, ене жатыр! Bepi Жомарт жакка жалт карады. Уйме-жуйме торыз елш тецнен шашылран мулшше тецкиш - TeKKHin жатыр екен. Атпапты. BipiH кылышпен басынан екьуш шапкылап, 6ipiH мылтыктьщ icTiriMeH элденеше шаншып-туйреп елтаршта. в л ж т щ б1рде- бф ш щ колында ие мацайында не шокпар, не найза, тым курыса, бакан да ж ок, тек шетк1 жаткан ж1ггг камшысын колынан шыгармай сулапты. « Т орызын да 6ip-aK салдат елйрд! ме екен? - деп ойлады Тазабек. - Кашып бара жаткан журтты артынан куып жетш, 6ipiHeH кешн 6ipiH кулаткан-ау?!» Атыныц басын тартпай, мещреу адамша кете берген екен. Кенет аты токтай калган сок, ес жиып, атыныц аяк астына карады да, 6ipey мыйына ине шаншып алрандай iniMipKemn кетть Шошына TypmiKTi. Tan алдында екщабат ейел ат-керпешмен жайрап жатыр екен. Крлтыктан кираштай шапкан кылыш ейелдщ imeK-карнын актарып тастапты. Кан-жынга араласып жаткан шарана шаканы кергенде, ыцырана eKipin яаберда. - Жауыздар-ай! - дед1 унш щ шыккан-шыкпаганын 63i де ест1мей. YHi кемешнен емес, журегшен шыккандай болды. Keei булдырап, бет алды кершбей, 61

Ъексцятан НгфокеЬ-цяы ________________ __ елденеден, елдеюмнен кемек 1здегендей жан-жагын карманып, ат устшде те «селе шай«а«тап кетть Bip адамы елее, бук1л ауылы бауырымдап жылайтын казак; кынадай кырылып жатканда неге унйз? Bepi елген бе елде намысы елген бе? Намысты елйретш не, урей ме? Урей сонда ел1мнщ езшен де урейл1 ме? Шынында, Tipi е л ж п н тартар азабы шын елжтен елдекайда ауыр, елдекайда зор шыгар? Содан, cipe, 63iHi« де кезшен жас шыкпай жылап келе жатканы?! Bipan мынандай жауыздыкка бакырып жылаганы« жауап бола ма? Оган жауап - тек кек алу. Тебшд1 ме елде й згш ш тартты ма, аты, efiTeyip, елш -елштщ арасымен оекырына ж е л т кетть Б у т л беткей жайраган елin . Кебш басынан, кеудесшен, кейб1рш iinm eH , б1рен-саранын терт-бес жершен шапкылап, туйреп, туралап, ит тарткылаган тулактай дал-дулын шыгарып тастапты. Айтса, адам нанбайтын, Kepin турып, K63i« сенбейт1н сумдык! Осыншама орыс енпгетшдей, муншама кектенет1ндей бул байгустардыц не к ш е й бар ед1? Еркект1 еркек деп, колына кару тисе, карсылык керсетед1 деп кырсын-ак, ал ейел-ананы кылыштап елйрген ескер «андай ескер? Оны адам деуге KiMHi« аузы барады? Жендет! Жай жендет емес, кашшер жендет! Казак болганы уш1н рана кырылып жаткан кайран кыршындар! «А т!» - деп BepiK жауыз буйрык берс1н-ак, алдында ейел турганын, оны « жукт1 екенш керген с о «, цылышы колынан Tycin кетпеген кандай хайуан? О ны « ней жауынгер? 0йелд1 ж ау санап, оган муншама жауыгатындай не кун туды булардьщ басына? Жер бетшен казак атаулыны жок кылуды максат кылГайдары KepiHin тур. Эйтпесе ескер деген eeiHe карсы шыккан ескермен гана согыспай ма? Beft6iT журтта, кемшр-шал мен бала-шагада не 8KeciHi« куны бар? Тазабектщ мыйы да, ceeiMi де тас боп катып калган сыяктанды. Кейб1р eлiккe кез салмай да ет1п бара жатты. Кере-кере кез1 де уйренш, шошына-шошына ж уреп де шаршап, кeнiлi де к ен д тш , елген адамга енд1 eei де eлi кезбен карай бастагандай. Калай елт1рг1лер1 келсе, солай елтаре берш ть КУмаРы таркап, айызы 62

_______________________ Эй, Ьинт-ай канганша цырыпты. BipeyiH де жемей, койды тек кыра 6epeTiH касцыр болушы еда, кылыктары кандай ук,сас?! Жазыксыздан-жазыцсыз каншама гумыр, цаншама тагдыр тапа-тал тусте киылып туст1?! Оны KiM санайды, гам сурайды? Цудай буларга неге муншама артыкшылык, берген? Казацтыц кай кунеш унйн? М омындыры, езш e3i коргай алмараны унйн бе? Урей елген адамныц кезш е ты ры лы п, жанарыньщ iuiiHe Kipin елед1 екен. К^ай адамныц калай елген сет1н кезше карап тусш есщ . Б эрш щ кез1 шарасынан шыга жаздап шатынап, 6ipaK ол ш ы ры п улгергенше, адамныц жаны ш ырып улгеред1 екен. Эр елш ке караган сайын езщ де 6ip елесщ . Эр елш тщ жанарында елген сэтш щ cypeTi cipecin тур. Мынау шал езш елт1ргел1 жатцанына сенбей турып-ац елш калган сыкылды. Берга 6ip айдалада, 63i 6ip айдалада жатыр. Кулак шекеден шапкан кылыш бас суйегш Куларымен коса как белш тастапты. «Маган не болды?» - деп, не болганын ац-тац жанары сенен сурап жаткандай. KeMnipi шалына карай колын соза сулапты. М е т корга дед! ме екен елде езщ корран дед1 ме екен, бейбак? Калай болганда да, колы узын ак патша бул кемшр-шалды М ыцжылкыныц жотасында куып жетш , акыры жазалапты. Оларды BepiK елйрд! ме, Берштщ mepiri елт1рд1 ме, буйрык ак патшаныц аузынан шыккан соц, берше сол ганель - B ip a e -6ip T ipi калганы ж ок! - дед1 К ож ак тацдана K ypciH in. - Ж аралы болранныц 6e p i кансырап елген. Тазабек атыныц басын тартты. Эзгелер де токтады. - 6лйстерд1 санап шыкпасак, енд1 аралап кайтем1з? Бул кергешм1зд1 умытсак, 6i3fli ата-бабамыздыц аруагы да умытар. Цайтайык- Булар козрала бергенде, Сопыйа: - Тоцтаццаршы! - дед1 eHTirin. Bepi жалт карасты. - Мына кырылып жаткан елш тердщ касында турып етшем: м е т будан былай орыс демецдерни! Бугшнен бастап мен казакпын. Кожак кабылда десе, мусылмандыкты да кабылдаймын. Казактыц 63

_________^(irl.ruшит :HubiceLp-ifUhi келш1мш. К,ожак,тьщ катынымын. Албанмын. Софья да емесшн, Сопыйамын. Мен бьпсем, казактыц керейш ел1 алда. Талдыбулацтыц поштасында отырганымда вз кулагыммен естщ1м, казак пен кыргызды жазалау yuiiH, Жеркенттен, Верныйдан, Тешкенттен, Шшпектен кунде жердем сурап жататын. Кез1рдщ езшде казактыц кергеш мынау болса, ол жердем келш жеткенде куш не болады? Сондыктан Цытайга кашу - вл1мнен кашу. Менщ ойымша, казакка аман калудыц одан баска амалы калган жок. *** Тшеулш! Орта MepKire жетшзгенше кас карайды. EpTeci Жалацашца баратын болгандыктан, Кожак пен Сопыйа сонда конды да, Тазабек тунделетш Жомарт eneyi EKi Ашадагы ез ауылына келдЬ Illeineci мен Ж емеш ел1 уйыктамапты, булардыц дуб1рш ecTin, карындасы далага ж у й рш шьщты. - Bip кетсец, мол кетесщ, кайда журсщ ? - деп, шыга бас салды. - Апам екеум1з сеш уайымдап елетш болдык- Мен: «Ш айшщ ауылында касынан шыга алмай, шыр айналып журген шыгар», - деймш, апам К^аркарага барып, б1рдемеге урынып калды ма деп коркады. Сенщ кайда жургенщ 6i3 ушш бLain болмайтын жумбак. - А пащ цш де, ceHiKi де дурыс. Кдркарага да бардым, Ш еш нжш де де болдым. 0цпмемд1 уйге KipreH соц айта жатармын, алдымен ана Жомарт агацмен амандассацшы. - Ой, ага, амансыз ба? 0 з агамды аман кергешме куанып, « з г е тшта карамаппын гой. - Кызды карататындай цасиет1м1з болмаган соц, 6i3 байгус KiMre екпелешк? - Ойбай, Жомарт агамды екпелетш алыппын, енд1 кейтт1м? вкпелемещзип, будан былай ец алдымен «зб е н амандасам. - Тазабекта кушактагандай, кушактап амандас. - Макул, свйтем. Т1леулшщ жагдайын естшен соц, Калиша катты муцайды. 64

ЭА дцнм-аЖ - Алда кудай-ай, нагып 6i3fli шыр айналдырып K erri? Ш ешш жуык арада тагы Tycipe алмайтын болдык кой?! Жэмеш, самаурыньщывды кой, Жомарт балам шай iiuciH. - Ала, мен Жемешке екпелеп отырмын. - Неге, кещ лщ е келейн сез айтып койды ма? - Каркарада Тазабек алыстан тиейн мылтык алып шапса, мен жанына барып шаншитын найза устап шаптым. Одан repi менщ eMipiM KayinTi болды. BipaK Жемеш ез агасыныц аман келгенше куанды да, маган куанбады. Сол дурыс па? - Онысы дурыс болмапты. Эй, Ж емеш, Жомарт агаднык екпесш жаз, кант-майывды шыгарып, жаксылап шай бер. - Сейтем, апа, сейтем. Сойталдай адамньщ екпей де сойкандай болады екен, тей . Уйге к1рмей жатып айта бастап едЬ ел1 6iTep емес. Жомарт ага, екпелей бермещзпп, агамныц касында аман жургеш щ зд1 апам екеум1з де йлейм1з. - Енд1 мына сезщнен кешн екпем таркады. Енд1 Тазабек екеум1зге ок тимейдк кыздыц й л е й кудайдын, кулагына еркектердшшен тез жетедь Тазабек мырс кулш яаберда. - Оны кай ютэптен окыдыц? - Окыгандардан есйд1м. «Осы бэленщ карындасыма кырындагысы бар ма?» деген к у д т кылт ете калды да, ерипмей еше койды. EpTeci eneyi туе ауа Орта Мершге карай шыкты. Жолда Жомарт: «Жэмеш карындасьщ тым ерке, е?» - деда. «Ы м-м», - дед1 де койды Тазабек. Цожак пен Сопыйа Жалацаштан тым кеш оралды. - Неге кешжтщдер? - дед1 Жомарт олардьщ аттан тускешн куйп жатпай. - Ойбай, Ж еке, кайта аман кайтканымызга куан. - Цожак тургандарга кол 6epin амандаса ж урш женш айтты. - Оларыц нагыз оцбаган орыс болып шыкты. «Ол кайда журш жараланган казак? Орыспен атыскан казак болса, сенin неге оган жанын, ашып жур? ^асыцдагы мынауыц KiM? Байын, ба? Казактан бурын -729 65

tielr/f wmh Hiifjlid'ir-if’ihi________ ___________ __ ceH1» e 3 ii« i атып елйру керек!» - деп, Сопыйанын I езш cere женелдк - К|урал-сайманын берд1 ме? - дед1 Тазабек тыцдай беруге шыдамы жетпей. - Бермедк - дед1 Сопыйа сурланып. - Мен олардын, суркынан шошыдым. Энеб1р ед1рендеген eni iHici адамды елйре салудан еш тайынбайды. «Ол казагьщ Орта Мершнщ кай жершде отыр?» - деп кадалып сураганынан сезштещцм. Турлер1 де, сездер1 де суркайы. Бул арадан дереу кешу керек. - Огын алмасак, калай кешем1з? - дед1 Агынтай Сопыйага жэутецдей карап. - Байкаймын, бул октан атама тенген кэуш жок- ©йткеш 1рщдемедь Куйген ш з басканнан болу керек. Суйек пен еттщ арасындагы ок каракотырланып жазылып кететш шыгар. - Ойбай-ау, окты алып тастамаса, ез-езшен калай жазылып кетед1? - Кулантаза жазылып кетпесе де, жанын кунде кинай бермейдк ага. Окты алып тастасак, ерине, жаксы болар еда, 6ipaK оган курал-сайманымыз болмай тур гой. - Теуекел, мен ертец Царабелдекке барайын, - дед1 Тазабек. - Сонда кыргыз оташы бар, колынан 6epi келед1 дейтш. Соны тауып екелешн. - Елден есту1мше, кыргыздыц жагдайы казактан да жаман. Сондьщтан барсак, топтанып 6epiMi3 6ipre барайык, _ дед1 Сопыйа. - Эйтпесе: « Цыргыздармен сез байласуга келген казаксьщ», - деп, не камап, не атып тастауы м ум кш . Ал араларыцда мен болсам, «Е, шпнде орыс эйел1 бар екен гой», - дейдь Олар е сй п сез саудаласып турганда, уйден Шеш шыкты. - Экем берщ д1 уйге KipciH деп ж а ты р. Арыздаскалы жатканы ма деп, Тазабек шошып кетть - Bip ж ерщ ауырып жатыр ма? Балаларды жайша шакырдыц ба? - деп, Эжшен де сезштенгеннен бейек болды. Карт басын шайкады. Сонан сон; ауырсынып, 6ipa3 уакыт унс1з кезш жумып жатты. 66

_________________________________ d d . Ьцнш-ad - Тазабек! - дед1 кенет кезш ашып. - Ш еш екеущ жаныма келпи! 0 й! - дед1 0 жш енге и егш кагып. - EKi балацныц колын устат! ~ 0 ж ж е н кызыныц колын Тазабекке устатты. - Далганыц колдарыцды жайындар, карактарым! Кеште бар адам тацертеч ж ок болатын заман туды. Омекеншн; аруагы разы болсын, кеудемде жаным барда куда болайык деген етш 1ш ш орындап, eni балама аталык батамды берейш: А, ццдайым оцдасын! Пайгамбарым цолдасын! Дэм-тцздарыц елден белтбест! Ул-цыздарын, агайыннан ажырамасын! Дцдай 6ip6ipiH,e метр 6epcin! К,осак;тарыцмен цоса агаратын гцмыр берет! Ж азыцсыз жаладан, мезг1лс1з цазадан сацтасын! Цазацтыц бацытты болган кцнт кврщдер! Xалый;пен б1рге ecin-внщдер! Эумин! Бугш косылсавдар да карсылыгым жок. карактарым. «Ораза-намаз токтьщта» деген. Токтык заман туып жатса, той-томалакка орын табылар. Keeipnie, кемшр, колдан келер кеде-седендо icTe де, еш балацныц басын кос! Тазабек не icTepiH бишей, 6ip кызарды, 6ip бозарды. Кейтем дегендей, 6ipece Ш еш ге, 6ipece ©жшенге жалтактады. Акырында: - Ата! - дед1 дауысы сел кырылдап. - Бата- ыкыласыцызга рахмет! Кеудемде жаным барда Шешш жылатпаймын. Eni уйдщ береке-б1рлтн белш-жармай сактаймын, ата! - Дегенще жет, балам! Одан ары не icTeyi керегш 0ж ж ен де бйш ей, шалы жакка жалтактай бердь - Балалар кете береш бе, ж о тагы б1рдеме дейсщ бе? u_ ЕндМсш Ж узш екеущ женде. Калишага селем айт, дайындалсын. Сен де аркавды кецге салма, асык. Дытай аспасак. енд1 мунда тыныштык жок- - Ойбай-ау, мына турщмен калай асасыц? 67

IIf ■_!______________ - Ассам, асармын; аспасам, жаным шыккан жерге кемш кете берщдер. Мен уш ш емес, ана уш KyiniriMfli аман сак,тау ушш кашамыз. Мен ушш олардыц eMipiH кэуш-кетерге байлаганша, солар уш ш меш Курбан ет1цдер. Ш еш ш кутты орнына кондырайык та, козгалайык. Тацертец Тазабектер Карабелдекке кетт1 де, Шеш мен Ж у зж тагы малдарын жаюга шьщты. Тш еулМ деретке отыргызуга, epi-6epi козгалтуга 0 жйсеннщ шамасы келмейтш болган сон, Агынтай екесшщ касында калды. Жайбаракат жанында келе жаткан Ж узш кенет Ш еш ш жещнен жулкып калды. - Ж1бек, анан, кара. Нускаган жакка Ш эш жалт бурылды. Актогай жак,тан кеш дешн десе, арткан уш мен ж у п ж ок; мал айдаран жай адам д е т и десе, бала-шагасы мен итш де ертш алган 6ip шорыр тура булардыц ушне карай шубап келед1 екен. - Орыстан кашкан казак кой, - дед1 Шеш жобалап. - KiM де болса 6i3fli жаксы танитын 6ipey, - дед1 Ж узш те тез байымдап. - А ш мал эз1рше узап жайыла коймас. Ж ур, апама конак кутасейш. Босып келе жаткан Султанбектщ 0y6eKipi болып шыкты. Караколдьщ абактысынан кашып шыккан бетте Сарьщырда отырран ушне сокса, 6epi Цытайга ypKin кетш ть Жалгыз калган катын-баласын алып, уй-жайын тастап, малыныц да кебш калдырып, Кытайра кашкандарды куа шыккан бей екен. 0детш аман-саулык сураскан сон, жастыгын бшктетюзш, Tbieyni кеудесш кетерщк1реп отырды. - взгеден еси сек , eceri кеп болады, езщ айтшы, К;араколдыц турмесшен калай шыктыц? Кдсындагы Ж эмечке кайда, Узак кайда? - Оньщ 6epi узак ещаме. Тывдау шзге де ауыр, айту маган да ауыр. Цыскасы былай. Каркарадан жаяу айдап апарган сон, Караколдын камагында тура он кун жаттык- Он 6ipiHini куш алты салдат келш Ж еменке, Узак - ушеум1зд1 к1сеш м1збен айдап шыкты. Ж еменке ауру, мен суйемелдеп журд1м. «Суракка 68

_________________________________ad. (hfme-ad алатын шыгар. Сез1м1з 6ip жерден ш ыксы н», - дед1м екеуше сыбырлап. Сот алдымен меш сурады. « Ж т т беруге калай карайсыц?» - дед1 т 1лмаш аркылы. «Карсымын», - дед1м. Ана е ю шал естасш деп, едеш айкайлап сейлед1м. - Сендерден салдат алмаймыз деп, каншама салык салдывдар, каншама жун-журка жыйнадывдар, уст1м1здеп уй1м1зге дешн алдывдар. Ж М т беретш болсак, солардыц берш кайтарындар», - деп ем, «Бопты буйамайт» деп, сот м е т боктап ж 1бердь - О не дегеш? - Е, ит бше ме. Tine? Cipe, эке-шешемд1 сыбаганы шыгар? 6 йтеу1р, катты ашуланды. Устелд1 уста- уст1не уш койып калды. Онысынан ьщпадым. Ак,ыр 6ip ел1м деп, аянганым жок- Менен кешн Ж эмецкеге кезек келдь «Сен де ж1г!т бермейсщ бе?» - дед1 мыскылдап. «Бермеймш дещ з», - деп ем, касымда турган салдат мылтыгыныц дум1мен меш 6ip туйш калды. Мен де оны 6ip койып калдым да, колындагы мылтыгын жулып алдым. Шет1м1зден атып тастайды деп шошыса керек, бершщ кез1 бакырайып кетта. Bipi салдатка урсып, eKiHmici тйшешке б1рдеме айтып, аяк асты e6irep болды да калды. Акырында тшмвш жалынып, мылтыкты менен сурап алды. - Кап, 6ipeyiH атып салмаганыцыз-ай, ага! - деп Калды Агынтай. - Онда ел1 6i3fli кырып салатынын б1лмед1м гой. Бшсем, акыр 6ip ел1м деп, сейтер ед1м. «Бала берейц бе?» - дед1 сот кайталап. «Мен 75-Teri шалмын, - дед1 Жемецке. - Берем деп уеде к,ыла алмаймын. Б1реудщ баласы турман, би лш м ез балама да журмейдЬ>. «Неге журмейд1? Казак улкенд1 сыйлайды гой. Б ерйз!» - дед1 сот жекш. «Сен улкенд1 сыйлап ж етгспрш отырсыд ба? Олар да уйренш жаткан ж ок па сенен? Беретш балам жок. Бермед1 десен,, менщ шандыр мынауымды Kecin ал да, nicipin же!» —дед1 бутын кос колдай саптап. Tinмеш ел п сезш аударган соц, сот боктап, устелд1 тагы токпактады. Узак б1рден: «Бала бер десеч, б1зд1 босат!» — дедь «Босатуга буйрык ж ок », - дед1 сот. «Ендеше абактыньщ iiniHfle жатып 69

ЪеЬцлтан H itffjjcefa-ifm _______________ жыйып беретш балам ж ок», - деп едк сот тары боктап, тактай еденд1 тепккпеп, булкан-талкан болды. - Сурактарыныц сыйкы ж ок кой, - деп калды Т1леул1 жактырмай. ©убемрдщ з1ршлдеген уш 6ipTe-6ipTe Шешнщ кулагына жагып бара жатты. Анау-мынаудан ыга коймайтын, айтатынын каймыкпай кай жерде де айтып салатын адам екенш сусы мен туркы да ацгартып тургандай екен. - Содан ушеум1зд1 кайта екеп абактыга тыкты. Б1раздан кешн 6ip салдат Жэмеккеге кумырамен дер1 екелш бердь «1шпещз! Андагы - у», - деп ем, Узак турып: «0 й тш 6i3re кастык кыла коймас. Коркытып кояйык деп, домбытканы шыгар», - дещ. Ауруы жанына баткан сон; шыдамады ма, Жвмецке дерш1 iniin салды. IuiTi де, децбекшш кеттй Талмаурап барып, екшдще кез жумды. - Жаткан жер1 жайлы болсын жарыктыктын! Жаксы адам едь - Т1леул1 бетш сыйпаган сон, берше косылып Шеш де сыйпады. - EpTeci канбоймен ж урш , Жемецкеш мусылмандар корыгына жерледш. Одан кейш тары алты кун жаттык- Жанымызда жет1 орыс жататын, 6ipeyi - эйел. 0лплерд1 «мунапас болды» деп босатып ж1бердь Турмеде тек казактар калдык. Тусте уш салдат eciriMiare келш: «0убэгар батыр, патшадан сендерге мунапас келдк сагат ешде шырасывдар», - дед1 кекетш . «0 й, токта! - дед1м елплерге. - Ол мунапасын барана орыстармен 6ipre неге келмед1? Одан да ешде атамыз десецпй. 0 й, екецнщ аузы н...», - деп салдым. Сонымен е л еи тм 1 з белгий болды. Кар1бозды имам кылып 6eciH окыдык. Ата-бабамыздын аруарына дуга кылдык- Bip кезде элп уш салдат тары келдь Арса-арса eciKTeH 6epi KepiHin тур: 6ipiHiH колында бесатар, екшппсшде берденке мылтык, уш шпйсппю тапанша. Келе сап тем1р eciKTin TeciriHeH 6i3fli аткылай бастады. Бурк-бурк. айналамызды кек тутш басты да кетта. Атып турегелш калпагымды кигенше eKi ок аркамнан тид1. Айнала бергешмде, уш ш пп ок субеме кадалды. Жандермен тем1р eciKTin 70

dii, дцнме-aii тасасына тыгылдым. Касымдагы алты адам алты жерде тещ ш ш калды. А кыр елд1м дед1м де, атцылап жаткан бесатардыц удгысын шекпеш мнщ шетамен шап берд1м. Темен карай тартып калып ем, салдаттьщ шенел1 колыма коса LniKTi. Ж улки тартканымда, елп корыкданынан бакырып ж1берд1. Ана eneyi келш кемектесш, мылтыкты жабылып тартып алды. Салдаттыц жыртылган е т е т колымда калды. Ynieyi алды-артына карамай зытты. Неге ейтт1 десем, турмеш ездер1 ертеп ж 1берген екен. - Кап, кудай-ай, октан елмегеш отка куш п елсш деген екен гой?! - деп, бжпсен Typuiirin KeTTi. - Сол кезде Узак,тыц: «Ойбай, екпемнен ок тщц, - деген дауысы шыкты. - Не де болса жарыкка шыгып елешк, бузывдар кабырганы!» - дедь Ыргап-ыргап, босага жактан 6ip тактайды суырып алдым. Тактаймен ургылап жатып, eciKTiK терт шегесш T y cip in тастап ем, зшдей неме сыртка карай шалкасынан тусть Ж урт дуршрей далага умтылды. Узак, Сыбанкул ушеум1з ец соцында калдык •Сыртка шыккан бетте коршаган дуалга карай умтылдьщ. Узакты Kerepin дуалдан асырып ж 1берд1м. Шсендеул1 бес кыргызды тагы ары лактырып яе1берш, ыргып ез1м де дуалга шыктым. Етепмнен устай Сыбанкул да ш ыкты. Каргып жерге тусе бергешмде, карсы уйдщ бурышында 6i3re мылтык кезеп турган салдатка кез1м туей . «Сыбанкул, каргы!» - дед1м бакырып. Улпрмеда. Ыцк еткен унш естдам. Оган сол арада ок тидь Узакты 1здеп таба алсамшы. Элг1 ез1м лактырган бес Кыргызды KepfliM, 6ipaK Узак жок- Кек ала тутш ш ц imiHeH кашып шыгып, 6ip ногайдшше Kipin кетш ем, ол какпасынан суйреп шыгарып тастады. - Апырмай, Kenip екен-ay, е? - Юм бгледк Эжше, ол да жанынан корыккан шыгар? Цашкынды паналаттыц деп, бала-шагасымен кырып тастайды. Сонымен койшы, ебден елс1ред1м. Bip тобылгы таяк тауып алдым. Сол да таяныш болды. Ажалымньщ жоктыгы шыгар, бузылган ecKi корага тап келш, карацгы тускенше сонда тыгылып жаттым. Тушмен жаяу ж урш , Балпак деген таныс 71

Ъексцлтн Ыфжеке-цлы кыргызджше тац ата азар ж етим . Ол оташы тауып экелш, уш огымды соган алдырдым. Аскынып кетпесш деп, жауымныц аузына мылтыктын, дернин куйгыздым. Цыргыздар 6ip ат тауып 6epin, аулыма келсем, ел-журт тугел Кытайга уркш кетшть Катын- баламды алып, енд1 мше ез1м де солардын, сокынан куып барам. - Yin октан аман кдлганыц кудайдыц какканы шыгар. - Вжшен В убетрге сейлеп отырып, кез1_мен шалынын, да бет-niuiiHiH 6ip бакылап койды. - Жанды жер1ме тимей, жаным калып отыр гой. Эйтсе адам 6ip октан да калмайды. - Б1з де ене-м1не кетем1з деп копавдап отырмыз. Тек агачныц жамбасынан окты алып тастайтын адам таппай, балалар алашапкын болып жур. - Кене, ага, керешнип жаракатыцызды. Цыргыз оташыньщ субемнен окты калай алганына карап жаттым. Адам icTereHfli адам т тей д ь Маган кемек- тесетш 6ip адам калсын да, калгандар шыга турсын. - Bi3 казан кетере берешк, - дед1 ©жжен келшше ымдап. 0K eci мен 0убек1рдщ касында калган Агынтай 6ip кезде жупрш шыгып: - Ж узж , уйге от жак! - дед1 елпектеп. 03i 6ip куш ак отынды уйге алып Kipfli. Кегшкпей шацырактан тутш шыкты. Артынша Агынтай тагы шыгып, тагы 6ip кушак отын алып Kipfli. Б1раздан кеш н уйден Ж узж те шыкты. - Не icTen жатыр? - дед! Ш еш шыдамсызданып. - Пышагын отка куйд1рш жатыр. Окты т т ш алатын сыякты. - Ойбай-ай, елтарш алмас па екен?! Селден кешн Т ж еулш щ йстене ыцыранганы есталдЬ Артынша: «А х!» - деп айкайлап ж1бердь Содан кешн дабыр-дыбыр, Ky6ip-Ky6ip естшгенмен, сырттагылар 6ipfle-6ip сезд1 анык тусше алмады. Bip кезде тагы «А х !» деп ауырсынган дауыс шыкты да, артынша дыбыр да, Ky6ip де тыйыла калды. Bip кезде пора-пора болып терлеген Эубеюр самайын cypT in сыртка шыкты. Шеш жанына жетш барды. 72

дй. fame-ad - Ага, не болды? - Дурыс болды. Экец енд1 атка шауып кетедь - Ой, агатай-ай, таздщ келе калганыцыз кандай жаксы болды. Bi3 уппн к,ут болдьщыз, ага. - Аузыца май, айналайын! Бакытты бол! ...Кещлдер1 жайланган Шей1 мен Ж узш туе ауа цайтадан малдарына к е тй . Ж узж малдыц шыгыс жак ш етш кайырып, Шеш батыс жагына шыцты. А тын отца ж1берш, ез1 жалпак,тау таска енд1 отыра бергенде, кенет батыс жак карагайдан сопац етш еш атты шыга келда. Олардыц орыс екенш Ш еш асынган мылтыктары мен к и т ки1стер1нен б1рден таныды. Дорыкканынан аяк-колы даршдеп, Ж узйсп шакырайын десе, тамагы кургап, дауысы шыкпады. Жалма-жан атына карай ж упрдь EKi-уш аттай берш cypiHin жыгылды. Тура 6epin тагы суршдь 0бден урей биледь Сонда да сурше-кабына атына жетть Шылбырынан ещц устай алганда, 6ip орыс артынан келш шал бердь Ж алт карап, енйге дем алып турган жирен муртты жас ж М тта кердь Кулгеш ме, ш ж ш геш ме, TiciH акситып б1рдеме дедЬ - М е т ц жазыгым жок! - дед1 Ш еш езшш е орыска залалы жогын б1лд1рш. Урады екен деп, бетш келегейлей бергенде, колынан шылбыры сусып кетть Ецкейш, оны iae берем дегенше, екшнй орыс келш ту сыртынан капсыра кушактай алды. Муртты ж М т ышкырынан елденеш суыргалы жаткан сыяктанды. Cipe, бауыздамак болып, пышагын шыгарып жаткан сыкылды. - Ж узььк ! - дед1 шыцгырып. Булкынып, арт жагынан кушактаган орыстыц колынан сытылып к етй де, тагы атына карай умтылды. Сол сет дел кулак тубшен мылтык гурс ете калды. Дорыкканынан жерге жалп ете туст1. Жыгылып жатып, ел1 Tipi екенш сездь Ок, байкауынша, жаны жылдам шыга коймайтын жершен тиген секшдь Еш орыс умар-жумар жабыла бас салды. Буган ба елде 6ip-6ipiH e ме, eneyi дщ к- д1цк сейлейдь Ту сыртындагысы Ш еш нщ еш колын артына кайырып, ем к и жулкып шалкасынан Tycipfli де, муртты ж1йт каргып кеудесше MiHfli. 73

Ъокоцттн fiiffnkfike-tfiu_________________________ Кейлегш как айырып, етек кшмше кол салганын сезгенде барып, оньщ ойы олтору емес, баска екенш ачгарды. Жанталаса тепшлеп, тыпырлай булкынды. Колын кайырган орыс куректей алаканымен ауыз- мурнын 6ip-aK камтып, тырп етмзбей туншыктырып барады. Ж ер, елем - 6epi булдырап бара жатты. Балтыр жагы тыржаланаш, мулде коргансыз калды. Шарасыздыктан шьщгыра ексщ ь Баж еткен Ж узштщ дауысы дел кулак тубшен шыкты. «9й, тиме оган! Маган кел! Меш icTe, иттщ баласы!» - дед1 ышцынып. Шатыныц арасынан жылымшы б1рдемеш сезгенде, «Кеш калдыц-ау!» - дед1 Ш эш ел1м«рей eKcin. «Мейл1, елйрсе, елт1рсшпл!», - дед1 мына кушнен repi ажалды абырой санап. Шеш e3iHi4 eai екенш не Tipi екенш тусше алмай, шалажансар куйде 6ipa3 жатты. 9лдек1м айкайлап, алыстан мылтьщ атылгандай болды. Ж узш тщ дауысы 6ipece жакындайды, 6ipece алыстайды. Жылап жур, боктап жур. Тап жакыннан тагы таре ете калган мылтык Ш еш ш окыс т1рштш ж 1берген тер1здендь Басын кетерш калганда, муртты орыска камшысын кетерген куш Ж узш тщ ат-матымен омакаса кулап бара жатканын кердк «Ж узЫ -ж!» - дед1 дауысынын шыкнан, шыкпаганын e3i де ест1мей. 0 лу деген осыншальщ оцай нэрсе ме ед1 деген сез1м Шешнщ санасында 6ip жылт eTTi де, жалп сендк бук1л тау, тас, карагайымен коса жалпак сай к¥3 теренге карай зыркырап кулап бара жатты... EciH жиып, кез1н кайта апщанда, басын кушактап жылап отырган Ж у зж й Kepin, Шей1 есшен тагы танып кала жаздады. - Ж1бекжан! - дед1 Ж узш енкешп, кеудес1мен бет-жузш жаба кушактап. - Сыр бермеуге тырыс, турегел. Агынтай мен 9y6eK ip ага бар жанымызда. Козгала 6epin, TTTafti е з1 т ч колайсыз жагдайын корлана сездк санындагы жабыскак суйык тагы темен сыргыды. Сылк eTin женгесшщ кушагына кулады. 0 л ш кетпегенше екш дь 0Kcin, мунын шага жылады. Суйемелдеп Ж у зж й ч атка мшйзгенш, сонан сон e3i артына MiHrecin кушактап отырганын, агасынын 74

___________ дй, ihimi('-fu'i ат басын жетектеп келе жатданын - 6apiH Ш еш бШ п келе жатты, 6ipaK, соныд бэрше eci бар адамша есш жыйып дарагысы келмедЬ Будан былай бушл eMipi ecTin ел1 мен тчршщ арасында, eciH бишр-бглмес жагдайда ететш сешлдендь Агынтай мен Эубешр аттан даумалап TycipreH сод, Ж узж Ш ешш долтыгынан суйемелдеп отау уйге енпздь Од ж ад iprere текемет тесеп ж1берш, дереу тесек салды да, кшмшец жатдызды. Ол кезде Ш еш eciH де жиды, адылына да келдд б1рад eci бар, адылы бар адамша басын кетерш , теседтен турегелйш келмедд ешшмд1 кермей, ешшммен сейлеспей, бершен 6e3iHin, осы куш узШ п KeTKici келш жатты. «Орыс масдара дылып кеткен муны Тазабек ендо не дылады?» Солай ойлаганда, езш щ далай адырап ж 1бергенш адгармай далды: - Апа-а-а! - Цулыным-оу! - деп, Ожжен жыгыла-сурше жетш бас салды. - Бул дорлыдты керсеткенше, дудай меш неге алмады, жарыгым-оу?! Адам аямаганды дудай да аямады, енд1 дайтем, дулыным-оу! Колыма туссе, ол жендетт1 паршалап ел^рер ем, амал не?! - Апа! - дед1 Ж узж жешгендей датдыл дауыспен. - Адырын! 0ти1м естщц гой. Ci3 со к !сш щ дасына бара турыдызшы! «Аттан жыгылып далды» дерыз. Алдын ала жамандыд шадырмайыдшы! Мен бiлceм, Ж1бекке жамандыд жасап улгермед1 ол иттщ баласы! - А? Кайдан бшесщ ? - Керген сод бшем. Шшкене шыга турыдызшы, вуел1 ycTi-басын дарап шыгайын. Элемтапырыд едш е денет дан жушрш, Ожжен Ж узж ке ум1ттене дарады да, ун-туншз шыгып KeTTi. - Ж1бекжан! - дед1 Ж узж eciK жадда 6ip жалтадтап алып. - Сен маган 6epiH жасырмай айтшы, жаным. Муртты орыс мен шауып жеткенше саган тиш улгерд1 ме, жод па, соны айтшы? - Айтатын Heci бар, кердщ гой езщ : 6opiH жыртып, 6epiH сыпырып тастады, иттщ баласы. - Оны кврд1м гой. Оны айтпаймын, басдасын айтам. Bip жер1дгц ауыртты ма? 75

Ьекпрт/ш И/фжеЬ-1ры___________ _________ - Бшмейш н. Алысып жатып ауырткан- ауыртпаганын сезгем жок- - Сол алысып жаткандьщтан, аман калдын, ба деп умггтенш турмын. О л т бара жатсац да оны байкамауыц мумкш емес. Аман болганыц гой байкамаганьщ. - Ойтш алдама, Жузйс. Санымныц су-су боп кеткенш сезш жаттым гой? - Санын, су болса, бола берсш. Ана жагьщ... ауырмады ма, соны айтшы! - «Ж ок!» - дед1м гой саган, жок! - Онда кудай сактаган екен, жаным. Аптыккан сорлы сыртыца суршген болды. Ауырмаганы - аман калганыц. - Жузйс! Алдама меш! Цалай аман калам? - Солай, жаным, амансыц. Ендо кетер басывды! Жасырып-жабатын ештене ж ок, Тазабекке берш ез1м тусшд1рем. Нанбаса, езщ кезш жетшзесщ . Болды, кайта тэубэ де кудайга. Эубешр аганы бугш ауылга келтаре койган кудайдан айналайын! «Ойбай, жогары жактан мылтьщ атылды!» - деп, Агынтайдан бурын со K ici умтылыпты. Сол ага таменнен мылтьщ атпаганда, ана eici орыс ештецеден каймыкпай, ceHi де, саган косып мен1 де маскаралап кететш едь Ой, алла-ай, нанайын ба, нанбайын ба, будан аман калармыз деп к 1м ойлаган!? - Мен сенщ аттан кулан бара жатканынды керд!м. Саган ок тиген екен, енда курыдык деп, талып калдым. - MeHi атпаганда, атымды атты гой д е й т с щ ? Кудай с е т де, меш де 6ip сактауын сактады, Ж1бекжан. Енд1 Тазабектщ бетш какпа, кай куш эйел етем десе, ете 6epciH. - Койшы, айтпашы ондайды! - Ол сен ойлагандай былганыш б1рдеме емес, жаным. вле-елгенше есщнен кетпейтш ем1рдщ улкен бел ей . Соган йптей дайындал. Ата-бабац мен берген нерсеге сен де мен бер, Ж1бекжан. Жаным сол! Акылдым! - Ж о к , Ж узйс, олай болмайды! Айтпа маган ондайды! 76

- ЭШбекжан, еркек ейелдщ берипп жадсы кврген1н б1рден багалайды. Б1рдемеш бугш , жасырып жатданын сезсе, ем1рбади сенбей етедь Сондыдтан куйеу1вд1 жадсы кергеннен уялма, дайта жадсы каре алмаудан уял. - Осыныд 6epiH сен беле апаммен адылдасып алган шыгарсыц? Мен ж урмш уялмай-дызармай, апам ештецеш б1лмейд1 деп. - Келшнщ енеге н е т айтып, н е т айтпайтынын кеп узамай езщ де бйгерсщ. 03ipuie менщ айтданымды йзтей берседпй. - Сен залымсыд, Жузйс. Берш куш бурын ойлап, кун1 бурын дайындап доясыд. - Бурынгылар айтады екен «Ж адсыныд 6ip аты бар залым деген, Жаманныд 6ip аты бар момын деген» деп. Залымныд долынан ейтеу1р 6ipHepce келедь Калай да дарап елмейда, елее де 6ip ерекет жасап еледь Ал момыннан не умгг, не дайыр? Туяд сершпей, арам датады. Мен залымдыд жасасам, сенщ багыд ашылса екен деп жасаймын, жаным. Оны мен жасамасам, басда ешшм жасамайтынын жене жасай алмайтынын жадсы бшем. Ендап сездщ артыд екенш урып, Шей! жедгесш душадтап, бетшен суйдь - Адылды залымым! - дед1 кезш щ жасын сыга сыбырлап. ...03flepi мынандай куйге душар боп жатданда, кезге шыддан суйелдей болмайыд дед1 ме елде, шынында, дарадгылыд тускенш кутт1 ме, О убетрдщ уй imi кеш бата удере дозгалды. - Кем1рниде кппкене аялдармыз, - дед1 0убеш р Тшеулше. - Кытай 6i3re дай душад жайып отыр дейсщ? Малымызды садтамасад, жанымызды да садтай алмаспыз. - Ж олыд болсын! Tipi журсек, жолыгармыз. ...Ш ешнщ жагдайы урейлерш ушырып, Тшеулщен езгешд 6epi тун!мен кез камей, тадга ж уыд дана талмаурап жыгылган. 0 кесш щ уй сыртынан жетелгенш ecTin, Шеш орнынан ушып турегелдь 0 кесшщ далага e3i шыдданына дуанганынан ж у п р ш 77

__________6dru mum Oiiif/Mpb-iabi шыга жаздап, кешеп кесапат eciHe тусш , калт токтай калды. Шьщса, бэрш eKeci бет елпетшен 6iain коятындай керш дь Жылап ж1берем бе деп, езше де сенбедь Сол сет Тазабек™ тары eciHe алды. Вершен бурын ол кайтер екен? Орыс арамдады деп, алмай кететщ шырар? Булар жодта 6ip тосын жагдай болганын Тазабек Жузйс пен Ш ейш щ бет-жузшен байкады. Б1рдемет булдарш алгам жок па дегендей, Ж узш Шешге эдеттен тыс жалтактай берд1. Ал Ш эш оган бшшер-бшшбес кабагын туйедь - 0пке, кайта-кайта Шешге жалтактай берешз, екеущ 6ipHepce жогалтып алран жоксыздар ма? - Жоралтканымыз ж ок, 6ipaK жоралтып ала жаздадык. Дудай оцдап, Эубешр араныц аркасында аман сактап калдьщ. Ж узйстщ туспалынан Тазабек бул жолы кед1мг1дей тж сш дк Дыррыз оташы Tuieynim карап жатканда, Ж узш Сопыйаны одашалап отау уйге алып Kipfli. Артынша Ш еш ш шакырып алды. Соныц 6epiH сырттай бакылап турран Тазабек: «Эй, мыналары бекер емес-ау?» - деп туйдь - 0y6eKip дурыс емдепй, - дед1 кыррыз оташы сыртка шырып. - Айтпады ма, оныц турмеде тиген октарын мен алып бергем. - Оны сурайтындай болмадык- А сырыс Дытайга кашып барады екен, - дед1 Арынтай акталрандай болып. Сол арада Сопыйа да отаудан шыра кеп Тазабекке жымыц еттк - Келш ш епщ з шакырып жатыр, ага. Ш еш жылап, Ж узш оны кушактап отыр екен. - Кел, - дед1 Ж узш каткылдау унмен, - келшшегщнщ касына отыр. Ш еш жецгесш е кабарын шытып шамдана карады. - «Ел кулары - елу» деген. Bepi6ip б1реуден ести сщ . Дудемел болмас уш ш , 6epiHiH басы-касында болран менщ ез1мнен е сй . 78

Э4. дцпж-ай Тазабект1н, туда бойы тастай суынып Kerri. BipaK сыр алдырмай, сазарып тывдады. Ж у зж айта бастаганнан-ак Illefti бет-аузын орамалымен буркеп, елсш-елсш ексш отырды. Ж у зж айтып биженде, Ш ешш бауырына тартып, Тазабек шашынан сипап едк кыз кушагына кулап enipin ж1бердь - Орыс аямаса да, кудай аяпты гой, - дед1 Ш ешш кушактап. - 0 пке, ырым-жырымьщызды кунд1з жасап альщыз, бугш кешке Ш еш ш алып кетем. Апам мен Жемеш кутш ш отыр. ...Дереу кой сойылды, казан кетерш дь Кыргыз KiciHiK ептеп молдалыгы бар екен, некелерш сол кыятын болды. Каншалык куанып турса да, Ш эш нщ кещл тукп1р1нен 6ip шрбен, кулантаза кетпей койды. Ана е ю орыстын, тагы айналып сокпауы м ум кш емес сыяктанады. Вубеюр сондарынан 6ipa3 жер куалап барып, 6ipeyiHi« ок колын жаралап кайтыпты. «Колынан мылтыгы ушып кетта», — депть Ондайдан кешн олар калайша тыныш жатады? Ж у зж пен Сопыйаныц уйге 6ipre Kipin, 6ipre шыгып, тым шушркелесш кеткеш де Шешш куменге итермелейдь Амансыц деп, eKeyi муны алдап журмегей. - Сопыйа, Жаланашта корген eKi орысьщ кандай ед1? Жирен мурт, арык ж т т емес пе? - дед1 Ж узж . - Ие, Kiuiici тура сондай. - Улкеш uii? - Ол туксиген, Typi коркынышты, абажадай 6ipey. - Ендеше келген - сол eKeyi. Айнымайды. - Айттым гой олардын ойы жаман деп. Тагы айналып сокпай турганда, бул арадан Keuiin кету керек. Эубеюр ага 6ipeyiH жараласа, онда олар, сез жок, пышактарын кайрап жатыр. Кыргыз оташы неке суын ш ю зген н ен кешн Тазабек пен Шей! ерльбайлы адам саналды. Казан Tycipinin, дастаркан жайылды. Т1леул1 акасакал мен Ожжен: «Осыны улан-асыр тойдай керш , улан- асыр боп отырычдар!» - деген ыкылас б1лд1рген сон, KeniTin б и л т Ж узж тщ колына кешть 79

1 wSLЩШ М И H i/!>h !■!;<-ill/ ,i______________________________ - Жэрмецкеде етц д1 жацыннан ести алмай арманда кайтып ем, ез уш мнщ тершде кесйпп отырып тыцдайын, етшм мен апамныц да кещлдер! 6ip се р т л с ш , жан,а отау курган eni жастьщ курметше шыркап ж1берип, Сопыйажан! - Сейте гой, айналайын! Шалым шауып кетер ме екен, кенДлш 6ip к е т е р т тасташы! - Ж у зж жецге, к,азактыц зацы бойынша, eyeai ауылдьщ алты ауызы деген болмаушы ма ед1? - Сопыйажан-ай, сен де ойда жок, нерсеш ойга салады екенсщ. Енд1 к ей там ? Жарайды, алты ауыз айтпасак, та, 6ip ауызга шамамыз жетш калар. Айт дегенге айта ж ен елгетм дурыс бола ма, апа? - Бугш сен ж ж щ 6api дурыс, шырагым. BepiH реттеп журген езщ сщ , елещц де езщ бастап ж1берсец, оньщ еш с е к е т т т жок. - Ал кеттам ендеше! Ацшылар may мен тасты аралайды Нашцан ац сай-жыраны сагалайды. Ж ацсылар 6ip свз1мен жанды емдесе, Ж амандар са у ж аныцды жаралайды. - О, Ж у зж жецгем керемет елецпп екен гой?! - деп, Сопыйа мез болды. - Домбырамен айтып дагдылангандьщтан, жецгемше айта беруден 6ip турл1 журексшщшреп отырганым. - Айта бер, калкам. Балуанга оцы да 6ip, солы да 6ip емес пе? - деп, TLneyai демеп койды. - Ж айлайды 1ле бойын албан, суан, Пуганы цысы-жазы цызык; думан, Цытайга бас саугалап босып жатыр, Орыстыц озбырлыгы - бэрш цуган. Болганмен затым орыс, жарым - цазац, Ол тартцан маеан да ортац мцц мен азап. Орыстан цазац цашса, мен де к;ашам, Назацтыц келШ деп цылар мазан;. - Е, айналайын, айтты-ау! - деп Эжжен де, езгелер де мез болысты. 80

_______________________________ Э /t, дцнш-ай Эннен енге кеш ш , Сопыйа кыза келе: «Кожак та маган косылып айтады», - дедь EKeyi Шаншар акынньщ бул арага кец жайылган «Сыргалы epKeMiH» косыла шыркап: «Ж цзщ квркем-ай, Кцнде гсврсем-ай! Ахахай, Сыргалы еркем-ай!» - деп, 6ip-6ipiH e еркелей жымиысты. - Жарасып тур-ау!» - деп кызыкты Шейк - Ka3ipnie к,азак;ты жактаган мен жалгыз орыспын, - дед1 Сопыйа кинала кул1мшреп. - Bip менщ жактаганым 6ip Бергтщ кырган казагын, ерине, кайта Tipurre алмайды. Алайда жер бетшде едшеттипк бар болса, «Bi3 бей бй адамдармыз!» - деп, ак ту KOTepin келе жаткан жазыксыз к е п т кырган жауызды, сез ж ок. келешек урпак айыптайды. BipaK, ондай кун туганша 6i3 Tipi журем1з бе, ж ок па, оны euiKiM бкпмейдк - Сен Tipi журуге тш ссщ , Сопыйа. Жазьщсыз казактыц кырылганына сен куэ болмасан, и м куе болады? - Жауыздар алдымен куенщ кезш куртады гой? Мен K03ip оларга казактан да кеуш йм ш . бйткеш поштада 1стегенджтен, олардьщ Верныйга, Жеркентке, Ташкент пен Ш шпекке ескери кемек, кару сурап кандай хат жолдаганын, не деп мел1меттер мен буйрык 6epin, буйрык алганын - бэрш бшем гой. Bip Бергтщ e3i Царкара мен Цараколдыц арасын кан-жоса кылып кырды. Ертец елга калалардан кару мен ескер келгенде, казак пен кыргыздыц куш не болатынын мен тшта болжауга коркам. Сондыктан кезс1з батырлык пен орынсыз намыска бармай, 6epiMi3 Еытайды паналай турайык. Ь^ыскасы, тойды осымен догарып, кашуга дайындалайык- вцпменщ одан аргы туйш ш Агынтай айтты. Цыргыз оташы осында конып, ауылына ертек кайтады. Ш ешш кез1р кутты орнына кондырысуга -729 81

(ш щ ш т H iffr-w ki'-ipbi___________ жецгеш Ж узш пен iH ici - Агынтайдыд улкен улы - Семен шеседь Ал Цожак пен Сопыйа, Жомарт - 6epi оларга cepiK болады. Мундагы малды ертен Еш Ашага e3i айдап апарып косып, Ж узж пен Семенд1 nepi алып кайтады. Содан оралган бойда кдармей булар да кешедк Осында отырран 6epi, кудай буйыртса, Кем1рппде бас косып, ары карай не керсе де 6ipre кередь ...Ш эш ш экелген топ Еш Ашага тунделете жеттй Ондарылар кутш ш отыр екен, Тазабектщ бес-алты уйл1 туысканы уй im iHe ап-сэтте толды да кетть Шашуларын шашып, келш нщ бетш ашты. Калшла: - А , кудай, кел1шмнщ кадамын кутты кыла кер! - дед1 кезш е жас ала Ш эш ш кушактап. - Айтканьщыз келсш, апа! —дед1 Ш эш де енесше eMipeHin. - «Апа» деген аузьщнан айналайын! Бу кунге ж етшзген кудайдан айналайын! Шекшз, шетшз куаныштан ш ешесш щ дуние- жумактын дел тершде отырранын Тазабек турше карап, кещл1мен тусш дь Ананы куантудыц куд1рет- лэззетш жан-тешмен сезш ш , бакыттан басы айналгандай болды. Ек1 Ашаныц еш сайында отырран бес-алты уйдщ адамы тун ауранша тойласып, «Орнында бар оцалар деген. 0м1рэлшщ оты еш педЬ, - дестк Елд1 сел де болса серптеш н деп, Сопыйа кулак курышын кандыра ен салды. Алдагы кушм1з калай болады, ойнап-кулш калайык дед! ме, журт майшамныц майы таусылганша таркамады. Тазабек memeci мен Ш эшш ез отауына Kipriein акылдасты. - А л, келш ш епм , - дед1 кулш, - осындагы бес-алты уй тугелдей екеммен аралас, коралас eMip cypin келе жаткан агайын-туыс. Алар ейел1мд1 алдым, ендЫ сш ездер1ц 6ui деп, ертен, ун-тушпз кастарынан кенпп кете берем бе, кейтем? Элде кэз1р жешмд1 айтып, не керсек те 6ipre кереш к, 6ipre кешешк дешн бе? Той устш де олай дегешм элде уят бола ма? Ш ынымен менен акыл сурап турсыц ба дегендей, Ш эш багжан eTin куйеуш щ бетше секемдене карады.

Э4. дтпе-ad Оньщ сазарып сыр бермеген бетшен ештеце ангара алмаган сон;, жаутацдап енесше бурылды. - Менен сураганыц не, апамнан сурасацшы! - Мундайда экец болса кейтер едь балам? Соны ойла да, ез1н шеше бер. Bi3 Ш эш екеум1з ceHiH соньщнан ере берем1з Keeipri жагдайда Кытайга нашудан баска кайла жорын Тазабек тусшген. Алайда мал-мулю мен баспанасын тастай кашса, алдында суык куз бен какаган кыс тур, халык одан калай сактанбак? Ал малый айдап, кенин комдап кашкан казакты айдаган малы, арткан ж уг1 ж ок орыс оп-оцай куып ж етш кырмай ма? Сондыктан акыр кашура бел буран сон, epi курын туспей турып, epi кара суы к кыспай турып кешкендер1 акыл емес пе? Осы ойын ортага салранда, 6ip-eKeyi куцкш - дегенмен, калган агайыны батыл костап, танертен алдымен малды айдайык та, артынша уйд1 жырайык дести - Ж ок, олай болмайды! - деп, сезге Эдшбек араласты. - Кунд1з кеш ш кезге туспеш к. Жаланаштын орыстары жалавдап авдып жур. Оларра кершбей, кеш бата козгалайык- - Ие, сейткен дурыс, - дест1 6epi. - Келкятк! - дед1 Тазабек те сезд1 кебейтпей. Уйдег1 мен туздепш тугел жайрастырып бггкен сон, Жузгк арнайы т т л г е н отаура Тазабекта жетектеп юрпздь - Жата бер, - дед1 тесек й ымдап. — Кез1р келшшегщд! экелем. «Ш ынымен колымныч Шешге жеткеш ме?» - дед1 Тазабек кешрегш кернеген шаттыкка азар ие боп. Keeip деген Ж узш 6ipa3 зарьщтырды. Акыры 6ip кезде ки1з уйдщ сыкырлауыгы сырт етш ашылды-ау! - Мына арадан Kip, - дед1 Ж узш шымылдыктьщ шет1н кетерш. - Б1смшле! Ал, жандарым, кадамдарывды кудай хош кореш! Тесектер1н жумак болсын! Сыкырлауык сырт eTin жумсак жабылды. EHfliri жардай вз би л т н д е екенш Тазабек тусш дп Алдымен 83

Ъексц.vrnut Н/фжАг-ifw _____________________ _ сол жамбасына аунап, Ш ешге царап жатты. Сол i жак быгегш мойын астына созып едк басын сел KOTepin, кушактауына кыз e3i ыцгай жасады. Унс1з вз1не тартып едк ун й з икемделш жатты. Сонан сон кушактап бауырына тартты. Бар-жогы бипнбей жабысып, ныз кушагына кемглш, ез1мен Kipirin к етп. Титтей тартыну байк,атпады. Тазабек тагатын зорра тежедй «Цудай-ау, мына кыз кушагымда туншыгып елее де ундемей ме?» - деп ойлады тан калып. - Жаным Шэйкешм! - дед1 кылырына елж1реп. - Кушактайыншы! - дед1 кушактап жатып. Тамагынан т с к е п , алаканымен омырауын аймалады. - Сен де кушакташы, жаным! Отка карып алмайын деген адамша кыздьщ колы калтырап келш самайына тигенде, от тиген кау отынша Тазабектщ деней дур ертенш коя бердь 03iH ертеп жаткан Ш ешге e3i умтылып, бетше бетш уйкелеп жанталасып кетть Ершн epHi тапканда, eci ауып бара жаткан секшдендь - А рытшы омырауынды! - дед1 алкынып. Ш еш ундемедь Сэлден кейш eKeyiHin колы туймебаудын устанде токайласып калды. От сез1м одан ары акылга билетпедь Устш деп аспан астына кулап бара жаткандай сез1ммен Шаш eKi кезш таре жумып алды. * ** - Оу, ж ас жубайлар, турывдар! Ж1бекжан, уйкы тети ме, Тазабектщ койны тетй ме, - кайсысы? Айтпап па ем саган, неге ерте айтпадьщ деп ел1 маган урсарсын деп? - Туу, Ж узш ! - дед1 Ш ей! керпенщ шетамен бетш буркеп. - Акырын! Апам мен Жемеш естид1 гой. - Е, е сй се, ести 6epciH. Бул тесекке кыз калпывда екелш ед1м , енд1 келш шек куй1вде екетсем, онын Heci уят? Ол - жецгелш м ш депм. 0деш ел оянбай турганда ез1м оятайын деп келд1м. - Опке, тауык боп кеткенйз бе, теп? Жарык тускен- ше жата турайык та. Тушмен керсетпедк жарыкта алдымен ез1м керейш де келш ш епмнщ жузш. 84

_______ dit, дцние-fin - Ойбай-ау, т1л 6iTin, батыр боп калыпсьщ гой?! Bi3 кеткен сон, куш -туш аударыстырып K epin аларсьщ келшшегщдь Тапкан екенсщ жарык тускенше жататын жайлы тесектП Bi3 - 6yriH кеш етш адам, сен - кететш адамсыц, асыкканын дурыс болар, бауырым. Ботаканга шеккен бура кусап, кайышпщймнщ кабыргасын сындырып ж1берген ж оксыц ба, ейтеу1р? Ж ецгесш щ неге буйтш алагеу1мнен келш турганын IITnfti тусш дь 03i де оган куанышын тез1рек б1лд1руге асык едь Вул бажылдап ара туспесе, ана еш орыс ейтш асып-саса ма? Аман калганы - осынын, аркасы. Тазабек тыска шыгысымен Ж узпс KepneHi Ш еш нщ уст1нен жулып алды. - Ж узш! - деп, Ш еш керпенщ шетш шап берд1. - Жаным-оу, кутты болсын! - дед1 ж ец гей бас салып кушактап. Eneyi 6ip сет кеш епш еске алып солк-солк, жыласты, артынан сылк-сылк кулш , сыбырласып жатты. ...Кешеш к деген ойды eei бастаган сон;, оны уйымдастыратын да ез1 боларын iniTeft уккан Тазабек тау бектерлеп барып ойланды. Цамсыз, уайымсыз жандардай тып-тыныш уйкыда жатк,ан бес-алты уйд1 беткейге шыгып 6ipa3 бакылады. Таудыд карагайы етекке жете бере сирексш ть Вул ауылдыц енд ш улкеш Эд1лбек шалдыц уш кдрагай шетшен екьуш - ак кадам жерде тур. Бугш кешем1з-ау, асыгайьщ-ау деген e6irep ез1рше байкалмайды, уй-уйдеп адамдар да, кора-корадагы малдар да - 6epi тыныш, тым- тырыс. Bip сет: «Осылар айнып калган ж ок па?» - деп куменданды. Ж ок, ояна бастады, Эдшбек аксакал ушнен шыга сап, жан-жагына карамастан, б1рден карагай iuiiHe енш кетть Тазабек те ш ык шептщ тыкырлау жерш дагдап басып, карагайдыц калыц шогырына ш рдь Орагыта керлеп улкен шомбалтастыц желкесше кетер1лдь Царсы беттег! Кексу жакка кез тастады. Кекбшктщ батыс етегш ала жаткан алып сай бул арадан кершбедк келденек жота келегейлеп калады екен. Б т к т щ аты бшк-ау! Адамды аркаландырып ж1беретш KYflipeTi бар. Бетш самал шарпыды. Шапа- 85

Шщтан Мфквке-улы ныньщ шалгайын жел турдь 0лдеб1р ыцырсыган сез1м журегш шымырлатты. Туган жерд1 тастай кашканын ата-баба аруагы кеше ме, кешпей ме? Тула бойы сол ойдан т т р к е н ш кетть Кецсудын, сага тусындагы догал шыцга дудэмэл куйде кез кыйыгын тастады. Карагайлы, аршалы, буталы сай-сала да, шалгыны жайкалган жазык; беткей де - 6epi тап-таза, тацгы ауаныц салк,ынына шомылып шыккан куйде. Ауа емес, гажап 6ip нер жутып турган секшдшщ. Ата- бабаныц кезшдей киел1 жер буган жэуд1реп, элдене KyTin, жеутецдеп карап калгандай. Tbii болса, дел K83ip б1рдеме дер едьау деген ой кешрегш тырнап, кемейш кырнап кетть Мелт ете калган кез жасын сзлкш тастап, болашак тагдыры белгЫз бес-алты уйге тебесшен курсше карады. У н й з тштенген калпы теменге тусе бастады. Таудын, кереметш тау кермегендер кайдан бшед1? Тау дегещр тепстш тен repi бш к жер деп кана ойлайтын шыгар? А л тау бш ктш кана ма? Шомбалтасы мен шьщы, кальщ карагайы мен тутаскан бутасы, булагы мен бастауы, сайы мен жырасы, me6i мен гулк ацы мен кусы, кудай-ау, кыруар пршшш -тынысы - 6epi баска жерде болмайтын, баска жерден табылмайтын тангажайып кой! BipaK сол едемш ж м ерюм кере де бермейдк керуге келе де бермейдь ©йткеш таудык кершген шыга алмайтын куз-кыясы, кез келген TyciHe бермейтш кыр-сыры толып жатыр. Тебедегшщ керген1н темендеп кермейд1. Етекке Tycin тагы токтады. Мына етектен караган адам таудын; несш керед1? Тек сырткы сулбасын гана. А л тау тебецнен тене карап, ceHiK бук1п тула бойынды актара кередь Баскалар б1лмейт1нд1 б1летш, езгелер кере алмайтынды кере алатын сирек адамдар да тау сегалдк cipe. 0Keci де сондай ед1, маркум! 0й, ондай болу кайда буган! Тунде 6epi: «Енд1 екецнщ орнын сен бас», - деп жатыр, баса алса, жаксы; баса алмаса, маскара да! Ойдан ой туындап, ойды ой куалап, Тазабект1 тыным таптырмай мазалады. взш щ гана емес, енд1 езгенщ де тагдырына жауап береташ кинайды. Кешем1з дегеш - 86

_______________________________ ди, дцнпе-mj кашу. Баратын жары - Цытай. Паналата ма, тонап ала ма, - белгкйз. Цалай да калмак ауылдарын басып ететшдер1 - анык,- Олардыц емеш еп казакка кай езше койсын? Кашып барган буларра ол арадагы казактьщ e3i калай карарын да 6ip кудай бш едь Тэуекелден бетен суйенерлер1 жок- Конактарыньщ да оянранын Kepin, соларга карай аявдады. - Жас келшнщ шайын iniemK те, 6i3 енд1 жешм1зд1 табайык, - дед1 Кожак эзшдеп. - Иэ, сейтешк, - дед1 Жомарт i d n екетш. - «Bipey катын алып кашса, 6ipey боска кашыпты» демекпп, MeHini боска кашу болды. Эке-шешем меш орыс елт1рш кетт1 деп жылап отырган шыгар? - «Жаксы сез - жарым ырыс», жаксы сез айтсацшы. B ip-6ipiM i3fli кутш , ещц бэр1м1з Кем1рппде бас косайык! - дед1 Тазабек. - ...0здер1 оцаша калган кезде Ж у зж ез-езшен еб1герленш, тез-тез кише бастады. - 0Mipi буйтпеупй едк журег1мнщ ерекпш турганын карашы, - дед! кеудесш алаканымен басып. - Этшм кайталап ауырып калган ж ок па екен? - Белен куннен 6epi шапкылап, шаршаран боларсык, балам. Жендеп тамак та inmeftfli екенсщ e3i. - Коалита ж уктщ бурышындагы кебежеш ашты. - Мынау менin 6ip KHin сактап койран камзолым ед1, осыны игипгще кипп! Саран киг1зген кит1м болсын. - Кеп жасацыз, апа! Ештеце киг1збесещз де, мен кайынсщл1мд1 кутты орнына кондырраныма Куаныштымын. KeMipmire барранша Семештай епкесшщ касында кала турсын. Арынтай малдарды айдап келе жаткан болар, Тазабек екеум1з алдынан шыга берешк. - Мейлщ, айналайын. Балам, касьща Биагацныц Кенжерарасын косып алсакшы, мал кайырысуга ес катады рой. - 0 з1м де сейткел1 турмын, апа. ...Арынтай 6ipaK алдарынан шыкпады. Ауылга жакындаган сайын алачдап, Ж узжтен мулде маза 87

Ъекцлтлп НфкеЬ-цлы____________________ _ кетть Bip себеп барын болжап, Тазабек те беймаза куйге туей. - Уй ж ок кой! - дед1 Ж у зж кенет токтай калып. - Кешш кеткен бе? - дед1 Тазабек тавданып. Артынша-ак, карайган журттыц комагын байкап, 6ip сумдыктын, болганын заматта сезда. Ke3i карауытып барып кайта ашылды. Не де болса бекем болуга тырысты. Ж е л т алдыга туей. «Кдп, мылтыгымды ала шыкпаганым-ай!» - дед1 ею нш . Keei Kepin, кулагы еейп келе жатты, 6ipaK ештемеш ойлай алмады, ештемеш туеше алмады. Уйдщ орнында уйьлш жаткан кул-кокысты кергенде, ж урей токтап калгандай кершдк Жалма-жан Жузшке жалт карады. Атыньщ жалын куша ес-тус ж ок талыксып барады екен. Y мтылып кушактай алды. - Атты уста! - дед! Кенжегарага. - Жерге туе! А ягын узецйден шыгар! - 0 3 i де атынан ceK ipin Tycin, Ж у зш й кетерш апарып кек ш еп й к уст!не жаткызды. - Ж уйр ! 0He6ip тастыц тубшде булак бар. Me, су екел! - деп, басындагы тумагын усынды. Оны алмай, Кенжегара ез тумагын устап жуйре женелдь Б ейне су сепкенде 6ip сет кезш ашты да, Ж узж кайтадан былк-сылк талып калды. Сейлей да алмады, жылай да алмады. - Агага шап! - дед1 Тазабек Кенжегарага. - Тез алты -жей адам алып жетеш. Апам мен Шешге ез1рше бьлд1рмей-ак койсын. Б1здщ ошактыц тубшде суймен жатыр, соны ала кел. Тазабек касына бармай-ак. барып кермей-ак бул да кыргыннын, 6ip Typi екенш кул-талкан боп жаткан ек1 уйдщ туркынан таныды. Кезшен жас шыкпады. Тула бойы кара тас боп катып калгандай. Кеппкпей 6ip топ адаммен Эдшбек ж етй. Тацга ж уы к тетй уйкынын, кезшде ертеген болу керек, шацырактьщ шогы eni сенбепй. Tineyni мен 0жженд1, кыргыз оташыны улкен уйде, Агынтай мен 6ip ул, 6ip кызын отау уйде eyeni елйрш , артынан ертеп ж1бершй. Tirepre туяк калдырмай малды айдап екеткендерше Караганда, кеп адам келin, корыкпай, аспай-саспай штеген. 88

________________________________ Эй, дцнш-лй - Суйектер1 де шала жанып кетшта, - дед1 бдалбек кулагына сыбырлап. - Уйдщ сыртына отын уйш ертептт. - Енд1 не 1стейм1з? - Цалган-куткан суйектерш жинап жерлешк. Баска амал жок- Eni уйдщ адамын 6ip темпеш ж кылып Орта Мершн1н етегше кемдй «Сол eKi орыс. Сол eiceyi», - деген ой Тазабектщ мыйын Tecin жеп жатты. «Не штесем екен?!» - дед1 шйнде улыган ызаны баса алмай ыцыранып. 0 л i мен TipiHiK арасында есецпреп жеткен Ж узш болган сумдыкты Шешден жасыртпады. Кеше келш Tycipin куанган ауыл бугш ол ж шыгарып ексш жатты. - Агайын, бул ара енд1 6i3re коныс болмайды, - дед1 Вдщбек улап-шулаган журтка басу айтып. - Орыстьщ осы алганы алган, енд1 уысынан босатпайды. Кайта айналып келем1з, туган жерд1 керем1з деп доме кылмачдар. Будан былай багымыз да, сорымыз да Кытай жершде болады. ByriH кеш песек, б у п н тунде 6i3fli де кырады. Орыстын, колын кагатын кудай да, KYflipeT те жогына кез ж етть Олгенге жылайтын, жылаганды жубататын жагдай жок- Keeip 6epiMis де ел1 мен TipiHiK ортасындамыз. Жайылымга айдагандай ыцгаймен малды кэз1рден жылжыта берешк. Вдшбектщ ce3i Тазабекй тастушн erri. «Рас, Keeip елш1ч емес, TipiHiK камын жейтш жагдай!» - дед1 езш e3i кайрап. Тазабектер мал-жанымен кеш бата Кульщ тауына карай к о п т . Орыстардан коркып, Каркара мен Караколдыц ортасынан етуге журектер1 дауамады. Тунделете жетш , Шыбышы деген карагайлы тауды паналады. Уй тшпей, тендерш шенйп, кш з-текеметтщ ycTiHe кшмшец кисая кетштй EpTeci А кш окы айналып, тун жарымда Актастыга жетш дамылдады. Содан кеш нп туш 6ip кисык сайды калкалаган топ 89

Шхартан _____________ _ адамныц касына конды. Ерте оянган Семен Тазабекке жугарш келш: - Жайдак Булакта б1збен кернй отырган Кожабек аталар екен. Самсалы деген баласы екеум1з 6ipre ойнайтынбыз, - дедь Кайгылы жагдайды майдан, калай ecTireHiH kim бш сш , журт жаппай оянып, кыбыр-жыбыр TipmlniK басталган кезде, Кожабек бастаган 6ipa3 кемшр-шал Жузпс пен Шешге келш кещл айтты. Тец-тецшц ортасында отырып, ашык, аспанныц астында шай iin icT i. Тазабек пен Ш эш нщ уйленгенш ecTin, кутты болсын айтысты. - Тацга жуьщ басталган сол атыстан 6i3 зорга аман шы^тык,, - дед1 Кожабек эцпм енщ ауанын ацгарган соц. - Элдешмдердщ жол с1лтеу1мен 6ip топ орыс тунде келш Жайдак Булактыц астындагы кек тебеге жасырыныпты. Адам кершетш алагеу1мде ал кеп ауылды аткылай бастады. Бузау байлауда, козы-лак кегенде, тшул1 уй йгул1 калпында калды, 6epiMi3 тек балаларга ж упр дш . Era жасар Рауанымды uieuieci тесектен тыржалацаш суырып епердь Сепз жасар Самсалыны артыма м щ гесире сап, Кецсуды кулдай Кегеннщ езенше карай каштьщ. Кецсудыц аргы бет1не жеткешм1зде, Ег1мбайга ок тид1. Tin тартпай кетть Баласы Цалдыбек бакырып, екесш шыр айналып жылап жур. Атымнан тусе сап, койнымдагы тыржалацаш улымды жерге коя сап, К^алдыбекке урыстым. «Экецмен коса езщ де окка ушайын деп турсыц ба? MiH атыца!» - дед1м де, экесш алдына ецгерга берд1м. Шыбышыга екелш жерледж. Жастар тунделетш барып, калган уй-жайымызды, тапкан малды айдап экелдц ейтеу1р. влгенмен 6ipre еле берсек, артымызда ел болатын гам калады? Сондыктан Tipi калганымызга теубэ дешк. BepiHeH де Тшеул1 аксакалдыц тутш ш TyTeTeTiH Сэменшц аман калганына мыц myKip деп отырмын. К^ожабек аксакалдыц сез саптасы мен ецпме айтысын Тазабек экесш е уксатты. Аз сэттщ 1ппнде ез1мен inecin келе жаткандарды тугел таныстырып шыкты. Bepi де аталас адамдар мен солардыц ypiM - бутактары екен. К екш епр деген келшше Ke6ipeK 90

Bd. дтпе-ad кецш аударды. Асыдан ауып келе жатцанын айтты. Цызылберж болысы Сершбай деген ш ш ш щ эйел1, айтулы к,ыргыз батыры Цожекенщ кызы екен. Tin-TiK отырып, Tin-Tin журетш ейел екен. Елдщ назары езше ауатынын бйпп, сыр бермеуге тырысатын секйхдь Кожабек аксакалдын, ауылымен 6ipre козгалып, Тазабектер ол арадан KeMipuiire келш 6ipre аялдады. Бурыннан таныс адамдар 6ip-6ipiH суйеу Kepin, ел iiuiHe келгендей сезшдь KeMipnii - таудыц кунгей беткеш ндей туйык шаткал. Кунгейде болганымен, кун тусе бермейтш й к шат, тар табан сай. Кун туе кезшде гана 6ip жылт етед1 де, кайта ж ок болады. Тыгылуга колайлы калка. Тар epi кыска шаткалдыц ер жагы догаланган ашык жазьщ. KefliMri кец кора сешлдь 0 лri жер epi ык, epi мал жаюга ете колайлы. Босып келген халыктьщ буюл малый бала-шага осында жаяды. К ею р пй н щ ecipece суы езгеше. Шомбалтастан, куз тастан epiM- epiM боп тамшылап агады. Ж урт оны Тамшы булак, KacneTTi булак дейдь Осы арада булар 6ipa3 аялдады. 0 йткен1 тосын жолыккан eKi ауылдыц адамдары тез арада бауыр басып, 6ip-6ipiHeH ажырагысы келмедь Жене де хабар-ошарсыз кеткен Сершбайдыц 6ip хабарын бшмей кете бергещй Цожабек езш е мш санады. Акырында Цожабектщ агайын iHici Н усшбек: «Сершбайды мен 1зр,еп цайтайын. 0pi бауырым, epi курдасым. Оны мен 1здемегенде, KiM 1здейд1? ©леем, елермш. Одан жаным артык па? Еретшдерщ epirwep. Ермесецдер, ез1м кете берем», - дедь Ары ойласып, 6epi ойласып, 0ш м бек, Келгембай атты курбылары шесетш болды. - Мен де 6ipre шыгып, Кожак, Жомарт деген достарымды 1здеп кайтайын, - дед1 Тазабек. Шеш куйеуше урейлене карады. Онысы сылтау екенш im i сездь Алайда ана орыстарды 1здегел1 барасыц гой деуге батылы жетпедь *** Кец далада ел калмапты. Сай-саланыц калтарысына тыгылган санаулы ауыл болмаса, букш Царкара 91

Ъек/щлтн fhffn/ceb-tfnu________________________ _ мен Кегеннщ жазыгында не Tipi жан, не Tipi мал каравдамайды. 0 р сайдын, inii мен ер кырканын; ар жагында орыстыц огы ажалыцды дайындап туррандай коркынышты. Дыркуйектщ кара суыгы сел ашылган жер1нд1 муз тигендей кариды. Тазабек Ж ала«ашка, ал Нусшбектер Тенпрлйс аркылы Дыргызсай мен Кетпенге согатын болып, Дайкыныц тусында eni ажырасты. Кенсудьщ етегш бектерлей ет1п бара жатып, ана жер-мына жерде каптап жаткан кап-кара темпенпкке Тазабек тацдана карады. Бурын бул арада мундай нерсе болмаган. Не екенш б!лейш деп, солай бурылды. Жакындап келгенде, ез кезше eei сенбедь Уйме томпеппктер ецшец ертенген уйд1ц кул1 екен. Дел ата-енесш ертегендей отын жинап екеп ертепй. Даптаган кайдагы уй? Дайдан келген уй? Булар кашканда, бул арада ешшм ж ок болатын. Уйлердщ арасы ж ш , уйме- жуйме т т л ш т ь Эрине, кашкан казактар. Дазган ошактарына Караганда, 6ipep кун аялдаган. Атынан тусш , eKi-уш журттагы кулд1 агашпен аударыстырып карады. Адамы ж ок уйлерд1 жук-мупмен ертеген ceкiлдi. Адамдары аман кутылган болу керек. Муншама уйд1 uieTiHeH ертеп келе жатканда, кашан MeHi ертер екен деп, калгандары карап жатсын ба? Уйшз, мулшшз адамнын алдагы куз бен кыстан e3i де аман калмайтынын ертеунплер тусш ген. Дашкандардьщ акылы да кашып, кугандардыд акылы да асып турран заман-ай десецпй! Ш ет MepKiHin карагайлы жотасынан 6ip елш атып алды. Жалацаштьщ желкесше келш , шэрын уцг1рдщ аузына токтады. Ойы - осы арадан орыстарды байкау. Дарацры тускенше елйстщ етш кактап жедь Ер- токымын жастанып, yRripre тунеда. Тацертен бшктен Жаланашка карады. BipeH-саран кершген казак-орыс сорыс жагдайында жургендей тугел мылтык асынып алыпты. Оган бару кепе-кернеу ел1мге бару екенш укты. Кек алмак ойы да сап суынды. Дайтарында карагайлы жотамен EKi Аша аркылы Талдыбулактары Жомарттыц ауылына сокты. Оньщ тып-типыл боп жаткан журтын керд1. 0 йтеу1р, ерттен 92

___________________ Эй, ()цпш>-ай аман. Оган да твубв дедк Алайда KeMipiiiire неге сокпаганын оймен де болжай алмады, Жаман ойга баргысы келмедь Ж1н1шкелеу булактыц жайылма етегш айнала 6epin, жайрап жаткан уш елш ке тап келдь «Астапыралла!» - дед1 жагасын устап. Карак,олга баратын куре жолдан кырьщ-елу кадам шетте тецкшп елш 6ip ейел жатыр. Омырауы кул-талкан, етеп турщген, жалацбут. Bipi бозбала, екшпйш ел1 себи - eKi улы eKi жагында елш жатыр. Ушеушен epipeKTe он eKi - он уш жасар баланьщ басын кылышпен как айырыпты. Оган да айызы канбай, тоцкайтып койыпты да, арткы TeciriH аумагымен ойып алып тастапты. Ол да ана эйелдщ баласы ма, баска ма, - белгкпз. B ip атаньщ тукымы осылармен тыйпыл болды ма, KiM бшед1? Бар казак карсы болса да, ай, осы тертеу1 ак патшаныц жарлыгына карсы бола койган ж ок шыгар?! TinTi, ак патшаньщ, кара патшаныч KiM екенш бйда ме екен? Тазабекйн каны басына шапшыды. «Ш ынымен 6i3 адам емесшз бе елде орыс адам емес пе? - дед1 куш шп. - Кудай чеге мундай жауыздарды артык кылып жаратады? Кай кылыгы уш ш ?» Кеш бата аласа сайдьщ кылтасында отырган жалгыз уйге тап келдь Кешетш к е л т де, кара жумыска беретш баласы да ж ок к ем тр -ш а л екен. 1леш ч аргы бетше узаткан eKi кызы козгалмаган сон, булар да козгалмапты. Карт жалгыз атымен аргы-берп TenipeKTi тугел аралапты. Кайкыньщ асуына жетпей, Шолан Кулаган деген жерде 6ip топ туткынды орыстар тапа-тал тусте атып тастапты. BipaK атылгандардыч KiM екенш бшмедь Нусшбектер 1здеп журген Сершбай соныч йшнде шыгар-ау деп Тазабек жорамалдаганымен, карт оган айгак болар эчНме айтпады. EpTeci тау сагалай бектерлеп, Тасашыдагы Кожактыч ауылына жол тартты. Жолмен журмей, адеш жота асып желке тусынан шыкты. Жалпак кеч сайдьщ еч1ршен не 6ip уй, не адам, не карайган мал кермей, адасып кеткен адамша, ачырайып турды да калды. Сайдьщ табанына тусуге дета бармады. влдешм 93

Гн'кпрпшн H iifiM rti'-ijihi_______________________________ элдеб1р арада авдып жаткандай секемдендь Мылтыгын еРД1ч касына келденещнен оцшап койды. Бул жан- жагын авдып, муны жан-жагы авдып 6ipa3 турды. «Ж ау шапты, жау алды деген - осы », - дед1 тущле KypciHin. Кожак, пен Сопыйаньщ, Денекердщ ауылы осы арада болуы керек едь Жотамен сактана ещстеп, 6ip жыраны калцалап, Кегеннен Нарынколга ететш кара жолга жакындады. Жырадан шыга келгенде, жол жиегш дей агашка асып кеткен влдешмнщ денесш кердь «Асып KeTinTi», «шауып KeTinTi* дегенд1 коп естшеннен болар, одан шошынбады. Будан ары бармаймын дегендей, аты токтай калды. Te6iHin, асулы турган жалацбут еркекке ту сыртынан такамак болып ед1, оскырынып, аты оган кенбедь Алыстау 6ip агашка атын байлап, сонан соц жаяу жакындады. Шашылган жун-журка, Tepi-терсек, карац-курац б1рдемелерден аттап-буттап етта де, орагытып, асулы адамнын; алдьщгы жагына шыкты. Бетш кергенде, тебесшен 6ipey 6ip койгандай болды: асулы турган Кожак едП Аузына еркектш мушесш тштетш KeTinTi. Bipae кун осылай турган болу керек, бузылган т е ш де байкады. Бешсш алды да, мурнын басып барып, мойнындагы ж т и киып ж 1бердь Дакайып калган дене какайган куш кулады. Бетше карамай, жолдан аулакка суйреп апарды. Сол арадан жарлауыт шункыр тапты да, камшысымен, екшешмен топырак кулатып, елш тщ бетш жапты. Жырткыш ац казып журмесш деп, мацайдан деу-деу тастарды кетерш экелш уст1не уйд1. Колы-басын кагып, e3i уйген бештке e3i ацтарыла карады: «Иттер-ай, орыстын кызын катын кылганды керсетешк деген екен гой? Сопыйаны кэйтт1 екен? Оны да елт1рд1 ме екен?» Тасашыдан узаганынша тун болды. Царайганньщ 6api 03iH авдып турган каракшы сыкылды. 0 л1м себшген далада ел1мнен корыкпау мумкш емес едь Корыкканнан жаны калса, к а з а к й т калар едь Дорыкканынан емегенде, батырлыгынан кырылып жатыр ма? Жастыгын ала жатуга жараганы да шамалы. TinTi, «Ж эмецке мен Узактыц кегш аламыз!» - демейдк «Ж емецке мен Узактан жанымыз 94

_____________________________Эй, дунммё кымбат па, елсек елерлйз!» - дейдь 0 луд1 ерлш санайды. Анау артын ойып алган баланыц, мына аузына MynieciH тштетш кеткен Цожактьщ кепи KiM алады? Еш юм. Кашып, босып бара жаткан журт кек алуга жарай ма? Осындай сумдьщты керд1м деп Тазабек юм ге арызданады? KiM тыцдайды? Уй inii ме? Олар одан бетер урейленбей ме? Айтуга да коркады. Коркудан баска колынан ештеце келмейдц Нагыз корлык ~ осы. Орысты коргайтын патшасы, acKepi, зады бар, ал казактыц корганатын каруы да жок- KeMipmire тунделетш кете беруге батылы бармады, 6ipaK келшшегш катты сарынганын сездь Бул жокта eni кез1 жеутецдеп, ceHepi мен суйенер1 ж ок Шай1 кайта-кайта сайдыц аузына жалтактап журген тер1здендь Журег1 шым-шым сыздады. Анасына, Ж узж пен Семенге - бэрше жалрыз й р е к eei екенш осы айдалада eciHe алды. Олардан алыстаран сайын олардыд жакындырын сезше бастады. Ойлап караса, муныц амандыры езшен repi соларра KeperipeK. Ары айт та, 6epi айт, амандыктьщ 03i - OMip. Кездейсок орыс тун iniiHAe атып тастаса, оныц зардабын елген бул емес, Tipi солар тартады. 0 й тш еле салгысы келмедь Жарлауыт сайдьщ калкасына тыгыла жатып тунедь Ертесшде KeMipuiire кеш бата ж ети . Illenieci мен карындасы, Ж узж пен Ш еш - 6epi жабыла бас салды. - Касьщдарылар кайда? - дед1 апасы езгелерден бурын ес жиып. - Олар Кыргызсай жакка кеткен, мен Кегенде калгам. - Кожак пен Жомартты 1здеймш демеп пе ец? - 1здед1м. Екеуш де таппадым. Эйел сарынышыньщ KVflipeT шербатш Ш эш жан- TeHiMeH татты. Тесекке азар сыятын Тазабек™ кушарында кантша epiTTi. Айтпайтын сезд1 куштарлыры epiK cie айткызып: «Сагындым!» - дед1 балкып. «Ж аным!» - дед1 Тазабек те A er6ipi кашып. Суйген жар рана сыйлай алатын сикыр бакыттан 95

Ъексцлтап НфзЫа-цш_____________ _ Ш эйш щ басы айналды. Eni6ip сез, епщандай вуен ж в т о а в алмайтын асер екеуш де есшен тандырды. «Bip тунщ нщ рахаты бушл гумырыца сеулесш шашып турады», - дегеш Жузпстщ шын ceei екен. «Сеулем!» дегенда сол ушш айткан екен казак. - Жаным! - дед1 жар кушагы жанын Kipriein. - «Ж аным!» деген аузыцнан айналдым! - дед1 Тазабек аузынан суйш. - Кекте кун кандай жалгыз болса, жерде маган сен де сондай жалгызсыц! Жанын Kipriee Тазабек кушактаганда, суйсш- геншен Ш эйш щ жаны кеудесшен шыгып кете жаздады. - Мен саган ат койдым, - дед1 Шаш куйеуш щ аркасын алаканымен сипап. - К^андай ат? - Сен м е т Шэйкен десец, будан былай мен с е т «Тэйкен» деймш. - Буган апам калай карайды? - Апамадаайттым, куаныпкетй. Батыр атамыздыц атын атамаганыц дурыс дедь Ш аш Тазабекке тещрдщ сыйындай табынады. Егер оган сол т у т тиш улгермесе, 6ip атадан туяк калмай Кырылатын екен. 9cipece Сэменнщ ере келгенше айрыкша тэубэ кылады. Ж у зш й ез1мен жалгап турган - сол. Егер Тазабек кастарында болмаса, булар - ецкей эйел - баягыда ю м квршгенге жем болмас па ед1?! Тэубэ! Буларга корган болсын деп, Тазабекй кудайдын, вз1 аман сактаган сыякты. Самаурынга шок салып жатып, ту сыртынан тьщыр естщ ь Bip бала ерткен Кекш епр жецгей екен. Бурыла салып селем салды. - Кеп жаса, ул тап, айналайын! Кайным келд1 деген соц, келш турмын. - Иэ, келд1. Уйге едп щ з. К ш з eciKTi кетерш , сьщырлауыкты 63i ашып бердь Кекшепрд1ц келйстарш к и т KHiciHe, салмакты журш ше, K icire тура карап тдл кататын едетше - 6apiHe TITafii каргел1 6epi тэнт1. Байыпты, байсалды, батыл

сейлейтш батыр ейел бола тура ешкашан едептен аспайды. «Елдщ шаруасын сыртта Сершбай шешед1, агайынньщ жагдайын уйде К екш епр ж ендейдЬ , - деген сездщ тегш тарамаганы эр кылыгынан кершш турады. - Цайным, не анык,тап келдщ? - дед1 Тазабекке, курак керпенщ шет1н ала отырып жатып. - Б1з куанатындай б1рдеме бше алмадым, жецге. Жен сурайтын да женд1 адам жолыкпады. Акшокыныц тубш деп 6ip койшыга кыргыз досы: «Кегеннен 6ip топ адамды Жэркентке айдап барады екен, шпнен Сержбай болысты таныдым», - депть Соны естаген сон, Hycin6eK агалар солай Kerri де, мен Талдыбулак пен Тасашыдан кайттым. Каракол турмесшен Кашып шыкканнан кешн 9убек1р ага Ш эшнщ экесше ещлмесш айтк,ан екен. О Kici Сержбай аганы Караколдан кермепть Соган Караганда, кыргыздьщ KepreHi рас шыгар. - BflTeyip, Tipi шыгар деп дэметем1з. Tipi болса. Tipi екенш уш -тэрт айда 6ip бьпдормейтшдей адам емес еда. Y mIt элмейд1 деупп ед1 бурынгылар, рас екен, - дед1 Кекш епр курсш ш . Оган косылып Калиша да курсшдк - Болыска мундай кун туганда, кара казактын куш не болады десещш!? Алдынан шыкканын аямай кырып жатыр, албаннан адам калмайтын шыгар. - «Цырык жыл кыргын болса да, ажалды еледа» деген, апа. КУДайга жалбарынганнан баска казакта амал калмай тур гой. - «Кудай e3i берген жанын eei алады» деупп ек, КУДай емес, жанымызды орыс алатын болды. Каласа, атып тастайды; каламаса, камап тастайды, ойына келгешн штейдь Сол Сержбай ел сайлаган, ездер1 калаган болыс емес пе ед1? - Не к1нэ такканын 6i3 де бжмейм1з. Кетершде орыс хатшысына: «Мен келгенше йз1м жасама. Жагдайды e3iM бШ п келем», - деген. Сол сезш жетшзунплер болды ма, к1м бжед1? Оныц уст1не, тамыздьщ ушшде ойда жокта 6ip шатак болып ед1, соньщ да Kecipi тиген болар деп болжаймын. 7-729 97

Ъексцлтт Щ}фке-цл,ы_________ __________ - Е, 6i3 есймеген шатакты орыс кайдан естид1? - Олар орыска катыстынын, 6epiH естидк апа. - Е, орыска не icTen койып ед1цдер? - Жаз шыккалы казактардыц малый йз1мдеп санап жаткан орыстар бар ед1 ауылымызда. 1шшде Анна дейтш эйел ме, кыз ба, едем1ше 6ipey бар. Сосан кырындап журетш Кылыноп деген улык он бес некер1мен тамыздыц басында сау ете калды. Казакты коркытуга орыс улыгы шетшен шебер гой, езшщ улкен бастык екенш KepceTin, ана эйелдщ алдында мактану yniiH: «Маган кара жумыска баратын казактардьщ йз1мш корсет», - дейдь «TieiM ж ок», - дейд1 орыс хатшы да, сол арадагы казактар да - 6opi. «Неге жок!» «Сершбай Канайыш мен келгенше йз1м жасама деген». «Жасайсыц. Бес сагаттыц ш ш д е TieiMfli жасап окелмесендер, осы тургандарывды тугел атып тастаймын. Бол тез!» - дейд1 акырып. Карсылык айткан торт-бес аксакалды санакшылар жаткан кшз уйге камап тастайды. «О карттардыц не жазыгы бар, босатыцыз», - деп, ж т т т е р алдына уш рет барады. «TieiMfli улкен кнплерйз жасай алмаймыз, гамнщ канша жаста екенш солар бш едЬ, - дейд1 тусшд1рш. Тывдамай, берш куып ж1бередк Отагасы жокта ел- журт ойран болмасын деп, у-шу болып жаткан жерге мен де бардым. Каны карайып, казактыц ж тттер1 Катты ширыгып тур екен. «Сабыр етщдер!» - деп басу айтып тур ед1м, э л п оумесер: «Кет!» - деп, кеудемнен итерш калганы. Камсыз турган адам шаткаяктап барып шалкамнан тусй м . MeHi тургызбак болып бес- алты ж М т тура умтылып едк олп оумесер ©3iHe тап берд1 деп коркып, тапаншасын аспанга атып-атып ж1бердь Не болганын тусшбей калган касындагылар, атуга буйрык берглген екен деп, б1здщ eKi адамды атып тастады. Кайыргелд1 деген ацшы кайным бар едк табан астында ол да олардыц 6ipeyiH атып елйрдь Кальщ казак аз орысты каумалап б1рдемде коршап алды. Жан керек екен, олар одан кейш ок шыгармады. Мен жалынып, аксакалдар арага Tycin, ойтеу1р, eKi жакты азар ажыраттык. Сонымен бурыннан санак жасап жургеш бар, кешн к е л г е т бар - барлык 98

орыс ауылдан жаяу шубап кашты. Кыскасы, куып шыктык- - Ойбай-ау, кед1мг1дей согысыпсыцдар гой? - дед1 Калиша тацыркап. - Кешшлш б1р1кпейд1 гой, 6ipiKce, анау-мынауга бой бере ме? «Кеп коркытады, терец батырады» деген гой бурынгылар. Сонымен не болды? - Не болсын? К|уып шыгарымыз цуып шыгып алып, артынан цорыцтыц. BipaK 6ip ep куннен кешн: «Е, олардан 6ip адам елее, б1зден екеу елдц сонымен ещнме 6iTTi», - дедак те, журе бердш. Сейтсек, жаяу шубырган орыстар Тургенмен цулдап керпй ауылга барыпты. Берш булд1рген ел п эумесер сол арадан 6ip ат тауып MiHin, тура Алматыга тартыпты. Барган адам мен кшэл1мш дей ме, «Казацтар царсылык, керсеттц Ti3iM жасамады, 6ip KiciMi3fli атып елт1рдЪ>, - дейд1 де. Оныц жамандауынан кешн Алматы 6i3fli жазалауга арнайы ет1рет ийбершть Теменп ауылды цырып салыпты деген хабар цулагына тиген журт алды- артына царамай кашты. Т1гул1 уй Tiryn i цалпында калды. Малга царайтын мурша болмады. Урей билеген ел еткел 1здеп эуре болган ж оц, кез келген жерден ceKipin T ycin, б1рталай адам бекерден-бекер суга батып елдь 0л1мнен цашцан адамныц ел1мге e3i барып кырылып жатцанын кердш . Цаншама ейел, цаншама бала кез алдымызда езенге агып, кез алдымызда езенге батып жатты, - есеп жоц. Эршм ез басымен кайгы, езше ел1м тенген адам е з г е т ойламайды екен. Bi3 де кашып цайнагалардыц цасына келдж. Осыныц 6epiH icTen отырган орыс б1здщ отагасын аяйды деймЫ з? - Жаца eein айтпацшы, «цырыц жыл цыргын болса да, ажалды елед1». Орыс аямаса да, кудай аяр, царагым, цайдан бшеш к. - Казак кашеа да, кашпаса да ажалдан кутылмай тур гой, апа. Буган дейш Сержбайды жоктагандар ещц оны 1здеп кеткен Hycin6eK, Э тм бек , Келгембай —ушеуш коса жоктай бастады. Тазабекпен 6ipre шыккан олар ел1 оралмады. Ocipece К°жабект1ц кабыргасына бул жагдай катты батты: 6ip бауырын 1здеймш деп,