Б. Нұржекеұлы. т9

Шсутан Я ф М а-ры _____________ _________ Тоны, тумагы, кылышы, A airrepi — 6api де оны айрыкдна кдзак, етш тур. Кдбагы, алыскд кддалран кезр басылган м урты , KyTiMAi сакдлы , ыкдпам KHiHici м ен укдлпты жарасымы — олар да оньщ ойлы, кыран кдзак,екенш б1рден байкдтады. MeHi аганыц кдтгы баурайтьш тары 6ip cypeii — \"Талас алкдбы\". Бул — кдзак, даласыныц ражап эуенш бояумен бейнелеген куддрет. Ец эуел1 ш е к а з, ш е т а з дала туседд кезпцзге. Сонан соц сол даланыц кдн тамырындай шриген езендд, оньщ тубш су шайтан жарлары мен жагалауьш, жайылып жаткдн еткелш, еткел аузында кдйнатан емДрдд, ел-журтгьщ тыныс-т1ршшпн Kepeci3. Алыстан, жакдлннан езендд саталатан ел прнплзгш б1рде айкдяндап, б!рде с а т ы м д а т ы п э р к,ы рлы б е й н е л е й д ь Т 1рцплж тщ си м ф он и ясы н ауада к,алк^ган ш ат кулю ш мен, жарасымымен полотнота дэлме-дэл акеп Tycipe крйгандай. О л салтан табитат cyperrepi де шетшен ражап: дал сол арада, кдсында туртандай сезш еаз. Аганыц суйсшш отырьш, жан-тэшмен кулай отырып салранын эр бояудыц дэлддпнен, соншалыкды нанымдылытъшан да ащарасыз. Эбрлхан атаньщ ец улкен устазы — емар. Оньщ ишне туран жерр ауыл-айматы, эке-ш еш еа, ата-бабасы, жалпы кдзакдъщ жалпак,даласы — 6api гаредд. Керген-б1лгеншен, ecTireHiHeH, азд ы -KenTi окд>1танынан ой туйген, енер уйренген адам. О л Хлудовтан уйренген. Bip тажабы: ол ез! Хлудовкд да кеп нэрсе уйреткен, ягни усгазыньщ езш е устаздык, жасатан. М ен муны жайдан-жай айтып отыртам жок, шынында да солай. Отан дэлел: 1935-жылдьщ мамыр айы нда Байтурсы новты ц \"CypeTmi Хлудовтыц картиналары бойынш а кррытынды тгар ш е\" Хлудовтьщ жазтан жауабы (Кр Орталык, мемлекетгж муражайы, 1308- к,ор, 1-т1збе, 154-ic). Х лудовтыц ж а зу ы н а кдраганда, Байтурсынов ол кезде муражай кецесшга екен. ©з тюршде Байтурсынов суретш ш щ кдзак, турмысында не мулде кездеспейтш, не кездессе де сирек кездесетш жатдайларды салганын баса айтады. Байтурсыновтыц niKipi мэппцкеге басылган, ал Хлудов ез жауабын сол мэшщкеге басылган гаирдщ ара-арасьша сыямен жазган. П ш р д щ бас-аяры он б етген турады . Б айтурсы новты ц к ей niKipi жауапсы з кдлган. Cipa, OFaH суретш ш щ айтары жок, болса керек. Б ы л а й ш а ай тк ,ан д а, KeMmiAiriH м о й ы н д аг а н гой. 100

________________________________________ %°ел6т Тужырымдап айткднда, Байтурсыновтыц басты сындары мыналар: 1. Кдзакцыц epi м ен эй елш ж арты лай ж алац аш K epceTyi. Оган Хлудов жауап жазбапты. 2. Кдзак, кдодары н бас к ш м а з , ылги да дударбас н ем есе жалбырбас етш KepceTyi. Хлудов оган да ж ауап жазбайды. 3. Кдзак, эйелдерш жалацаяк, керсету. О ган да ж ауап жок, 4. Ж ап ан д а турран жалры з к ш з уйдд салуы. Оран да Хлудов жауап бермеггп. 5. Адамдар мен заттарды салуы ж еке-ж ек е алганда дурыс-ак, ал жалпы турмыс жардайьшда дурыс емес. Оран Хлудов: \"М ен н е керсем, соны салдым. Б ел им , кдзащ на наш ар бглгендж тен, ком позициялы к, кдте ж1беру1м мумин\", — депп. Байтурсыновтыц: \"Орындалуы мен бейнелеп мазмундауы жатынан Хлудовтыц картиналары едемнак, 6ipaK, кдзак, турм ы сы н бглетш адам о л ард ы ц ойдан шырарылран, ж ат e p i жалран екенш ацрарады\", — деген тусы на Хлудов: \"Ол картиналарды тузету уш ш , Кдзакдтанныц еж елп халкдшан шыкддн Ходжиковке, Кдстеевке жендеуге беру керек\", — деп жазыпты. О дан e p i Хлудовтыц 18 картинасы на ж ек е -ж е к е нацты т и р айтылады. C yp en u i де оньщ ap6ipiH e ертурл1 ж ауап жазады . Н епзш ен к д т е л т н мойындайды. М еселен, “Бие сауу\" деген картинасына айткдн сынра: \"М ен мундай незщ жарына ж ете алгам жок„ ейткеш кдзак, т ш н наш ар б1лддм\", — д е г т . Содан кеш н: “Булар ©3i орыс с урепш сш щ мшдетше юрген жок, Муны да cypenui Ходжиковке не Кдстеевке беру кажет\", — десе, тары одан темешректе: \"Белим, бул менщ кдтем шыгар, оны жогарыда мен айткдн суретш1\\ер жендей алады\", —деп сетм м ен айтыпты. Одан кешн: \"Муны да кдтесш тузеу ушш сол сурепшлерге берген жен\", — депп. \"Азалы кеш\" картинасына кдтысты едет-гурып женш ен айткдн п ш рлерш е де Хлудов: \"М уны Х оджиковке не Кдстеевке жендеу ушш усынран жен\", — дейдс Хлудовтыц бул жазбаларына Караганда, Кдстеевп ол кдзак, ауылы ныц турм ы с жагдайын, к у нд ел ж п п р ш ш п н езш ен Teyip б1ле/у деп мойындаганы, ярни оны тыцдаганы ацрарылады. ¥ стаз бен ш е и р т 6ip-6ipiMeH естш устаздык, алмаскдн екен. 101

Ъексттш НфквЬ-шы____________ ____________ Табандыльпы мен ецбеккррлып.щьщ аркдсында боимпаз замандасгарынан eui6ip кем туспеген, табига 1зетплш жэне туа бггкен мэдениетт1л1г1мен сыртынан жылтырап журетшдерден ок,бойы озып еткен агамен аз рана сейлест, сэл FaHa кдсында болганыма мен ез1мд1 бак^пты сезшем. Кдзак,тыц касШи суретш ш пне туцрыш турен салган ара эрдайым кдзак^ыц есшде. Эбекецнщ — Эб1лхан Кдстеевтщ, Элекецнщ — Элкей Марруланныц 100 ж ы л ды ры н Ю НЕСКО дэреж есш де этап эту — кдзак, халкд1 ушш элем дж мэдениеттщ сапында кершу, элемдж санаткд крсылу. Маккан емес, игуюршшк. Ук1мет1, ел баск,аруш ы лары халкдлнын; дацкдон шыраррандарды ардакхай б1летш заман кдзак^а да туды депзетш жардай. Асыл агаларыньщ халыкзык, мурасын элемдж мекеме алдында таныта, таныстыра бмген И манрали Тасм агам бетов iHiMi3 ел1 уш1н тары да 6ip татымды кдгамет жасаран екен, кеп жасасын. Халкдша айры кдга кд1з м ет ж а с а п еткендерд1 буйт1п айрыкдпа кдстерлеу — Ушметгщ ец улкен тэрбиес1. \"Зерде\", 31.12.2003-жыл. Ж АК,СЫЛЫК,ТЫЦ ЖАН Ш УАРЫ Уакдат кеп н эр сеш умытты рады , 6ipa3 нэрсеш кемесюлейд!, ал, ешкэшан умытылмайтьш, кемесюленбейтш кдхмбатьщды сарындырады. ©KiHim пен куаныш тан куралатын eMipre не ш ара?! Талантымен де, азаматгьпымен д е ес1мнен шыра к,оймайтын, eciM e тускен сайын сарьшдыратын бауырымныц 6 ipi — Жак,сыльгк,Туменбаев. ©зш керм ей туры п эцпм есш о к д т , езш б1лмей турып ш ырармасын унаткдн; ез!н керген сон, сыйлас, сырлас румыр кеш кен азам ат едь 0м1рден ерте кетп, екщ/урш кетп. BipaK, 6ipa3 нэрсе тындырып кетг1. Кдзак, аулыньщ кдз крлпын Жакрылык, ж ете бжетш. Ок*пасын, э р ж ерде больш ж ататын ойпац-тойпанын рана емес, неге солай больш жатуыньщ мэн-магьшасын да бжетш. Ж акрыльнын куана, жамандыгын ашына, кейи ж азаты н. О л кд1зыны п сейлемей, дэлелдеп даурыкдай, ж ы м иьш оты рып ш пнен жы лайтын адам сегалдь Kp3ip маран оны ц ж ы м иы сы да е зш .щггей м уж пен адамньщ 102

'Квлйет жымиысы сияк,танады. \"Ылги к у л т журедь кещлдд журедд\" деп ойлаушы ем, ез ойымен e3i сейлесш, сол ойыныц ыркршда журе/у екен-ау. Мен оиыц туцш п жургенш, таусыльш сейлегенш керген емеспш . Bipeyai м ш еп-ш енегеннен re p i б!реудщ ж акры кдолыпяна к,уана б1лгенд1 арты к, сан а га н -а у , cipa. Шыгармалары да соны растайды. Дулат кусал ол да повесп мол жазды, жакры жазды. Алрдщкы п овестерш щ 6ipi — \"Ауыл ш етш деп уй\". \"Ауыл шетш деп уйде\" туратын адамньщ аты — Омаррали. Ж азуш ы оны окрфманта б1рден таныстьфады. “Омарралидьщ ж а с кезш ен 6epi суйегш е сщ ген едет!; бозала тацнан турады . М уны сына ж у р т 6ip кезде суйсшетш, \"ерте турган ж т т г щ ьф ы сы артык,\" ем ес пе? K,a3ip к ул едп \" О с ы н ы ц н е ш а р у а с ы к,алып б а р а д ы ек ен ?\" — деп. BipaK, оньщ ер те гурганынан эз1р зиян ш еккен ешкьм жок,\". Осы 6ip etd-уш бастама сейлем-ак, окрфм анды окщ 'аны ц е зе к сы ры м ен тап-туйнак,тай eTin таны сты ра кряды. Энртменщ енбеккрр, тынымсыз адам ж айында болатынын 6iAe крясы з. Кргзырасыз, кдндай крьлык, кер сетер ек ен деп Kyreci3. Kp3ip оньщ кем тар е к е н ш окдсы з, одан бетер 1рызырасыз. С одан сон, он ьщ мак,тан cyftriiuTiriH де ацгарасыз: жы миясы з. С ойте-сейте Омарралиды жаньщызта жылы тарта бастайсыз. © зшен бурын езгеш ойлайтын, коп упдн куппн де, терш де аямайтын тары 6ip туысьщ ызбен таны сасыз. Байисыз. Ж акрылык, ез шыгармасымен, шырармадагы ж а н ж ы луы м ен аздд унем1 осылай байытады. Омаргалидын адалдыгы epi намыск,ойлыры повеете барынш а жаркрарап ашылкан. Белдезерии ж1гп' пен \"—Омаргалидын мына кукрыгысына кдрадыз: Ай налайы н балам, б/зд/ц у й д щ ж елкесш е г а у б о п кум у й ш п крлганы, ен/у болмаса уйд/ басып кдла гы н r y p i —бар. С он ы эрмен кдрай ысы ры п тастай крясы ц ба? д е п & п н ш ш айтгы. Ж т т Омарралира карал бурылып турды. — Не бересщ? — Ж артылырынды ini. Ж пат басын шайкдды. — Екеуш берешн. Белдезерип тары басын шайкрды. 103

Ысутан Н фЫ и-fm ______________________ _ —Tirn i ушеуш, тертеуш береюн, е лп Эшенд/ жыгып алган акщам бар рой. — Кдюынды берсец... — Ж М т тауы п айткдн адамша жан-жагъщдагыларга мардымси кдрады. Омаргали тастебеге ургандай кдлшиып турып кдлыпты, адамга кеп т ж кддала бермейтш ею кез1 элп ж т т г щ булк етпеген бетшен айрылар емес. — - —Н е дедщ-эй, сен? деп, влден уакрггга ттлге келд!. —Н е дедрц, се н и тт щ баласы? Омаргали ке з ыеспес ш апшацдыкден ж т т г щ жагасынан ала г у с т \" М ы н а ж ы нды кдйтед1-ей\", — д е п шошып, жаяушыра ж улкдппан ж т т еншешнде сыртынан о н ею м ушесшщ алтауы жок, д е п мазак кы латы н жаман шалдын, уы сы нан ш ьпы п кете алмады. Е к ш п п 6ip жулкы ганда exeyi умар-жумар кулап тусп. Омарталндьщ к р лы сонда д а ажырар емес, ж /пттщ алкымын сьпы п барады\". О з кргмбатьш вйп'п крргамаса, адам адам болар ма ед1? Ж айандагы ж алгы з кымбаты ж алты з кы зы н мазак, к р т турган кдсиетПз ж т т г щ кещрдегш Омаргали жалгыз уолымен-ак, ж у л ы п ала жаздайды. О й т к е т : “О л езш ойлаудан кдлгалы кщган. Егер оны ц жартыкеш санасында де л кдз1р 6ip сеуле болса, ол кргзына арналган н у р ед1; егер оньщ жарымжан ж ур е пн де махаббат ушкьшы кдлса, ол д а кргзына арналган\". \"К^мас кдзына\" повесшщ де айтпак, ой агысы алгашкы сейлемнен ацрарылады. \"Б1здщ уйде Kici кызыкарлык, ею дуние бар ед>. Екеуш де Кдсым кекем крлдан жасаган. Bipi — кдзакд1 ер, eKiHiuici — б е а к\", — дейдд баяндаушы кешпкер. Э цпменщ Кдсым к еке туралы болатынын содан 6L\\eci3 де, ендд Кдсымды таны п бглуге дайындаласыз. С орыскд кеткен Кдсымньщ кезшдей крзакд1ер мен бесжтщ тарихы адалдык, пен Ьарамдыкда таразы боп крлгандай. Адамды сыйлау адамнан кдлган асыл мураны сыйлаумен астасып кетедк Ендд повестщ аяк,талуына кррацыз: \"Ата-бабамыздьщ ец улкен арманы да, улкен бакдпы да екеу едд гой. Bipi — отыньщ басында ак, бес1кте албырап перзент жатса дейтш, eiciHiiiici — сол азаматы а т жальш тартып Mimn, ел кедесше жараса деп ттлейтш... Ак, бесж те албырап балам жатыр. ¥рпакуан урпакдэ, ана крлымен ю р п п каз таза, м ш аз бутш жеткен, анам м ен атам беленген крсиетп ак, беспсге менщ улым жатыр\". 104

%yif)em Бул, эрине, урпак,тыц рана емес, урпакрен 6ip re улттык, дэстурдщ де узрлмей келе жаткднына куану. Куану рана емес, мак;гану. \"М е н с у й г е н кдыз\" — Ж а к,с ы л ы к,ть щ е ц ж ак ,сы повестерш щ 6ipi. К езш де “Ж аль ш \" баспасы ньщ жабык, конкурсында байге алган шыгарма. Муньщ да басталуы айрыкдиа: \"Мен оны эуел бастан-ак, кулай сугап ем. Кеш н ендд кдйтып к ерм естей болып к е ц ш м кдлран\"... — дейдд алгашкдя сейлем. С онан соц ауылдан астанага оку 1здеп келген ж а с ж ш тгер м ен ж ас б ойж еткендердщ адем1, ж а р асты TipmiAiri аз1лд! э ж у а м е н ж ы л ы баянд ал ад ы . Кдлздыц кдальпын, ж т т т щ ic-эрекетш жак,сы бьлетш Ж акрылык, 6ipiHeH 6ipi еткен ш ы найы ттрш ш ктщ ты нысьш алдыца тартады да отырады. Ауылдыц ацкдулыры мен кдланыц кулыры уш ы раскдн сэттер адам ды epiKci3 жымитады. \"Ауыл мен Алматынын, арасында\", \"Тасбегет\", \"Туран ошак, жы луы\", \"М ахаббат кррыры \", \"Кектайрак,\", \"Э ке жыры\" — 6api де Жакрылыкуын, талантгы ж азушы екенш дэлелдейтш дуниелер. Bepi де крзакцъщ ражап халык, екешн жырлайды. О л \"Акдык, дем щ бггкенш е\" атгы т ам аш а ром ан ж азы п ед1. Ак,тык, дем1 б п к е н соц жарык, кердд, этгец! Ж ан ар ы с пен Ысманныц, Кдддыр м ен Акдастщ зам ан ауыртпалыгын кетерген тардыры, адам герш ш кке толы кд>1лык,тары, улттык, мшездер1 api суйсштедд, api уйретедь О л aAi талай р ом ан ж а за ты н ба едд, KiM б1лсш. Э р шырармасы ушш окргрманнан ушан-тещз алгыс та алар едь Айтып-айтпай не керек, арманда кеткен азамат ж азганымен де сарындырады, жазбаранымен де сагындырады. 0м1рдщ мэнш, куны мен куйюлшн — бэрш б1лген, б эрш баралаган Ж акры лыкды кдлай сагынбассын;?! Оньщ багасы б елек едд гой. Tipi болса, 60-кд келш аркд- жаркд болып ж атар едпс, ам ал не?! \"Ж ас А лаш \", 13.01.2004-жыл. 105

Ъекоушан НфквЬ-ты________________ ______ “МЭДЕНИ МУРАНЫ” М0ДЕНИЕТТ1Л1КПЕН ИГЕРУ КДЖЕТ \"М эдени м ура” багдарламасыньщ жобасьш талдылау кез1нде К,азак,стан П рези ден т! Н .Н азарбаев: \"Тарихи ескертк1штерд1 жадрырту жумысы ерекше ы ж дайатгы лы дты талап етедд. Бул — курылы с емес, рылыми жумыс, — дей келш, — Ол жумыстардыц бггкеннен к еш нп тагдыры кдндай болмак,? Отырар сишды ашык, аспан астында ашык,-шашык, тастап кетеш з бе?\" — деген-дД. Сол сездщ астарында кдншалык, егашш пен ашыныс жаткднын бо д щ археологгар сезшдД ме екен, пнрюн?! М ен сол П резидент айтып отырган Отырардьщ орнында б1рнеше м ар те болдым. 1970 —80-жылдар аралыгында болранымда, кдла орныньщ солтустж-шырыс белтндеп археологгар аршып крйган орынды керш, ата мурамыздьщ ражап екенш е к е зш жетш, кдтгы куашам. Кдла орны Kici бойьша жетекдбыл кдзылып, уй-inii, кдзан-ошак, орны, уйдг уйге тарткдн кубыр, тар кеш е — 6api кдз-кдлпьша келш тур екен. Отырардьщ мадтан етуге турарлык, Отырар екенш сонда керш, куанышкд кенелш ем. ApaFa 10-15 жы л сальш К^Салгаринмен 6ipre 1990-жылдьщ кузшде сол Огырарды тары кердДм. КердДм де, кенДмм су сепкендей басылды. Ce6e6i баягы мен керген Отырардьщ орны жермен-жексен, тек топырак, боп ж аты р едД. © з кез1ме ез1м сене алмай, узадесецпреп, Алматыра жеткенш е археологтарды жерден ап, ж ерге сап келдДм. Эрине, зертгеген ралым зертгеген жерш фотосуретке тартып алган шырар-ау. Белюм, кинофил1мге де Tycipin алран болар-ау. BipaK, сол аршылган кдла орнына кдрап niKip, айткдн ралым кдте туж ырым ж асаса немесе Kepyi мумюн нерселердД кермей кдлса ше? Онда ол тарих мэдп курыды емес пе? Ата мураны м эдп куртуга крлы барран ралымды мен е з басым кдйтш ралым деп атауга болатынын бДлмеймш. Отырарды ейтш зертгеген FaAbiMFa атак, беру керек пе элде атагын алу кджет пе, эрине, оны мен шешпеймш. К ене тарихымыздьщ ен улкен макцаныштарыныд 6ipi О ты р а р д ь щ хал1 сондай болтан сод , баскд сы нан не дэметерсщ?! Кдз1р Кдзак,станныд уш айматынан да Алтын адам 106

% £Л ^Ш табылды. Амал не, сол крлда бар алты нны ц кдадрше ел1 ж ете алмай к елеш з. EciK ж азу ы н ры лы м и турде ж ен деп окцнамыз жок, Оны сак. деу1ршщ адамы деген де онша сендормейдд. © йткеш ол кррганньщ табы лган о рны еж ел п уйсш мемлекетшщ жерь Оньщ устше ханзаданьщ жас мелшер! уйсш к у н б т Елсаудьщ ерте елген улымен дал крардi. Ж алп ы лай сак, деп ай та салу, м енщ ш е, аны к^ап ■ айта алматан адам ны ц сак,тыгы сиякуы. © йткеш уйсш де сак,урпагы болтандык,тан, олардыц ар а ж ш н аш ы п жатуды ц ■ онш а к рж етп п де жок, тер1зденедь Э й ткенм ен сак, Aayipi : мен уйсш демарш мерз1мддк ж аты нан 6 ip круызга сыйды ра алмайтын да кез бар емес пе? Белек атпен атам ан елдщ м ек ет мен уакдггы тарихи жагынан да белек аныцталуы гшс крй. Алтын адамды уйсш демарше ж аткы зудьщ полыми Heri3i де нанымды сеюлдь Турсын Ж уртбаев \"Дульца\" ютебшде кдтгайша \"Уйсш туралы зерттеуден” мынандай мысал келт1редц \"Археологиялык, тек сер у м атериалдары на к,араганда, У р1м ж ш щ оцтуст1к м ац ы н ан , М и ч у ан жайылымынан ж ене Ш иху ауданыныц батысынан Ж ынра д ейш п аралык,тардан с у т р ту сп к тен терю тж ке кдратып крйылган кдб1рлер табьглран. О лардыц кдтар-кдтар -ri3iAyi I 1ле б о й ы н д а р ы у й с ш з и р а т т а р ы н а у к ,сайды . Б у л ар ! у й ан д ер д щ баты скд кр ны с аударран к е зш ен кдлран i3 j болуы мумкшдшш ж о к д д oibiFapa алм айм ы з. Ж ь щ н а н батыс оцтуспкке кцрай бетгегенде, Тен-Шен тауынан асып тусш, 1ле езен ш щ б асы Ж улды з е зе ш м ен Т екес е зен ш е баратын тете жол бар. Уйсшдер журген непзп орталык,тыц ; 6ipi осы ара” (1-ютеп, 282-бет). Сол жацагы Уац-М ьщ-Ж и мен Уац-Биц-Хуа жазган \"Уйсш туралы зерттеуден\" тары мынандай уз1нддп алга гартады: \"Текес е з е т бойынан Тен-Ш ен ж оталарьш а д е т н | к ец аумак;гы у й с ш кдб1рлер1 бар... Т опы рак,ты ц таб ан | айналасы 200 меттрдей, бшгспп 6-7 ме-прдей улкен м оланыц | он Hemeci кездеседь Булардыц 6epi уйсшшн, кдракек |укд!мдарынан ш ыкддн акруйектердщ Kp6ipAepi екега ап- j айкдш\" (286-бет). EciK кррранын кдзран К емел А киш ев: \"О ньщ диаме-ripi ! 60 MeTip, 6HiKTiri 6 ме’п р . К р р р ан н ы ц у с тш е уш лген j гопыракцыц тебесш де д иам спр112 ме-rip, терендш 2,3 метпр шуцкдяр бар екен?\" — дейдд (\"Ертедег1 ескерткштгер елесГ, 1976, 6-бет). \"Кдб1рдщ кдбы рраларына у зы ны нан ж ен е 107

Ъексутт Нфкеке-шм__________________ _ _ _ к е л д е н е щ н е н к,аланган б е р е н е л е р 6ip-6ipiH e Kipin к^ылысып турады\", \"Кдб1рдщ т е б е а узын кдбырраларра келденещ нен кдланран беренелермен жабылран\" (14-бет). Кдггай ралымдарыныц жазганы да осы тектес: \"Дву тебе боп угалген ураньщ ортасында тж терт бурыш акдлм бар. Акдлмньщ узындьпы — 6 мет1р, еш — 4 мет1р, терендит — 4 меттр, кел еш — 100 текш е меттрге жуык,.. Ак^шныц терт кдбыррасынын, 20-30 сэнтш епр келемш кдрагайлардан кдноластырып кдлаган. Te6eci уш-терт кдбат агашпен жабылран (\"Дулыга\", 1-гатэп, 292-бет). К^ггай ралымдары кдзран уйс1н б е й т мен кдзак, ралымы кдзган EciK обасыньщ курылысы б1рдей екеш еш куд1к турызбайтыны осы мысалдардан-ак, айк^гн кершш тур емес пе? Ендеше Есисген табылран обаньщ уйсш б е й т екенш рылыми непзде дэлдеп айтсак, одан кдндай зиян шегем1з? EciKTeri А лты н адам ды тапк,ан археолог ралым Бекмуханбет Нурмуханбетовтщ айтуына кдраранда, Алтын адам табылран ж ер д щ кдсында тары да 7-8 кррран болтан екен, Kp3ip олардьщ орньш а курылыс салынып кетитп. Ал саяжайлар мен уйлердщ шлнде 20 шакды кррран кдлып крйган кершедд. С ол ещ рде 6ip кезде 600-дей кррран болса, Kp3ip соньщ 60-70-i рана аман кдлыпты (\"Ак.жол\", 07.11.03). М эдени-тарихи мураны зертгеу кдркдлнына кдраганда, зертгеуден repi оны курту кдркдлныньщ элдекдйда к у п т екеш осыдан да ацрарылмай ма? EciK деген Алматыдан а са алые емес жер, 50 шакырым. Этгец-ай, Алтын адам табылран орын э у бастагы кдлпына к ел п р ш п , Kid кдцкдсы кдй жерде, оньщ алтын KHiMi мен алтьш буйымдары кдй арада жатса, соньщ бэршщ кекирме бей н еа сол арара крйылса, соны керуге кумар кэлалыкдар да, крнакуар да арылып барып жатар едд-ау! Ондай мэдениет эз1рше 6i3re арман рана, амал не? \"М эдени мура\" бардарламасы ондай ш араны ойластырран ба, жок, па, ол жаты маран беймамм. Биыл ж азда Молдахметов Мырзарали деген арамыз екеум13 эдеш леп Бесшатыр обаларьш керуге бардык, Судан ш ыгарып тастаран сущ -yip кемедей ецкиш-ецкшп жаткдн крррандарды алы стан Kepin, тула бойы м ы з эуелде шымырлан кря бердд. Б е л п а з 6ip эулие сез1м бойымызды билеп, ата-бабамыздан кдлран кдеиетп ескерткйпке емше, кдлзыга, суйсш е кдрастык, Ш ынында, ражап екен. Сырт келемг улкендпшщ e3i айрыкщ а 6ip аекдк, куйте туаредд

Л 'arim адамды. Дэу обаныц айналасын крршаулап, жартылай ж е р г е кемглген у зы н -у зы н кдлкдн та с т а р д а K,opFaHFa ерекш е 6ip суеты айбат 6epin тур. Расырлардан аман жеткен бабалардьщ мурасы. Айбатынан, мэдениетшен, эдет-рурпынан, зам ан ы ньщ т1рш1л1гшен ел ее б еретш кдеиетп белгь 0 р тасы н алакдньщ а сап аялайты н эз1з ескерткш ь KiimripiM тебедей улкен о баньщ тубш е келш танлдня 6ipa3 турдык, Бекер уйш п, бекер жасалмаганын e3i де, айналасы да у н а з айкдйлап айтьш тур. Ьш моден б1см1лла деп обаны ц уетш е кетерглддк, iuiiH керуге асыцтык, К етеры ген бойда ж урепм су ете кдлды. © з кез1ме ©3LM сенбеддм: алдымызда ж ары лтан бом баныц ор н ы н д ай ой ы лран ш у ц ц ы р FaHa ж атт ы . Эйг1л1 Бесш аты рды ц iiui-сы рты тек саусылдаган тас болып шык,ты, тастан б етен 6ip келтек агаш сыныры да керш бедь Бутан д е й т Кемел Ацышевтщ \"Ертедеп ескертю штер елесш\" ок утан еддм. Сонда бул обалардьщ Kp6ip екенддп, олардыц агаштан салынган курылыекд жататыны айтылган- ды. Kp6ip уш б е л Ь ш е н — дам з, ауызры белм е ж е н е кдб1рдщ езш ен — TypyFa тш е едд. А л м ы нау — топы ракцд аралаекдн тек тас. ©/vri м ен окдяган кдб1рдд к е р у турмак, о н ьщ кдй арада болганын д а елестету мум ю н ем ес. Уйшдд тастан баекд тук жок, жерден не туешуге болады? Ралымдар зерттептт-ау д е й тш д е й д е i3 ж о к , Б уры н то налган кдб1рд1 ралымдар тас-талкдн етш тары б1рдеме 1здегендей. Тук таппаган соц, аш уланып ашык,-шашык, тастап кеткен бе дерещ. Д эу обаныц тубш де о ны ц ж обасы сызыльан TeMip тацта бар. Сонда о б а н ы ц 6HiKTiri 17 мет1р д е п керсетглген. Акщшев кггэбш де ж азран уш бел1к сонда сызып керсеттлген. Алайда сол сызбага сэйкес кдб1рдщ i3i де ж ок, Tiirri сол кдб1рдщ болтан, болмаганына сену де, сенб еу де кцын. Ce6e6i кдб1рден кдлган кщлаудай б ел п ж ок, ©3i зертгеген нэрседен езгенщ зерттеуше тастан езге тук кдлдырмайтын зертгеуцпш рылымда кдндай талым деп атайтынын м ен бымеймш , 6ipaK, будан к е ш н п ралымдар Бесшатырдыц обасы нан тастан ©зге ту к таппайды, сонда олардыц н е т зертгейтш ш туеш беймш . Кцгскдсы, ралымдар зертгеген Бесшатырда болашак, урпак, керетш ештеце кдлмаган: ж ау кцратцаннан да ж аман. Баба мураныц мундай хэлше кэйтш журегщ ауырмайды? \"Буйткенше, зертгемей-ак, крйса етп!\" — деген ешшш 109

Ы ср ш н ____________________ __________ турды ойымда. 31 обаныц 18-i осылайша зертгелген екен. Егер сак, кесемдерш щ Kp6ipi зертгелген кездеп крлпына кел-пр1лш, келген Kici керепндей, ун,)лт цшне кррайтындай болса, бабалардьщ кез1ндей е с к е р тк ш т ез кез1мен арнайы Kepin крйтуга талайлар агы лар ед1-ау деп ойлайсыц. Келгендер кызык,тап крна емес, ежелден ез м едениеп бар ел болганымызга сенш те крйтар ед1 гой. М енщ ойымша, \"Мэдени мура\" багдарламасы бойынша алдагы уакрггга аткррылатын icrep кене ескерпоштердщ болашак, уакытга д а зерттеу нуктесппч бастапку крлпын сак,тап крлуына баса мэн берулер1 керек. Ен, бастысы: кене ескерткшгтер зерттеу барысында жойылып кетпеу1 керек. Зерттеу крндай кржет болса, сез жок, caiqray да соншалык, кржет. © йткеш сан гасырдан аман ж еткен ескерткшггерд1 ез крлымызбен жок, к^1лганымыз крндай мэдениетгшкке жатады? Буюлэлемддк М адени муралар ттамше жатуга кркргсы бар EciK кррганыньщ ол т1з1мге ш ге алмауыныц да осындай сыры бар деп ойлаймын. Крз-крлпын сак,тай б!лсек, ол ■пз1мге Бесшатыр обаларыньщ да iAiryi мумкш едд, амал не. К,азып зер т теген с о ч к,айтадан крлпына келт1ре ал м ай ты н ы м ы з бар, е т е к,унды, ты м е ж е л и ескерткшггер1м1зд1 крзбай-ак, крйганымыз дурыс па деп те ойлаймьш. Б1ржола жок, кдш жгберуден repi сонымыз жен сек1лд1. Сондай зертгеудд кутш Алматы-Нарынкрл жольшьщ устшде К умтекей жатыр, сол Есжте сан оба жатыр. Алые заманнан аман жеткен рухани байлыкуарымызга рухани бижтж тен кец1л крйсак, \"Турюстан\", 05.02.2004-жыл. КЕРАЕАЦНЫН, CEKCEHI К ез келген адам — KiuiiripiM тарих. Ал тарихтыц у л к е т м ен кшпеше — бэрш е улкен 1лтипат кржет. ©йтпесец, еткен1ц естен шыгады, етк еш ц естен шык,ты, дегенше, ем1рддч сабакуастьпы узйдд де. Болашак^ыц багы жану уцпн, еткенш ц оты euineyi керек. О сы т у рш дан келгенде, 80-нщ бш пне кетерЬлген Кер1мбай Боранбаев агамыздьщ ем1ршде улп аларлык, езш дж yppic мол. 110

% вл (> т К ерекец — сопле ардагерг Буы ны кдтпай ж аты п, 18- шдр кдн кешкен кдйарман жауынгер. Б1рнеше ай Аягез мацында эскери окудан еткен соц ол М эскеуден атганып, Воронеж, Харьков, Белгород, М иргород, Полтава, Днепропетровск, Кременчуг цалаларын азат ету согыстарына кдтысады. Черкасск кдласыныц тубшде эйгш Днепрден ету операциясына кдтысып, сондагы ерлпт ушш 3-дэрежел1 \"Дднк,\" орден1мен сыйапатгалады . О сы согыста ауыр жараланган К ерекец 1944-жылы 20 жасында елге кдйтарылады. Ажалдан аман кдлган Керекец ауылда, ауданда 6ipa3 ц ы зм ет атц ары п , 1950-ж ы лы К,азак, м ем лекетт1к университетше окуга тусш, 1955-жылы одан журналш ы мамандыгын игерш шыгады. Терт-ж ы л Батые К д зац стан н ы ц \"Е ктн д д к у р ы л ы с \"(\"О р а л ец1р!\") а тты обылыстык, гэзетшде кдпмет аткдрады. 1962-жылдан бастап, он уш ж ы л бойы республикалык, \"К,айнар\"баспасында сараш ы (редактор), ага сараш ы , саралкд мецгеруш1с1, баспа деректер1н1ц орынбасары . кдюметгерш абыроймен аткдрады. 1975-жылы К,азак,стан ук1мет1 ж а с т а р м е н б ал ал ар эдебиет1н ш ы гару уш ш \"Ж алы н\" баспасы н куруды уйгарганда, Керекец оньщ уйымдастыру комиссиясыныц курамына ен п зш п , к еш н сол баспа дер ектер ш щ 6ipiHuii орынбасары болып тагайындалады. Баспаныц алгашкд1 дерекпр1 акдш Кдбддкэр1м Ы дырысов, бас сараш ы сы акдш Туманбай Молдагалиев — yuieyi кеш н щлзметкерлер саны 150 адамга ж е тк е н б аспаны уш а й ш пнде куры п, 1976- жылдыц 1-кдцтарынан бастап, ресм и кдозмет жасауын толык, кдмтамасыз етедь Ж алы н\"баспасынан ж ас талантгарга кец ж ол ашып, олардыц шыгармаларын ж еке-ж еке кггап етш те, жас акдлндардыц алгашкдл ш ы гарм алары на арналган Кдрлыгаш''атты блендер жинагын, ж ас прозашылардыц \"Арман кднатында''атты эцпм ел ер ж инагы н ж ы л сайы н жуйел1 'гурде шыгарып турганы баршага мэл1м. О сы щлруар жак,сылык,тыц бел ортасы нда К ер ек ец де журд1. Ол \"Атамекен\", \"Дала дастаны\", \"1418 кун м ен тун\", \"Кдзак, халкдшыц тарихи ж ене мэдени ескерткпитерГ, тагы баекд да кпэптерге макдла жазып, курастырып, орысшадан кдзакщага аударып, баспа жумысына белсене араласты.

Ы сут т Htfaи Ь -м м ________________________ Кеган \"Жалын\"баспасьш ан ,‘© нер|'баспасы белшш, вз алдына ж еке отау тжкенде, Керекеч сол баспада бас сараш ы ны ч орынбасары болып icren, сол арадан 1984- жылы курметп демалыскд штлкты. \"Ж алын\" баспасында мен де aAFaiu курылганнан 6epi icren келем. К ецес заманында баспа жумысы api кдуырт, api аса жауапты болатын. Ж ум ыс кундерше рана шакданда, бул баспа кунше 1,5 ютешз ж арыкдд шыгарып отыратын. Сонда жылына ЗОО-ддцар жак, бер жатында Kiren шыратьш. Ондай ортада, сез жок, eHAipicriK мэселелер,адч сан Typi, сан кдгры больш турады. Асырып та, сасып та, кдте ж1берш те, одан \"таяк, ж еп\"те жатамыз. Сондай-сондай сэттерде Керекецнщ саспайтын, шыжбаландамайтьш е м р KapreHAiri б1рден кезге уратын. Кдндай жардайда да KiciHi сабырра шаквдэып, акдглмен жумыс жасаура жумылдыратын. Кдламакд1 алу, тары баскдлай акдш алу жардайларында К ер екеч кейде кчыншылыкуан куткдрып та ж1беретш, ейткеш деректзрддч 6ipum ii орынбасары болрандык,тан, банкке баратын кужатгарга о KiciHi4 крлы журе беретш. Обылыстардан, алые аудандардан келген авторлардыч каламакдгсын альш 6epin, Керекецш ц аркдсында оларды куантып тастаушы едйс. Кейде К ерекеч де буркдглдап ашуланатын, онысы кебш есе екпелеген баланьщ щольпы сияк,ты кулкшлеу, 3iAci3 болы п ш ы раты н. А дамды , a c ip e c e 6i3 сияк,ты жастарды сыйлауы тым сьшайы боп келетш. Бастырымын, улкешмш деп кею рек керу Керекенде болмайтын. Сол м1нез1 оны баспа уж ы м ына ©те сыйлы етп, улкен-Kiuii еркелеп туратьшбыз. Ол кезде жумыс орнымызды екшпп уйто зд ей сезш сек, сол сез1мде, с ез жок, К ерекечш ч ечбеп ©те-мете мол-ды. Сыйлас, сырлас, ардак,ты аганьщ 80-ге келу1 де кдндай к,ад1рлй М 1нез1мен, е чб ег1 м ен ел ге сы й лы болган Керекечдей агамызга тек суйсше кдрайсьщ. Кдрапайым ж урш халкдша сыйлы болран КерЫ бек aFa, кеп жасацыз! \"Алматы Акдгамы\", 20.04.2004-жыл. 112

BYJI САЙЛАУ К 1М Г Е С Ы Н ? М ен ез1мдд заддылык,ты к э п ы сыйлайтын адамдардьщ кдтарына жаткдязамын. C e6e6i зацдылык, д еген еддлддк дегеннщ синоним! сеюлденедд. Солайы солай болганмен, соцры ж ы л дар ы зан д ы б у р к ен ш е з д а р сы л астар ы н ан немесе ез дегенше кенбегендерден кек кдйтарып, еш ал ьт жургендердщ тым кебешп бара жаткднын да керш журмш. Бул, сез жок, задны д емес, сол занды кр л д а н ь т билж ж асап отыргандардын, озбы рлыгы нан. Кд>1скдсы, эддл адам ны д крлына тимеген кдй зад да ед^етаздпсгщ уясы болып кдла б е р е д ь С о н д ы д тан e3iH ед!лд!кт1 ж а д та й т ы н адам санайты ндардьщ кдй-дайсы сы да ерд айы м еддл адамга жадгас болып, сол ушш куресш, оган крлынан келгенше кемектесш отыруга тшс. © йтпеген жагдайда эддлдж дегенщ эншейш 6ip абстрактылы айдаладагы утым болып кдла бередд. Халы к, ел, а н а т ш , туган ж е р , ата-ана, О тан деген кдсиегп сездердщ 6epi де не саяси сауданьщ, не пайдакеигп KTiи же№ болып Keraeyi ушш , халык, та, е л де, ата-ана да т е к эддл адам дарды крлдап, т е к эддлет ym iH куресш жургендерге сеш м Kepceryi к ерек. Сонда гана Эддлет д ей п н еулиенщ багы жанады! М ен занды пайдаланып кдлай зацсыздык, жасауга болатынын бастан кеш кен 6 ipep окдгааркдллы б!лем. 1998- жылы сыбайлас жемкррлыкден курес туралы зад шыкддн сод 6ip апта етер-етпесте аудандык,салык,инспекциясыныд бастыгы болып отырган бурынгы кластас досым усталды. KiHeci — пара алу. Естшенде, эрине, тебемнен ж ай тускендей болды. Сенбеддм, 6ipaK, кдлайша К удай аты п кдлды екен, аяк, асты дуниеге неге дызыдты ек ен деп сезйсгенддм де. Сейтсем, кдллмыспен куресупплерддд езнак, к е з келген дылмысты крлдан жасай га лады екен. Обылыстык, салык, инспекциясыныд бурынгы бастьпы досыма: \"К ез кергенсщ гой, 6ip ю тэп ш ыгарып еддм, соны ауданыца сатып бер!\" — деп етшедд. Досы м оны сауда icren ж урген ейелге тапсы рады. О л ейелдд зандылыдты крррайтын оры нны д адамдары едей1 дайындап, езара келгсш бойынша сагылган ютэптщ акднасын е к е л т берш отырган кезд е cay е т т Kipin келедд де, досымды д ереу к,амаура ал ад ы . К,олма-к,ол д ы л м ы с уст1нде e p i з а д 8-749 113

Ш сут т НфквЬ-ты_______________________ орындарыныц цыралыгы аркдсында пара алып отырган адам KpAFa гускен боп шыга келедк М ше, зацныц озш пайдаланып зацсыздык, ягни кдьлмыс жасау дегешфздщ ш еб ерл т осындай. Ал ендд досымды гам, н е уш щ кудалады д е й а з гой. Ауданга келген ж аца огам салык, инспекциясы сиякуы ыкдалды орынра е з туыскднын отыррызбак, болады да, досыма: \"Арызыцызды жазып, е з ергандзбен жумыстан босацыз\", — деген талап кряды. Билле басьша келген ар адам е з командасын ж ин ау керек деген туррыда агам ез талабы н занды ic санаган болу керек. Досым да зацра суйенш : “М еш агам тарайы ндамайды , мэселемд1 обылыстык, республикалык, салык, инспекциясы, оныц ар жары нда К држ ы MiHicripAiri шешедд. Ал егер кдлайда кдозметген курыцыз келсе, era айлык, зацды демалысымды берццз, содан ары жумыекд келмей-ак, кряйын\", — дейдь Эгамнщ кдны, элгип ес-пгенде, басына ойнап шыга келедд. Ашумен обылыстык, эгамге болтан окутаны жетгазедк \"Эгамдд тындамаган адамды м ен акщлды ядам деп есептемеймш , ондай адамды кдлзметген куу керек\", — дейдд ол, Булталацтамайтын, icri д ереу uieinin тастайтын юкер агам болудыц yArici осылай боп шыгады . Сонымен облыс пен ауданныц тарапьшан кудалау дереу басталып, досымды жумыстан босату жайлы зацсыз буйрык, т а бурк, ете кдлды. Ендд н е icrey керек? Не амал кдлды? 0д1л екенщдд 6iAe турып-ак, т1зе буту — Tipi ел1м. Аудан, обылыс жагадан алып турранда ара тусе крятын журекгп адамды таба крю да кцын екен. Акщры тэуекел деп ж у р ш досым сол кездеп M iHicrip С ауат Мыцбаевтьщ кцбылдауына Астанара барды, Ш ынымды айтсам, б!зден к е ш н п ж а стар б1здщ эд 1лддпм1зд1 дол ез1м1зше багалай крйм айды-ау деп куддктенетшмш. Бул ж олы ол кудптм б екер болып шыкцы. Сауат imMi3 сирек ж ш тгщ 6ipi екен: досым е з щ лзметше кдйта отырды. BipaK, бул эрекет аудан мен облыс огам тщ намысьша кдтгы тшп, олар кектенш, муны TipiAeft олгенмен те ц K opin, кдйткенде де досымды курту ушш оз крлдарымен элпндей жасанды кршчыс ж асатъ т, адамньщ тардырын, отбасыньщ ар-ожданьш аякда басып, крмады да тастады. Билжтеплердщ зацды е з ыцгайына кдлай бурам десе де бура алаты нына сонда K©3iM ж е тп . Дегенмен 6i3 де ку р еетж . \"О сы эд1л едЬау\" деген таны е, бейтаны е 114

адамдардыц б1разынан крлдау таптык, б1разымен б т м г е бардык, ацы ры досым ацталып шыкды. BipaK, э и м 6i3Ai 6epi6ip жецдд: эуелде экел м ек болтан адам ы н аудандык, салык, инспекциясына отыргызып тынды. К драу ад ам дар к дйда ж у р с е д е к ар ау л ы к, ж а с а м ай крймайды екен, эл п экелген ж и т а кеш н улкен к^глмыс у сп н д е усталды. BipaK, о л м е н щ д осы м сияцты эдыддк 1здеген ж о к e3i сияк,ты кдраулардьщ крлдауы мен кутылып « кетп: бар болтаны баскд ауданта барып, е з icm одан epi жалгастырьш ж ур. \"Ой, экец н щ аузын... эддлдпе деген акдга мен билж екен гой\", — деп менщ досым акдгасыз да билж аз ол да журш жатыр. Досыма 1стелген осы ж ала м ен зорлык,-зомбылы кцы эю м де, прокурор да, тергеунп де — 6api де зацга сыйыстырып, > сэйкестенддрш, кодекстщ белгш 6ip кылмысты бабьша иш ( экел ш штедд. А уданны ц aKiMi, п р о к у р о р ы , к ау ш азд д к | KOMHTeTrepi — 6api 6ipirin ж азы кр ы з досымды сыбайлас ; ж ем крр деп жазалады... О лар сол эр екетгер1м ен ен, ayeAi I зацды алдады: езд ер ! ж ок, кы лм ы сты к,олдан ж асап j жазыкрыз адамды кылмыскер етп. | Сонан соц KyAAi елдд, халыкуы алдады: ж азы кры з адамды оларга жазык,ты деп ж ариялады . О дан кеган баспасездД jj былгады: мше, ккимыскердД былай устадык, деп, кдмауда ! отырган адамды турм еде телекам ерата Tycipin, оны кы зм ет ' орнында болтан о кита деп КТК аркдиы керсетп. Айналып келгенде, 6api 6ipirin Елбасын алдады: мше, 6i3 о з д щ жарлытыцызды дереу орындап ж аты рм ы з деп мэл1мдедд. Адал досымнын, ар-уятын аяккд басты, онын, отбасын, бала- шагасын, туы с-таны стары н ор ны то лм астай жэб1рледд. Сейтш, ш ы н м энш деп сыбайлас кылмыскерлер, ятни билле басындатылар ж абылы п жалты з жазык,сы з досымды кдралап шык,ты. Будан м ен туйген кррытынды — ic басында I адал адам оты рм айы нш а, зацнын, адалдык,ты к,оргай I алмайтындыгы. © й ткеш зацды жетпе б 1летш м ам андар зацды шала бъ\\епн кдрапайым халыкхы естш ез кэлауынша алдай алады ж ене оны олар ездерш ш е юкерл1к немесе • ш еберлж д еп б1лед1. Адал адам м ен эдгл зац exeyi уйлеспейш ш е, б 1здщ бул I Kepin ж у р ген TenepimiM i3 — еле-елген ш е басы м ы здан | арылмайтьш теперин. Муны неге айтып отырмьш? Айтып отырган ce6e6iM: депутаттык, д еген — зацныц, 115

Ы дит н Н ф /u h -fm _________________ _ _ эдыдпстщ булак, басьша, бастауы мен кайнарына барабар тутка орьш. Сондык,тан ол туткдны и м кершгенге де, кез келген ж акрьиа да устата салуга болмайды. \"KiM кершген\" деп отырганымныц юмдер екешн кара к,азак,тьщ 6api бгледь ал \"кез келген жак,сы\" деп отырганымньщ юмдер екенш кейб1реу бьле 6epMeyi мумюн. Биыл кектем де 6ipa3 акдян-жазушы, эртгс, суретнц, журналшы, галым больш, жалпылай айткднда, 6ipa3 зиялы кдуым 6ip топ М эж ш с депутатыньщ мемлекетпк ттлге деген жанаш ымастыгына ызалы кдрсылыгымызды бщурддк: газетке жаздык, теледидар мен радиодан сейледпс, жиын етюздДк, ал1 де даусы м ы з ж е тк ен ж ер ге деш н айтып, аягы м ы з ж еткен ж ерге деш н дэлелдеп журм1з. Республикалык, \"Ана тш \" гэзетт сол М эж ш с депутатгарын ж алы кдгай э ш к е р е л е п , \" М е м л е к е т п к п л г е к,арсы депутатгар\" деген айдармен эркрйсысыньщ суретгерш басып, ешрбаяндарьш жариялап, биылгы сайлауда солар тагы сайланьш кетпесш деген сакуык, жасап келедд. Ал сол депутатгардьщ кез келгеш — белгш дэрежедеп жакрылар. М енщ \"кез келген жакры\" деп отырганым — солар жэне сол тектестер. М ен 63iM депутатгардын мемлекетпк -плге деген сол кдрсыльщгарына деш н “Ауыл\" партиясына муше еддм. \"Ж ас казак, уш\" гэзетт жариялаган мемлекетпк плге кдрсы депутатгардьщ ттз1мш кдрасам, шпнде \"Ауыл\" партиясыньщ басшысы, академик Бани Кдлиев те жур екен. Сейлесейш деп 1здесем, оньщ орынбасары Дулат Исабеков досым да таптыра крймады. Сонан сон, \"Егемен Кдзакртан\" газеттне ж еделхат ж1берш, Бани К,алиев баск,арган \"Ауыл\" партиясьшьщ кдтарынан шыгатынымды ресми мэлшдеддм. \"А натш \" газетше берген сухбатында Дулат досым: \"Мен е з i Бексултандардьщ бул icrne сал тусш бей кдлдым. Оны газетке depin ж уртгы даурыкдырганша: \"Банеке, муньщыз не, а з д е р ауыл деген сон, Kipin едис бул партияга. Бул райьщыздан кдйтыцыз, газетке солай деп берщ з\", — деп ж е н ш айтса да болады гой\", — дептт (19.08.04). Дулат д о сы м ны ц н и етш м ен ту е iнем: к,азак,тыц 6ip ж акры галымына жаны ашып отыр, сыйлас, аралас адамыньщ арына нукран келттргешм уш ш маган акпелеп те отыр. М ен Ранекецдд Дулатган да бурьш сыйлап калган еддм. Туган ауы лы м Акрказык,ты \"К ектал\" совхозы н ы ц курамынан белш алу уппн, ол совхоз Ранекец баекдрып 116

отырран академияны ц кузы рындагы шаруашылык, болгандык^ан, Ранекецнщ алдына 6ip топ ж ерлеамдд ертш барып, ол мэселею оц шеш ш бергенш е катгы риза болтам- ды. Ж еме-ж емге келгенде ж еке ез басымныц ризашылытын ана тш м нщ жылаган шырылы басып кетп. FaHH КрАиевта ж ам ан адам деп жазьпргай алмаймын. Болам дегендер дэл сондай академик болып-ак, алсын. С ез жок, Ранекец — к еп ж акры ньщ 6ipi. Б1рак,ол халкдямньщ -плшен кдгмбат та, кдсиетп де емес. О ндай ж акры га да кдрсы шыгатын кез келген соц, кдрсы шыкцым. © йткеш бул арада арба да сынбайтын, е п з д е елм ейтш ж о л жок, едд; епздд сакцау ушш, не арбадан айырылу керек болды, не арбаны сак,тау ушш, епздД eATipy к дж ет болды. Елддк муде ш еш ш п жаткднда, ж окуан езгеш сылтауратып ак,талып ж атуды м ен азаматтык, санам айм ы н. Б анекец е з ш ак,тап о р ы с т1\\дд гэзетгщ б1разында улт араздытьша итермелейтш пшрлердд айтып-ак, тастады. М ен е з ш е1ш м 1мнщ epi дурыс, api дер кезш де болтаный сол к езд е тэты 6ip тусшддм. М ем лекетпк ттлге кдрсы болтан депутатгардьщ пшнде жерлес, жаркентпк гам Рамазан Сарпеков те жур. 9pi туыс, api ж ерлес болтандык,тан, адам ретш де оны да жакры карем жэне кап жакрыньщ 6ipi санаймын. Алайда: \"Бауырым не йтгесец де, кдндай эрекет жасасан, да, атац болрандьпрган, м ен сенщ крстаушьщмын\", —д ей алмаймын. Ж акры лардьщ 6ipi болса да, туы с г а м болса да, ан а тш м н щ батын аш атын эр екетке барм атаны ушш, онын, д а Tepic эрекетш эшкерелеп, душм ж у р п ы e3i крнак, етш отыртан жиында а з ойымды ашып айтгым. Неге айттым? Айтпай- ак, крйсам д а болмайтьш ба едд? Айтуды м ш дет санатан соц айттым. © йткеш : \"Туыскдньщ, достарьщ — 6 ap i ею ушты, Сол себепи досьщ нан душ пан Kym Ti\", — деген той А бай. Ею уштылык,тан, кещ л жыкдастьнртан, \"агайын гой, алдын кеспешк”, \"туыс крй, арын такпеш к\" дегеннен арымыз да rariAin, алдымыз да к е с ш п бггкен жок, па? \"Bip cbiHaFaH жаманды, екнпш кдйтып сынама\", — деггп Махамбет. Бунысы у м тц а д 6ip p e r ак,тамаган депутатты eKiumi кдйтып сайлама дегендей еспледд маран, Ж аркент, Ш онжы, Райымбек ещрш ен биыл он шакды адам сайлауга тускел1 отыр. Шразын ганиды екем, 6api де белгш д эреж ед еп ж акрылар. BipaK,ж акры нь щ да ж акры сы бар емес пе? Шындьпрта, эддлддк те ез-езш ен езш e3i крррай 117

ЪвЬуктн Нф/кекв-тм алмайды, шындыкдд шыншыл, эдгл адамдардьщ да 6api емес, api ед1л, api батылы FaHa ара туседь Сондык,тан 6i3 сайлау алдында ар умггкердщ еш рбаяны мен кызметше, осыран деш н аткдрган адалдьиы м ен караулы рына терец ущ луге THicni3. Ауыл д эр е ж е а н д е п ж акры бар: сезш ауылдастары сыйлайтын. Аудан келемш деп жакры бар: айткдны на улкен-ю ппнщ Ke6i кулак, асатын. Обылыс аумагын кдмтитын да ж акры болады: буюл ещрдщ атынан niKip 6iAAipe алаты н, соны ц б эр ш ен б ш к туратын. Республика децгейш деп ж акры бар: елдщ, халыкдыц муц- мук,тажын ултгык, сез1ммен, ултгык, намыспен крррай алатьш. Ю мнщ к ш екенш эддлтанып, эд!л багалауда эддлдж. Сол эддлдж — K03ip сайлаушылардьщ крлында, солардыц билтнде. Ал депутатгык,— билж те, байлык,та емес, эддл зацдарды беютетш кдсиетп орын. OFaH билж, байлык, 1здеген адам емес, эддлдж уш ш куресе алатьш, э р защ а эддлдйсп аркду ететш бап п ен баптарды е н п зу уш ш 6iAiMi мен мэдениетш жумсай алатын, кджетп жардайда республиканьщ зиялы кдуымына аркд суйей алатын ж эне солардьщ крлдауына ие бола алатын, кдяскдсы, кдй ж агы нан да республика келемш де танымал, улт дэреж есш де ниета мен макраты сыннан еткен, ce3i мен ici бутан дешн халык,алдында жария болтан ж ене оны халык, куптаган азамат болтаны абзал- ак, Ауылдьщ, рудыц, тайпаньщ, ауданньщ, обылыстыц да ш ецберш ен ш ьпып, хальнргык, a p i ултгык, Отандык, api кепултгык, мудем1здщ туртысы нан кдрасак, api жазушы, a p i ж у р н а л ш ы , a p i к и н о д р а м а т у р г , a p i K33ip ri республикалык, \"Ж ас Алаш\", бурьппы \"Лениншы ж ас” газетшщ Бас редакторы Ж усш бек К,оргасбектщ мэжш с депутатгыгына усынылуын мен кдй жагьшан да куба-куп кандидатура деп утам. Ж у сш б ек — ж ас та болса осы улкен д эреж еге ылайык, азамат, сыналган кдйраткер, OFaH оньщ буюл ем1рбаяны, буюл еткен е ц б еп м ен ютеген кдпметз, ш ьпарм аш ыльпы куэ. Ж усш бек екеум1здщ жерлес екеш>пз журткд белгш. Ж эн е оньщ жакры жазуш ы екеш де елге аян. Сондыкуан м енщ Ж усш бекы крлдауымда ж ерлестж тен repi жазуш ыльпын сыйлауым мен баталауым басым. ©ткен тасырда оны мен жерлесппне бола емес, жазушылыгы 118

tywidem yuiiH таныгам, сол таны сты рым а/и уздлмей, ара к е ц ш м ардайым риза болумен келедд. Ж у с т б е к Крррасбек — алгашкдя ктгэбшен-ак, кец таны мал болтан ж азуш ы . О ны ц с е з бддетдш, а р сездд дал марынасында цолданатыны ж ене адам бойындары адалдыкды, ар-уятгы жорары багалай жазатыны е з кдтарын да, 6i3 сияк;гы агаларын да кдтгы ел ец етюзген-дд. Ж усш бектз сы пы ра мак,тамай-ак, 1995-жылы \"Ж алы н\" баспасынан шыкцдн \"Ж ансебж \" ш т аб т е уциш кдрасак, •га, талай мэселенщ туп там ы ры кершедд. О сы кггепке енген оньщ \"Ж а б а й ы ит\" noBici \"Ж алы н\" баспасыныц жабык, конкурсында Бас бэйгеш ж ещ п алды. Певкггщ шы ты рман окдсталы сю жетз де, айтпак, идеясы да кдзак, прозасы унпн жацалы к, едд. О ндагы ж аб ай ы иттер мен адамдардыц арпалысы ж эне жабайы иттер мен кдскдярлардыц таласы окдярманныц ойы н сан сакдд жупртедд. М алый крррап ж абайы итгердд кдлрып тастап ж урген адамдар сол кдйсар и тгщ KyuiiriH сакдап кдлура, сол алрыр итпц тукцшын асырап алуга таласады. Будан адамдардыц api куш а пендеш ш гш де, api кррыкдай, кдс душпанныц е зш крлга уйретш алган ipi/uriH де ацгарура болады. Ж усш бектщ “0A i кал\" naeici адамзаттыц XX- расырдагы атак,-дацкд>ша да, соры м ен азаб ы на д а себ еп болтан уран онддрюшде жумы с югеунплерддц ем ф ш е арналган. “Ер жМ тгщ бары да, соры да нар тэуекел\", — дейдд Ж у с т б е к ол певкзнде. Бул павкте ар, намыс, махабат деген асы л сез1мдердщ мемлекет мудесшен туран кдтыгезддкке уш ырап кдлай тапталганын, оран канбеген ереу1л мшездд Еренгайып сынды азаматгыц кдлай тугкдяндалып, езш ен ендд a3i тектес ар урпак, кдлдыра алмайтындай крр болтанын Ж у й б ек кдн жылай отырып жазады. Ж усш бектщ \"Кдскдяр адам\" naeici де адам заттыц зулымдьпы м ен мешр1мддл1пн алма-кезек суреттейдд. BipiHe ж аны ц суйсшсе, 6ipiHeH ж ан ы ц турингедд. Окдяп отырран адам ны ц ж ан ы 6ipAe ы сты кха ш ы ж ры ры лса, б1рде усюржтен жиырылады. Певкггщ психологиялык, кдтпары да, ам1рддц шуагы мен ы згары н тартым ды cypeTreyi де керкемдпзмен суйсштедд. Ш ебер ж азу ш ы ек енш е окджан адамныц uieri кдлмайды. Ж усшбектщ \"Жансебии\" — айрыкдна кунды эцпме. 119

Шсшпан Нфкеке-шм Оны жазуына маркам боп кеткен бауырымыз Армиал Тасымбеков себеп болтан кершедд. О сы эцгм енщ непзшде т у а р т л г е н \"Жансебтл\" кинофил1м1 — кэз1р казак, кино енерш щ макуанышы. О л ф илш е з елдлпзде де ылайыкды макуап мадак,тадды, шетелдерде де танылып, халыкдралык, беделдд сыйлыкдъщ б1рнешеуш иелендд. Ол фшимде 37- жылдын, цатыгез зулымдыты мен зардабы да, атом жарылысынан ж ал а шеккен ел мен ж ердщ зарлы жокд-ауы да бар. Заман Kpciperi, Facbip к д ар е п бар. Елдщ к д ар етш кер е бьлген ж азуш ы оньщ бакд>пы ушш еле-елгеншше ецбек етедд. Халкдшыц кд аретш б1лмеген адам OFaH ж аны да ашымайды, е з кара басыньщ кдмын ойлап-ак,ем1р кешедд. Ал Ж усш бек — буюл шыгармасымен ел ушш, ел! eMip cypin жаткдн жер1 ушш шырылдап ескен жазушы. О ньщ жазушылык, уш сонысымен куигп, ал ез1 сонысымен сыйлы. Сондыцтан ол — жацсылардыц жак,сысы. Ток, етер1н айткднда, ш ы н мвшндег1 халык, перзенп. Халык, тагдырын ойлап кдм жейтш, Отаныньщ кдмы уш ш уйкдлсы кдшатын, ку л ю а бузылатын перзенп. Ел мен ж ердщ кекейкесп мэселелерш кдламыныц кунпмен, талантыньщ куддрепмен ашына, ашыла жазып журген Ж усш бек — кай сьшнан д а кдскдйьш ете алатын абыройлы азамат. Ондай азаматгы сайлауда крлдамау — 6i3re де, яти, халыкдд да сын. Осыны ойлаганда, ене бойымды аяз кдрьнандай болады. \"Ce6e6i?\" - д е й а з гой. Ce6e6i кеп. Ец еуел1 кеп жакрынын, ш пнен 6ip жакрыны ж урт кдлай тацдайды? Турше, тусш е карай ма элде байлыгьша, бшигше немесе туыстытына, алыстьпына карай ма? “Осы кеп ж акрыны ц кдйсысы ел мудесш депутатгык, мшбеден айта алады ж ене айткднын дэлелдей алады, OFaH кдйсысынын, 6iAiMi мен тш , ш е ш е н д т ж ете алады?\" — деп кдрайтын акдглды сайлаушы, м енщш е, Ж усш б екп жацылмай тацдайды. ©йткеш ол — цатардагы кеп ж азуш ы ньщ 6ipi емес, тацдаулысыныц 6ipi, OFaH оньщ кешшлпсген, мемлекеттен алган сыйы мен атагы да дэлел. Ж усш бек — \"Казахстан республикасыньщ ецбек сшдрген ен ер кайраткерГ, тэуелй з \"Тарлан — Умгг\" сыйльшыныц Herepi. Ж у сш б ек эдьлдш уш ш куресе ала ма? Адалдык, 1здегендерге ара тусе ала ма? Бутан оц жауапты оньщ \"Ж ас 120

К<м бт Алаш\" гэзетшдеп Бас редакторлык, кдеметт ете ап-айк^ш етш бере алады. Оньщ бэрш термелеп айтып шыгу оцай да емес ж ене маган мшдетп де емес. Басты-бастысына ток,талайын. Ж усш б ек \"Ж а с Алаш\" гэзетш щ басш ылы гына 2002- ж ы лы к елдь Ke3ip, кудайFa ш ую р, \"Ж а с А лаш \" — республикадагы кдзак, басылы мдары ньщ imiHAeri е ц кеп окдллатын, е л imiHAeri е ц к е п та р а л а т ы н г а зе т . XXI- расырдын, б ас газета саналы п оты рган \" Ж а с Алаштыц\" беделтнде Ж у сш б ектщ д е yAeci мол. \"Ж ас Алаш\" — жалпакуай бермейтш газет. Ол — ауыл- ауылдагы ш енеуш ктерден бастап аудан, обылыс д эр е ж ес ш д еп б илш терден д е ы кдай, MiHicTipAiKTeri, Республикалык, дэреж едеп езге д е мекемелердщ мшдер1 мен кдтелжтерш кдймыкдай ж азы п, олардыц халык, алдында тусш ж беруш эрдайым талап етш, ж ауап бермесе, кдйта-кэйта естерше салып, халык, мудесш крргап келе жаткдн api атцллды, api баты л газет. Оцырман хаттарына орай П резидент Нурсултан Назарбаевтьщ уш р ет “Ж а с Алашта\" к етеры ген мэселе бойынша THicri мекемелер мен лауазымды адамдарга тапсырма бергенш еске алсак, та, бул гэзеттщ белгш д эреж ед е м ем л екетпк и п ic re p re уйьгпды бола бглгенш ацгарамыз. Ж ане бул орайдагы ш аралардан б1здщ елде орныга бастаган демократиялык, урддстщ де ж акры улпса керйпс тапкднын байкдймыз. Халык, пен билжтщ арасындагы мундай дэн екерлж кргзмет — т ек MaiqrayFa ылайык, Ж а н е \"жасалаштьпргардыц\" муны матрган ery i д е ылайык. Ел тарихы, ж ер тарихы дегенде де \"Ж ас Алаштьщ\" ж ар кулаил ж асты кда тимейдд. Оран 6ip дэлел1м Алматы кдласы ны ц 150 ж ы лды ты н атап етп е к болган шалапайлардьщ газет бетш де орынды тойтарыс алуы. Кемшде 15 гасырлык, тарихы б ар кдланы 6ip ж а р ы м гасыр Fdna ж асаган ор ы с кдласы деп карсетуге ты рыскдндарга к,арсы г а зе т о р ы н ды , р ы л ы м и д эл ел д 1 ж а у а п б е р е т ш тулгаларды д е р к езш де ж ум ы лды ра быдд. Ж у с ш б е кт щ уйымдастыра бы у кдбы етш е бэр1М13дщ каз1м1з сонда 6ip ж етп . А цтебе обылы сы эгам ш щ ер еск ел icrepiH \" Ж а с Алаш\" элденеше рет сынады. Ак^грында эю м орнынан алынды. “Ж а с Алаш” — е зш щ эдыдДк жолында, халык, niKipiH крлдауда е те табанды ек енш делелдедг OFaH да 121

Ъексутан Нфо/секв-уш ______________________ 6apiMi3 суйоядж . Оны да Ж усш бек жакры 1скерлтнщ аркдсында жузеге асырганын сезддк. Кдзак, т ш занды турде м ем лекетпк ттл бола турып депутатгардан кдражу керш жаткднда, \"Ж ас Алаш\" та журттыц жанайкрйын барынш а мол жариялап, бул icKe белсене араласты. Соныц нэтиж еонде М емлекетпк т1лдд крргау комитет! курылып, Ж усш бек сол комитетгщ тен, терарасы болды. Ол Ж у с т б е к к е деген елдщ, окдфмандардьщ, ана -плш ардак,таган адамдардыц улкен сеш мш щ Kepimci болатын. О ны баскдша багалау мумкш емес. Мунын, 6epi Ж усшбекпн; кдйраткерлшн жене ел мудесш крргай алатын, крргай бъ\\етш бшмдд кдйраткер екенш далелдесе керек. Эрю м нщ де депутат болота, ерине, кдкдгсы бар. Bipaic, халык,тыц да ец лайьпргыны тандауга кркдгсы бар. Халык, осы туста е з купон, е з мумкшдптн, е з кдкдгсын, б ш мдш пн к е р с е т е бглуге THic. К е р е к сэт1нде пайдаланылмаран мумк1нд1к е зщ е е зщ к т е г е н ж аулы кден барабар. Умггкерлердщ 6api де халык, ушш жанымызды аямаймыз дейдд, крзак, пл ш щ мэртебеН уппн, кдзак, мэдениеп ушш, хальпдсд ецб еп сщген кэддрл1 азаматгарымызды кдстерлеу ушш 6iAiMiMi3Ai де, билптм1зд1 де барынш а жумсаймыз дейдь Солардьщ сезш е, сол уэделерш е сенуге бола ма? С енеш н-ак, BipaK, ж акдш да рана 100 жылдык, тойы Ю НЕСКО дэрежес1нде аталып еткен Эб1лхан Кдстеевтщ тойьша сол 1шркшдердщ кдйсысы кдндай улес крсты екен? BepiH айт та, 6ipiH айт, Эбглхан аганьщ туган ауылына баратын 12 ш акдфы м ж о л сол шан, баскдн куш ш ац болып кдла берген жок, па? Н е ауданныц эк1м1, не сол ауданда туган депутаты, не ш енеунт, не акдгалы байшыкепп сол мэселеш дер кезшде катере алмаган сон, ендд ж уртты кургак, уэдемен алдаудьщ н е кр ж етпп бар? \"Ж ас Алаш\" Эбглхан аганьщ eMipiH де, шырармашыльпын да элденеше рет жаркрфата керсетш, Kici кд1зыгарлык,тай е тш ар н а й ы мерекел1к нем1р де ш ьтарды емес пе? Елге, ел атын шыгарган ерге деген ш ы найы курмет те, ш ы найы кдгзмет те сол емес пе? Сол сен1мнен шы кдан Ж усш бектщ болашакуа да сен1м1м1зден ш ыга алатыны кумэнс1з гой. Ж акры ны тандай бглу, халык, кдлаулысы етш сайлай 6L\\y ж уртшыльщ кэ — сайлаушыларга да сын. Сондыктан ойынды, крлыцды пендешшктщ тар макраты кисайтып 122

К( м()ет б ара жаткднда, ку р м етп сайлаушы, Ж у сш б ектей халык, мудесш ойлап, эдпуцк кдмы ушш кдм ж еп кдлам устап ж урген улкен макратгы ульпвды крлдау-крлдамау саган да сын екенгн умытпа! Ж усш бектщ 63i айтнакдхы, \"Ер ж ш т п ц бага да, соры да нар тэуекел!\" Ci3 де б агацы з ушш нар тэуекел жасацыз, сайлаушы! \"Ж епсу\", 02.09.2004-жыл. БАЛАЛАР ЭД ЕБИЕТ1Н1Ц Б1Р ТО РЫ С Ы Кдзак, балалар эдебиетш щ кдбы ргасы н кдтайткдн агаларымыздьщ 6ipi — Магзум Тиесов. Туганына биыл 100 ж ы л толып оты рган бул агам ыз — кдзак, балалары на I е з кдл-кддарынша кдгамет жасап, бар талантын солардын, ел1 мен ж ерш суйген азам ат болып есуш е арнаган адам. ; О л 1904-жылы кдз1рп Акдоола обы лы сы ны ц К рргалжын ауданындагы 4-ауылда дуниеге келш, 1973-жылы Алматыда I кдйтыс болады. 69 ж ы л жасаган М агзум агамыз кдзак, баспасез1не де 6ipa3 ецбек ощ рген. О л \"Социалист1к Кдзакртан\", \"Казахстанская правда\", \"Советик Караганды\", \"Кдратау к е т ш л е р Г , \"Улгии колхоз\" гэзетгерш де э р турл1 кдамет жасап, республикалык, \"Жулдыз\" журналында Бас редактор щязметш аткдрады. Мэкен, — сонымен кдтар орта мектеп д ер екп р г педучилищ е окдлтушысы болып та балалар мен жастарды тэрбиелеуге тж елей атсалыскдн адам. Караганды обылыстык. партия кэмитетшде де кдазмет аткдрып, кеш н М эскеудеп Ж огары партия мектеб1н | б тред ь Кезшде ж ене Мэскеу университетшщ филология ! фэкултет1нде о к е а н ы да бар-ды . Кдлскдсы, 6iAiMi м ен тэж1рибес1 ж агы нан Мэкен, е з к е зш щ алдыцгы ш ебш е ылайьпды. Кдвмегге ж урген адам вшмд1 жазып, мол дуние тындыра ; крймайды, ейткега кдвметгщ ж ауапкерш ш п уак^ггынды I >Фтгы ш ектейдг Алайда соган кдрамастан М экен балаларга арнап \"Шопан ата\", \"Дала перзенп\", \"Бакдгггы бозторгай\", | \"К,аз д а у ы с т ы К ,азы б ек \" к1тэптер1н ж а з ы п , ез1н1ц j жазуш ылы к, к,арымын ок ^ф м ан га бары н ш а жак,сы танытгы. М агзум Т и е с о в ш ы га р м а л а р ы н ы ц iiuiHAeri келем1 123

Шсртм ЯфЫг-ры_____________ _______ жагынан KiiiriripiM романга барабары да, мэш мен мазмуны ж аганан оны ц жазушылык, дэреж есш анык, танытатыны да \"Дала перзеьгп\" noBeci. Бул e3i — дазакы эцпмелеу улпсшде жазылган ш ьтарма. Т ш жендл, о к е а н ы баяндауы кдрапайым. Бала урымына ылайыкуап жазылган. Окцганыц 6api Еркебулан атты баланыц атынан баяндалады, сондык,тан бул шыгармада бала утымына ауыр тиетш сюжет те, сез де жок, Крй баккдн 6ip отбасыньщ -пршш к тынысьш суреттеу аркылы жазуш ы балаларга 6ipa3 нарсеш уйретедд. Ец ayeAi туган жерддц алыс-жадан тещрепмен таныстырады. Оны Еркебуланньщ э к е а , ягни KeKeci айтады: \"Сарысу, Сары Кецпр, Кдра Кецпр, токран тараулы Торгай, алпыс еш арналы Ь1ргыз Сары Арка Сауырьшьщ кунгей беткейше агады\". \"Сарыезен, Ж акры кец, Ж аманкец, Керей, Кдшппак,.. Бул е зен дер кар сэл epice болтаны, Сары Аркднын, терю кейш е жецюледд\", — деп туанддредд ол. Баласы Еркебуланга осыны айта отырып, ол буюл жер жагдайьш тэ гтш те п укдырады. \"К рргалжын ауданында улкендд-ю шш ж уз отыз 6ip к ел бар\". \"Б1здщ Крргалжын — кустар уэлаяты\". \"Б1зге жакд>ш езендерддц ец улкеш , ец узыны ж эне ец узак, с а п а р ш егетш 1 — Ес1л. Т ентек ем ес, саркдлрамай, ку р ю р ем ей агады\". “Акдлрында Ес1л EpTicTi табады\". \"О зендер сияк,ты таулардыц да атгары бар. Турлер1 кдндай болса, булардыц атгары да сондай. Кусмурынныц мурны крраздыц тумсыгына украс\" деген узнс-узж сейлемдерддц езш ен -ак, авторды ц танымдык,, баланы ц ой epiciH кецейтетш мэселелерге айрыкдна кещ л белетшш ацгару кцын емес. Ж азгы , КД1СКД1 табигатгьщ басты ерекшелжтерш, оныц малга, оны банд а! адамдарга TyciperiH ауыртпалыгы мен эке л е тш кд>1зык,-куаны ш ын усак,-туйегш е дейш эдеш суреттеу ар д ал ы жазуш ы кдзакд1ем1рдщ д а р ы мен сырын бала Кулагина снцре берудд макрат етедд. Бул, сез жок, улкен макрат. ¥ш кдн уясьш танып-б1лмеген балада туган жерге, ел-журткд, ата-анага деген мешрбандыкдыц кемшш болатыньш ата-баба тэж1рибесшен туйш ескен жазушы сол улкен мудеш кунделнсп ем1рдщ куйбец-суйбецшен-ак, суыртпак,тап таратады. М ундай тэрбие, эрине, суйекке сщ етш тербие. Ал суйекке сщген нарсеш ем1рде кездесе беретш келденец кцыншыльпргар мен кдсадага жасалган 124

% м бт кедерплер оцайлы кцен б уза амайды да, б узу турмак, кдглын да кцсайта алмайды. Отбасылык,дурыс тэрбиеден рана теки урпак, тарайтынын жазуш ы эр свйлеьи сайын сезддрт, кдзакы турмы стьщ экеден балага ауысатын ©зека рурпын ©те дэлдйшен, аса кдрапайымдылы кден, э р тар ау сайы н эр окцрамен эдеш суретгейдд. Ш ырарманьщ танымдык, жэне тэрбиелж мэнше бола М экец кейде керкемддктщ езш де курбандыкдд шалып жiбepeдi. Еркебулан экес1 м ен ш еш есш щ , hfhh кекес1 мен анасыньщ кунделнсп турмыс-тиршиигшен-ак, ой туйш, езшдДк m idp кдлыптастыра бастайды. О ньщ \"К дскдфдьщ 6©ATipiriH устаган сон,, крйлы ауылга келмеу1м1з к ер е к екен. Bi3 осыны ойламаппыз\". \"Боранда да, ж ацбы рда да ж ана б е р е т ш то б ы л гы н ы п е ш к е ж ары п к е р с е к к,ане, ж ансы нш ы !... С вйтсек, бул тобы лгы жылкыш ынын, крсьшда, крйшыньщ кшз ушнде рана жанады екен\". \"Кузен сорып алран Kici узак, ж уы нады екен\" деп ой кррытулары болашак, улкен тужырымдарра бастайтын тектш ектер T8pi3Ai. \"... айлар, ж ы лдар е тк е н сайы н мал б аласы ньщ аты взгере бередь Мэселен, ж ылкы баласы туранда — кулын. О л ж а з б ойы да кулын. Кц1сгыгуш — ж абагы, к ектем де — тай, к е л е а кектемде — кунан, одан apFbi кектем де — денен. Бесшпп кектемде — бесп ат, бесп — айтыр. Туйе баласы туранда — бота, к е л е а кектем де — тайлак, одан a p i кунан атан, кунажын шген, денен атан, денеж ш шген. Сиыр баласы туранда — бузау, кузде — торпак, кцюга — баспак, кектемде — тайынша, егер уррашы болса, — тана\", дегендер1 де талай балага талай нэрсеш уйрететш нэрселер. М экец айшьщты сезге, ддлмэр сейлемге кум ар емес. Кезге елестете алмайтын нэрселерд1 суреттеп эуре болмайды. О ны ц ap6ip cypeTi, керкем деп айтуы бала к е ц ш н е ылайы к, соган шак,тап, соран есеп теп кдна баяндайды. М ысалы: \"Ай жок, Ай жок, болтан соц, жулдыздарды ц ездер1 ай болты сы бар-ау. О лар жак,сы жанып турды\". \"Апам мен кекем сакдлы куректей муз атаны уйге ырпздд. А яз ата балаларра сыйлык,экеледд дейтш едд. М ына атаны ц крлында д ы рау кдмш ыдан б аскд дэнеме жок,\". \"Аспанра, ауы л ж аккд кдрай-кдрай кеп-кеп кун етп. К рраны ц у с п н е шыгып га, м аяны ц у сп н д е туры п та кдрайтын болдык, Еш теме керш бей тш , еш ю м б1зге келмейпн. Дала — муз. М уз тещ здщ ортасы нда — 6i3\". 125

Ъвксушт 'Нф/секе-упы___________ _______ _ _ _ Муныц 6 ap i — -ripi суретгер. Баланьщ e3i кврген накцы суреттер. Муны окутан бала да сол cyperrepAi кез алдына дэл елестете алады. Демек жазушы табигатгы epi дал, api шебер суретгеген. Квркемдж деген — осы. Мундай-мундай мысалды бул повестей мол кездеспреоз, ейткеш жазушыньщ жазу e/pci осындай. Оньщ крйшы eMipiH баяндауы, cyperreyi куды 6ip жийанкездщ жаца жер ашкднындай, Шынында да, Еркебулан ушш еке-шешесшщ OMipi, турмысы жаца жермен таныскдннан 6ip де кем емес, оган 6 a p i тацсык, 6apiH кебше 6ipiHuii рет керш тур. Маселен, уй тыудщ ретш 6ipiH ini рет байкдйды, оны жазушы былай суреттейдк \"... кекек айыныц кеплддр апаны астына, кек масаты к1лем ycTiHe ак, кумбез орнады. Керегелерд1 к,алай кдбыстыруды, тацрышпен кдлай тацуды эжем уйретп. Шацырацты кекем кетердь Журтсъщ 6api уык, шаньшпы. жылдам жылдам шанышпаса, кекем шацыракцы кулатып алады\". Осы сияк,ты боранды кунп TipmiAiK, отын жок, боп кэлгандары жагдай, кдр басып калган уйдщ ускдгаы, телбасы болтан крзыны барып-кдру — 6api Еркебулан ушш eMip жацальиы api сабагы мен тербиесь М ше, бул повес — осындай-осындай баралы жакз'арымен казак, балалары уппн эм де кызмет жасай алатын, оларды жакрыльпдсд тэрбиелей алатын повес. Еш елдщ eui6ip баласы ертеп тьщдамай еспейтап белгш. Соны ескерген Мэкец казак, балаларына ундд ертепсшщ i3iMeH \"Сулулык, патшасы туралы ацыз\", непр халк^тьщ \"Даналык, дэндерГ, венгер халкдшьщ \"Ак,боз ат\", \"Тулга жене каскдф\" epTeriAepiH казак, ертепсшщ дэстур1мен кайта баяндап бередд. Оньщ \"Дэн мен тас\", \"Бацыпы бозторрай\", \"Ананьщ асыл арманы\" эщ1мелер1 де казак, ертепсшщ улпсшде жазылган. Олардын, кай-кайсысы да балалар уппн api кызык,ты, api тэл1мдд. УйддipreTaccbi3 салура болмайтьшы сеюлдь эр халыкдъщ эдебиетш де балалар эдебиетшаз жасауга болмайды. Сондьщган балалар ушш бар талантын берген, олардьщ отансуйпш азамат, бшмдд, мэдениетп, адал адам болып ecyiHe крльшан келгенш аянбай жумсаган Магзум Тиесов сьшды балалар жазушысын кдддрлеу — елдпс ic. Ce6e6i бала тэрбиесшен артык, тэрбие eui6ip елде жок, “Турюстан\", 09.12.2004-жыл. 126

%2л1)ет КАРА НАР ЕД1 КДНЕКЕМ! Були туганына ж уз ж ы л толып отырран Кднабек Байсейггов в ткен расырда кдзак, е н е р ш кдйта тулеткен 6ip i гоп алыптьщ 6ipeyi рана. О л топтьщ ap6ipi — халык, тис чурып курметгеуге ылайык, талант иелерь О лар Кдлибек «.уаныш баев, Ж у м а т Ш анин, С ер к е К,ожамк,улов, I Курманбек Ж андарбеков, И са Байзакрв, Э ш ре Кдшаубаев, ! Манарбек Ержанов, Елубай ©м1рзакрв, Кулеш Байсегатова, Ш ара Ж андарбекова, Рэбига Е амж анова, Крсымжан '■Бабакрв, Ж ам ал Омарова, ¥ р к д я Турдыгулова, Ж усш б ек ■! Е л еб ек о в , Е а р и ф о л л а К у р м а н г а л и е в , т а р ы -та г ы л ар . Op6ipiHin аты енердщ кртпар-кртпар тарихьш к е з алдыда I экеледд. Ежелден келе ж аткдн кдзак, деген х алыдты д театр | деп аталатын ж ада енерш бастап, кдлыптастырып кеткен '■ топ. Алып деген аткд ылайык, топ. Ш ынды дтыд бетш е тура I кдрап айтсак, олардьщ 6opi де заман — кедес заманы — I тудырран топ. | К еш н п icTepiH e дарап оты рсад, К едес ую м етш щ алрашкдя к езецд еп гс-эрекетгерш щ K e6i халы дгы д крлдауы кджет кезедде эдега жасалган алдамшы саясат сиядты: эуел1 э р ауылда мекгеп ашьш, кеган сол мектептердд жаппай орысш а мектепке ауыстыра бастады; 1936-жылы эр республиканыд онер онкунддпн етю зт, кеган оны эдебиет онкунддп, онер онкунддп деп болектеп, артьш ан епизудд мулде тодтатданы; эуелп де колхоз-колхозга жерд1 мэдгш кке берш, артынан колхоздарды жаппай совхозга, hfhh мемлекет м ен ш ш н е айналдыруы сол эр1ден жоспарланган ютщ ж узеге асуы е к е т н кэз1р ж ай кезбен- а д керуге болатьшдай. Эрине, Koprici келген адамга. А д ам дард ы д бойы н дар ы у л т т ы д ce3iM 6 ip re -6 ip T e еларейдд, ешедд деп дурыс есептеген гой кедес угаметь Сол саясатгы д зардабы ем ес пе, эл1 д е улттык, мшез1м1зддд I уйлеам таба алмай тэлпректеп жургегашз. I Тарихты д ж адында 6ip купия бар ма элде езгаддк орекшелтм1з бе, кдзад энш щ тарихына кейде тад кдласыд. Ежелден келе жаткдн, ж а зб а тарихы м ы зды д ©3i б1здщ AeyipiMi3re деш нп уакдггган 6epi бар халыкдыз: сак, рун, уйсш, кддлы мемлекеттер1 мен тайпалары туралы кдятай тарихшылары, ал Арыс (Анарыс, Анахарсис), Тодсары (Токсарид) бабаларьш ыз бен Том ирис билеупп хакдгнда Геродот бастаган грек одымы стылары б1зддд дэу1р1м1зге 127

Ъвкоутан Нфквкв-упы_________________________ дешн-ак, ж азы п кеткен, XI-расырда Махмут Кдшгари сездж ж асаран, XVI-расырда М ухам ет Х айдар Дулатидей тарихшысы болтан елшз. Сейте тура \"мынау беленше шырарган эн\" д еп нак,ты иесш атап айтагын э т м о д щ тарихы туциши халык, ca3repi С епз cepi БаЬрамулынан, я т и XIX- гасырдан рана басталады. Сонда казак, соран дейш эн шырармаган ба? Сол сеп з Серш щ атасы Кржаберген ж ы рау шыгарды дейтш \"Ел1м-айдыц\" e3i XVIII- расырдьщ рана ескерткпш. Оран дешнгшщ бэрш “халык, эндерГ деп, еш и м ге еш ш лемей журииз. Бул, шынында, е те кд1зык,ты купия гой. Эн, эуен туралы кдз!р eciMe тусш тур раны — Аттила заманында да рундардьщ эн айткдны. Император елшнд Приск: \"Оны (Атгиланы — Б.Н.) ол а рада узын ак, кейлек киген кдлздар кдрсы алып, мадак,тап сак, тш н д е эн айтты \", — деп ж азады (Н.М .Карамзин, Москва, 1-том, 1989, 181-бет). Бул — бесшип расыр. Бутан Караганда, туп нег1з1м1з сакуар мен рундар да, дем ек одан бер1де де б1зде эн болтан. Т ек есте кдлмаран. Bip к^ зыры, тек 6i3 рана емес, ежелден мэдениетпм!з дейтш 6ipAe-6ip ел ата-бабасыньщ б1здщ дэу1р1м1зге д е т н п б1рде- 6ip эн ш б1лмейдь Демек, бунда 6ip зацдылык, бар. Оны шартгы гурде умыту зацдыльпы деуге болар. Сол умыту зачдылырын есте сакуау зандылытына айналдырран, cipa, нота ж азуы болса керек-Ti. Кднабек араньщ аз кун кдсында жургендегт мен!ц умьггпастай больш 6ip байкдраным: умыту зандылыгъш бала куш нен б ш п ескен Кднекен, талай казак, энш умьггпастай к£1лып \"K#J3 Ж1бек\" операсьш а аркду еткеш уппн Евгений Григорьевич Брусиловскийдд ерекш е кдддрлейтт. “К ^з Ж збек\" операсы оньщ мак,танышы да, е ц ком баты да, суйспна де, бар румырьшьщ узглмей кеде жаткдн кьвы ры да, халкашьщ ко м бат мурасы да, кдзак,эндершщ бас крскэн кдсиетп шацырагы да болатьш. Брусиловский мен \"Кдв Ж1бект!\" Кднекечдей 6ip ж акры керсе, Бабец рана дэл солай ж акры керген болар деп шамалаймын, б1рак, мен Рабецмен К,анекендей аралас-куралас бола алмадым, г о ндыктан т е к ш амалаймын. KiM б1ледд, бэлкгм, Ж гбек болып ойнаган Кулэш1н де еске алып, сол операны айры кд т сыйлаган шыгар Кднекеи. Кднекецнщ айтуьш а кдрасац, “К /я з Ж1бект1\" жазайын деген ой Брусиловскийде де, Рабитге де болмаган. Оны 128

У ш бет ж азу керек деген идеяны да, накуы энш Брусиловский, либретю сьш Бабит M ycipenoB ж азады деп тапсьф м а берген ж а н е п к е л е й 63i кддаталап ж азды р ы п шыкдсдн — сол 1 кездеп Халык, атарту комисары Теш рбек Ж ургенов. Э зш щ \"Куиггар кеци\\\" атгы кггабшде Кднекец: “Me, i мы наны Б абитке а л а р ы п б ер, 6 ip ай д ы ц iuiiHAe \"K^i3 Ж1бектщ\" либреттосьш 6iTipin берсш , — дедд де, крлыма плхат устатты. Егер каж ет десе, ж азуы на сен де кемектес!\" — деп, езш Тем1рбек Ж ургеновтщ кдлай жумсаганын айтады. (Алматы, 2004, 100-бет). Сол Ж ургенов Брусиловскийд1 ш акыры п алып сейлеседд, фортепианода кдлай ойнайтыны н тындайды, акдф ы \"Кд.13 Ж 1бекке\" м узы ка ж азуды соган тапсырады. “С ей тп де крлма-крл сол а рада Ж у м атк д тел еф о н сокды. “Кдлз Ж 1бектщ\" м узыкасын Б русиловский ж азаты ны н, уш куннщ iuiiHAe оган либретгоны ц ж олм а-ж ол ауд армасын ж асаты п 6epyi к е р е к п п н тапсырды\", — дейдд К днекец (106- бет). Бул — эршм тусше бермейтш эрекет. Ж е т т с жылдан астам уакэгг сахнамыздан туспей келе жаткдн операмыздьщ дуниеге келу тарихы — кеш нп урпак, ушш, ел уш ш ецбек ете быудщ yArici. С ол улпге у ф л е кдрасак, “Кдаз Ж 1бек\" операсын дуниеге экелген туындыгердщ, ягни автордьщ • 6ipi ТемДрбек Ж ургеновтщ e3i сияк;ганады. Ж ок,тан барды I жасатк,ан, басы нан аягы на д еш н e3i араласы п, уйымдастырган сол агамыз. Адам болтан соц, пендешш кген еш им ада болматан соц, Темкецнщ де заман алдында, адам алдында айтута турарлык, та, айтута турмастай да талай * к ем ш ш п болтан шыгар-ау, 6ipaK, кдзак, халкьш кдйтсем кдтарта косам деген жанталасына тек бас ию керек шытар. ( Ондай улдардыц, сондай суцтылалардыц сол даузрде тым ; кеп болтаны, кеп узамай кецесп к саясатгыц кеарш ен кектей солтаны, туп кдлмастай тыйпыл болтаны — о да ойлантатын тарих. С оны ц 6api — Кднекецнщ кез1 жасаурап отырып, дауысы кьфылдап отырып айтатын тарих. \"Темкец\" деп суйсшш, о KiciHi nip тутып сейлейтш . Э рине, | 6ip тана \"Кд>13 Ж 1бектеп\" кы зм еп уш ш емес, кулм ецбеп ушш. “Ж ум ат, К урм анбек, Кулеш тертеум 1з эуел1 Брусиловскийд1 \"Кдяз Ж 1бектщ \" м азм ун ы м ен ебден тан ы сбтэырршдыелкд, еХнаелшыектаыйтцыжпы1бр2е9ырдндкд.аС, Боанбаинтстощцлбиабррыепттсоостьашн дд

Ъ ексут т <Н ф океЬ-т и ылайык, м у зы ка тацдаура отырдык,. З атаеви чтщ жина!'андарымен рана шектелмеддк, Эшренщ, Манарбектщ, Исаньщ, Еарифолланыц, Курманбектщ, тары баскдлардьщ репертуарларындары ендердд тугелдей тындадык, баршен сYPыптадык,... Эл1 опера дайын емес, б1рак, ойнайтын ерпстер дайынбыз, мен Телеген екешмдд, Кулаш Ж1бек болатынын, Курм анбек Б екеж анды ойнайтынын 6L\\in алгамыз, сондык,тан эн тындаганда, ез дауысымызра ылайык, жарьш да умытпаймыз\", - деп ж азады Кднекец (106-бет). О сы сезш е кдрасад, “Кдлз Ж1бект1\" ужымдык, опера деуге де болатындай. Элемде мундай тэж1рибе бар-ау деп е з басым сене алмаймын, бул тек кдзак, енерпаздарына рана тан дара кдсиет болар. \"Халыкдд кажет!\" деген гажап урымнан туындаран ражап мш ез гой. \"Халыкдык, опера к,ашанда халык, музыкасыньщ непзш де жасалады. Евгений Григорьевич \"Кдлз Ж1бекп\" де сол дэстурде жасады. Ондагы эн, музыкалардьщ орнын тауьш жымдасып кеткеш соншалык, еркдйсысы о бастан- ак, осы \"Кд1з Ж1бек\" операсы уппн шырарылрандай. \"Мен ез басым казак, халкдпгьщ мшез-кулкрш, психологиясын е те н эзж тусшгенддктен де Брусиловский сол нэтижеге ж еткен деп есептейм1н\", — дейдд Кднекец (107-бет). Э й гш \"Гэккуге\" ол а й р ы к д т ток,талады: \"Сондай асыл кдзынаны кекейш е caipran келген Иса акрш болса, оньщ турленш ш ьпуына Кулеш та а зд ы -ке гт улес крсьш едь.. Брусиловский ушеум!з Акрайга арбамен баргамыз. Жолда келе жаткднымызда Кулеш Теккудщ\" кдйырмасын езшше кубылтып: \"Ah-xaha, ahx-xa-ha-ha\" деген стаккатоны крсьш ж1берд1. Евгений Григорьевич: \"O-ho, мьшауьщ жакры, енге ж а к р ы уйлесед1\", — д е п ш ап е т е к,алды да, д ереу блокнотына ж азьш ала крйды. Сейткен \"Гекку\" едд гой бул \"Гекку”, — дейдд тары. Мундай егжей-тегжей ецпмеш окднаньщ басы-кдсында болтан адам рана айта алады. Уакдгг озган сайын ондай ецпм енщ куны да арта бередь BipaK, амал не, кезшде кеп жардайды такдгмдап cypayFa уялдык, не мен бермеддк, соньщ салдарынан бшзмдз келген кеп нерсе кундрт кушнде кдлып крйды. \"...Евгений Григорьевичтщ ецбеп — елмейтш ецбек. Э н рана емес, бите, к еп ш ш к сахналарына арнап жазган музыкалары да, оларды кдполастыруы да кдндай шебер! Т ек тдилдну керек. Кдзакдъщ ултгык, операсын 6ipiHun 130

% елбет \\ «азган адам — Брусиловский\", — д еп тушндейдд ол (108- Зет). “Кд13 Жлбек\" операсы на пайдаланылган \"Крс кдраран\", (бэлк1м, д ур ы с аталуы \"К,ос балапан\") \"А кдум \", \"К ек Ын кебелек\", \"Ж и ы р м а бес\" \"Аязбайдын; э т \" , \"Дуние-ай\", \"Кдра кдншык,\", “К екж ендет\", \"С арм ойы н\", \"С егартпе\" \"Алкдракек\", \"Орак, батырдыц ш еш есш щ э т \" , \"1Шркш- ш\", “Кдракез\", “Эгугай\" эндер1 олардьщ neci, жетазугш лер! жайында Кднекен, кулшынып, айрыкдха сутспенш ш кпен сойлер едд, ппркш! Суыртпак,тап сейлете беруге, с е й л е т т 1лура акд1лы м ы з ж е т п е гт -а у ! Солардын, б эр ш е к е р е п жокцай, басы а ртык, нэрседей кдраппыз. Кдндай екш ш гп! !pi мэдениетп усак,-туйектен ж инасгы ры п жасауды б1лмей, ipi мэдениет ipi к у т н д е орнай кдлады деп ойлагамыз-ау, К ,азак ,стан ньщ халы к , epTici, эйг1л1 энш 1 Р эб и р а Е ам ж ан о в а 6ip шюр1нде: \"К улэш тей Ж лбек ендд кдйталанбаса, К днабектей Телеген де кдйталанбайды11, — 1деп ед1. Солай ма, жок, па, о ны талдап ж аткдш келмейдд, ; б1рак, Рабига апамньщ сол ce3i маран кдтты унайды: Кулеш |: пен Кднабектт 6ip-6ipiHeH беле кдрай алмаган замандастьщ I сез1 гой ол. \"Kjbi3 Ж1бек\" операсыньщ м эскеулж тер Tycipin Ij ;алган 6ip узшддсшде ак, боз уйдщ сыртында туры п Телеген Пэн шыркдйды: Ж айыктыц ак, маралы ар ма, Ж1бек? Алты айда эрец ж етпм жадап-жудеп. Деупп ед1 кун тимеген, ж ел суймеген, Кдсында элде 6ipey бар ма, Ж1бек? Есттген ж урттьщ ес1нде болар, Телеген-К,анабектщ I боздата созран сол э т н д е ынтык,тык,тьщ , уздж кен ж1пт арманыньщ уннен ацрарылатын айрыщпа 6ip мшез1 бар. ! Атын ес-пп, жуз1н к ер м е ге н Ж 1бекке Т е л е ге н н щ бул |ун;рыш ттл кдтуы ж э н е кдндай гажап ттл кдту; \"кун тимеген, I жел суймеген\" пэк сулуды сагынып, керсем-ау деп ацсап j келген ж т т г щ ce3iMi де, 1зет-1лтипаты да ацы раган эннен ацкдш турады. Баскдга кдлай эсер ететшш кдйдам, Кднабек- | Телегеннщ сол ун1нде, кудая тоба, баш курдыц курайынан | есплетш сарыныштьщ сазы бар: сырылдаган сырнай ун | жан дуниепд! билеп, хас сулура ацсары ауган Телегенд1 дэл езщдей тусшесщ. Ж1бектей нэзж сулура тек осындай энмен тек осы Телегендей ж т т кдна ттл кдтуы т и к деп 131

Ш с р т н Н у Ц Ж -у ш _________________ ____________ б иесщ . М ундай айрыкдда ыкдлласка Ж 1бек те ерекше ыкдлластана жауап кдтуы тшс екенш ултгык, дэстур1м1здщ e3i ежелден у й л е с п р т крйган. \"Гэккущ\" шыркдп Ж1бек- Кулэш уркек елжш е орнынан турегелгенде, соны керш отырран сен щ де буки. iiuKi сез1мщ лып eTin 6ipre кетеригендей болады. М ьша гажап уйлеом, гайыптан пайда болгандай жарасымдылык, сахнада емес, эр кдзакзъщ ез ауылында, ез киялында, е з арманында етш жаткандай е л т п экетедд. Сол куддретп сахнада сомдаган Кднабек талай казакцъщ кеюрегшде а м де саксаулы. Телегеннщ аузьша Брусиловский салган бул арадагы э н б1рде \"Крс балапан\", кейде \"Крс караган\" атальш, 6ip эн жинагында \"Боз караган\" деген атпен элдеюмнщ э т больш жур. Оньщ эн T ep eci екеш рас. Сондык,тан ондай эн н щ иес1н 1здегенде, м енщш е, сез1мнен repi гылыми дэлелге ж упну абзал. Кенен атамыздьщ кезш де Балуан Шолак^ъщ кдсына 6ipa3 epin ж ургеш — тарихи шындык, Bipa3 энш оньщ ез аузынан уйренгеш де, оны 1952-жылы Б.Ерзаковичке ез аузынан нотага туарткеш де шындык, Сол жаздырган эндерш щ 1нпнде “Кулан KiciHec\" деген эн бар (\"Балуан Ш олак,\", 1998, 3 1 1 —312-бет). С о л э н н щ 6ip шуманл мынандай: Басында Кекшетаудыц кеп балапан, Тубшен дария тасып, су тараган. Сулу кыз, эсем ж т т — 6api сонда, Апырмай, неге кедддм сол арадан. М уны б1реулер: \"Басында Баянауыл крс караган\", ендд б1реулер: \"Басында Ш убартаудьщ боз караган\", - деп бастайды да, калган у ш ж олы н Балуан Шолакцъщ сезш ен жалгап кетедд. Сездер1 украс болганмен, эннщ мулде баска- баска болуы да мумкш, эрине. Дегенмен бул эн эз1рше тек \"К ^з Ж 1бек” операсында айтылады, сол операныц аркасында Faiia садргалып келе ж аткан эн. Ж эн е тамаша эн. Бул э ннщ эл1 кунге д е т и занды иесш гылыми жолмен таба алмай келе ж атканы б1здеп халык,музыкасын зертгеу нылымыньщ кенжелеп жатканын керсетсе керек. \"Кд1з Ж1бек\" жайьш да Канекец: “Оньщ аркауы халык, эндерш щ 1нжу-маржандары гой ецшец\", - деп бага бередд (107-бет). Сол ш ж у-марж андардьщ 6ipi — Бекежан- К урманбек айтатын \"К екж ендет\". Ол туралы: 132

_______________________________ %ел()ет 'Курманбектщ езш ен ж азьш алып, кеш н Б екеж ан релш деп Курманбектщ e3i айтатын \"Кекжендет\" эш ше? Менщше, керемет эн! Шецгелдеп кдлзыл кднга боялган крл, Дллмнла кия жаткдн жалгыз-ак, жол. Кек кдйтпас кдн жаламай, талас бггкен, Бекежан, ойланбай-ак, тандарыц сол! — дейдд гой Бекежан. Д э л о с ы сездердд \"К екж ендетген\" баскд э я м е н а й т у м ар ан TinTi у й л е с п е й т ш с е м л д д б о л ы п кершедд\", — деггп К днекец (108-бет). Осы сездерден К днабек аганьщ \"Кргз Ж лбек\" операсын, оньщ музыкасын ж акры керетшд рана емес, сол операга азды-кеггп кдтысы бар ap6ip адам, ap6ip окдяра жайы нда (ай та бергендд де ж акры кереттш анрарылады. С оньщ б эрш саралап кдрасац , оны ц ен ер ге, eM ipre д еген куш тарльны ньщ е зе п \"Кргз Ж 1бек\" е к е т н тусш есщ . Энге, оуенге, халкдъщ медениетше, енерпазга, ж акры адамга, таланткд, достыкдсд д еген су ш спенш ш г1 — 6 e p i \"Кдлз iЖ1бектщ” айналасында тогысады. Эрпггеске деген адалдыгынан, енерге деген елш еуаз сутспенддгшен, еске ала ш ы рып ем1рене айткдн ппоршен Кднабек аганын, кзсш к келбет! д е боямасыз, эс1релеус1з !толык,кершедд. Б иылры кдцтарда туранына ж уз ж ы л толган j узендтлес досы, курдасы К урм анбек Ж анд ар б еко в екеуш щ ! енердег1, ем1рдег1 сыйластык,тары — сы й ласу е н е р ш щ j улпсь О л туралы: \"Кдрк.-кдрк, кул!п ж айрацдап: \"Эй, Кднабек, кдйдан ж урсщ?\" — деп, 6 ip бурылыстан еркелеп ' алдымнан шыга келетшдей болады да турады\", — дегешн окртанда, кдшастыкдъщ куддретше кдйран кдласьщ, epiKci3 I жанарын, буланады. Б1з тэр1злд адам дардьщ 6 i3 ж асай алмасты ж асай алгандарына, б1здщ 6yriH крлымыздан ! келмес кы руар кдтщ б1зден r e p i окуы аздау саналган ! солардын крлынан келгенше кдйран кдлып суйсшесщ: ултгы суюдщ, улткд кдязмет жасаудыц, улт уш ш ем1р i СУРУАЩ о л а р к е р с е т к е н y A ric i ш ар к , у р ы п жалгастырушысын 1здеп арам ы зда ады рап жургендей. Кднекен, б1реумен жауласкднды, жадгырмаран адамына I жала жапкднды, жалпы кдрсыласын жамандаганды жек керетш едд. К езш де Кулэш Крггай Халык, Республикасына баратын болып дайындалып, 6ipax, устш ен алты apinreci ары з жазып, соньщ салдарынан ол canapFa бармай кдлганы, ал Крггайдары кдзадтар Кулеш келедд деп ку ана кутш, 133

%)вксутан Нф!секе-у1ы_________________________ арнайы TiKKeH ктаз уйлерш щ сыртына: \"Кдзакзъщ булбул к£1зы Кулэшкд ж алы нды сэлем!\" — сияцты бауырмал создердд жазып, сатына, сарыла куткеш, 6ipaK, делегация курамында Кулэштщ жок, болып шыкдднын кергенде, кулазып кдлганы — бакдс бацталастыкзын, 6 ip айгагы. О д шын мэншде, Кулэштщ ж ек е басыньщ гана Kpciperi емес, Кднабектщ де, Байсештовтердд сыйлайтын кулм эрпс, тамам акдш-жазушы, крзакзъщ кдлыц зиялысыныц, енер суйген жалпы кдзак, халкдшьщ Kpcipeii ед1 гой. BipaK, езш щ \"Куштар кещ л\" атты естелж кпобш де сол алты адам жайы нда К днекец 6ip ауы з балагат с ез айта ма? Айтпайды. TinT i, о л а р д ы ц KiM е к е н ш т и т т е й д е е м е у р ш м е н ацгартпайды. Бул — керем ет ipwhc. Kp3ipri жазы лы п ж аткдн естелжтермен салыстырсац, К д н е к е ц н щ шок,тыгы тш тен айкдщ дала туседь Анык,- кднытына адам кез1 жетпейтш жэб1р-жапаларын узак, сонар жылап жазатындардыц да естел т ез бетш керсетед, Кднекецнщ ес те л т де е з б такттн байкдтады. Бтактпс деп багаламаскр амалым жок, ce6e6i сол итэбшде эл п алтауыньщ эрттспк ш е б е р л т н е Кднекен, барынш а адал бага бередс халкдимыздыц кдадрл1 ул-кдпы, енерпазы деп сыйлайды. Мундай кецпешдлдлйсп, е з басыньщ мудесшен енер мудесш, халык, мудесш дэл булайша жогары кря бглуд мен эз1рше Кднабек агадан баскрдан кездеспре крйган жокдын. О л эдета ед1л керш уге тырыспайтын, тзрш ш кке эртклтк жасамайтын, барды барынша, жокцы ж огы нш а баталауга тырысатын. Кднагацньгн, эд1\\ м ш езш айкдгн керсететш мынандай 6ip окцта болтан. Рэбита Есйчжанова — К улэшпен е те ж акдш дос болтан адам. Exeyi 6ip re журген, 6ip re турган, сырлас, мундас. Кулэш пен Кднабектщ Рэбита бтлетш купияларьш ец жак^ш д о стар ы К у р м анб ек пен Ш ара д а бтле бермеген. Сол Р эби таньщ Kyfteyi О р ы н б е к Б еко в театрды ц дерекпр1 болып туртанда К урм анбек екеуш щ арасы кдтты шиелппседь Кдзащл ж олмен кдратанда, Кднатац уппн ары тартса, арба сынатын, 6epi тартса, е п з елетш жатдай. У шыкддн м эселе акдф ында елкелйс кэмитетгщ талкдгсына туседт Кднатацньщ сондаты кутан е з сез!мен берсек, былай: \"О р ы н б ек тщ ез!мдд жак,тайды д е п оты ртан жалгыз адамы екешмдд бwin отырмын. Оньщ матан кеп жэрдем! 134

'Квлбеш тигеш рас. Бшмдь дуниетанымы кец, эдеби де, саяси да мэселелерге жетпс Kici ек е ш — 6api шын. Bipax, к д т е л т | бар екеш де ак^кдт. Н е icreyiM кер ек? Ш ынды кзы осы ж ерде айтпасам, кдй ж ер д е айтам ы н?\" (93-бет). ; К рнекечнщ и с ш к келбетт осы узшд1ден-ак, ацрарылып : туртан жок, па? | 1штарлык, KjJ3FaHmaK,TbiK, 03iH к е т е р у у пйн е зг е ш кемс1тш сейлеу; е зш б эр ш ацраррыш, 6apiH б ш тш етш керсету уппн, кдтарластарыньщ кер-ж ерш кдзрылап айту сиякцы мшдерден Кдпаранды мулде ада десе де болады. Ол — е зг е н щ ж ак,сы лы ры н рана к о р е 6iAy ymiH жаралгандай адам. Б эрш ттзш айты п шыру, эрине, мумкш I емес, 6ipaK, 6ipAi-eKiciH байкдп кдрацызш ы. СЭуелд к р м ас досы К у р ек ец ж айы нда: \"Ж и ы р м ад ан аскднда жолырып, ж етш ске келгенше ж уз шайыспаган кдйран достан осылай айрылдым. М ен рана ем ес, бэрйупз ; айрылдык,\" (60-бет). | “К урекеце кдстасуш ылар кебей е бердь Ж ум атты ц ; жайсандыры-ай, Курекецнщ тещ регш есек-аяц торлап i кеткен кундерде де тура ж о л устагандырынан тайм ады рой, am eyip\" (51-бет). \"Жалпы, Кдлекец жайлы, адамдьпы туралы ешгам де i тауысып ж а за алмайты н mbiFap. О л ш ы н м энш д еп б1здщ nipiMi3 б ол аты н . К ей1н б а й к д с а м , 6i3 кеб1м1з с о н ь щ ыкдалында, со н ы ц a c e p i м ен у л п с ш д е ж у р г е н д т м 1зд1 кез1нде a^Fapa да бермейд1 екем1з. ©з1м1зджь ез тапкднымыз деп журген ©раз жацалырымыз сол Кдлекенд! ез бойымызда кдйта жануы ртулар рана екен\" (149-бет). \"1936 ж ы лры кдзак, э н е р ш щ М эскеуде откен алрашкы ] онкундтнде \"Кдп Ж1бек\" операсына Ф.Кузьмич деген Kici д и р и ж е р л ш ж а с а д ы . С ол М а н а р б е к т щ со н д агы ундьигше кртгы кдйран кдлды. Ш егенщ алрашщл ариясы шыркду айгаймен басталатыны белгш . Сахнага шыра келген Манарбек сол шыркду айгайды узак, созып турып : <1лды. Дирижердщ б т р деген белпсш е де кдрамайды. С онан I сон,: \"Bm eyip, 6ip б т р е р с щ \" , — деп, Кузьмич М анарбекгщ I AeMi бггкенше тосы п турады\" (40-бет). \"1934-жылдьщ ж азында буюлкдзакртандык, енерпаздар слет! етп... Эндд ш ебер орындаудан Барифолла 6ipiHmi, Эли Курманов еюнпп орынды жецш алды. Крбызшылар \\ Ж аппас Кдламбаев та, Дэулет М ьщгыбаев та сол слетте ганымал болды... Ш айм ерденов, Ш алкдров, Байкуатов, 135

Ш а т а н И ф М а -р ы ______________________________ Аргынбаев, Толыбаев, Крртабаева сынды тамаша эниплердд K©6iMi3 алгаш р ет сол слетге тындадык,.. Амал не, слетгщ куаныш ы кдндай болса, екшшп де сондай болды: He6ip керемет енерпаздар сол кершгеннен кдйтып оралмай кетп. Солардьщ орны енер1м1зде ущреюп кдлгандай кершедд де турады. Апырмай, адам айтса нангысыз домбырашылар, эншглер кеп едд-ay!\" (101-бет). \"Барифолла Кдзак,станньщ батысындагы халык, андерш кдйта TipiATri десе де болады. О л — э й гш Мухит эншшщ дэстурш дамыткрн адам. Оньщ эн орындау шеберлш аз алдына дара мектеп\" (104-бет). Адалдык,тьщ асыл мураты — замандастарыцды эддл багалау. Бул ж енш ен Кднагац алдына жан салмайды. О л — езш е, взш щ жакындарына есек-аяцмен, жала- жэб1рмен кдмнат жасагандарга да эддлддкпен карай бш ен адам. О ньщ epiK купине, рухы ньщ бшктптне тек тац кдласьщ. “Айтпасан, с е зд щ а тасы еледд'' дейдД кдзак, Алты арызкрйдьщ Кулэшкд кротан басты ю н э а сол — Кулэш ииедд деген эщтме едд. Кднагац да жетш стен аскднынша, ягни еле-елгенше уртгады. 1игп мужнен, кем1рген кдйгыны сэл де болса басу уппн, киикентай да болса кем1ту унин болар м унысы?! О ны тек ж ау адам гана тусшбейдд. Бэлюм, эдей1 TyciHrici келмейдд. Кднаган — Y111р ет уйленген адам. 0 3 i — aKeci Байсешт 41-ге, uieuieci Кдгуа 37-ге к ел ген де туган, кудайдан кулшылык, кдилып ж урш сурап алган ж алгыз ул. Алгашкы айел1 Гулданадан К,анагац А лдабек атты ул суйген. Кулэштен улы жок, 6ipaK, Кулекен Алдабекп ез улындай багып-кдгып ecipreH. 1952-жылы жогары оку орнын бшрген А лдабекп Талдыкррганга прокуратурага орналастыру уыпн Кулаш ез1 алып барады да, Алдабек сонда жумбак жагдайда атыльш еледд. О л к д т ы Кднагана да, Кулэшкд да аса кдпы сокдуя больш тиедд. О ны акднлмен тусш у аса киын. \"Кдсында ез1м журш айрылып кдлганым-ай! Tipi ертш апарьш, ел1 альш келгешм-ай!\" — деп Кулэш кдмьпады. \"М ен ендд 6iTriM , ту п м ж ок, тулды р кдлдым!\" — деп ойладым... \"Экем жалгыз едд, мен де жалгыз болдым, менен Алдабек те жалгыз\", — деп, алданыш етш ж ур едом гой... \"Тебемнен ж ай тускендей болды\", - деп осындайда айткрн болар кдзак, Ж а с болсам, aAi де алдан yMiT етер едйч, елу еюге келгенде умйтш, e3i де орынсыз нэрседей кершдд. 136

У ш бет Кеюрепмд! ттлш ж1берш к врсетсем де, м енщ кдйгымды KiMтуонерш , и м тусш бесш кудай б1лсш\", — д еп кушнедд К днекец (86-бет). Кдйгысыныц крншалык, ауыр екенш будан артык, крлай айтсын-ай ендд? BipaK, К днекец 6ip н эрседен кдтелескен екен: ол елу е й жасында Кулэштан айрылды, Алдабектен айрылганда кьгрык, сепзде болатын, ол арасы н ауыстыры п алыпты. \"М ешкш ви н у емес, ем1рден тущлу десем, дурыс болар. Алдабектщ OAiMi К улэш екеум1здд кдтты есец п р етп , квз жасымыз, курйшсшупз кебейш кетп. Ж ы л ы еткенш е жы лап алмайтын кундер!м1з си р е к едд. О дан к еш н де умыта крю оцай болмады\", — д е п п Кднагац (87-бет). Мундай крйгы баеына тускен адамдарды арыз жазып секкен дурыс па, крйгысына ортацтасып тусшген дурыс па, — оны эр адам вз адамшыльпыньщ бгагшен багалайды. \"взщ тумаган улдыц ел1мше бола неге сонш а кдйгырдыц? Крнабектен урпак,крлмайтын болды деп н еоне тущлдщ? ©йтуге кдндай кдкдщ бар?\" — деп К у л эп т жазгыргандарды куш бугшге дешн ешюм жаззырган емес. Ж а зг ы р ай ы н д е п т е о й л а м а й м ы з. BipaK, К у л эш пен Кднабектщ дэл сол кездеп кушн, мушгал хэлш тусше алмаган мююндердд мус1ркейм1з гой энш еш н. К дсиетп енердщ крсында к р с и е та з к е р е алмаушылык,тыц д а кртар журетшше тек бас шайкдймыз. Талайдьщ тубше жеткен, талайды тагынан тайдырган, талайдьщ туньпын былгаган, талайдьщ KeKiperiH ш ер ге толты рган 1штарлык,-ай десещзпп! М укдта б1лгенддд е мыкуылык,санаган надандык,- ай! Соньщ бэрш бастан кеш пек турмак, ойлаганньщ езш де- ак, щ у жалагандай болады. Кулэш 1957-жылы квктем нщ аягы нда алтынш ы маусымда М эскеуде кдйтыс болды. Кешн Кднагац Халима атгы эйелге уйленш, одан Алдан атгы ул суйдд. Халима ж ецгем1з К,анагацды кдтты сы й лай ты н , к ер ем ет багалайтын, Кулэш тщ аты на Kip келлрм еуге тырысып ардацтайтын. К дра то р ы н ы ц эдемкп, акдалды э й е л едд. Кднекец жетшстен аскрн шагында о ис]ден де айырылып крлды. ¥зам ай 63i д е о дуниеге атганды. 0pricriri озык, турганмен, Кднагац крлынан талай онер келетш адам-ды. О л елец де жазатын, пьеса да жазган, эз1лге, эц п м е айтуга да е те ш ебер едд. Ж а с кунш де крндай 137

Ъ вксут ан Н ф М а-ум _______________________ болтанын кдйдам, мен кергенде, езш сыйлаганды сыйлай алатын, сыилаи алмаганньгц сыйын алдына тарта крятьш уткдлр MiHe3i де бар болатын. Ж етш ске келгеншде Талдыкррган обылысыньщ 6ipep ауданын аралаганда, м е т баяндамашы етш кдсына ертп. Куз кем, ол кездеп улкен мейрам Кдзан революциясы кундершщ кдрсацы болатьш. Алматыдан шыкдфн куш тусте Кербулак, ауданыны ц ортальпы С арезекке келддк. Аудан басш ы сы Айтакдлн А лпы сбаев алдынан балаша ж упрш шыкуы. О л кезде о Kici д е егде тартьш крлган-ды. Мейрам алды ндагы к,арбалас ж ум ы стары на, ш аруашылык, басш ы л ар ы н ж и н а н ал ы п м э ж ш с eTKi3in ж аткдны на кдрамай: \"AFa, уйге ж у р щ з!\" , — дедд дереу кэбинетшен шьгеура бетм д ел ш . BipaK, К днекец кенбедд. \"Ж умысыцды токдатпа! М е т ж1беретш шаруашылыгьщньщ басшысын кдсыма крсы п бер, кете береш к\", — дедд. Сарыбулакдса кетпк. Содан ертец мейрам деген куш 6-кдрашада баска ауд ан д а болдык,. \"BipAiK\" д еген к олхоз Kyrin жатты . Т ацертецп асымы зды ш к ен н ен кейш колхоздыц баскдрмасын да, парторпн де ауданныц басшысы ж иналы скд ш акдф ы п алды да, К,анекец екеум1з сол кол хозд ы ц б ас б угалты ры м ен 6ip-eKi K yrym i эйелдщ кдрамагында кдлдык, Аудан басшысыньщ e3i сол ауылга ж 1берт алып, сол ауылдьщ басшыларын тугелдей езш щ ш акдфы п алганына Кднекен; де, мен де тац болдык, та крйдык, Кдс кдрайганша ушеум1з мырза кдмауга алынган адам ш а уйден шыкдадык, iuriMi3 пысты. Тым курыса эн салатын да адам болмады. Бас бугалтыр екеум1з мектептен дос еддк, 6 ip re окршанбыз, б о д щ е з эцпмем1з ез1м1зде, Кднаган, м енен 36 ж а с улкен болгандык,тан, оньщ устше жакугнда гана таныс-бШ с бола бастагандык,тан, узак, кундд уш еуден-уш еу е т и з у тым кдгын тидд. Кднагацды р е н ж т п алмасак,екен деп, бугалтыр екеум1з бугжец кдкдык, алайда бабын таба алмадык, Сыйсыз крнакдъщ сыйкдш кушкдндай хэлде болды Кднагац. ©TipiK уйык,тады ма, ш ы н уйыкхады ма, жендеп туею тамакды да шшей, текемет уетше жайган кэрпеге шалкдсынан туеш, ун-туназ жатты да крйды. Кешюсш аупарткомныц 6ipimui хатшысы мен ауатком терагасы эйелдер1мен келе кдлды. Кднаган, басын кетердд. BepiM i3 д а с т а р х а н г а жакдлндадык,. Х атш ы тераганы , эйелдердд таныстырды. 138

% arf)m — С енщ мамандырьщ н е? — дедд Кднекен, ауаткомньщ терагасынан. — Зоотехник. — Е, сен де крйдьщ крйны на ж аткдн ку ек енсщ ю й. Хатшы да ауыл шаруашыльпыньщ маманы болатын. Э л п сездд К днекец сэл анайы лау айтгы. Ею эйел ьпы п далага ш ы ры п к е тп . Bi3 буралтыр екеум1з 6ip-6ipiMi3re кез1м1здщ асты м ен кдрадык, О л с езд щ астары н езгелерден ' бурын екеум1з тусш дж . К уш бойгы кдмалып огырранымыздьщ орны онымен тола крймаса да, айызымыз 6ip кднрандай болды. Енд1 бастапк,ы эцг1м ем 1зге оралсак,, К ,анабек Б айсейпов — Кецес ею метш щ саясатына сенш , кдзак, | т ш м ен eHepi дамыган бакдпты халык, болады дегендд | KeKiperiHe к у йы п е с к е н урпак,тын, е к ш . © н ер !м м ен , ! кдлзменммен халкдамды бакдлты ете туссем деп етк ен адам. I О л озш щ ецб ек жолы н М1лисэ кдлзметшен бастаган. OFaH бала кушнде е сш ен кетпестей э с е р етш, yAri болгандар — Алтыбай атгы туы скдны ны ц эн ер п аз алты улы, э й г ш акд>ш Сара жене сазгер cepi Пышан Жэлмендеулы. Ал кейш енерге баулып, тж елей театрра бауыр бастырран — Ж ум ат j Ш анин мен Серке Кржамкулов. О л драмалык, театрда I шыцдалып, одан соц музыкалык, театрдын, шацырагын кетер1суге атсалысып, акдфында опера ж эне балет театрын | курушылардын, 6ipi болды. С ол театрдын; ту щ ы ш AepeKTipi, кешн бас режиссер! бола журш, ол басшылык, жасаудьщ, уйымдастыра б1лудщ де улп боларлык, талай кдф-сыры н ■ корсете бнуу. О л ойнаган Телеген м ен Ер Таррын — е з заманында айрыкдга ел суйсшткен релдер. Кднекен, кино 1 енерш де де ез1нд!к крлтацба кдлдырды. К днекецнщ енерш j eAiMi3 бен мемлекетзш з ж огары багалап, OFaH \"Кдзак, ССР халык, epTici\" ататын, Кдзак, С С Р М ем лекетп к с ы йлы ры н ■ бердд. \"Куштар кещ л\" атгы естелж гатэп ж азды , ол орыс ттлще аударылып е ю дурю н басылып ш ыкцы, ж у з жылдык, м ерейтойы на орай \"Ж алы н\" баспасы ол ютэпт1 толыкцъфып, кдзак,тшнде еюшш рет шырарды. Кднекецнщ OHepi де, OMipi д е эл1 талай расырга азык, боларлык,тай онегелк \"Егем ен К^азацстан\", 16.03.2005-жыл. 139

Ш сш т н ‘Нфкекв-укы_________________ ______ ЭНН1Ц БАРЫН АШКДН К/азак, эн д! жаны м ен айтады : сагынышын, куанышын, арманы м ен уайы м ы н крсы п айтады . Ж а не, 6 ip тажабы, ж аны м ен ты ндайды : суйсш ш , ж елпш ш , муцайы п, ah урып, кейде квзш е ж ас алы п. Б у т л хдзах, осы лай десем, оным e iip ix болаты н шы тар, алайда наты з енерсуйгин хдзахуьщ эм осы ндай екенш е еш хумэнзм ж ок, Э йд/ кэз1р пле р д1Ц кейб/p i кецм кетерудщ тана хуралы еттп барады : э у е тн е н буры н a ye xi хцмы лы на, кцм ы лдан буры н х н тп н е , к тм н е н буры н суйем ел музы каны ц ыртаты м ен де н е хцм ы лы ны ц у й ле с п п н е м эн бередi. Ы ргах, —технихалы х, тащ аж айы п ды бы стар олар ала б уп н эн —емес, оньщ те к бвлш ехтер/. Э уе н ж андуниенщ ды бы сы : арм анньщ , сапш ы ш ты ц, e xim iu п е н хуаны ш тьщ унм ен е р м ге н е р н е п . О л x ic m i то лхдп а ды , ж 1герлендф е д!, —ш алцы тады , ж ы латады , ш ехс/з суй а н те дi, тандантады . Н аты з э н айты п тауы сута болм айты н ж анны ц рахат хдзы насы . Э кш ш ке орай, хе з хе лге н внердщ нагы зы бар, —эркш -эркщ щ алдай алаты н ж айдак, турi де бар. Б ул exeyi м эцп таласта. B w iiri ты цдауш ы да, оньщ epeciм энмадени талтамында. Ам ал не, ты цдауш ы ньщ да талап-талгам ы м эцп таласта. О нерд! в а 'р е п н де , еипретш д е сол талас. Кез келген внердщ алтын аркдуы — ата дэстур, баскдша айткднда, улттык, дэстур. Казак, уийн кдзак, эш ш ч ж ауЬары —халыкдык, дэстурде туган, ултгык, мэнерде орындалып, ултгык, гурыппен тьщдалатын эн. ¥лтгык, эн — ултгык, сез1м-танымньщ ж е м а . Ал ултгык, ce3iM тек вз еш р щ нщ б тм -б олм ы сы н FaHa емес, езщ е деш нп ата-баба гумыры ньщ д а сез1м б айлы ган кдмтиды. ¥лтгык, сез1м сондыктанда кдсиетп. Рас, халык, езгередд, дамиды, кейде, бэлгам, токдграйды. BipaK, хальщтыц хэл1 кдншалык, тез взгерсе де, оньщ тЦй узак,езгермейдк тш , эдет-гурпы, салты, дэсгурь Э н де солай, заманга сай кдншама кубылса да, ез тш ш узак, сакуайды: макдмын, эуезш, сазын. Э н ултгык, тш ш жогалтса, онда ултгык, эуен де жогалады, ягни кдй хальщгьщ эш екеш танылмайды. Kp3ip кулл1 батыстьщ э у е т н е н em6ip ултгык, ерекшелнсп аж ы рата алмайтынымыз сиякзы, кдзак, эншщ де ултгык, ерекшелнтн беле ж ара тани алмайтын хэлге тап 140 -

У< т 6т боламыз. Ондай ойсыраган жагдайга ж1бермейтш куш — енердщ , жалпы м эдениетгщ улттык, куаты. Осындай улттык, куаты бекем энш ш щ 6ipi Рамазан С там тазиевтщ 6ip ж олы Республика С арайы ндагы кэнсертш тындадым. Бул эш ш ш бурын да естш жургенмен, дал мундай непзп репертуарьш ортата жайып салган кезш кермеген едДм. 1здешс1 б1рден к езге урып, эндд э р ко р м ен, эртурл1 жатдайда оры ндаса да, улттык, е зе п н е н аж ы ратпай айтатыны айрыкща суйсштп: хор капелласымен крсылып та, эркеспрдщ суйемел1мен де, ж еке домбырамен де айтгы, 6ipaK,6ipAe-6ip эннщ ж араты лы сьш а ж а т келетш e3repicrep м ен е зг е ш е л ж т е р к,оспай ор ы н дад ы . К,азак, к,атты суйсшгенде, \"О, бутан эн жетпейдП\" — деп кесш айтады. Баскд эндердд мансукцатаны емес, ecrin отыртан энш е ш ек аз риза болтандатысы. Сол айткдндай, Рамазан орындатан \"Дарита, дэурен\", \"Арман\", \"Ай, сэулем\", \"Сауле FyMbipFa” э н ж етп ей д П К,азак, э н ш щ ан ы к, д а м ы га н аркендеген yArici. Рамазан \"Дарира дэурендГ' эн T apeci дэреж есш де орындады. ©3i де эн н д тн , Tepeci ек енш та н ы п ы . KiMre кдлай эсер ететшш кдйдам, бул эн, менщше, айлап жылдап туа бермейтш, сирек керппс беретш, айрыкща б тм д ! эн. Басталуынан-ак, баскдш а. Бауы ры н ж ерден баяулап кетерген арман-екш нн 6ipre-6ipTe би ж к е ек сш кетержедл кетертлтен сон, да муцын ш а г ъ т шы рылдап туры п алады, арманды аккудыц сьщсьш жерден кетер1лгеншдей сикдф эуен еюншпмен, ек стм ен , сагыньшлымен с е т де бшктетш, арман атты ражап курделт сез1мнщ куддретш эуенмен, эуеннщ астарын эддптеген сез1мтал сэзбен жетю зш , жан Ауниендд тещ здей шайкдйды. А рманды мунды, сагыныш пен екш1штщ к^м ас к^налы сы н муншалык, сэттй осыншалык, айны тпай дэл бейнелеген эн н щ дуниеге келу1 кдндай керемет! Э у е т кдндай эсерль ce3i кдндай сез1мтал, соньщ бэрш даусымен бейнелеп турган орындаушы кдндай хас шебер! Эркесттрдщ суйемелдеу1 де ете сэтп. Bapi суйантедь Мундайды, эсте, терт кубыласы тец шырарма д ейд ь 0HiH mbiFapFaH — Т у р с ы н ж а н Ш апай, е л е щ н жазран — Н есш бек Айтов, орындауш ы — Рамазан С там газиев. Ym ен ер п а з д ь щ 6ipAiriHeH туган б1регей туынды! AcbiFbin-anTbiFbin, орынсыз, артык,мак,тап отыргам 141

Ы с ш и т Я ф Ы се -jm ,___________________ __________ ЖОК, деп ойлаймын, \"жак,сыныц жакрылырьш айт, нуры тассьш\" деген ата дэстурмен айтып отырмын. \"Ж урепм кус боп ушып кетп-ау 6 ip re\", - дейдд акд>ш ah урып. Сазгер сол сездд эуен ыргагьша дэл сол куйщде — KypciHici мен кушншпн — айнытпай Tycipren. Ал энпн ацыраган дауыспен соныц бэрш тыцдаушыга тапжылтпай ж е тю зе д ь Ш е п н е ж е тк е н к у ш ш п т ышкд>шгандай тун,Ш опен айтады. Эндд тыцдап оты рып киял элемш е к ем ш п кетесщ. © нер куддре-п деген — осы! \"Аккудыц кез жасындай келге тамган, Жанымды тербетесщ шерге толган, О-ой, арман!\" — деп ah урады \"Арман\" атгы эн. Бул эннен Keiciperi шерге толган адамныц букзл ж а н дуниесш а ш ь т кэрагандай эсер аласьщ. Рамазанньщ шалкдр дауысы шерге шыдамай ышкдлна бшктеп, сол сезьм бшгшен пана i3Aen булкдлнады, 6ipaK, таппай аласурады. Арманы кеп, соны санап айта алмай ж уреп сыздайды. С езге сыймайды, эуенмен гана, сикдлрлы сазбен гана ымдайды. Ж е те алмаган асыльщ, крл ж етк ен кдымбатыцнан айрылган екшпнщ , жаныиды ец жакдшыц да тусшбеген ж епм кезщ, тусйпсе алмай кепскен хэлщ, кдйтадан кдлпына келире алмайтын агатгыктарьщ мен кдйта оралмайтын кдлмбат сэтгерщ — 6api арман. Бул энде осынын, 6api бар. Сезде жогы эуенде, эуенде жогы унде, дауыста бар. Оларда жогы е з кегарегщде бар. Эн соньщ бэрш крзгайды. Ражап! Э н де, сез де, amni де гажап! Ш епне жете, бар соза алатын мумкшддгше дейш соза шыркрган дауыс узш п кетердей арманыцныц да шепн елестетш кинайды. Суйсш ткен дауыс езепцдд ертеп куйддредд де. Э н н щ куддреп айты п ж е т ю з п а з ш ек аз. О сынш а эсердщ аркдуы — Рамазанньщ даусы. К екгщ ж узш кектей етш к е тю а келген шерл! ышкдлныс эсерл1 эуенмен, сез1мтал сезбен ете сэтп ернектелген. Арман кушагында аласурган адамныц образын бул эн барынша жан-жак,ты бейнелейдд. Муцы, муцайысы эн кдйырымында ете сэтп елецмен бер1лген, буюл эннщ epi аскдк, api eKiHiurri рухы сол сезден айцындала туседд. Рамазанньщ бул эндд орындауынан кдллаудай да мш таба алмайсыз, т ек риза боп, булай да адамды баурап эн айтуга болатынына тацдана тыцдайсыз. Бул эн де жогарыда 142

%вл^ет аталран уштгктщ — Турсынжан, Несшбек, Рамазанньщ — туындысы. Э н н щ eMipre оры ндауш ы сы м ен 6ip re келу1 — улп дэстур. \"Ай, сэулем дГ д е Р ам азан осы б т к п к т е н 6ip темендетпей айтады. Узшп, уздщп, елш-ешш гашык,болтан I адамныц эуендпс бейнесш буйтш медгуретш керсеткен эн кептен 6epi кершбей кеткенде: \"CaFMHFaHHM-aft, саргайганым-ай! Осы едд ceHi армандап, ! салсан эшм-ай, Сеуле жаным-ай!\" — J деп, ce3i мен сазы суш спенш ш к сез1мше ш утлдеп толып j турган \"Ай, сэу лем \" KeAinTi д у н и еге. Р аш ы ц тар атам И заманнан-ак, айтып келе жаткдн сездер ынтывдан, 1! кумарткдн унте ылайырымен оранган кезде, журепщ зд1 Я epiKci3 ш ы м етгазедь \"Нарыз рашык,тыц эш \", — д е й а з : мойындап. ! Рамазанны ц а н ш ш к ш еберл!гш айцы ндауда да, I шындауда да Турсынжан Ш апай эндерш щ орны айрыкдга ! белек. Олардьщ 6api де Рамазан айткднда, Рамазанньщ e3i жанынан шыгарып айтып тургандай. Б1реудщ энш айтып j тур деуге аузьщ бармайды. 9p6ip эннщ мэнш, мэнерш, | айтпак, ойы н даусы ны ц куаты м ен, у н ш щ уйлес1мд1 I кубылуымен, бер1ле ш ыркдган ш ьш айылы гым ен нанымды | беретшддп соншалык, — э н де, сез де — 6epi Рамазанньщ | е з т ж т д е й эсерде боласьщ. Ол эннщ куддретш ашып, кдси етш артгы ры п айтады . К е н е шырыстын, ацы раган , кущренген, байсалды бола кдп бипаздаган сарынын оньщ даусы мыйьща да, санад м ен сез1мще д е эсерл1 жепазедд. Ж ещ лэуен, желганген ыррак; созымды, кубылган эннщ узш дда FaHa сегалд! кдоскд-кдокд кдйыры мдар белец алып турган кезецде Рамазанша ата дэстурмен эн шыркду — ултгык, улы дэстурдД жалгастыру. Рамазанныц айтуында \"К усни сэулем\", \"Халаул1м-ай\" j эндер1 д е а й р ы к щ а с ы р л ы , с азд ы . А л Ак,ан с е р ш щ j \"Шырмауырын\" орындауы — улкен 1здетстщ нэтижесь Талайлар айтып, алуан жуйржтен алуан ж уйрж уйренш, 6i3re Facbip ж асап ам ан ж е тк е н энд1 ардацтай бглу — азаматгык, ic. О й ток,таткдн, шаршаган, ем1рден улкен ой туй ген, туц1лген, и р ш ш к т щ ыстык,-суъпын, л э зэ п мен тауцыметш мол тартцан Ацанныц муцга, ш ерге, 143

Ъекситт НфкеЬ-yiu шарасыздыкдэ толы ашынган ж ан кушн Рамазан барынша иланымды, мейлшше санаца спцрш бейнелейдд. Сулулыкды суйген кдддрл1 А кднм ен сырласкдндай, муцдаскдндай боласыц. 0 н н щ э р сезш анык, айтута тырысатын Рамазанньщ тары 6ip тамаш а орындайтьш эш — Ж эш бектщ \"Агалар-айы\". Оньщ да елещн жазган — Несшбек. Ж е к е -ж е к е алранда ap6ipi халык, сыйлайтын, елддц ар д агы с а н ал аты н ар ал ар ы н ы ц б асы 6ipiKneft, атак, жарыстырумен рана румырлары етш бара жаткднына кдшжылган бул шырарма, шын мэшнде, б1рлжке ундейтш уран icnerrec. Кейде, титл, 6ipirem K деп аттан саптуррандай д а э с е р кдлдырады. Б а р т е акдллы жеткенде, 6ipiryre, сыйласура акдрлы ж етпеген агаларьша деген ашынысын, кдлнжылысы мен булыкдщн шарасыздырын, аянышын Рамазан одан артык, айтута мумюн еместей erin орындайды. \"Андыздап эр бутаны сараламай! Туб1нен 6ip журек-пч табылсачшы Бауырды белш-жарып жараламай! ...вздер1ц бутадтайтын бэйтеректщ Тамырын балталамалай, араламай! ...Тартысып, 6ip-6ipuw табаламай, Ж акрыны жарра куып кдмаламай! ...Этгеч, агалар-ай!\" — деп куйшедд, тущледд a p i эл1 д е умггтенедд. Журегщдд кеудецнен суыры п альш крльща устататьш эн. Сол кеште Рамазанньщ эш тебемдд кекке жетюзгендей куантгы. 0ш ш пйсше деген агаларьшьщ мейралтипэл одан бетер куантгы. К онцерта казак, энш щ тары 6ip тамаша орындаушысы Нурлан © нербаев жургтздд. 0 ш ш п л а н е деген глтипэтш, сы й к е ц ш н э р с е з 1м ен ацгартьш, э р с езш ж у р ек жылуына орап сейледд. 0дем1 е н ер ге эдем1 кещ л эдем1 ж арасы п турды. . Рамазанньщ эн ш ш к енердеп устазы халыкдъщ сушкп э ш ш а К дйрат Б айбосы нов iHiMi3 екен. О л caxHaFa ш ырьш бара жатып: \"0 н салган соц, осылай салу керек крй!\" - дедд суйсшш. Кдйратгъщ сол с эз1 журепмдд шымыр етиздд. \"Уй, бар екен гой адалдьщ!\" —деп ойладым. Ж эне сол сэт Кднабек агамыз айткдн 6ip окдна eciMe тусп. 144

'Келбет 1934-ж ы лры Буюлкдзакртандык, енерпаздар алеттнде ерекш е 6aFa алкан Барифолла акамыз театрFa шакдлрылады. \"Ж албырдары\" Кдйрак,байдын, релга д айы ндап ж аткдн Барекен, 6 ip кезде аш ы на шыркдп кря бередд. Ж а ц а рана жекш, кдйта-кдйта айткдлзып журген Курманбек арамыз К днабекке ж алт кдрап: \"Эй, мынау н е icTen тур, ей?!\" — деп тан; кдлы пты . С о н а н с о ц д е р е у пи ан и н о га салып тексерш керсе, Барекец ушшдш октавадары \"ми\" нотасына сэйкес, яш и эрюм ала бермейтш бшкттктеп дауыспен айтьш тур екен. Соган Барекецнщ езш ен бурый Курекец мен Кднекен, куанады. Ражап бауырмалдык, емес пе?! Сол бауырмалдык,ты К,айрат пен Нурланнан да кергеш м е куандым. Ш ын енерпаздьщ кдй з ам ан да да 6ip-6ipiHe адал боп кдла беретшш е к езш жеткендей болды. Ондай сетке куэ болтаным у ш ш де ез1мдд бакд пты сезш д ш . Онердд ecipeTiH де осындай сыйластык, крй. Рамазанньщ орындауындары Э с е т п ц \"CiM eTi\" (дурысы \"К,исмет\"), Ж ар ы л к ап б ер д ш щ \"А рдары \", М эди дщ \"Ушкдрасы\", Ж а я у Мусанын,, К ененнщ эндер1 халыкдъщ дэстурл1 эндерш кдлай курм еттеудщ эдем! у л п а сегалдд. Ондай eHHiici бар ел, с е з жок, енер паз ел. \"Кдзак, эдебиеп\", 25.03.2005-ж ыл. БАР KA3AKJCA БАУЫР БОЛДЫ Bi3 эдебиетке келгенде, \"Ленинппл ж ас\" газет! (Ke3ipri \"Ж ас Алаш\") ж астар м ен барша кдуымньщ ен, суйпеп газетт болатын. Ж акр ы адам болу уш ш н е кджет, соны ц 6epi сол гэзетте ж азылатын. Сондьпртан ж акры адам болрымыз кеп окдггынбыз. К еш н бтлсек, бул гэзеттщ белдд кдлзметкершщ 6ipi — ж ас ж1г1т Кдлдарбек Н айманбаев екен. О л бул гэзетте студент бола ж у р т кдлзмет аткррыпты. Ж астык, жалынын, жйер1 мен бш мш , талантын газет кдязметше арнаган Кдлекен, eyeAi ж ум ы сын эдеби кдлзметкер боп бастаса, кеш н бел1м мецгеруппсш е жорарылайды, одан жауапты хаттпы болады. Кун сайын шыгьш гуратын газетке ж ауапты хаттпы болудыц кдтындыры мен ж ауап керш ш п н крлына кдлам устаран агайын ж акры б1луге тш с: о л — крржынга тускен кдлруар дуниенщ мацызы мен салмагына, келем1 м ен д э р е ж е с ш е к,арап т е р т б етк е тугел 145

Ъвксштан ’Н ф квЬ-т ы орналастырушы адам. Ол сол терт беттеп ap6ip сызыкдд, ap6ip кдртке, сурет пен сезге, солардьщ жарасымдылыры мен едем ш пне, ашдын керш ш , анык, ок^1луына — бэрше жауапты. Кдлекец — \"Лениншы жастьщ\" сондай крсиетп кдзанында ж астай кдйнап ш скен кдламгер. Сол nicin ж етк уд щ нэтижесш де ол кеп узамай \"Ленинппл ж ас\" газета бас редакторьш ьщ орынбасары болып тарайындалады. Бастык, б олу — б ил ж ш ец б ер ш кецейтетш epi ойра алрандарынды жедел жузеге асыратын жардай. К длекецтц гезетгщ айшьщты, тартымды epi мэндд-мацызды боп ш ы гуы на б ар кдбьлетш ж ум саган ы н к,атар кдлзмет icreгендер ел! кунге дешн тандана айтысады. Кдзак, уппн “Б ш м ж е н е ецбек\" журналынын, (кешн \"Зерде\" боп езгердд) кдншалык,ты мацызды ж ене кджет болраньга б1здщ урпак, е т е ж акры бьледг рылымра, енерге, техникалык, жетастакке деген жастардьщ ынтыкрытын бул журнал кезш де кдтты оятгы, оран талайлар кдрыздар. К,алекец осы ндай айтулы ж урналды 1970—1976-жыл аралырында алты ж ы л баскдрды. 1976-жылы балалар мен жастар едебиетш шыраратын ресггубликалык, \"Ж алы н\" баспасы ашылды да, оньщ бас редакторы болып Туманбай Молдаралиев тарайындалды. Тумекец epi \"Ж алын\" элмэнагыньщ бас редакторы болрандьпрган, к еп узам ай баспаньщ бас редакторльпына К,алекен, келдд. 1979-жы лды ц аяры нда сол баспанын, AepeKTipi болды. © зш щ уйы мдастыруш ы лык, крб1летш Кдлекец баспа басшылырында жургенде де жаркуратып керсетп. Б аспа щ язметкерлерш щ саны тез арада 140 адамга ж етп. Баспаньщ бас редакторында едебиеггщ ер саласы бойынш а т е р т орьгабасар бар едь Кун сайын 1-2 кпэп, ж ы л бойы 300 аталы м ж ары к, K epin отырды. Кдозметкерлердщ айлык, жалакдгсы баскд баспалардын, берш ен жогары болды. Кдпшагай келшщ бойынан баспа демалыс уйш салып, жагажайда к^зметкерлерш тепн демалтып отырды. Балалар мен ж астар едебиета жогары сап ад а uibiFa б астад ы . Б асп а Ч ехосл оваки яньщ , Германияньщ, Эстонияныц, Молдавияньщ, Украинаньщ, М ескеудщ баспаларымен бауырластык, шарткд отырып, кдлзметкерлер 6ip-6ipiH e ж ш iccanapra барып, аралас- куралас кртынас орнады. Соньщ 6epi Крзакртанньщ адеби ж ен е м эдени eMipiH насихатгауда и п р е л аткдрды: 6i3 146

'Келбеш олардьщ адеби ш ы тармаларын шырардык, олар б1здщ KiTairrepiMi3Ai аудары п басты. С ол ic rin 6 a p iH К длекец ■пкелей 03i баскдрып, e3i KeAicin, e3i ш еш ш отырды. К длекец нщ букгл 1рызмет1 ед е б и е т пен м эдени етк е пкелей байланысты болды. \"Ара\" журналы ньщ бас редакторы, \"Ж азуш ы \" баспасыньщ Aepeicripi, Кдзакртан Ж азуш ы лар о д а г а н ь щ е к и ш п ж а н е 6ipiHmi хатш ы сы , Авторлар кукдш крррау а ге н тп п н щ AepeKTipi. Ал 1992- жылдан басгап е т р ш щ соцына дешн Дуниежуз1 кдзакуары кдуымдастыры терагасынын, 6ipimui орынбасары болып щязмет аткдрды. Мен Кдлекецмен 6ipre Туркияда, О цтуспк Кореяда юсапарда болдым. Сонда байкдраным: шетелдщ кез келген к^1зметкерлерш ен, к ез келген басш ысы мен Кдлекец емш- ерюн, ез елшщ адамдарымен кездесш тургандай сейлесетш. Бурын болтан елшде де, болматан елш де д е ©3i бастап, ©3i жол тауьш журе беретш. Ж ане кдй елдщ кдндай ерекшелш барын, ол елде ненщ жакры, ненщ нашар екенш — бэрш жакры б1лепн. \"Бексултан, оны кдйтесщ, булар оны нашар шыгарады, булардьщ анаусы жакры, м ынаусы xayip\", — деп, матан ылги ж е н сглтейтш. О ны ц ж азуш ылы ты , адам дарм ен тез тгл табы са кететш дш кдуымдастык,тагы (рызметше улкен септагш типздр шетелдеп кдзак,тардьщ ата-крныскд кепдп келуше, орналасуына Кдлекецнщ мшезр мэдениеп, журю-турысы, мэселеш шиелшкгпрмей шеше алатыны, соз жок, улкен рол аткдрды. Онын, сыпайылытын, бауырмалдытын шетел кдзак,тары оз О таны К,азак,станньщ сы п айы лы ты м ен бауырмалдыгындай кдбылдады. Отан мен де, баскдлар да сан марте куэ болдык, Кдлекецнщ кдзасына алые, ж акрш шетелдж кдзак,тар lyieA кдйгырды, оньщ беш тш е 6ip уыс топырак, салсак, деп 6api умтылды, азалы дастаркдн басында ен, жакргнынан айрылтан оралмандар бауыры езШ п еплдь Ел мен елге, адам мен адамта, кдзак, пен кдзакдд Кдлекецнщ кдлай дэнекер болганын оралман бауырларымыздьщ оз аузынан сонда 6i3 сан алуан мысал аркрглы еепдие О ньщ крлзмеп мен накзы ецбепнщ кдншалык, кцын екенш де, соншалык, кдеиетп екенш де сонда бъ\\гендей болдык, Bip адамньщ тагдырына араласып, 6ip адам ньщ м эселесш он, ш еш ш бергендерд1 ж е р -к е к к е сы йты збай мак,тап ж у рсек, ай 147

Ъекстмн Иффекв-тм орналастырушы адам. О л сол терт бетгеп ap6ip сызыккэ, ep6ip крршке, сурет пен сезге, солардьщ жарасьтдыльпы м ен эдем ш гш е, айкьгн кершйт, анык, ок£1луына — бэрше жауапты. Кдлекен, — \"Л е н и тш л жастьщ \" сондай кэсиетп кдзанында ж астай кдйнап ш скен кдламгер. Сол nicin жеттлудщ нэтижесшде ол кеп узамай \"Ленитш л жас\" газет бас редакторыныц орынбасары болып тагайьшдалады. Бастык, болу — билле ш ецберш кецейтетш api ойга алгандарынды жедел жузеге асыратын жагдай. Кдлекецнщ гэзеттщ айшьщты, тартымды api мэндьмацызды боп ш ы гуы на бар к дбш етш ж ум саган ы н кдтар к,ызмет ктегенд ер ала кунге д е й т т а р а н а айтысады. Кдзак, ушш \"Бш м ж эне ецбек\" журналыньщ (кейш \"Зерде\" боп езгердд) кдншалыкуы мадызды ж эне кджет болганын б1здщ урпак, е те ж акры бгледг гылымга, енерге, техникалык, жеткгпкке деген жастардьщ ынтыдтыгын бул журнал кезш де кдтгы оятгы, оган талайлар кдрыздар. К,алекец осындай айтулы журналды 1970—1976-жыл аралырьгнда алты жы л баскдрды. 1976-жылы балалар мен жастар эдебиетш шыгаратын республикалык, \"Ж алы н\" баспасы ашылды да, оньщ бас редакторы болып Туманбай М олдагалиев тарайындалды. Тумекец api \"Ж алы н\" элмэнагыныц бас редакторы болгандыкуан, кеп узамай баспаньщ бас редакторльпъша К,алекец келдь 1979-жылдьщ аягында сол баспаньщ AepeKTipi болды. © зш щ уйымдастырушылык, кдбглетш Кдлекец баспа басшылыгьшда жургенде де жаркуратып керсетп. Б аспа кдозметкерлершщ саны тез арада 140 адамга жетп. Баспаньщ бас редакторьшда эдебиетсщ эр саласы бойынш а тер т оры нбасар бар едд. Кун сайьш 1-2 кггэп, ж ы л бойы 300 аталы м жары к, Kepin оты рды. К£1зм етк ер л ер д щ айлык, ж а л а к д к ы баскд баспалардьщ бэрш ен жогары болды. Кдпшарай келшщ бойьшан баспа демалыс уйш салып, жаражайда кдгзметкерлерш тегш демалтып отырды. Балалар мен жастар эдебиеп жогары с ап ад а uibiFa б астад ы . Б асп а Ч ехосл оваки яньщ , Германияньщ, Эстонияньщ, Молдавияньщ, Украинаньщ, М эскеудщ баспаларымен бауырластык, шарткд отырып, к ы зм е т к е р л е р 6ip-6ipiHe ж ш iccanapFa барып, аралас- куралас к^тынас орнады. Соньщ 6api Кдзакртанньщ эдеби ж э н е м эдени eMipiH насихатгауда и п р е л аткдрды: 6i3 146

олардьщ эдеб и ш ы гарм алары н ш ы рардык, о л ар б1зддц ютэптер1м1зд1 аударып басты. С ол ю тщ б эр ш Кдлекец тж елей 03i баскдрып, 63i KeAicin, e3 i iueiirin отырды. К,алекецнщ буюл кдгзметт эдеб иет п ен мэдениетке тж елей байланысты болды- \"Ара\" ж урналы ньщ бас редакторы, “Ж азуш ы \" баспасыньщ дерекпр1, Кдзакртан Ж азуш ы лар одагыныц eKiHuii ж эн е 6ipiHmi хатшысы, Авторлар кукдш крргау аген тгш н щ д е р е к п р ь Ал 1992- жылдан бастап ем1ршщ соцына деш н Дуниежуз1 кдзак,тары кдуымдастыгы терагасы н ы ц 6ipiHUii орьш басары больш кызмет аткдрды. М ен Кдлекецмен 6ipre Туркияда, О цтустж Кореяда ксапарда болдым. Сонда байкдраным: ш етелдщ кез келген к^1зметкерлерш ен, кез келген басш ысы мен Кдлекен, емш- ерин, ез елшщ адамдарымен кездесш туркандай сейлесетш. Бурын болтан елшде де, болмаган елшде д е e3i бастап, 03i жол тауьш журе беретш. Ж ане кдй елдщ кдндай ерекшел1п барьш, ол елде ненщ жакры, ненщ нашар екен1н — бэрш жакры б1летш. \"Бексултан, оны кдйтесщ, булар оны наш ар шьпгарады, булардьщ анаусы жакры, мьшаусы Tayip\", — деп, маран ылри ж е н сътгейтш. О ньщ ж азуш ы лы ры , ад ам дар м ен т е з т1л таб ы са кететтнддп кдуымдастык,тары к^язметше улкен cenTiriH типздд, ш етелдеп кдзак^ардыц ата-крныскд к еш ш келуше, орналасуына Кдлекецнщ мшезь мэдениеп, жур!с-турысы, мэселеш шиелипспрмей шеше алатыны, сез жок, улкен рел аткдрды. Оныц сыпайыльпъш, бауырмалдыкын шетел кдзак,тары а з О таны Кдзакртаннын, сыпайылыры мен бауырмалдырындай кдбылдады. Оран мен де, баскдлар да сан марте куэ болдык, Крлекецнщ кдзасына алые, жакрш шетелдж кдзакуар тугел кдйрырды, оньщ беш тш е 6ip уыс топырак, салсак, деп 6api умтылды, азалы дастаркдн басында ен жакршынан айрылран оралмандар бауыры е зш п егтлдь Ел м ен елге, адам мен адамга, кдзак, пен кдзакдд К,алекецнщ крлай дэнекер болганын оралман бауырларымыздыц ез аузынан сонда 6i3 сан алуан мысал аркылы есттдж. О ньщ кр1змет1 мен нак,ты ецбегш щ кдншалык, кщ ян екенш де, соншалык, кдеиетп екенш де сонда бш ендей болдык, Шр адамньщ тардырына араласып, 6ip адамньщ мэселесш оц шешш бергендерд1 ж е р -к е к к е сыйрызбай мак,тап ж у р сек , ай 147