Б. Нұржекеұлы. т9

Ъвксутан Щ /у/як-ут _______________________ елешз,\" — деп, арайынына кесш айткдн Жолшыдай биж турырлы азаматтьщ болганын да Эбекец кдбыррацды кдйысгыра отырып баяндайды. Аш, ауру, сэ т сайы н ел1м кутш отырран адамдардан бауырмал кдиык, кергенде, казак, ппрю ннщ е/им алдында да адамгериплж сакуай алганына кдйран кдласыц. \"Ойласа кеде Ж ум аш ты Аддай уш не алатын болды. \"Барын б е л т береш з. Ж ап арбектен 6ip ту к д м кдлуы керек крй, Тамары б1зден, аж алы кудайдаи, - дедд Аддай\". Кдзацы ерлж дегенщ осындай кдрапайым адет-рурыпты садтау арцьглы- ак, ж у зе ге асаты ны н Э б е к е ц кдлай эдем1 керсеткен?! Бул — кдзакды терец биген, жакры тусшген жене оныц жаманы на к у тн ш , жакрысы на суйсшш ескен адам рана ж аза алатын шындык. Ел басына кун туып есецпреп жаткдн сэтте кара басыньщ кдмьш куйттеп кеткен пенделердщ де бет пердесш Эбекец бш трлж пен ашып баяндайды. Бала-шараныц кдмы уш ш ж ы йган 6ipep кдп бидайы мен тарысьш кдйда, кдлай сакдарын б и м е й кдшналган казацка ж аньщ ашиды. \"Уйге крйсак, угамет алады; далага тыкрак, у ры екетедд,\" — деп аш ы нган с е з сол кезд щ дардарысьш кдлай дел керсетедд десецпп! \" 0 p 6 ip ж у з кддам сайы н адам. Bipeyi турып отыр, 6ipaK, орнъшан к е те р и е алмайды. Турура эрекет жасап крзралады- ау, 6ipaK, к у р к е у д е а рана кцмылдайды, 6eKceci ж ерге жабы сьш кэлгандай, оны ж ер ге ж апсы ра туседд, ал ендд 6ipeyAepi кцсайы п ыцырсы п ж аты р. Ж ерден басын кетеруге шамасы жок,”. MiHe, Э б е к е ц керген, казак, халкд.1 бастан кеш кен 1932- ж ы л ды ц с у р к ц я келбет1 — осы. Бул — 6i3 де, б1зден кеганплер д е умыта крятын окцра емес; тарихты ашып ак, пен кэраны таразылаганда, ец алдымен еске алып, ец алдымен алдьша тартатын тарихи тэл1м. О сы тэл!мдд Эбекец айткдндай-ак, айтыпты, суретгеудей-ак, суреттеггп. О н ы ц азаматтык, келбетш бул ш ы гарм а аса айкд>ш танытады. Эбекец жайында жазган драмасында Усен Шойбеков: “Аялдамай, асыгып, Замен, кдйда барасыц? Кдгянаткд ашынып, Дана, кдйда барасыц? 298

%м6ет Аскдктап, асып-тасынып, Даналарды басынып, Надан, кдйда барасыц?\" — деген екен. Кезшде 6ip орыс басшьшы орнынан орынды алганы ушш, Эбекендд М аскеу кудалаудай-ак, кудалапты. Bipax, мойы ндата алмапты. О л е зш щ бугал эрекетсмен де, ш ы гармалары мен де эд1летс!зд1кке кдрсы куресш , жалакррлар мен бэлекррларды эш керелеп етнгп. Ол: \"Б1здщ TyciHyiMi3 бойынша, \"халы к,ж ауы \" болы пусталы п кеткен адамдардын, Ke6ici б1реудщ KepceTyi бойынш а усталтан (донос). С ол сыбы рлагы ш ж т т т е р д щ Ke6ici б олм аса д а б1рен-сараны ел1 болуы м у м к ш гой. TinTi олардыц K63i жок, боганымен, а ты н э ш к ер елеу к е р е к ем ес пе? Кеп адамныц тагдырын сол сыбыр, ж ала шеш кен гой. Бглсш солардьщ аты н кел еш ек урпак,\" — д еген ек ен ашынып. Дурыс айтады, бш мазддк пен надандыкуы ж ария эш керелеу арк^глы гана теж еу ге болады. А л м ундай сездд e3i ешюмге жала жаппаган, кцянат жасамаган, арыньщ алдында да, жаныныц алдында да таза адам гана айта алады. Эбж апар Ж ы лк^ш иев осындай тазалынямен жазуш ы болыпты, азамат болыпты..О ндай адамньщ 90 жылдыгын этап эту де азаматгык, Э б ек ец е з ем1р1нде оты здан астам эц п м е, о ннан астам пввес жазган екен. Солардьщ 6epi де белгш дэрежеде тэрбиелж жук аркдлап турган шыгармалар. Эбекецнщ атын да, ецбепн де умытгырмайтын — солар. “Эдебиет айды ны \", N46, I3 .1 1.2008-жыл. ТУРСЫНЖАН ШАПАЙДЫН, ЭНДЕР1 Уш-терт жы л бурын Ж ацаркдда уйлену тойында болдым. Бул елке — ежелден енердщ елкесь Б у р ы н т сыры н б у и л казак, бглем дел K83ip мундагы э р ж ш т гщ кебш де 03i шыгарган ею-уш э ш бар. К^язын узатып жаткдн Зейнолла Кдсенов деген азаматгыц осыдан он ж ыл бурын Алматыда атасы И ген Кдсеновтщ тойында эн шыркдганын ecrin, зор даусына, эн айту мэнерше кдтгы тац кдлталым бар-ды. Енд1 е з тойында эн салар ма екен, салмас па екен деп ш лей купп спиртам. Зейнолла меш узак, кугпрмедь Э 299

Ы с у т т Щ 4 Ж ,- ф * _________________ _____________ дегенде-ак,тойдьщ бетш e3i энмен аилы. Ж урт жым болып тыцдады. Той eTin ж аткдн буюл Ж е щ с ауылы жалт бурылып тыцдап TypFaH сеюлдендд: — Акку-кдз эуелейдд кдлык,таран, Кдйтешн, кднатым жок, кдлып барам. Ж урепм кус боп ушып кетп-ау 6ipre, Жылатып жалгыз кдлай алып кдлам?! Оу, дарига, дэурен! Эн Турсынжан Ш апайдЫ , елец Н есш бек Айтпю, орындаушы — узатылып бара жаткдн цыздыц эк е а Зейнолла. Э н де, дауыс та, е ннщ елещ де — 6epi осы тойра уй л еам тауып тур. \"Ж урепм кус боп ушып Keiri-ay 6ipre\", — дедд Зейнолла кы зы на энм ен батасын 6epin. Э н мен куйдщ атасын туган Ж ацаркд да Турсынжанды езД мсшт таны ганын м ен сонда куана-куана тусш ш еддм. \"Д арта, дэурен\" — бакдпты эн. О л эннщ алгаш багын аш кдн — энхш miMi3 Рамазан Ыстамтазиев. Бул энде муц да, сарыныш та, кцмастык, та, адам 93i аж ы рата да крймайты н He6ip крепа сез1мдд крздыратьш куддрет те — 6api бар. Ойлы, арманды, умгг п ен екш ш птц кдйшалысын кеудецнен суырып тартатын сумдык, сыйцыры бар эн. М ундай эндд к е з келген талантты сазгер де 6ipiHeH соц 6ipiH балапандатып тудыра алмайды. О л — С еп з cepimn; 'TayhapTacbi\", А кднны ц \"Кдраторрайы\", Э сетгщ \"1нжу- м ар ж ан ы \", Е стайды ц \"К ррланы \" те к тес ш ж у эн. Bip дэу1рдщ 6ip б и ш болып халык, дэстуршде TyFaH эн. Оныц ep6ip дыбысы, 9p6ip yHi — ултгык, эуеннщ ернеп. Бул эн, 6ip гажабы, кещ л кетеру уппн шьпарылмаран, ол кдйта кещ л ге ж у к артады, ойлантады, муцайтады, ж акры 6ip дэурендд ацеатып журегщдд шымырлатады. Тыцдаган сайын езщ де сол энш ц эуенше айнальш, баекд дуниенщ крйнына ешп бара жатасьщ. \"Дарига, дэурендей\" эндд к ез келген энпп бар куддретш сацтап айта алмайды. Э т ш ш сынайтын, кдгйнайтын, шьш, нарыз энпп рана айта алаты н эн. Б аяу басталып, 6ipTe- 6ipTe к екк е к е те р ш п бара ж аткдн аккуш а эн тым аспандап та кетпей, ты м тэмендеп те кетпей, куреш е кубылып, ыш кдш а м уцы н шарады. М уцын да, ьппкдына айткдн сырьга да — б эр ш туеш етш сыйак,тысыц, 6ipaK, соны эннщ ce3i де жетгазе алмайды, сен д е сезбен туешддре алмайсьщ, бар куддрет тек энш ц эуен ыррагында, сол ыррацтыц 300

сыйкдлрлы кубылуында. Тыцдаган сайын терецге тарта беретш, купия сы ры кебей е беретш на1ы з кдзакдл, нагыз курдем эн. Б1рде Кртанкдрарайда ж урш , ж азу ш ы iHiM Д идахм ет Эипмхановтыц мэшинесше отыра кдлып ем, мэшинедеп машитопоны Турсынжанньщ \"Кдйран Кдрасазым-айын\" ш ы ркдй женелдд: — Тамаша едд жазры орман, Кустар сайрап мэз болтан... Мен, шынымды айтсам, дэл сол сэт Турсынжанды емес, Мукдралиды ойлап кеткем. © йткеш бул елец — оны ц ец со щ ы елецдерш щ 6ipi. 1976-жылдьщ акданында ауруханада ж аты п жазган. Т уран ауылы ж айы нда акдш бекерден-бекер жаза ма? Сарынган болар, ауруханадан аман-есен ш ырып тары оны кер е алмайтынын сезген д е шыгар, и м бдледд? \"Тамаша едд жазгы орман, Тамашалап мэз болтам Кдйран Кдрасазым-ай, Уйрек ушып, кдз цонран!\" \"Кдйран Кдрасазым-ай!\" деген сез уш ж уз ойдыц басын крсып уш рет кдйталанады. Э р кдйталануы 6ip-6ipiHe украмай да, украл та кдйталанады. Созымы, кдйырымы, муцы, сагынышы, ацыраган арманы — 6api Мукдралиды елестетедд. Рамазанныц кдпалы крцыр даусына крсылран ¥лтудыц еыцкыр крцырау унш буюл Кртанкдратай кдлбыр етпей гыцдай кдлрандай кершдд. Э а р е с е \"Кдйран Кдрасазым- ай!\" деген арманды сез, сол сездщ буюл мэн-магынасын сыйдырып турран сагынышты эуен тула бойыцды сыркдяратады. Тек елш, ж ерш жакры керген, кдша алмай caFUHFaH адам рана e cT in елш -еп п п е зе у р е п , тау сы л а ышкдшып жырласа керек. \"Кдйран Кдрасазым-ай, Уйрек ушып, кдз крнран!\" деген сездд е к с т п , BKiiiAipin, сэры н ы ш ты зар м ен кем керген, арманга белеп, акдянныц муц-шерш айнытпай жетю зген эуен неткен ш ебер едд, ипрюн?! Кез1ме у ш р ш п ж а с келдд. Дэмдес, туздас, сыйлас болтан Мукдрали агам осы ендд KeKiperi кдрс айры ла e3i шыркдп турран сеюлдендд. К е р и гажап Алтайдыц жазыры мен кдяраты, орманы мен булары — 6 o p i K ,apaca3Fa айналы п K erri. Дэл 301

Ъвксутт Н‘ фквЬ-упы________ _______ _______ Кдрасаздыц басында отыррандай эсерде болдым. Эннщ эсерш ен мен ез1ме е зш к е л т улгергенше Рамазан екппш эн \"Кдз кдйткднданы” бастап ж1бердг — Кдязыры жок, кдярманда кузде мше, Кдйткдн кустыц кдраймын ттэбегше. Бара жатыр аттанып акдсу-кдздар, Б1здщ жак,тан кудерш узгеш ме? Б а й к д р а н ы м : б у л e x i э н н щ д е н е п з п KyAipeTi кдйырмасында екен: \"Ахау, бара жатыр, Аттанып бара жатыр акдсу-кдздар, Б1здщ жак,тан KyAepiH узгеш ме? Кудер1н б1здщ жак,тан узгеш ме?\" — детгп Т урсы н ж ан елецдд турленддре инверсиялап. Дем1мдд iuiiMe ж уты п оты ры п тыцдадым. Э н бггкен сон; да эуен кулагыма куйылып жатгы. — Бул eKeyi ж ай эн емес, ага. Бул — Мукдралидыц эуен-образы , — дедд Дидахмет. Сумдык, дал айтты. Шынында, “Кдйран Кдрасазым-ай\" да, \"К|аз кдйткднда\" д а (Мукдрали штэбш де бул елец \"Кузде\" деп аталган) Мукдралидьщ тутан жерге деген бушл суш спенш ш гш , Tiirri оны ц бушл шырармасындары туган ж е р такдлрыбын ту й iHд е п турран эн. О ны ш ы гарран Т у р сы н ж ан ем ес, М укдралидыц e 3i сеюдад. О л ею энге Дидахм етген арты к, 6aFa беру мумшн емес. Мукдгали 1967-жылы да \"Кдрасаз” атгы елец жазган. \"Карасазым! Айрылмаран сез1м ец, Мен 1здеген бакдлттыц сен e 3i ме ец? С еш ц ражап табиратыцды шмге айтам? Юм кумартса, e3i керсш кез1мен\", — деп тамсана жырлаган. \"Кдйран Кдрасазым-ай\" эншде бул ел ецнщ ce3i айтылмайды, ол жок, Bipax, онда бул елецнщ туган ж ерге деген сагыньппы, кцмастыры, суйсЬпа — 6epi бар. Бул энде осы ею елецнщ рана емес, бушл Мукдрали еленднщ жиынтык, эсер! бар. С оны Дидахмет д эл байкдран. Э ннщ айрыкдпа эсерлш п д е сондыкдан. Ж арылрапбердднщ \"Топайкеп\" мен \"\"Ардары\" icnerri Турсы нж анны ц ш ыркду айтылатын, ер мшездд эш нщ 302

% вл^т 6ipi — \"Арман\". Бул да кез келген энш ш щ орайы на келе берм ейтш , Р ам азан секиуц кен, ты ны сты энгш FaHa ш ш к д н ды ры п а й та а л а ты н a p i кдойын; iftipiM i, со зы м ы , бшктеп баяулауы, аскдк, куйден кубылып крцы р унге азгере кдлуы — 6api эдем1 уйлесш, 6api жарасым тауып туркан api эдем! эн. \"Аккудьщ к ез жасындай келге тамран, Жанымды те р б етеач шерге толран\", — деген Н есш бектщ c a 3i д е эн н щ bipFaFbi м ен м акдмньщ мэн-марынасы на 6ip re ж араты лгандай б т с ш тур. Эндд 6ipey, елендд баскд ж азды дейтш дей емес, exeyi де 6ip толгак,тан туган баладай. Т у р сы н ж а н н ь щ “Ай, сэу лем \" э н ш щ ж а р а т ы л ы с ы е ж ел п халы к, эн д ер ш щ тур-турпатындай: \"Аялдамай алтын кун бел аскднда, ай, сэулем, Айдыц жуз1 децгелер кек аспанда. Bip KepiHmi жаркырап туган айдай, ай, саулем, Он сепздщ аулынан ары аскднда\", — деген Н есш бектщ ел ещ д е е ж е л п кдзак,тьщ кдра ел ещ н еске туаредг Баяулап, еркелеп, наз тастап, ойнак^лау айтылатын крцыр эуен айналасына шуак, шаш кдн ж айдары мш ез таны тады . Узддпп, ац сап , ы н ты р ы п т у р ган ж а н ce3iMi эуеннщ узиип кетердей нэзж кубылуынан да, сездщ мэншен де тегш п куйылады: — Сагынганым-ай! Саргайганым-ай! Осы едД ceHi армандап Салган эшм-ай! Сеуле жаным-ай! — деген сездер эрюмнщ-ак, а з суйгенще айткысы келетш асыл сездер емес пе? Осындай сездер осындай рана эуенмен айрылуы керек деп тусшесщ. Турсынжан э т н щ басты куддреп де осындай с е з б ен эу еннщ у й л е а м 1нде болса керек. \"Сэуле гумыр\" да адам арманын эуенмен бейнелейтш эш. Арманга толы кешректщ кдялы мен муцын, сагынышы мен шерш, талпынысы мен теб1решсш Турсынжан 6ipa3 эш н е аркду еткен. Солардын, 1ш1нде \"С эуле румырдьщ\" 303

орны айры кщ а. \"Airea талпынран асау журектщ \" сез1мш э у ен ге Tycipy — epi кдлйын, epi абы ройлы енер. Турсынжан — сондай абыройра толык, ие болтан сазгер. О н ы ц эндер! акдллмен, бЫ м м ен, талгампазды кден узак, толгаткдннан кеш н рана туран дуниелер екеш буюл болмыс- б т м ш е н ацрарылып турады. Гулнэр Салык£>айдыц елещ не жазган, Н урлан ©нербаев оры н дай ты н \"Ауылдыц туш \", \"Эй, дуние\" де кулак, курышын кдндыратын эндер. ¥л ту К дбаева айтаты н \"Ак, кебелек\", \"Асыл жарым\" эндер1 Т урсынж анньщ сазгерлж диапазоны тым кец екенш танытады. Айгул К рсанованьщ айтуындары \"Угай, арман\", Алтьшай Ж орабаеваньщ орындауындагы \"Жылдар\", Аскар Ж уш сбеков айтатын \"Алматыда бугш жацбыр\" эндерг сондай-ак, \"Серпер\" тобы насихатгап журген \"Ой, жаным\", \"Крраквз кдлкдлар\" Т урсынж анньщ ш ын мэшнде сан турл1 сез1м мен алуан эсерл1 эн тудыратын ж ан-ж акуы талант екенш дэлелдейдг Т у р с ы н ж а н э у е с т ш п е н , э н ш е ш н таб и р и кдб1лет1 болрандык,тан рана бораты п эн ш ы рара б еретш адамга ук,самайды. О ны ц ойлы, терец, адамды толгантатын, суйс1нд1ретш, тацдантатын эндерш тыцдап отырып: \"М ьш андай ражап э н тудырран адамныц ж аны да, ce3iMi де ражап шырар-ау!\" —деп тацданам. О ны м ен С еп з cepi, Б1ржан сал, Акдн сер1лерден уз!лмей келе жаткдн ултгык, эшм1здд ж ац а сапада, ж аца билете ылайыкуы жалрастырушы деп танимын. Суйсшш, риза болып, тацдана тындаймын. Ыцылдап, оны ц эндерш унем1 взтммен 6ip re ала журемш. ¥ л т т ы к , е н е р д 1 у л тт ы к , у л г 1д е д а м ы т у д ы ц тэ л !м ш Турсынжаннан уйренупплер де молынан табылар деп умптенемш. \"А йкы н\", N219, 20.11.2008-жыл. ШЭКЕЦ - ЖАЦАШЫЛ РЕДАКТЫР Ш ерхан М уртаза квкеммен мен гэзетге 6ipre icrereM ж ок, алайд а о Kici \"Л енинш гл ж асты ц\" б ас сараш ы сы болтан кезде, мен Республикалык, камсомолдыц Орталык, Кэмитеттчде жастар мен балалар баспасезше жауапты адам болдым. Ш экец буйро Mymeci едь Bipimui хатш ы — ©зекец, 304

%м6т © збекэм Ж эш беков. Ш экецнщ nipiH cinK e 6epiK , кез1 жетпеген нэрсеге 6ipey айтты екен деп кэне кетпейтш адам екенш алгаш Орталык, Камсомол К эмитетш щ буйросында кер/ум. М ен кдлзметке жаца рана келш жаткдм. \"Б ш м ж эне ецбек\" журналыньщ бас сарашысы жайындары мэселе маран деш н дайындалып крйган екен. Кдзак, шеж1ресш журналга баскдны ушш, журналдыц бас сарашысын орнынан алу керек деген мэселе крйылранда, буйро мушелершен Ш экец рана ол шеппмге кдрсы болып, ез пиоршен кдйтпай отырып алды. © зекец де, баскдлар да кендыре алмады. Акдярында амалсыздан у з ш с ж арияланды. Оцаш ада Шэкецдд 6api кэнддрген екен, ацы ры бас сараш ы сол буйрода орны нан алынды. © pi ез1м кдтыскдн 6ipunni буйро мэж ш са болрандык,тан, a p i Ш экецнщ е з эрш тесш соншалык,табандылыкден кррраранына риза болрандьщган, камсомол Орталык, Кэмитетшщ сол буйросы мен уш ш аса тэрбиел!, улгш буйро ретэнде ес1мде мыцтап кдлып крйды. К еш н Ш экец “Ж а л ы н ” элмэнары ныц бас сараш ы сы кезшде, мен проза бэл1мшщ м ецгеруппа болдым. Bip KyHi Ш экецмен жакры сыйлас api ж ерлес 6ip агамыз келемдд певес ж азы п экелдд. А ры окдядым, 6epi окдядым, акцф ы журналга жариялаура жарамайды деп шепгпм. Bip куш элп агамыз келдь Кдрсыма келш отырды да, певесш щ жардайын сурады. М ен де даярлап крйган niKipiMAi айттым. О л кезде \"Ж алы нны ц\" буюл шырармашылык, кд>1зметкер1 6ip белмеде отырамыз. Терде — Ш экец, кдрсысында — орынбасары Тэкец, Телен Эбджов, Тэленнщ темен жарында — мен, мешц кдрсымда — Ж арасхан. М енщ niKipiM/y ес п ге н соц, агамыз булкдн-талкдн аш уланды да, дереу Ш экецнщ жанына барып, арызын айта бастады. Тыпдап-ты ндап отырды да, Ш экец: \"Б1зде белДм айткдн niKip — зац, Kemipepci3!\" — дедд. Ka3ip eciMAe ж ок, соны есттгенде, ш екемнен тер бурк,ете тускен болу керек. Ондай жардайды умыту мумюн емес. Ж эне, ец бастысы, Ш экецнщ 9Ari кдялыры м е н щ ж а р д а й ы м д ы ж а с а у у п п н ем е с , эдебиеттщ кдмы ушш жасалрандырында. Туп-тура осындай жардай тары 6ip Ш экецнщ ж ерлеам ен кдйталанды. Ш экец д е баягы nipiHci6iH кдйталады. М ен содан кейш Ш экецнщ эдебиет алдындары, адам алдындагы адал nipiHci6iHe ешкдшан кудж келпрген емесган. Кешн 305

Шситан Htfakeh-MM__________________________ 03i м е т \"Ж улды з\" ж урналы на шакдлрып алып, беим мецгерушга жасады. Ш экец эдебиетгеп балдыр-батпакден кдтты куресп, \"Ж алы нда\" \"Тура би трибунасы\", \"Ж улдызда\" \"Эддл-сын Ж улдызулы\" деген айдар ашып, екеугн де Ж арасханга баскдртты. Ж арасханны ц ети р , дал басып айтатын сындары н Ш экец аса жогары багалайтын жэне Ж ар асх ан н ы ц у сп н ен ар ы з айта келгендердщ 6ipAe-6ipme Ж арасхан ды ж ы гы п бермейтш . Сол м ш езш б1\\генддктен, 6i3 д е баты л nipiHcin устанатынбыз. Зару, кекейкесп мэселелер туралы тапсырысты эрюм- эрю м ге Ш экец e3i арнайы сейлесш барып беретки. О шс1мен келдспей, 6i3 д е е з б етопзб ен бере бермейтшб1з. Ш э к е ц “К дзак, э д е б и е т ш \" б а с к д р ы п ж у р ге н д е тар и х ацтацдактарын ж ария ету ж енш де аса кап кдлзмет жасады. Голощекин басшылыгыньщ зардабын эшкерелейтш макдла ж азсац ш ы деп маган д а ттлек айтгы. О л Kici басш ы боп барган б аспасез барган бетге-ак, езгер ш сала бередд. Кдып- КД.13ЫЛ саясатган баскдны ж азбай ды деп, бэр1мдз ipemxin ж уретш \" Сэтсиэлкгпк Кдзак,станды\" Ш экец эп-сэтте-ак, ж урт кддзыга окдтын тамаш а газет жасаганы куш кеше рана гой! Ел ушш, эдебиет пен баспасез ушш Шэкендей ж ан -тэтм ен ж эне бдлпрлжпен icrereH бас сарашыны таба алмайсыз. Тамаша редактыр гой Шэкец! \"К&зак, эдебиет\", 21.11.2008ж. 60-КД KEJ1ETIH ЕД1 TYPCbIHFA3bl Ж азганы адамды ойлантпайтын адамды жазушы деу, эрине, кдгаын. Ж азуш ы кейде ойланту ушш эдеш кдшас жазады, кейде кецшндздепш тап басьш теб1рентш жазады. ©3i еш р д е н ер те кеткен, ж асы ендд рана алпыскд ж еткен Турсынгазы Элпеш сов бауырымыз да кейде эдеш ойландыру ушш, кейде эдеш суйацддру уппн, ойынды сан сакда ж упртш ж азатын. \"Ж ацбы рлы кектем\" атты певесш де ол: \"М ен кейде мынадай ойра келемш: езш жан-тэшммен бердле суйген Н урбуФ м ен бекер-ак, крсылганмын. FannjK, ж андардьщ 6ip шацырак, астьш да eiuip cypyi ш арт емес крй... Егер 6i3 H yp6y6i еке>тшз уйленбесек, м ен оньщ 306

% ш /т кещ л ге дак, сал аты н OFani м ш е зд ер ш к е р м е с еддм-ау! Сондыкуан мен оран ©Mip боны рашык, больш кдла б ер ер елдм\", - дейдь Бул, эрине, автордьщ ©м1резеп ем ес. Алайда айта салган ж ещ л-ж елш c©3i д е емес. А ш ью тан с этгщ аш ты ш ы нды ры рана. Ананы 6ip ойлап, мынаны 6ip ойлап, эбден басы к,атк,ан а д а м н ы ц т а п о с ы л а й д е п 6 ip с э т т а у с ы л а сейлейтшшде дау жок, Бул — жазушынын, шындык^ан алые кетпеген утымды 6ip eAici. С ол аркы лы окдлрманды ойландырады, н е \"рас-ау\" депзедд, не \"ойбай, м уны сы не?\" депзедь Бул певестщ таквдэыбы — кдй заманда да есирмейтш такдлрып: отбасылык,ем1рдщ опы ры . Bip-6ipiH сую мен рана, 6ip-6ipiHe уйленумен рана еш гамнщ б акд лты отбасы бола кдлмайтынын Турсынразы бул певесгнде \"кдламынан кдн тамы зы п отырып-ак,\" ж азыпты. ТусЬнсе б1лу, сы йласа 6L\\y, •пл табы са б1л у деген с ы йакзы талай “б1лулерден\" туратын ем1рдщ кдлр-сырын кдойуластыра алмаран ен е мен келш акдзфы 6ip отбасы н ой р ан етш ты нады. Бала к^ зы ры н, немере кдлзырын узагынан кере алмай ата м ен еж е ерте к ез жумады, Kyfteyi м ен ейел! аж ы р асы п тынады. Э йел мен еркек жалгызбасты болады, бала жетам кдлады. Осыншалык,ойран болудьщ ец басты ce6e6i — кедешшлж пен жокщыльпуф кдрсы 6ipirin куресу немесе сонымен оны ж ецу емес, оран кейу немесе сонымен кдйта-кдйта кезге шуку. Сейтш, ынтымагы жок, уйден ырыс кдшады, ашты сезден кещ л кдлады. \"Адам mipKiH т1рнектеп жинаган жакрыльпъш ш електеп теге салура ш ебер екен гой\", —дейдд KepiM е з е м ф ш оймен шола отырып. О тбасы н сак,тап кдлута em 6ip ам ал таб а алмаран ол е зш де сегедд, суйш крсылган эйел1 Н у р б у б ш де сегедд. BipaK, юмдд сек се де, уйлеомдд ем1рдщ галтш таба алмайды. TyciHicKici келш Н урбубие с е з айткдн сайын онын, удай тш н е н ж аны тек ж аралана бередд. Ал Нурбубпп акд.1л емес, ылри аш у билейдд. У йдеп кедейлж, крлкдлекдлык, ушш ол тек куйеуш кшэлейдд, б эрш соньщ осалдыгынан деп б1ледд, баекд да себеп бар-ау деп басын да кдтырмайды, оиланбайды да. \"Саган келгел! 6epi кдйыршы болып елетш болдым. Кдйдан рана таптым сен сумырайды. Кудай-ау, кдйдан рана к ездеспрдщ бул сумра!?\" - деп аш ынады ол. Эрине, ашынган адам элденеш артык,-ауыс айтып 307

Ъвкеутт Нф/секв-ут_________________________ яйбередд. Алайда арты нан ашуы таркдганда, долылыкдъщ ыркдлмен айтылган сезден 63i де турипгедд. О л да эйелге тэн KemipiMAi мшез. Ал Нурбубдде ондай ею ну мен кдйтыру жок, кдйта ершелену, ерш у бар. \"Ш аруац болмасьш балада! Бул сенщ балан, емес!\" — деген шаптыгулар, \"Аруакц-ар дейтшдей,.. м ен сен щ аке-шешецдд буындырып eATipinniH бе?..\" С ендейлер аягымньщ астында оральш жатыр! Етепме оралады! Айуансьщ! Тукдлм-турпагьщмен айуансьщ! — деген зэр теплген т1лдеуден кеш н мундай эйелмен аж ы расы п кетпеген е р к е к п де ер кек деу кд>шын шыгар деп кдласьщ. Осындай сездд унем1 естш, келе-келе басылар деген у м т euiin, “eMipiHAe осылай ж ары м ай ет! Кегермей, кекгемей ет!\" — деген кэргаскэ айналып бара жаткднын кергенде, KepiM: \"Ж о к, буйте берсе, мынау турган келш ш ек не м е т немесе мен оны ел-премш\", — демегенде, не десш. Bip ж агы нда келш ш е ттлш алдыра алмаган анасы, еюнпп жагында енесш щ езш де, сезш де жакцырмайтьш келжшеп, ею оттын, ортасы нда кдлган баласы Кер1мнщ жайы н ауру ек е куйш е ойлайды: \"М ы на ею отгьщ арасында кдлып, ж умы сьщ акрай м а деп крркдмын\", — дейдд. Акторы солай болады. \"Апаца кш э такдаймьш, ол — есю заманньщ адам ы. Келшге юнэ такдаймын, ол — жаца заман баласы. Екеуш ы м ы рага келтсремш бе д еп еддм, болмады. Е н д т а ез крлында\", — дейдд экесг \"Сонда кдлай болтаны?\" — дейдд окдфман. — Бутан ешгам юнал1 емес пе?\" М ше, ш ытарманьщ жазылу макраты да осы суракдъщ шепимш 1здеу. Сол шеппмдд KapiM узакДздейдд, узак,шыдайды. Экесшщ э л п се зш ойлайды, \"есю м ен ж а д а еш ымырага келмейдд, ау р е болма д е г е т ек ен гой” деп те тущледд, асылып елмек те болады, ш еш есш жалтыз тастап, ж еке белшш те турады, 6ipaK, Н урбубш щ ш айпау т ш , бггпейтш юнэлеу1 акдлры T63iMiH тау ы сады : ж ал ты з ш ам ад аны н к е т е р ш уйден ш ы гады да к етед т “А ралары н акдпа дэн екерл ейтш ДОСТЫК.ТЫД ен, опасы з е к е н ш сонда тана бары п бглген еддм\", — дейдд KapiM Ж о м а р т деген танысьшын, 6ip кезде шалкдлп, ендд 6 ip кезде K ipim ap болып кдлган куйш кергенде. С оны одыган окдлрман: \"Е, Hyp6y6i де сатан деген сез1мш акдпата дэнекерлетпек болды юй\", - деп кдлады epiKci3. KapiM а т ы н а н а вт о р д а “Бук1л а д а м г ер ш ш к 308

_______________ ________ кдтынасты акщаныц елш еш мен елшейпндердд багалай алмайтьгаын\" айтады. Сыйласу, тусйпсу дегеннщ кд>гмбат нэр се екенш , оган байлык,та, юнэлесу де емес, ынтымак, улкендд сыйлайтьш, кшпш курметгейтш ата дэсгур мэдениетшщ непзшде 6ipirin э р ек ет ж асау FaHa ж етгазетш ш \" Ж ац б ы р л ы кектемдд\" окдяган адам курсш е оты ры п к е з жетю зедь М ш д етп турде курсш едь © й т к е т coFaH украс тардырдыц талайы н еспген, талайын керген, Турсынразы тек соны жацрыртып отыргандай. Турсынразыныц \"Алые таулар\" певесш окдоан адам, екйишке кдрай, будан да терец курсшедь © й т к е т ол да ем1рдщ ашш ы-туш шысын ж араца туз сепкендей дэл басады . М ен щ байкдуы м ш а, 6i3 кэз1р с ы б ай л ас ж ем - кррлыкден кдтты куресш жаткдн сыйакдымыз. Алайда осы сыбайластык, деген пэленщ кеш еп кецес заманында-ак, жулынымызга тусе бастаганын онш а ескере бермейм1з. Т урсы тазы ньщ аталмыш neBeci сыбайластыкдъщ кекесш кезщ е керсетедд. ЭрИ5ер1ден соц: \"0й , мынау дэл кэз1рп к е з той!?” — деп та ц кдласыц. OFaH к е з ж етгазу ушш, эуелД Кепж1пт д егеннщ гам екенш е к е з ж етю зш алайык, Ол — 6ip кдлкрздыц шопаны epi шопандар тобыныц жетекнпег Аудандары жиналыста ол былай дейдг “Быйыл м ен э р ж у з саулыктан ж у з алпыстан те л алсам, алдагы жылы ж уз саулык,тан ж уз ж е т т с т е н аламын. Ж оспарым — ж уз алпые, ал ж уз ж е т т с — мшдетгемем. Э р бас крйдан осы ж ы лы у ш келДден ж у н кдлрыкрам, ендд уш кел1 — м енщ ж оспары м, ал м шдетгемем — у ш ж ары м келтрэм\". Дэл ecrin e-ripiK, ры лы ми н е п з а з у э д е т 6epin турган беспе ш опанды ауданныц 6ipiHmi хатшысы, бас з а т е х н т , мглисэ бастыры — 6epi крлдайды. Оран ешгам зац да крлданбайды, оныц кдлльпына зац да журмейдд. ©йткеш: \"К еп ж М т деген атак,ты ш опан рой... Атары обы лы сты дурдлдеткен адам ондай арамдыкдф б ара крймас... К ебеце жала жабам деп, уяткд цаласыз\", — деп, 6api оны крргаиггайды. К еп ж ттгщ кепе-кернеу eiipiK уэде 6epin турранын 6epi бш п турса да, бурып кдлып, оны ц бет пердесш ашып, сол жиналыста кезбе-кез сын айту Баймурат акракдлдыц рана крлынан келедь \"Елдщ крйы крй да, сенщ крйыц оннан 309

Ъвксушлт ’Нфквке-ты__________________________ торайлайтын м егеж ш болып кетш пе?.. Б1лем1з крзыны к д л ай а л ы п ж у р г е т ц д ь © з малы цны н, т е л ш к,осып лабересщ. Ал есеп айыру кезшде кдйтарып аласыц, есебщ тугел. С енд е м ал кеп, ал езгед е аз\", - дейд1 ол. Осы ш ы нды к,ты а у д а н б а с ш ы л а р ы н ь щ 6 a p i б1лед1, 6ipaK , ундемейдд. М ше, ec rin e-ripiK эр ге басады. Ал ecrin шындыкды шыжгырып бетш е баскдны ушш, Баймуратгы кдй бастык,жак,тап, кдй бастык,жакры керед1? Еш кдйсысы да. Сыбайластык, дегенщ — сол. Ал сыбайластарына сенген Кепжптг, сез жок, Баймураткд ештеседь Оды. сейлейтш , эддл ж у р т-ту р аты н Баймурат ею б1рдей улы нан айрылады, eKeyi д е езгелердщ ю нэсш ен кдза болады, 6ipaK,сол кшэл1лерд1 жазалауга келгенде, 6api юнэш кермегенсид1, б1лмегенсид1, ей тк еш оларга адам тагдырынан бурьш езш щ кулкдшы мен сыбайласыньщ ce3i кдымбат. С ол к е зп , Ka3ipri бастык,тардыц сикдш кдрашы: тузге оты ры п кел е ж атк д н бастык,тьщ крлын Байм урат ак,сакдл алм ай кряды, ce6 e6 i он ьщ к д иы гы к ергеназддк. BipaK, ол е з к е р г е н а з д т н биш ей, сол ушш онымен кектесед1 рой, е й тк е ш о н ьщ крлы н алм айты н ол юм? О сы ндай ата дэстурдд, улттык, эдет-р у р ы пты брлмейтш, бглудд ж е н санам айты н м уцдарды Т урсы н газы к е з алдьщ а KeATipin, айнытпай суреттейдь Бпймазддктщ, мэдениетаздж тщ туп TepKiHi кдзакдл т э р б и е ш т э р к ету д е е к е н ш б аса к ер сетед ь У лкеннщ алды нда имену, кептен кдгсылу, ауы зра келгендд а й та салм ау сыйак,ты и з е т п кд1лык,тарды сак,там айтындар — н е п зш е н кдзакды тэрбие кермегендер. Кдзакдо ортада вскенм ен, кдзакдл тэрби е бойына сщ бегендердщ де сыбагасын Турсынгазы аз бермейдд. © cip ec e ш а й п а у т1длд эйелдд кдтты жак,тырмайды. © з баласын ез! кдргап-с1леген эйелдд де ж ш р к енш жазады, одан окдфманды да жшркенддредь \"Ой, ж етпепрдщ баласы\", Ойыньщ осылгыр жугермек\", \"Туйнек келпрдщ баласы\", \"кектемепр\", \"жетпей желкец кршылгырдьщ ж угерм егГ , \" ж е р ж астанрыр\" д еген сездерлд 6ipiHeH кейш 6ipiH бы тпы раты п ж аткдн эйелдщ куйеуш кергенде, Баймурат акракдл: \"Кдтын емес, кдбаган кднден алган екенсщ-ау!\" — деп, оны аяйды. Баймураттын, ici, ce3i, кдглыгы — 6 a p i жазушынын, ш па 310

(Кел6вт ойы ньщ еш к ересь Iinin, кдрта ойнап, эзрлдескенсш , сыйласкднсып отырран басшысымакд-apFa кдрап оты рып Баймурат: \"шггей 6ipiH-6ipi андьш оты ратьш сеюлдд... Bip- б1ршщ абы ройы н айрандай тегш альш, ендд \"Реке\", \"Свке\" дей кдлуын... К уш ертец 6ipiH-6ipi соткд берш, арыздасатьш осылар! Кудай-ау, кдз1ргшщ баласы н е боп барады e3i? © цш ец 6ip кдрмап алсам, кдомкдорып кдлсам, мукдтып кдлсамдар туа бастаран ба? ©й, ец к ей ж е т е а з немелер,..\" — деп кешйдь П евесп о кдт отырып, сен де солай кешйсщ. Турсынразыньщ жазып отырраны — кецес заманыньщ кдзак,тары. Б1здщ к ер ш отырранымыз — осы зам анньщ кдзакдары. EKeyi б1рдей. Демек, м уньщ 6api зам ан тудырран мшез емес, адамньщ тэрбиеазддгшен, мадениетз аздытынан туран азрьшдыкц-ар. С ол адамдардьщ ар жарында кдзак,деген халык, та тур, олардьщ ж ам анаты оран д а тиедь Б1здщ, Турсынразыньщ ж анына бататыны да сол. Булар езш рана емес, халык,ты да, болашакды да азрындатады. Турсы нразы ньщ осы ндай ж азуш ылы к, uie6epA iri \"Жоцрардын, сочры кдшкдшы\" атгы жалрыз романында да жан-жакды кершедь Ондагы кдлкрздастыру наукдныньщ кесапаты, елден шетелге кдшу мехнаты, тап Kypeci, \"халык, жауы\" дегендердщ ел арасын алауыз eTyi — 6epi нанымды cyperreAin, нанымды шеппмш тапкдн. Т у р сы н газы кдй ш ы гар м асы н д а б о л м асы н кдзакд.1 болмысты крлмен крйгандай кдз-кдлпында, айнытпай суретгейдд, окр отырып, адамдардьщ езш , кд>1лырын ап- айкдш кезщ е елестетш отырасьщ. Олардьщ мшез-кулкдл сез саптастарынан-ак, бш нш турады. Турсынразы ньщ “Р ак д ш cepi, А кдинар сулу, тары баскдлары” деген дерекп эщ тм еа — кдзакы бауырмалдык, пен сыйластыкды улп ететш эдем! эцпме. ©з туысыньщ эйелш алып кдш ып кеткен Ракдшггьщ к^ылыры, шындап келгенде, агайын арасы на тастаган ер т-Ti. Алайда сондай аскдгнран TipAiim араздык, пен алауыздыккд ж етю зб ей ш еш е б1лген агайы н , uieujTipe б1лген о та га с ы к,алай мак,тасац да ылайык, дана рой. А раздьщ ты ерш ггпей, агайындык;гы сак,таи кдлу — неткен акдллдылык, кдндай ке1шр1мдшк?! Ж е н е бул ацы з емес, баскд емес, ем1рде болган, Кдзакыстанньщ халык, epTici Дэнеш Ракдинев агамыздьщ ем1рше кдтысты ш ы ндыктар гой. Бес жы л бойры с о ш с т а генералдьщ атьш 6aFbm, б1рде- 311

Ъвкштан Н< ф ЬЬ-т ы _____________ 6 ip р е т о к о п к д ж а ты п ок, атпаран Б ай ахм еттщ cofhc жайындагы ащтмесш де мен дерекп ащтме деп танимын. Ce6e6i Туреынгазыньщ Байахмет деп отырраны — кезшде аудандык, \"Ж ацалы к, ж арш ы сы \" гэзетш щ редэкпр1 болтан Ж ап ар арамыздьщ axeci — Ш айахмет. Bapi соньщ eMipi, соньщ кд1лык,тары, 6api Ш айахм ет акракэлдыц е з аузынан еспген шындык, эщтме. Турсынразынын, тары 6ip адам суйсш тетш щллыры — e3i ауырып ж урш, соцры сэтш е санаулы кун кдлганда жазып кеткен Орбулак, шайкдсы жайындары хикаясы. Ж эркент ещрш деп Сарытау жайлауы мен ©сек езеншщ басьшда Кдшама деген ж ер бар. О ны барып керген, журш еткен адамдар жы л еткен сайын некен-саяк, больш барады. © й тк е т ол а ра — ете кдшын асу. щллдырьпргай дара ауыз ж ота. Ж олды кдлмак;гар, ацы з бойынша, 6ip тунде крлдан кдшап салып, кэзак,тардьщ курынынан кутыльш кеткен. Сол кдшама жолды салган 1643-жылы Салкдм Ж эщ тр мен Ж алад тес баты рдьщ б1ржкен крльш ан кдшкдн кдлмакц-ар екенш алгаш айткдн да Турсынгазы болатьш. Елдщ, жердщ тар и х ы н а сер гек к,арайты н, ойлап сы йлайты н Турсьгаразыньщ жазушыльпы ал: талай саз болатынына сетмддмш. \"Турюстан\", 05.03.2009-жыл. АСА СЫЙЛАЙТЫН АДАМЫМ Ж а с ы улкен ара юмде жок, дейсщ, бэр1м1зде бар. BipaK, сол бар аганьщ салмагы кейде 6ip агара да татымай жатады. О л да ем1рдщ 6ip epeianaAiri. Ал биыл ж етш еке толып оты рран © ли Ы ск,абай — м ен уш ш эдебиетте де, адамгерш ш кге д е а з орны, е з сыйы бар ете с ьтай ы адам. О шеш щ орынсыз суганакцык, жасап, журмейтш жерде жургенш , юрмейтш ж ер ге гаргешн eMipi керген емесган. Кдш анда ж ы м иы п кдна ж ы л ы амандасып, к ез1м ен рана кещ лш ащартьш, бар пейммен бас изеп кдла бередг Оныд i3 e rm iri ак, сары ж узш ен, сары бурыл кдсынан, эрдайым сыптай больш журетш тула бойынан у н е м б ш н ш турады. Оньщ ж акры адын рана емес, жакры адам екенш де сезген сайы н ер екш е суйсшш, кеттеш ж аткдн е м е с тз . Bi3 т ек 6ip- 312

6ip iM i3A in ж а з р а н ы м ы з д ы 1л т и п э т п е н о к ц м ы з , ы н т а - ы кд1ласы м ызбен 6ipreMi3. 0ткен гасырдьщ сексенипш жылыньщ басында е з туран елкем сол кездеп Талдыкррран облысы жайында тарихи- танымдык, 6ip татэп жазгым келдд. вй тк е ш шырыстары улкен керппш з у н е м \"Балкдшкд дейш п ж е р еж елп б1здщ ж ер\" дегенд1 айта да беретш, ж а за да беретш . О лай емес, ол араньщ ежелден казак, жер! екенш дэлелмен жазганды ж ен керд1м. С ол к езд е К,уаныш С у л тан о в К,азак,стан Компартиясы Орталык,Кэмитетшде уйымдастыру бел!мшщ мецгерушкл ед1, ойымды оран айты п ем, куана куп кердд де, дереу сол облысты бак*>1лап отыратьш imcneicripre тапсырды. Соньщ аркдсында Талдыкррран облысьша карасты аудан басшылары б1ршен кеш н 6ipi м еш крлга тип зб ей кагып алып отырды. Ал облы сты к, ком итет кдсы м а облы сты к, гэзетге бас сарашынын, орынбасары болып югейтш Эли аганы крсты. Bi3 екеум!з 6ip-6ipiMi3Ai оран дейш де б1летшб1з, OFaH дейш д е сыйласып журетшб1з. BipaK, узак, уакргг 6ipre болып, 6ipre журш рахатганранымыз осы рана едд- ©3i бастык, 63i акдш бола турып, д ал Элекецдей сыпайы журепн, дал ондай е з орньш к ез келген ж ерде б1летш, артык, сез айтпайтьш, ерескел кдьлык, жасамайты н жайсан, адамды сирек кездеспрддм. Кейде титл кдсында бар екенш де быддрмейдг Алайда с ез кезеп, е з к езеп келгенде, с езден де, icTeH д е тосы л м ай д ы . А сы п с е й л е п , астам ш ы л ы к . та жасамайды, т а с ь т сейлеп, тасырлыкда керсетпейдд. Бейне 6ip мен ага да, ол пом сеилд!. Крнак, боп к е о л т , есш п отырранда да сол кдщ лы нан 6ip жазбайды. Табигатына б пкен гамаша м!нез! екен. О Kici е з жагдайьш ан бурын жанындагы адамныц жагдайын ойлайтын адам екен. Эртамнщ ондай атасы бар шыгар. Белтам, к еп т е шыгар. Мен 6ipaK, араларымныц шпнде Элекецдд айрыщпа белш, ерекшелеп айтам. Сол Ж олы Элекец екеум1з Ж елсудын, Талдыкррран облы сы на ц ар асты б ар аудан ы н ту гел араладык,. Ж айлауында да, крютауында да, 6ipra,aici м ен пермесшде д е болдык, Bipa3 сы рласты к, 6ipa3 су р асты к, б эр ш ен кдш баты — жак,сы сыйластык, С ол Э л ек ец м ен б1рлес сапарымыздын, нотижесшде мен \"Эзендер ернектеген елке\" деген татэп жаздым. О л татэб1м К ем елиденовке унамай кдлып, \"тарих крйнауына терец уц1лдГ, \"Байлар мен хандарды мадакуады\", \"Алашорданыц адамдарын жазды\" 313

Ъексутан ЧИф/секе-улы_______________________ _ деген желеумен к^змет1мнен алды, республикалык, идеологиялык, кецесте e3i сьшаса, Кдзакртан партсиез1 мен К П С С О рталы к, К эм и тетш щ сиез1нде Д.А.Крнаевкд сьш апы . Акргр аягында бес бала, 6ip кдтыныммен терт жылга жуык, жумыссыз журу1ме тура келдь Алайда мен сол ютэггп ж а зу жолы нда Элидей ак^ш агаммен крыша кун 6ipre журддм, кдншама одан тарихи-танымдык,эцпме естщм, He6ip ел сы йлаган адам дарм ен 6 ipre сейлесш , 6ipre сырластык,?! Сондай гаж ап кундерде сапарлас болтан Элекецад мен бул дуниеде умьггармын ба? \"Ж акрыньщ жакрылыгын айт, нуры тасысын. Жаманньщ ж ам ан д ь н ы н айт, куты кдш сы н\" д еген той, Э л еке. Ci3 ж етш ске келгенде, ашылып 6ip сыр айттым, айыпкд буйырмацыз! Адамдыкцъщ биш нде журген С одей агама эрдайым жакрылык, ттлеймш! Ж асы цы зга ж а с крсылып, ел уидн, отбасыцыз ушш, бала-шага ушш узак, жасацыз! \"Ж е п 'су\", 05.05.2009-жыл. УМЫТЫЛМАЙТЫН 8НШ1 Крзакуа \"Сэулем-ай\" аталатын сан алуан атакуы э н бар. С оларды ц ш инде м ен у ш ш ен, щ ямбаты api ecepAici — К рзакртанньщ халы к, aprrici Р эбига Е а м ж а н о в а салатын сагы ны ш ты \"Сэулем-ай\". Э д еп ацы рай ж енелгенде-ак,6ip буркрк, сез1м жулкдоп ж1бергендей, ж у р еп м ш ы мыр ете крлады. Согыстан кеш нп жылдардьщ табы жаткридык^ан ба екен, осы эннщ соза шыркрлган зарлы сагынышы бала к у ш м н е н MeHi а й р ы к щ а с е з1 м ге б е л е й д ь К утуд ен, умптенуден эбден шаршап зарыкдан ун ж ер бетшен еш дауа таппаган соц, самгап ушып аспанга сщ ш кетш ж аткрндай э с е р крлдырады. С о л унте iAecin сенщ де умптц, арманьщ алыстап зарлап кетш бара жатады. Арман мен екш ш гп, сагы ны ш пен кдйгыны, yMiT пен кыйалды, екпе мен назды, уайымды — бэрш 6ip эуезге сыйдырьш, бэрш 6ip e 3i аркдлап ацы раган дауы с кеудецнен журегщ д1 суы ры п эке т е ж аздайды . Э н н щ куддретш э н ш ш щ Kyaiperi ж е б е п экетедь С у йсш е тьщ дап отырганда, э н эдем1 ме, эннп эдем1 ме, оны мулде аж ы рата алмайсыц, exeyi еп з туган сьщардай тутас. Энни де екеш айтады, сен де еюнш 314

Wendem тындайсыд. Э н 6ipece еткен ем1рще жетектеп, алыстап б ара ж атса, 6ipAe сы бы рлап, ж а н ь щ а ж а д ы н д а п келе жаткундай болады. Рэбига эпкеш здщ даусы, \"Сэулем-айды\" шыркуранда, кунша созса да созыла беретш, кунша кетерсе де кетерке беретш, ш еп де, nieTi д е ж о д шалкур е к е н ш адгартады. О ньщ унш ен з ащ а р аспанды, б ш к тауды, тудры йы д кедл1, керпеп жайлауды, керкген орманды, дыскусы, кузадтыд барша табигатын жене кузадтыд барш а мш езш керш отыррандай эсерлен ш ты ддайсы д. О ньщ даусы на акылыднан бурьш сез1мщ бе элде сез1мщнен бурын адылыц суйсш е ме — зш щ жетпейдд. Буюл ж а н дуниецдД баурап экететш 6ip куддрет! \"Сеулем-ай\" — Рэбига Е ам ж ан о в а айтаты н сан турл1 сыйдырлы эннщ 6ipi рана. Ш ынын айткунда, ол салган эннщ сыйкдлрлы eMeci жок, Ш етш ен ш ер дозгайтын, вцкей ойга батыратын, еш куш ан еппимуд бей-ж ай кулдырмайтын к кед ражап эндер! Оньщ даусы туда бойынды тазартып кететш мелддр буладтай, ж ан дуниеддд ж ар ы д дылып ж1беретш шамш ырадтай едь Э нге э р досатын, эуендд эу езш ен элдилейтш ерекш е у ннщ и е а едд-ау, цдркш! Сол эннщ, сол уннщ эсерЫен мен алгашды шырармам \"Кунам махабатга\" арбакеш эйелдердщ соеыс жылдарында \"Сэулем-айды\" далай салранын с у р етгеген еддм. С оны жазганда, дулагымда Рэбига эпкем1здщ даусы турранын мен еш умьгга алмаймын. О ны д даусындары ултгы д бояуды озге эн ш ш ш м е н ш атасты ру еш м ум ю н ем ес-Ti: ойлы, арманды, шерл!, аку1лды, заман мен уакупты д бар тынысы н бойына спурген дауыс. Рэбига эпкеш збен мен б1р-ад рет кездесш, б1р-ад рет сейлесттм. Екеум1з де Алматыдагы О рталы д ауруханада жаткунда ж олы дты д С ыртынан керддм де, эдеш барып амандастым. Ж ешмдд айта бастап ем, “Е, К унабектщ Куштар кедк\" ютэбш жазган бала екенсщ гой?\" - деп, б1рден шуш ркелесе кетп. Кулэш екеу ш щ ©те ж ады н дос болганын, Кулэш пен Кунабектщ крсылуына езш щ кулай дэнекер болранын, Курманбек пен Ш арага датысты жардайларды ынтыга, сагына еске алып эгцтмеледд де, Кулэштщ успнен ары з жазган адамдардыц м м екентн, неге жазгандарын, Кулэштщ еш рден ерте кетуше сол арыздыд себеп болганын ашына, ашыла айты п бердд. 315

Ш о т т H tfa Ы » - у ш _______________________________ Байкдганым, туган ж ерш к эп ы сагынып жур екен. Э ц пм енщ арасында Кррралжыцды кдйта-кэйта еске алып, coFaH элсш-эл1 айналып coFa бердд. О сы аурудан аман-есен aiibiFbin шыкра, м е т Кррралжынга epTin апарып, бэрш аралатып, 6apiH 03i керсетш кэйтаты н болды. ЭйгЫ \"Дударай\" энш е кэтысты М эриям Жагоркдязыныц и м екенш, оньщ эк е -ш е ш е а м ен бауырларын — бэрш аты- ж еш м ен этап, е р ек ш е ьлтипэтпен тэптш ггеп туанддрдд. ©cipece эйгш эшш-сазгер Крсымжан Бабакрвтьщ езше туыс, aFa екенш , Крсымж ан, ЕЫмжанныц тукдямдары эулеттмен тепе эш ш екенш ерекш е мацтанышпен айпы . © нер уш ш езгнщ Алматыга кдлай келгенш, кдяйындьпегарра кдлай тэзген ш ацкдглдап, аш ы ла айтып, кэп сы р ш е р п ! Соньщ аркдсы нда м ен о Kicim ежелден таны е адамымдай т а м жакдян тартып кетпм . Э ц пм енщ улкенш екеум1з Кррралжынга барганда айтатьш больш, 6ip-6ipiM i3re саулык, •плеп аж ы расты к, BipaK, ам ал не, о Kici ол ауруынан аЙБиа алмады, акдгрында 1986-жылдьщ З-гшлдесшде 72 жасында Алматыда кдйтыс болды. Бэлк1м , м а к а н с о л а й к э р ш г е н ш ы р а р э л д е 93iM байкдмаган болармын, кэлайда, airreyip, сол атак,ты энишп акдык, сапарра ш ыгарып салу paciMi е з дэреж есш де етпеген сеюлдендд. М аган гэзетгердщ де, радио мен теледидардьщ да екеш 6ip терец Kypcmyi кем болтан сыйак,танады да турады. Айрыкдпа aHmire ацтык, сапарында айрыкдпа длтипат к ерсетуге болатын едд. Айтып-айтпай не керек, Рэбига Е а м ж а н о в а — кдзак, э н н п л е р т щ ш ш д е ултгык, 6iTiMi айры кш а айшыщ-анып туратьш эш ш . О ньщ уншдеп улттык, эуез кдйталана бермейтш сирек кдеиет. Оньщ даусы нда акдял м ен парасаггы , суйсш у м ен тацдану сез1мдерш тугел баурап алаты н алапат куддрет бар. Оньщ кдзакдя yHi сонау ерте кезден сакуалып кдлган, келе-келе сомдалып, 6yriHri кунмен сабак^асып ж аткдн тарихи эуез сеюлдд. Зам аннан зам ан га жалгасып, узглмей келе жаткдн к д з а в д ултгык, уннщ талантгы улпеш дей едд. Мыц, милион дауыстыц арасынан оньщ дауысын жацылмай танута болуш ы едд. Ол атасы Крсымжан Бабакрвтьщ эндерш де айтатын. ©н осы заманддю болганмен, дауыс ата-бабамызддкшдей естдлетнь Ж ане, 6ip гажабы, сол дауыста Рэбиганыц Крсымжан агасына деген сагынышы, бауырмал м е тр ! 316

%£л6ем титл, бэлюм, жокуауы крса с е зш п туратын. О л салган андер ойдьщ, ешрдш, айнымаган ернепн кез алдьща экелш крлма- крл елестете кряды. Кдндай эндд айтса да, созы мды ж е р ш е келгенде, ш ырк,ай ш ары к,таты п, тула бойы ц ды шымырлатып Ж1бередд. Сонда денец осындай д а эд е ш уннщ болатынына тандашаннан шымырлайды. Эулиенщ алдында турганлай, ты рп етпей ты ндайсыц. Кдзащын, 6 ip куддре-п аш екенш сол сэт суйсш т мойьшдайсьщ. Рэбига Е ш м ж ан ова ш ы рк,айты н C eri3 с е р ш щ \"ГауЬартасы\" замандастары \"эннщ падишасы\" деп берген батата сай айтылады. \"Ажарын, аппак, екен аткдн тацдай\" дегеннен-ак,айналага аппак, шуак,шашылып туррандай эсер аласьщ. Э д еш тецеудд эдеш эу ез acepAi куптайды. Э н нщ падишасын эншшщ падишасы шыркдганда, крйньща гул толрандай, гулдщ unci кеюрегщдд жаррандай шаттанып тыцдайсыц. Энш ш щ даусы солай тьщдатады. Шз эз1\\ге, эж уага буры цкдфап айтаты н \"К удашаны\" ол былкдллдатьш, буыньщ а Tycipin, назы м ен базы насын б1рдей KeATipin, кдзакдл ауы лдьщ кдзакдл рурпы н к е з алдьщ а е л естете айтады . Ж ы м ы ц д а п TyciHin, э р ce 3 i м е н э р дыбысын куптап тындайсын,. Э й тш эн н щ кдзакдл кдсиетш Рэбшадай дэл жарастырып айтатын энпи бул кунде кемде- кем-ау! \"Bip сез айтам, 6epi келпи, кудаша, Айткдн ce3iM кещлще унаса. \"Кет эрмен!\" — деп айта ма деп зэрем жок. Не де болса келш кетпп оцаша!\" Бозбала ж 1гй е з ы нты к ,т ы р ы н кдлзрэ о с ы н д а й эдем!, сыпайы эз1лмен ж етю зсе, оны энпп Рэбига назды , ер ке унмен одан бетер жандырып ж1бередь О ны ж урт шеберлж деп мойындайды. \"Эугалдек\" пен \"Эпитекп\", \"Ж он ы палды \" мен \" Ж элрыз аршаны\", Акднныц \"М ацмацгер!\" м ен \"Лэйл1м ш \" Рэбига тек езш е рана тэн жумсак, созымды даусымен шыркдранда, эн бггкеннен кеш н де 6ipa3 уакдлт оньщ даусы кулатында т э т а шыцылдагг турады. Э се р ш с ш а п тастай алмай, тэн п боп, кепке д е т и кдхбырлай алмай кдласьщ. \"Кдмысы Эупмдектщ муше-муше, Саргайдым осынау колдщ суын iiue. К,ос кд нат к ускд б ггк ен м аган 6iTce, Барар ем сол кдлкдра элденеше\", — 317

Ъексутан Ифкеке-шы___________ ________ _ деген сез, м енщш е, ж е р ш е жетюзш-ак, айткдн сез. Сездд де, эндд д е nmiFapFaH М акдж аота 6ip рыйза болсац, оны дэл ез басынан кеипп туррандай етш айтатын Рабигага тага мьщ рыйза боласьщ. \"К ексерек\" кинофш ймш е музыкалык, е зек болтан эндд Рэбита епкеш з Акдн серш щ \"Кербез сулуы\" деп салып журдд. ©лещ С екен С ейфуллиннщ \"Кекшетау\" поемасынан алынтан. Ke3ipri энпплер ол эндд С экеннщ \"Кекшетауы\" деп айтады. Cipe, э д е м эндд елтзрмес упдн, ш ь т а р у ты сы \"халык, жауы\" атанып кеткенддктен, иесш солай эдеш шатастыртан болар деп ойлаймын. Е. Брусиловский \"Кдпз Ж 1бек\" операсьш а пайдалаотан \"CeKipTne\" э ш н айткднда, Р абитаньщ н а г а з ш ебер/dri шекс1з байкдлатын. Эуел1 ж еле жорты п ддк-ддк басталтан э н 6ipTe-6ipTe кднатын ж айтан кусш а жайы льш сала бередд де, б1рде ш ы ркдп, б1рде баяулап, б!рде созылып, б1рде жылдамдап, с ан кубылады. Сонда 6ip кдырдан eidHuii K^ipFa, одан кдйта алгаппды куйге кубылып ауыскдн эн ыргатын соншалык, э д е ш уйлеспргенде, ппегщад тарта тац кдлып, ш ы найы суйсшесщ . Э ш ш нщ таланты да тап сондай курдел1 эндердд емш-ерган керкем орындаганынан кершедд. Рэбита салатьш эндерддн, пшнде \"Кекем-ай\" энш халык, айрыкдга кдддрлейтш. © й тк ет ол энде де согастан кеййот жылдардьщ жарасьш тырнайтьш муц-зар жататын. \"Кекем, кекем, кекем-ай! Кдй жерде отыр екен-ай! Ел аралап, су кеипп, Табар м а екем кекемдд-ай!\" —деген арман ол кезде э р ш ац ы р ак дъ щ iuiiH ш арлап ж у р е тш . Н е ек есш , не бауыры н ж огалтлаган адам ол кезде ел пшнде сирек едд. ©rani де, бэлшм, е з муцын сол энмен астарлап жетюзген болар, гам бглсш?! Ол ю сш щ де отагасы \"халык, жауы\" боп к еткен адам гой. Bip Рэбита емес, сан енерпаздьщ ол зам ан дагы ш ер-м уцы н 6i3 зар л ы эн н ен , к улю нщ астары ндагы курспйстен б1рде байкдсак, б1рде байкдмай к етгж крй. О ньщ купы йасы н ендд 6i3re ешюм ашпайды, erri, Kerri. Зам ан айткдпзбады, аш ып айткднды айыпты КДЫЛДЫ. Работа Ес1мжанованыц кдй театы рда кдндай кдпзмет аткдрганын, Ецлнсгщ музыкалык,-драмалык, Айман мен Ж1бектщ опералык, бейнесш кдлай жасаганын мен кергем ж ок, сондыкуан OFaH бага бере алмаймьш. Ал оньщ эн салу ine6epAiriH кдзак, енер1ндеп 6 ip б ш к ш ы ц деп 318

'Келбет багалаймын. Ол — умытуга мулде болмайтын, умыту м ум ин емес amui. ©йткеш онын, уш нде у лпы к, уннщ кдйталанбас кдсие-ri бар. Энд1 о ны н аскдкуата шы ркдуы мен мамырлата баяулатуы, кубылтуы мен созуы, эр ce3i мен эр дыбысын тайга тацба баскдндай дэл айтуы, бойына бггкен бар ш еб ер л т — тек ултгык, Ондай у лпы к, енерпаз улты аман-есенде, эрине, умьггылмайды деп ойлаймын. 09.06.2009-ж ыл. СЕКЕНТАЙ, ХОШ! Ж у р т 6i3Ai \"Жетт ж е п м \" атап кетш едь Ш ьш мэншде, 6i3 жеттден элдекдйда кепгаз. С екентай шдм1здеп е ч кшпм1з болатын. CoFaH орай суйюмд1м1з де едь Еркелетуии едис, е р к ел еп оты р у ш ы едйс. С а б а з мш ездд едд С е к е н та й . Ешюмнщ сыртьшан сез айтпайтын, кезш е кец ш кдлар кд1лык, к ер с е тп е й т ш , кд1з мш ездд ю ш ш е ш л болаты н . Онымен мэслихаттасып отыру рахаттьщ рахаты едк сабырмен сезшдд бузбайтьш, балагаткд бармайтьш; асантын 1ренжи кдлса, балаша экп елеп кейитш , 6apiMi3,ai ага санап сыйлайтын, 6i3 де оны айрыкдна сыйлайтьшбыз. Кудайга u iy id p , С екентай GMipre б е к е р келш , бекер кеткен ж ок, Кдзак, елш щ 6acnace3i м ен гатэп m biF ap y iciHAe оньщ Tepi тамран талай нэрсе бар. Д имекецнщ халык, жадында жагымды бейнесш кдлыптастыру жолында Секентай б э р м з д е н артык, бэрьм1зден тшмдд енбек cinipAi- Онын рухани еш рш узартатын улагапы к ящ 6ipi де сол енбеп. Кдлймасыцнан, кдш батьщ нан ай ры лу д а ем1рд1ч 6ip сыны болар, Секентайдан ерте айрылдык, Bi3 барда б1збен 6ipre гой, 6i3 жок,та ел1 сак,тар есше. Секентай бауырым — CepiriM, баки бол! Баки e m p in бала-шага, отбасьща май шашсын! \"Крзак, Э Аебиеп\", N 46. 30.10.2009-ж ыл. 319

Ъвксутан, Нф!свЬ-у1м _____________________ МАЦРАЗ 0НШ1 МАНАРБЕК Жарылрапбердд ^Кумабайулыньщ \"Топайкэк\" эншде: \"Жарылгап ecKi энш ш щ мачразы едд, Энд1 ерттеп, куйдд мшген ардагерГ', — деп, езш е берген м ш ездем еа бар. Ол эннщ айрыкдпа 6iTiMi, аскдк, та п ац м анер! М ухтар Эуезовтт де тэнтт еткен болу к ерек, “А бай ж олы нда\" бул анге айрыкдпа м эн берш, Тогжанга Абайдьщ \"Топайкекп\" арнайы уйреткенш, кешн Эйгер1м мен Абайдыц табысуына да сол эннщ дэнекер болганын ерекш е толганыспен ж азган рой. \"Айтушысына кездеспей ж ур екен гой сорлы! М ынандай боп айтылран “Топайкекте\" а р м ан жок,\", — д еген танданы сты да Е рбол аузы на бекерден-бекер салм аса керек Э уезов (\"Абай ж олы \", 1961. 1-кггэп, 418-бет). С ол Э у е з о в су й сш ген “Топайквкт1\" соншалык, мэн- м агы н асы н сак,тап, бую л мэнер-накдлш ы на келт1ре ш ы ркдйты н М анарбектщ ©3i д е \"эндд ерттеп, куйдд мшген\" м ащ аз энш1 болатын. Аспайтын, саспайтьш, алкдшбайтын, ж улкдш байты н, кдй эндд д е ж елгалдетпей, елгалдетпей, ж ерш е жетк1зе, мазмунын барынш а аш а айтатын М анарб ек тей энхш ендд туар-тум асы н 6ip кудайдан баскд е ш и м бымейдд. О л э н де айтатын, эн де шыраратын, куй де тартатын, куй де шыгаратын. Ол драмтеатырда да ойнаган, о п ер ад а да э н салган. М анар б ек сомдаган “Кдлз Ж 1бектеп\" Ш егенщ бейнесп — агаларымы з бен эпкелер1м1здщ а у зы н ан су ы ку р ы п айтаты н ардары едд. О н ы кез1м1з кердд, кулаты м ы з еспдд. О л Э м1ремен б эсек еге т у се алаты н б1рден-б1р оны мен тустае, кдтарлас энпп едд. О н ьщ у н ш щ к у ш т ш п сондай, \"Топайкекке\" баекднда, радионы жарып кете жаздайтын. Д аусы аекдк, ун1 биж , тацгы ауадай тунык, едд. О л к ездеп кдлрылдаган радионы ц ез1нде оньщ уш ерекш е ашык, жаркд>1н ш ы раты н. О н ь щ з о р д а у ы с ы м е н б аптап э н ш ы ркду мэнер1 езгелерден окдпау туратын, э деп шыркдй женелгенде-ак, сацк, ете кдлган ун! тындаушысын б1рден е л т п экететш . О ньщ кдбак, туйгешн немесе жымыйганын, отырганын иэ турганын радиодан коре алмайтынбыз, 6ipaK, о н ы ц к д й к е з д е к,абак, ш ы тк д н ы н , к,ай сэ т т е жымыйганын, шамыркднганын, ашынранын — бэрш 320

'Келбет дауыс кубылысы нан ез1м1зше елестетш оты раты нбыз. Адамныц мшезш, кдллырын, сез1мш оньщ даусы айнытпай кез алдыца алып келетш. Кдзак,тыц, йагный 6ip улттьщ жыйынтык, бейнесш ейтш ез уш м ен сомдаган М анарбектей еш ш кдй заманда да сирек туса керек. Б1здщ Акдказык, ауыльш а радионьщ ж ел кт 1953-жылдыц жазында тартылды. Кешенщ ец темени жанында Айтмукдш дейтш арамыздьщ уш алдында ж ен е клуптьщ алдында ак, кумктгей ш ущ ыл табакща радио к ут-тун сайрап туратын болды. Ал е р уйге орнаткдн радионьщ т у й кар а да, турпаты ет табакда украйтын. С ол ак, радио м ен кар а радио 61зд1 енерге баулыды, казак, енерш ен кал-кадарынша жан-жакцы таныстырды. К у л еп т, М анарбекй, Ж усш бекй , Барифолланы, М арауыйаны, Елубайды, Ребираны, Ж амалды — буюл казак,тьщ баска да енерпаздары ньщ eMipi мен шырармашылыгын сол кара радио кулагымызра кун-тун куйа бастады. Б ас алмай ты цдады к, eciMi3 к етш елггпк. Манарбек шыркаканда, мен ш ш ен асымды жерге к,ойаты нм ы н. Ал атам Еш м ук,ам бет: \" 0 й , кур к ,о й м ай м ы н !\" — д е й т ш с у й с ш ш . \"И э, к,арык, Кыларсьщ!?\" — дейтш апам Батпан куйеуш кекетш. Мен энге де, атам мен эж ем н щ кдолырына да м ез-мэйрэм болатынмын. Манарбек енш щ шуары м е т керемет шат кылатын, мен ез1мнен баска ешюм бимейтш , еш и м елей бермейтш ерекш е бакдггка беленетшмш. ©нердщ куддреп м е т канатганды рьт, кай-кайдагы гажап eMipre жетелейтш; арманшыл, ecepmiA дуниенщ eciriH eH атгап, кдшалдан рана туратын ражап жумакка енш кететшмш. Соньщ берше м е т М анарбектщ м ащ аз yHi шакдлрып туратын. Акжазык,тары б о д щ уй ею ауы зды болатын. Кдлста, отын жетпегенддктен, ауызгы уйдд бос каддырып, 6 ip TeMip neurri паналап, бэржпз тупю уйге кешш алатынбыз. Сонда кара радио ауызгы уйде калып кететш. Ущрейген ол уйде астык, сак,тайтын кдмба м ен бос уйдщ суканы н кашырран суык, ауа рана калатын. Кенет кара радиодан М анарбек шыркай женелсе, мен атамныц кара imiriH ж уре-муре жамыла сап ауызгы уйге карай жупретшмш. Апам мен атам: \"Тамарыц суып калды. Кел, im!\", — деп, канша ж алы нса да, хабар айак,талганша кдлбыр етпей кдмбаньщ устшде калшыйып отыратынмын. М анарбек менщ туйме ю р е т ш . Bip KyHi М а н а р б е к п д е л к,асы нда о ты р ы п 321

Ъексутт Нф1свкв-ты______________________ тындадым. О, сол сэт кдндай бакдпты едш! Манарбек-пн, шалкдр даусы ж ер д у н и ет кернеп алып барады. Ж ер- кокке сыймаган дауыс аспанньщ езш apire кетерш, бурынрысынан да бшкке итерш тастагандай. Бакдптан басым айналган болу керек, ойанып кетсем, шынында да кара радиодан Манарбек ш ыркэп тур. Сол туамде тыцдап жаткдн \"ТопайкектГ ещмде де тегглгш айтып жатыр: \"Сондары Ж арылраптыц салган am\". М е н о л TyciMAi жак,сы ра ж о р ы д ы м . © н е р д щ 6ip там ш ы сы кеудем е тамрандай куддреттенддм. С ол тусп ц a cep iH eH uibiFap, оты ра кдлып М анарбекке х ат жаздым. Хат жазганым ражап емес-ау, М анарбектен жауап хат алраным мен ушш тш тен ражап болды. Дал не деп ж азганым кэз1р ео м д е ж ок, cipa, ез1ме унаран 6ipa3 эннщ ел ещ н ж азы п берудд етзнсем к ерек, \"Кррлан\", Келаншек\", \"Т опайкек\" э н д е р ш щ м этш ш кэддмп т о р к е з дэптерддц бетш е ж азыпты да, “Бексултан, се нщ ж а зга н хатынды алдым. Бф неш евлец сурат кдн екенсщ . Y in эн н щ сезш ж /бе р ш отырмын. О сы к,у с а п к е л ге н хаттыц б в р ш е ж а у а п б е р уге уак& т болыцщ прамайды. Х ат ж а зу ш ы Е. М анарбек. 9/XII-1956 ж .\" — деггп. О н бес жастагы окушыра мундай хаттыц кдндай куан ы ш ак ел ет ш ш енерд1 ардак,таран a p 6 ip адам шамалайтын uibiFap деп ойлаймын. Манарбектей эншзден хат алраным бала кушм туп л K33ipri кушмде д е м е т зор бакдггкд белейдд. © й т к е т м еш ц М анарбекке деген ысгык, ыкдгласым — aAi сол ыкдглас. Эндд и м ж эн е кдндай ж агдайда шырарранын, гамге ж э н е оран неге арнаганы н — 6apiH ескерш , барш ез б ой ы н а cin ip in б ары п кдна айтаты н М анарбек э р а ндд 6ip белш ек тарих дэреж есш е кетеретш . М эселен, ол айткдн \"Адаскдкр’ан\" е зш кдй болыстан да кем санамайтын Б1ржан салдын, кррланран, тапталган намыстан шыйрыра ш ыркдран yHi кулагы ца к елгендей болады. Ш амыркднып, ш арт сы на ж аздап турган Б1ржанныц api намыстанып, api езш Азынабайдан ер санап турган пац бейнео М анарбекпц унш ен ап-айкдш ацрарылады: \"Айтады-ау Б1ржан елеч ентелетш, Б1ржанды ез1ч койдыч еркелетш\" — 322

%вл^ет деп, Ж анботага ш акдан муцы найзаны ц уш ы н оньщ кеудесше кддап туррандай эсер кдлдырады. \"Намыстан, уа, д ар и га-ай , е л г е ш м ж ок,!’’ — д е п , a h ур р ан ы н д а, Ж анбота да, А зы набай да Б1ржанныц кдсы нда 6ip тыйынра да таты м айты н б1рдем елер боп кдлады. О ларды ц Б1ржанды кррлараны с е т кррлайды. Содан кеш н сен де Б1ржанра айналып кетесщ. Ж анботаны да, Азынабайды да ж ек кере бастайсыц. М анарбектщ уш оларра уюм шыгарып жаткдндай болады: \"Созады Б1ржан даусын к,оцыр кдздай\", — дейдд М анарбек те даусын крцыр кдздай созып. М анарбекп ендд Б1ржаннын, ез1ндей кдбы лдайсы ц. B c ip e c e э н н щ кдйырмасьгн айткднда, ашынран, аскдк, ызалы Б1ржан эн больш алдьща келш туррандай болады. М ше, М анарбек осылай суйсштедд. О ньщ э н шыркдуы эн айту рана емес, 6ip минетге 6ip заманды бастан кеппрту сеюлдд. О ны бейж ай отырьш тьщ дау еш м у м и н eMeci де сондыкуан. О л \"Ж анботаны\" шыркдр'анда, куды Б1ржанньщ э з аузынан ecrin отыррандай ангына, ш ы йрьаа тьщдайсьщ. Естайдьщ “Кррланын\" кдзакдъщ кдймак,эн1шлершщ Ke6i айткдн. Бэршпб тамаша. BipaK,М анарбектщ айты сы бэрш ен ерекше. Онда муц да, сатыныш та, ah ypFaH арман да, елжареу де — 6api бар. Мунын, бэрш езге энпилер де келттредд. Ал Манарбекте соньщ бэрш е крса Кррланньщ ражап сулу бейней, крл жетпестей тур-Tyci мен мацраздана кдрайтын мшез-кулкд>1 да уншен, эн салу сыйкд>фынан сулбаланып турады. Сондьщтан оньщ \"Кррланы\" — езгеш е Кррлан. Жарылрапбердднщ \"Топайкектен\" езге \"Ардак” аггы эш н де М экец айрыкдна шеберлжпен шыркдйтын. “А й, А рдак, с е н ак, к р й ан ш ы ц н ан кдш кдн, А рты ц н ан м ен ак, туйры н -п л е п уш кдн , Кдн кы лм ай а к ж у н щ н е н 6 ip Длейш, Тамаша кдрап турсын дос пен душпан\", — дегенде, кдзактьщ ражап eMip турм ы сы д е ц г е л е т п к е з алдыца дереу келе кдлагын. М анарбек репертуарынан туракты орын алган \"Ж анбота\", \"Ардак\", \"Келшшек\", \"1смет\", \"Кдрра\" энд ерш ата щ ы эш ш , Ж арылрапбердднщ тж елей meKipri Кдли Б айж анов та салатын. Ж э н е екеуш щ айтуында ол эндердщ ayeHi е те уксас. BipaK неге олай ек енш айта алмаймын. Т ек eKeyi 6ip-6ipiHeH у йренген 323

Ъексутан НфкеЬ-ты_____________________ болар деп кдна шамалаймын. Сол Кдли салган эндердщ 6ipi Ж ет1ру Ш ам аныц э ш болса, ол эндд де М анарбек салатын: \"Кун батар кешке жакын таудан асып, LLIanaFbi Кызыл алтын нурын шашып. Акдпамныц карациясы болтан шак,та, Ah урып кдуышады ецш еч гашык,\", — деп, ойнакды. кунакы эндд а ж ары н Kipri3in айтатьш. М экец айтаты н “Толыбай\", \"Агаш айак,\" эндер1 де осы тектес ойнакы энге жатады. Иса Байзакрвтьщ \"Желддрмелерш\" д е М а к е ц а й р ы к д 1а с а ц к ы л д а га н у н м е н ш аб ы ттана шыркдйтын. Эсет пен Кемшрбайдьщ жолыгыскан кездеп эш K03ipri ж ур тка Ж э т б е к т щ орындауында таныс. Ал бул эн н щ алгаш кы нускдсын 1930-жылы 1лияс Ж ансупров Кдли Б айж ановтан ж азы п алган (\"1лияс Ж ансупров, Кужатгар, хаттар, кунделжтер, дала хикаялары\", 2006. 451- бет). С ол эндд д е эрткггердщ йшнде алгаш орындатан — М анарбек. О сьнан кдрап, Кдли анш1, 1лияс акын ж эне М анарбек уш еуш щ арасында элдеб1р айры кш а сыйластык болтан б а деп шамалаймын. Э сетгщ \"Кисмет\" энш щ 6ip нускдсын М экец \"С ш ет\" нем есе \"1смет\" деген атпен, ал \"Ы ргакты сы н\" \"С ы ргакты \" деп оры ндайты н, ал \"Кцсметтщ\" дш и сезш \"жаца заманньщ талабына сай етш\" И са Байзаков кайта жазтан болатын. С епз серш щ \"Н азкоцы рын\" (Ж амбы лды ц елец1мен), Акдн серш щ \"Балкадиш асы н”, Ж айау М усаныц \"Ак сисасын\", Ш аш убайды ц \"А к кайы цы н\", К,алканыц эн1н (Иса Б айзаковтьщ сез1мен), \"Yin досты\", \"Ахау, кер1мдд\" таты баска эндердд М экец е з орындау ш еберлш м ен кдйталанбас бш к TyFbipFa ш ытарып кетп. М анарбектщ ез1 ш ытартан эндер1 м ен куйлер1 6ip тебе. К езш д е он ы ц \"П ар о во зы \" м ен “К рйш ы ны ц энш \" ш ыркдматан кай к а за к бар едд? Булбул Кулэш аиткдн оныц \"К уанам ы н\" эн1 (елещ К,.Байсештовпк1) энш1лерд1ц р е п е р ту а р ы н а н туспей , е з ты ц д ауш ы лары н эл1 кунге куантум ен келедд. С оларм ен катар \"Сайра, булбул , \"Амангелдд\"(елещ Ж амбы лдиа), \"Б1ржан даусы\", “Ж е н с у сеюлдд эндер1 — к азак енерш е оныц крскан крмакды улесь М анарбек Ержанов Караганды обылысьшыц атакды Э сет акын, булбул Кулэш эш ш туган Акгогай ауданында 324

'Келбт 1900-жылы кектемде дуниеге келш, 1966-жылы кузде Алматыда кдйтыс болды. М экец 1932-жылы казак, енерпаздарынын, алрашкылары кдтарында ''Кдзакдгстанньщ ецб ек спррген aprici\", 1938- ж ы лы \"Кдзакдлстанныц Халык, apTici\" атагы н алды. Макенде, cipa, арм ан жок, BipaK, м енде 6ip арм ан бар: 6ip заманда еш р суре турып, Мэкецдд бетпе-бет отырып 6ip тьщдай алмадым. Алайда оньщ уш кулагымнан кетпейдь OFaH да тэубэ! \"Ж ас К^азак,\", 2009-ж ыл. КЕНЕН АТАНЫН, ТЭЛ1М1 Кенен атамыз алашкд аты ш ы в д н адам рана емес, алаштыц атын шыгарган да адам. Ол азш щ тущ ыш am “Бозторрайды\" о н б1рден он ею ге аскднда шы тарса, ец сорры am \"Кдлады-ауды\" 92-ден 93-ке аяк, баскднда бакц дуниеге атганар алдында рана шырарыпты. Сонда 82 ж ы л бойы казак, е н ер ш е калткдгсыз кдрзмет ж асап а г а т . О л — а з ю ндш гш ен 14 ул-кд13 керш , OFaH кр са 6ip баланы асырап acipreH эке. Алпыскд такаган немесе сол алпыстьщ дал езш деп кезде де оньщ дауы сы алып к ернейдщ imiHeH урлдеп шырып турран борандай болатын, Сорыстан кейш п жылдарда сол даусымен шыркаран “Бозторрайын\", \"К ак шолары\" мен \"TiK ш ы ркауы н\" патеф о н н ан тьщ дап ест1к. А л кэз1рп тындап жургешм1здщ 6api М ы рзатай aFa жазды рран 85- теп дауысы. \"О, ол кундеп ушм-ай!\" — деп, e3i де армандап отыратын кдйран дауысы н б1здщ окдш ы сты лар мен радиож урналш ы лар ж азы п алмаган. Б1з ушш , ел yuiiH, тарих пен рылым ушш ец кер еп сол дауысы едг амал не, оныц осындай екшшп бар. О ньщ анерде уш, крлзмет пен саясатта 6ip устазы болтан екен. Bipimuici — бала ж асы нан елецге баульнан С арбас акдш, eKimnici — ж ш т шагында жолыкддн акдш -сазгер Балуан Шолак, yiniHmici — ж ы р алыбы а т а т а н Ж ам бы л атасы, ал TepTiHiuici — О раз Ж андосов. Ол — осы устаздарыныц шарапатын да карген, азабын 325

Ъ ексут ан Н’ ф кекв-т ы___________________ да тарткдн адам. Ж ыйырманш ы жылдары Ж убаныш Бэр1баев пен О раз Ж андосов 6ip ауылга Жетпсу аквддарын ж ы йнап, кецес заманын ж ырлауды наснхат етедь Элдеб1р себеппен OFaH Ж ам бы л ш акрры лм ай кдлады. Bip кезде Ж эк ец кедсе, есж алдындагы сакщылар яббермейдд, Ж экец ж1бер дейдь Б ойберм ей гаредд. K ipe сала О раз бен Ж убаны ш екеуш е экелерш щ юм болганын кемсате айтып, кдтардан кдлдыратындай сендерге мен не кдллдым деп елендетш кря бередд. Ж у р т ею б1рдей бастыктарына ттл тиг1зген Ж амбы лдыц елецш ен кеш н улкен жанжал шыгады-ау деп, ж ы м болып кдлады. Сонда Ж андосов: \"Ж аке, б1зден 6ip кдтелж кеткен екен, кеппрццз!\" — деп, крлтык,тап экеп Жэкецдд терге отыррызады. Ораздыц сондай мацгаз м ш езш К енекец езш е eMip бойы улп етш еткен адам. Сол жыйында О раз Ж андосовтьщ крлдауымен Кенен атамыз ревком бастыры болады. 1952-жылы Кдзак, С С Р Былым Академиясынын, вице- президент! Нырымет Сауранбаев енер беммшесшщ кызметкер! Борис Е рзаковичке К ененнщ 40 эш н нотата ж азы п алуды тапсырады. Ерзакович OrapFa келш 15 кун Кенекецнщ эндерш ж азьш жатады. Bip куш Кенекец: \"Меш жаза жатарсыц, эуел! Балуан Шолакдыц эндерш жазьш алххш!\" — деп етш ш, OFaH деш н е н е р элемш е 3-4-ак, ага белгии болып келген Балуанньщ е з аузы нан уйренген 11 эн ш жаздырады. К дзак,енер тарихында мундай улг1 бурын- соцды кездеспеген. Терт улынан айрылып, \"домбырамныц устай т ы н и е а жок,\" деп ж у р ге н д е к е р ге н 10-баласы Керкем ж анды \"Ж амбы лды ц батасынан туган балам\" дейдд екен. Бул, с е з ж ок, устазды эулие тугудьщ yArici. 1937-жылы Ж ан д о со в усталраннан к еш н OFaH дейш кдзак, е н ер ш щ гул1 боп келген К енекец 6ip-aK, кунде жау болып ш ыга келедь Кун сайьш сурап, алпамсадай Кенекецад кун сайьш к е к ала крйдай етш сабап, тепюлеп, TiciH кдрып TycipreH батырлар, е з айтуында, н епзш ен кдзак, жшттер1 болады . О л азап тан куты лы п ш ыруына сол кездег1 жазушылар басшысы М.Кдратаев себеп болыпты. Ж андосов демекип, Ж андосовтьщ \"халык,жауы\" атануы 6ip Кенекеце рана таяк, жегтзш крйган жок, буюл Жетзсу аймагына тарихи тоцы рау жасады десе болады. Ец эуе/и Ж андосовтьщ тж елей атасы болгандыктан, Бегенбай 326

К’ ллйет баты рмен 6ipAecin А цыракдй ш айкдсына улы ж у з крльш бакдрып кдтыскдн К,азыбек бек Т ауасарулыньщ аты аталмайтын болды. Ацыракрй ж ещ сш ен кеш н улы ж уз крлына басшылык, жасап, кдлмак, сардарлары Кдскелец мен Ш амалханды ж екпе-ж екте елпрген К,азыбек бек баулыран Наурызбайдьщ да, кдлмак, батыры Ацрырак,ты 6ipiHiui ж е к п е -ж е к т е е л п р ш А ц ы р акд й ш а й к д с ы н ьщ алгашкдл ж ещ сш кдзакда сыйлап, бугал Далатауды \"Ацырак, елген ж ер\" атандырган Белек Сатайульшьщ да, Наурызбай крлында сорыскдн хас батырлар Букдр бабамыз ж ырына крскдн Кдзыбек бектщ улы Кдскдрыньщ да, Кдзыбек бек немерес1 Молдабайдьщ да, Суан Багай, албан М алай Сары мен Малай Кдыстык, баты рлардьщ да аты н е з урпак,тары да, жалпы казак, та атай алм айты н болды, eAi д е толы к, этап жетаап жаткдны шамалы. ©йткеш оларра шабуыл, е зд ерп рз б1леаздер, эл1 ток,тамай келедд. Е ц emHiurrici, Букдр жырындагы Наурызбай батырдыц аты да баска батырдьщ атымен ауыстырылып айтатын болды. Елубай ©М1рзакрв былкдглдатып туры п салатын \"Хош, ам ан бол!\" деген ражап эннщ авторы Бейсебай Каратаев та, одан елдекдйда бурын е ю р сурген Дэурен сал да, тере берсен, таусылмайтын талай боздак,тыц аты на да, eHepi мен енегесше де \"жаудьщ тущлмы\" деген тацба тыйым боп басылды. Эйгш ашаршылык, жылдарында Кененнщ улы устазы Ж ам бы л бала-шарасымен, К ененнщ ез1 де кдф асы п кдфры з ж е р ш пан алап ам ан кал ган адам дар. Квдэрыз бауырларга era алыбымызды ашаршылыкдын, тьфнарынан аман алып калганы у ш ш ш е к а з a/vFbic! Бул да 6ip ем1рдщ езгеш е Kepimci ш ьтар , бул кунде 61зд1 п а н а л а п к е л ш ж атк,ан кдлррыз б а у ы р л а р ы м ы з баршылык, Аштык,та ж еген куйкдньщ д е т кетпес деген, олар жасагап сол ж акрылы кцы 6i3 де е с М зд е н ш ьтар ы п алып ж у р м е т к . Б1здд д е паналайтын бауылардьщ табылып жаткднына Караганда, бул кунде Ж амбы л мен Кененнщ халкдг жаман хэлде емес шырармыз деп ойлаймын. 12.2009-ж ыл. М .д уезов атындагы драма театрда сейлен ген сез. 327

Ш еутан ЛфМ е-упы K0PAFA Дурысы \"Kapi ага\" болганмен, айту зацды лыгана сай, Кэр1байды 6i3, замандастар, KapaFa деупп ек. О л да десек дегендей болатын. ©зш щ улкен екенш, сыйлы екенш сезш , coFaH ылайык, журухш едд. Оты рыстарда, дастаркдн басында Кэддрбек екеуш з era жадтан оны кыжыртып: — AFa, торFaй устап берпп! — AFa, анаган урсшы! Деп немесе: — Акракдд уйге кдйтпаймыз ба? — Балалар: \"Бата берсш !\" — дейдд, деп, кулетш еддк. О да 6ip заман екен. Аман-есенджтщ, жарасымдылыкдъщ ж акры cerrepi екен. Tipi болса, Кэраган, жетш ске келер едд, ж т т боп кртар ж у р ш едж, ж т т атасы болып т а к ерш еддк, ендд ш ал болып та ш а л к р т оты раты н ек, амал не? Bip HepceHi icreftMiH деп oftFa алса, одан Караганды айны ту к д ы нны ц кдгыны едд. А йткднынан кдйтпайтын едд, о н ы кенддрем1з деп ж у р ш 63iMi3 эж ептэ)пр кдртайып кдлатын еддк. Ж абы л ы п ж у р ш кейде кенддретш де едж. О ндайда улкенддк танытып: \"0 й , итгер-ай, Kicire тук ю тетпейсщ дер!\" — деп кейитш едд, ал 6i3 сол кеш геш нщ е зш 6i3re ры й за болтаны деп быетшб1з. Сондары оньщ 6i3re ага больш ж урген ж ас айырмасы Кэддрбек екеулозден 6ip ж ас кдна улкендш болатьш. Сыйлагьщ келсе, сыйьща сай болса, era кун улкендд де ейтш элпеш теуге болар едд. 1986-ж ы лы К э р а г а ц eKeyMi3 д е ж у м ы ссы з кдддык, \"© зендер ерн ек теген елке\" гатэб1м уппн, \"Тарихтьщ терещ не бойлады, алашордашыларды жазды\" деп, меш К а м е л и д е н о в ж у м ы с т а н ш ы рары п ты н с а , KepaFaH, О л ж ас п е н ш ы гы са алмай, Ж а зу ш ы л а р Одагында гатеп ж урген кд.1зметшен к етп. Ж елтокран KerepiAici басталган 17-ci кун1 Кдлдарбек, К уаны ш бай бэр1шздд Т1лек Дэулетов деген досымы з крнакдд шакдлрган болатын. Кешгасш крнакд<д б ара жатьш , эйел1м А йзаш екеум1з аланда сода кетпк. Ж астар алацга толып тур екен. Эддегам дауыс кушейтгашпен айкдйлап: \"Тараддар!\" - деп жатгы. Кулэш Байсештова кеш есш ен темендей бергешшзде, аддымыздан Ш она агам ыз шьпргы. © pi урейлд, api куаныш ты дауыспен: \"Бексултан, мен осымен eraHmi рет келемш. Ж астар, ecipece кдоздар ж арады . С ен м еш к ерген ж окрьщ, м ен сеш 328

кергем жок,\", - д е д сакдык, ж асап. Т1лекгщ у ш орталык, универсам дукенш щ кдрсысында болатын, кдйтарда Куанышбай, оньщ эйем Тыныштык, тертеумгз тары алацра е д е т сок,тык, К улэш к о ш е а м е н ж орары лап, “Ж а л ы н \" д у к ет н е н ете бергешм1зде, алдымыздан ега-уш м йш са ме, аск ер ме, арсылдаган уш -терт ж ш т ж у п р ш кедлд де, д ер еу крлтырымыздан устап аладга карай суйрелей женелдд. Bi3 тартьш ып едпс, тптп куты рыны п жумдылай бастады. Сол кезде уйдщ жорарры кдбатьшан бэрш е терезеден кдрап TypFaH оры с эйелдер1 айкай салды. — Они только что подошли, отпустите! — деген ею-уш терезеден кдтарласа дауыс шык,ты. С онан сон, алан^а жгбермей, 6apiMi3/\\i Абай дацрылына карай и т е р ш -и те р т яаберд}. С ол арада аланды acbiFbic Ke3iM ш альш кдлды. Алацньщ ана inert мен мьгаа ш етш е д е т н Ti3 катар созылган аскер алацньщ шырысынан батысына карай сузш келе жатыр екен. Трибунаньщ оц жак, бурышында элдеб!р техника ертенш жаткдн сыйак,танды. Абайга тусш уйге келе жаткднымызда, дал Сейфуллин кешесшен томен карай кетш бара жаткдн 6ip топ щязды мыисэ м э ш и н е а келдд де, ш етш ен шьщрыртып мэш инеге салып экет п . Bip кдоз Бас арык^ъщ ш пне тусш ты ры лы п кдлды. \"К^1зым, 6 ep i кел, б1здщ кдтарымы зра крсылы п кет!\" — деп, айкдйлап едж, кдш еспмедк Мглисэ м эш иней ж ы лж ы п KeTri де, кдхз ам ан кдлды. Осы кергендер1мдд айтып, е р т е а К арагаца телепон coFbm: \"Аланга бары п е з кез1м1збен к е р е ш к те, бул не сумдык,?\" — деп ем, К эрагац д е р е у KHiHin ш ыратынын айтгы. Екеум1з Сэтбаев к еш еам ен аяндап Бреж нев алацына кдрай келе жаткднымызда, соцымыздан 6ip топ жасесгар1м бала куып ж етп . Б эрш щ крлында 6ip-6ip таяк, — ©й, буларыц не? — деп, екеум1з де олармен шушркелесе кетпк. Bip учили щ енщ окуш ы лары екен. \"Таяк,тарьщды тастасандаршы! Хулиган деп, тебелес шыгарды деп, ертец ездерщ е бале болады гой\", — деп едпс, 6ip ож еттеу бала: “Крлымызда тук жок;гык,тан кеш е оцбай таяк, жеддк, бупн 6i3 де карап калмаймыз\", — деп салды. \"A kj>ia айткы ш болсацыздар, ж андарьщ ы з ашыса, кеш е б1здд 6api coFbm жатканда кайда каддьщ ыздар?\" —деп, тары 6ipi д урсе кря 329

Ъекоутт Н’ фЬкв-ш ы____________________________ бердь Bi3 тосы лып калдык, \"Байкацдар! Байкацдар!\" - д ей берддк. Ашынкан балаларра ек е у м зд щ сез1шз етпедд. Алацга келген1мзде, Ж елтокран к е ш е а жацтан б1здд алацка етюзбедд, кдптаран м1лисэ Ж1бермедд. Ендд Абай дацкылына тусш, сол аркдялы Фурманов кеш есш е ж етпк. Барлык, келж токуакан, Абайдьщ бойы сэт сайын агылып келш жаткдн журтка толып кеткен екен. Фурмановпен кетеркле бергетм1зде, 6 ip ж ас бозбала улкендеу 6ip аканггы тамырымен жулып ап ыйьпъша кетерш келе жатыр екен, элгш щ алдынан шьпып, зорра дегенде акашын сол арака тастаткдяздык, С ол арада ею ж азуш ы арамыздьщ эйелш керддк. О лар да со к еш енщ бойында журдд. Б1з Сэтбаев бойындагы алацка 6api6ip бас cyFa алмадык, Р оза Бакланова басгакан е н е р адамдары жастарка басу айтьш жаты р дегендд еспддк. Е м к-ем ю дауыстары й ecriremMi3 болмаса, юмнщ н е д еп ж атканы н yFa алмадык. Туе ауа Ф урм ановпен А б аш а темендеп, уйге кдйтука б ет алдык, А бай дацкылыньщ ортасы нан етш, ендд шетше ж ете беркен1м1зде, ж ол ж и еп н де туркан ею -уш казак, кдлзын, олардьщ кдрсысында каю ншнде каствм ш еч туркан 6 ip ж ш т п K03iM шалды. Э л п ж ш т кдлздарка элдене деп тур екен. Крлыньщ, б асыньщ кашмылы, ка1здардьщ а р жак, кдсында туркан ею-уш орыс эйелше карата кайта-кайта иек к акаан ы элденеден куддктенддрдд де: — Кдюдар, мынау не д еп тур? — деддм. — \"Ана эйелдердд мына арадан куып жДбершдер\", — дейдд, — деп, 6ip каю 6i3re апгулы ар ы з айтьш калды. — Ей, сенщ есщ дурью па? О л не декенщ? — деп, Кэракац екеум1з э л п ж ш т к е д урсе кря берддк. — Т ш спендер! Бул арандатуш ы гой, — деп, кдлздарка асьпы с акдял айтгык, та, э л п кэстем ш ец ж ш т п екеум1з каумалап жаяу жолка алып шыщык, — RapiMi3AiH макратымыз 6ip гой, м ына шатакды токдшу к ер е к крй, — деп, э л п ж ш т б1зден кдшкакд-ай бердд. М ен сол арада туры п калып ем, Кэракац оны 6ipa3 ж ерге дейш соцы нан куып барды. Bip кезде ту пгш оралды. — К афпы з болу керек, — дедд оралкан бетте б1лгешн баяндап. — М э ш и н е а ту р екен, MiHin к етп. Ж астарды эдеш арандаты п ж у р ген ж ау ы з гой, кеп тщ imiHe Kipin кетпегенде, устап ап е зш 6ipa3 о лю леу керек едд. Уш эрштщ адамы гой, с а з жок, — дедд. 330

ЧКмбет Клжшш, кэстемш ец ж йтгпц аты на эрнеш айтып, сонымен уйге кдйттык, EpTeci Карата м атан телепон согып: — Эй, екеушзге Кэмекец рахмет айтып жатыр, — дед1 желпшген дауыспен. — Кдй К эм екец? - дед1м тусш бей. — Кэ,адмп Камал С ейтж анович Смайылов. — Не ушш? — Барып, жастарта акдгл айткдны м ыз уппн. — Кдйдан бшггп? — Б эрш Kepin туртан болу керек? — Bipey айткдн шытар? — Б1лмеймш , a frrey ip , 6apiH 6iAin тур. \"Д уры с ютедщдер\", — дейдг Ы рн еш е ку н н ен кеш н , ж а ц а ж ы л к,арсацы нда, Оралханньщ уйшде крнакуа болдык. Желтокраннын, 6i3 кермеген, бымеген кап сумдытын сонда С агат айтты. B ipep замандасы мы з крнак,та оты ры п та ол ж ай ы н да n ix ip айтудан жалтактаса, Кэратац жастардьщ ейтш белсендш к таньггкднына дан рыйза болтаный ж асыра алмай, кдйта- кдйта екеу1шздщ 18-шде кврген-быгешшздд айты п отырды. Ерболдьщ, Лэзэтгщ сол кетерш с кезш де опат болтанын 6i3 к еш н еспддк, алайда о н жетт, он c e ri3 i KyHi аланда кдфтын болтанын сол KyHi быдле Bip куш Кэратац ашуланып телепон сокцы. — Эй, не кдрап оты рсыц? — дед1 б1рден. — Алматы кдласыныц ж уз жылдытын тойлаймыз деп ж аты р той мыналар. \"Алматы квне кдла\", — деп жургеннщ 6ipi сен ем ес пе едщ ? К,арап о ты р ам ы з ба, б1лд!реш к те кдрсылытымызды, ж а з екеум1здщ атымыздан, —дед1 накуы тапсырма берген бастыкдла нытарлап. Екеум1здщ кдрсылык, niKipiMi3Ai \"Егем ен Кдзакртан\" газета дереу жариялады. Содан тэты б1рде т а г а телепон сокты. Т а г а б!рден у рса женелдь — Ей, не кдрап отырсыц? — Ойбай, Карата, не боп кдлды? — Бордо деген бале шыкуы. Кдзак, тш н е кдрсы екен, кдзакды свйлеуте в з м екем еан де ты йым салыгггы. С оны гэзетге жариялапты, окд1 да, жттгер1м1здщ басын крс, кдрсылык, быддрешк, — дедь — Куп, - дед1м де, epTeci К,азак,стан Ж а зу ш ы л а р о даганы ц проза 6aAiMuieciHe муше жазуш ыларды кезектен 331

Ъвксуятан Нфкекв-уил_________________________ тыс кецеске шакырттым. Бел1мшеде бастьпы болгасын, iHi ж азу ш ы л ар ы м Караганын, тап сы рм асы н ту сш дф ш айтып ем, дереу олар да ш п экетп. EpTeci тек проза бел1мшеашн, мушелер1 емес, езге бел1мшенщ мушелер1 де, ш г п баска саладагы 6ipa3 зиялы круым жыйнальш, кецсеге сыймай кетпк. Кдрсылыгымызды бмддрш, газетке арнайы талабымызды жарияладык, Кешн менщ атыма Оралбай ЭбджэрЫовтен арнайы жауап кедах О л ж ауапкд мен де, ж1гптер де ры йза болмаган соц, Орекеце ж еке хат жаздым. Накхы ш ара белпленсе деген ■плек быддрдш. BipaK, ж ауап болмады. Есесш е coFaH бола О рекец м еш м ен eurrecin алган сегалдд, кеш н сый-сыйапаткд усынылган Т1з1мнен м е т 6ip-eKi марте сы зы п тастап кек кдйтарран болды. Ол ненщ кеп, ненщ emi екенш мен эл1 кунге тусш ген ем еспш . \"Е, елдщ кдмын ж еу деген осы ек ен рой\", — деддм де, крйдым. Алайда К эрагац ол жолы м енщ эрекепм е эбден ры йза болды. М аган да Кэрагацнын, рыйзалыты халкдямньщ рыйзалыгындай керщад. Кэрагац кдйтыс болганда: “K apaFan б1здщ найзамы зды ц ушы едд\", — д егеш м оньщ осындай кдллыкхарына бола едд. Ka3ip ендд м е т аяк, асты жумсайтын, ойда жокуа: \"Ей, не кдрап отырсьщ?\" — деп мазалайтын KapaFan жок, 1здеймш, маган крсылы п eai д е 1здейтш сеюлдд, \"Карагач болса, айкдйлап араш а тусер едд-ау!\" — деп, эрю м оны эрдайы м жалтакхап 1здеп жаткдндай кершедд. Ж окуатпаута кднш а ты ры скднм ен, жок,татпау кдйда? Бул дуниеде толмайтын о рны б а р К эрагац едд гой. Ж аткун жер1 ж айлы болсын аяулы достьщ. Ж етгаске кутар жетпеддк-ау, деп еюнгенмен езге не icrep аларсьщ бул татдырга? 12.02.2010-жыл. Д0НЕШ АРАНЫЦ КЕНЖЕ К,ОЗЫСЫ Дэнеш аганыц 6ipa3 ш эю рп болды. Бэрш щ аты-женш есттгенмен, Ke6iH к е р т - б м м е й т т м ш . М е н щ (и л етш т, ж урепм шп acipece жакры керетппм — аганьщ ез кецш кулаган к е н ж е шагартт Н урж ан Ж анпеш сов. Н урж ан Ж эр кен т кдласьш ыц шырыс жак, желке тусындакы Суптэй деген ауылда 1973-жылы 19-кекекте тукан. М енщ угымымда, ешю м к еп окутанная немесе кеп 332

уйренгеннен энил болмайды, табигат берген дауысы болса рана энип болады. Б ш м де, у й р ен у д е д ауысы б а р адамды рана атакхы энип етедг Н урж ан т а м — сондай э н ш . Туа 6inceH эдем1 дауы сы н оны ц 6iAiMi м ен тэж 1рибеа, талабы мен таланты унем1 демеп, 6ip б ш ктен 6 ip б и ж к е б аиыппен кетерш келедь Таланттьщ багы ашылмай, талаптьщ тауы . шагылып жаткдн жайсыздык, бул ем1рде аз кездеспейдд. I Ондайдан Нуржанды аман-есен алып еткен эуел1 ез э кео I Кдбимолда, сонан сон; Д энеш aFa. О л — э к е а Кдбимолда мен memeci Ум1тханньщ да тогыз баласьшьщ кен ж еа, e3i I эн уйретш, e3i Aapic берген Д энеш аганьщ да ш эю ртгерш щ I кенжесг Устаздын, ш эгартке б еретш де, к е р сететш д е Heri3ri J куддреп — улп м ен кдмкррлык, соны Н урж ан эуел1 экесш ен ! алган. Э к е а Кдбимолда домбыра тартып, эн салатын, халык,тын, ж ы рлары м ен 6ipa3 акдлндар айты сы н ж аткд айтатын енерл1 Kici болтан. Сонын, б эрш кдрш адайынан кулагына куйып еск ен кдгылез Н урж ан ©3i де эк е у л п а м ен еседд. Суптэй ауылындагы Уста TypFaH деген акракдл Д энеш аганы \"©зйпздш, Дэнеш,\", \"0з1мнщДэне1шм\" деп айрыкдпа макуан етедд екен. C e6e6i Д энеш аганьщ алгаш э н ге деген кумарльпын ояткдн, бала талантын кднаттандырран адам осы TypFaH акракдл екен. З е р г е р л т н е , агаш пен тем!рден уй буйымдарын жасап тастайтын ш еберлтне бола ауыл ад ам дары о KiciHi У ста TypFaH атапты . Н у р ж а н ау ы л мектеб1нде окдяп жургенде, 6ip KyHi Д энеш ага 63i курган \"Арай\" э н сэм б ш н алып к эн сер т к р и та келедд. Уста TypFaH \"0з1мнщ Дэнеппм\" деп журген энип агасын алгаш Нуржан сол кэнсертте кередд. Ж урт Дэнеш аганы сахнадан ж1бермей, \"Ана эндд айт\", \"М ы на энщдд айтш ы!\" — деп, узак, крш ем еттейдд. Аганын, д ау ы сы , OFaH к е р с е т к е н халы к,ты ц к,урмет1 б а л а Н у р ж а н н ь щ к е э д л ш к,атты толкытады. С ол куннен бастап ол Д энеш aFaFa украгысы келш талпынады. Уйдщ есж-терезесш жауып, тупю уйге тыгылып алып бар дауысы м ен э н салуды э дет кдллады. С оны байкдран axeci ендд баласы н б1ржола энппл ж к е баулып, езш щ быгендерш б1ртшдеп оран уйрете бастайды. Тацертец ылги Нуржанды домбыраныц крцыр ушмен оятатын болады. Мектеп кдбыррасында журш-ак, Нуржан Эш ш бала атанады. Кепш ш ктщ алдына шьпып домбырамен алгаш

ЪеЬуттн Нфкеке-шы________________________ _ он жасында ан шыркдйды. Онжылдыкды бтргеннен кешн С у п т э й о р т а м е к т е б ш щ AepeKTipi аудан ды к , б ш м б асц ар м асы н ан Талды цорран к,аласындагы 1лияс Ж ан суп ров атындагы педагогикалык, институтынын, музы ка ф экултетш е ж олдама алып бередд. Кужатын крбылдап, дауысын тындаран институт устаздары оны сол институтта эн ш ш к класын баскдрып журген Дэнеш Ракдяшевкр жолык, деген кецес бередд. Э н ш тыцдап, мэн- жардайын б1лгеннен кеш н, Д энеш aFa езш щ алгашкдл устазы ¥ с та Турранньщ ауылында еск ен балага ние-ri ауып, Н урж анны ц окуга кдбылдануына тж елей кдмкррлык, жасайды. Дэнеш аганыц эн ш ш к класында Н уржанныц алгаш уйренген эш Дэнеш аганыц Оразакдш Аскдровтыц сезше шырарран \"БаркернеуГ болады. \"Аганыц сабагы ете та р т ы м д ы е д к K ipreH ад ам uibiFa ал м ай цалаты н. Студентгермен 6ipre устаздар да кдтысып отыратын. У йренген энд ер1м1здд к еш к е жатакдсанага барганда ж ары са айтаты н еддк\", — дейдд Н у р ж ан сол к е зш еск е альш. 1991-жылы кузде Дэнеш ага делегацияньщ курамында Кдлтайга барып, УрДмжл м ен К улж а кдлаларында больш кдйтады. Сол жакд-агы кдзак, б ауырлары мы зды курметтеп Оразакцга аганыц \"Жан-жак,тары бауырлар\" деген елещне э н ш ы гары п сыйлайды . О л эндд Ш ыгыс Турюстандары бауырларымыз кездерше ж ас ала тындайды. Крита оралган бетге ол э ш н келе сап Н урж анга уйретедд. Кеш н Баян-©лгей аймагына барранында осы \"Жан- жакц-агы бауырлар\" эн ш айткрнда, ондагы крзакд'ар оран улкен крш емет керсетш, рыйза болады. Ертесшде елге ала кетуге базарлык, тацдап журсе, дукешш 6ip келшшек сол эн ге ас а р ы й за болганы н айты п, аганы ц крлына кумгс сакдгна салады. О ны aFa халык, берген сыйапат деп крстерлейдд. \"С ыйга — сый, сырага — бал” деген дэстурмен \"Аяулы м енщ арайлы м\" деген эн ш сакцна салган кррындасына арнайды. К еп ш эю ртш ен даралап, Д энеш aFa Н урж анга айрыкдна ыкцглас таны тады . \"С ен м е н щ эндер1мдд е з аузы м нан уйренген шегартзисщ, сондык,тан езгелер бузьш айтса, м ен щ аты м нан эндер1мдд дуры с айткдязып, тузетуге кдкцщ бар\", — дейдд е к е н aFa Н уржанга. С ол сеш м нщ озш ен де аганы ц Н урж анды к ен ж е крзы сы санап, одан улкен умгг куткеш корш ш тур. 334

Эсет эндерш Дэнеш ага езш е устаз санаган Рацымжан Сокдфшаулы, Кэддрихан Итжанулы, М амет Кршкдрбайулы деген шс1\\ерден у й р ен н т. Молдабек Эбдисэр1мов деген Kici Э сетгщ ¥ланбура деген жайлауга ж ерленгенш айтыпты. Ракдшжан мен Кэд1рихан — Э сеттщ кдсында журш , эндерш ез аузынан уйреген адамдар. Ал Мамет акдга — Кэддриханга шэгарт болтан Kici. Ecici эш ш лердщ дэстур1мен Д энеш ага да e3i айтатын эндердщ шыту тарихын алдын ала баяндап отьфады екен. ¥стаздарынын, айтуынша, Эсет езш щ эй гш \"1нжу-маржан\" эн1н ж айлау аралап серуендеп ж урген ш атында, 6ip ауылдагы кдлмыз куйты ш бойж еткенге арнаган екен. Бул, эрине, сыпайы тана мэлДмет. К е р е салган кездейсок, кдлзга осынш ама елш -еш кен эндд Э с е т кдлай тана а р най салган? Оньщ ар жатый, эрине, эргам эркдлай кдялдайды. Дэнеш аганьщ Нуржанта уйретуш де, K83ipri ж у р т айты п ж урген ел ец Э сетгщ \"1нжу-маржаныньщ\" е з ce3i ем ес, ага бглетш с е з мынандай кершедд: \"Ак, маралдай керыген кцясында, Бала кустай талпынган уясында. Еркем, ceHi сагындым. Созган целым жетпей жур ентелетш, Кез алдымда елее боп турасыц да. Сагынбасца не шара? 1нжу-Маржан сегалдд-ай, Алгул жанган кергацдд-ай. Гул майысып, гул жайнап, Bip коршеец, еркем-ай! Сейпглмэлж-Жамалдай Бейнетще кенсем-ай, К,озы Керпеш-Баяндай Bip молада елсем-ай! Сагындыртан еркем-ай! Э уелетт эн салдым сатан арнап, Аспандаты ацкуга канат жалгап. Еркем, ceHi сагындым! Ацыраймын дауылдай арманменен, Кунд1з-тун( сеш Дздеп журмш самтап. Сатынбаскд не шара?!\" Э сеттщ А рдац атты кд.1зга да арнаган эндер1 бар, 6ipi \"Улкен Ардац\", eranmici \"Kiuii Ардац\" аталады. Олардыц неге 6ipi улкен, 6ipi rami екенш a3ipre ешгам талдап б ере 335

^ексттан НфЬЬ-ты____________ _____________ крйкан жок, Алайда Кдзакртанньщ шыгыс кдырындагы Э с е т пен батыс кдырындагы М ухитгыц 6ipi \"Улкен Айдай\", \"Kiuri Айдай\" деп, а л enunnici \"Улкен Ардак,\", \"Kirni Ардак,\" деп эндерш е ушрлеп ат крйганына кдйран кдласьщ. Сол ук,састык,та е н е р п а з шыгармашылык,тын, элдеб1р нэзнс купиясы жаткдндай кершедд. Э сет э н арнатан Ардак, 63i FanujK, болып, 6ipaK, крсы ла алмаган М акралдьщ сщлкп болса к ерек. Bip туканы м а элде агайыны ма, ол жатьш euiKiM к д зб ал ап аны к,таматан \"А лайда э н арнаганы на к^раранда...\", — д еп эргамнщ ертурл1 жорамалдайтьшьшда дау жок, А л М акдал м ен Э с е т 6ip-6ipiH унаткдн кершедд. Bip тойда eKeyi айтысады да, оньщ арты улкен суш спенджке уласьшты. Алайда М акдалдьщ аукдтгы эке-ineineci енерге б ай Э с е т п е зд ер ш е тен, керм епть Бул окдга, cipa, 6ipa3 уакдггкд созылган болу керек, Эсет ез муцын \"Макдал\" атты а им ен iy>i3Fa да, зам а ш а д а жетю знгп. \"Макдалга айтгым сэлем шын зерек деп, Акд»1лы баска жаннан езгерек деп. Болмаса, мен кдйтайын ойланбастан, М акдалжан журген шыгар мен келет деп. Макдал-ау, Макдал! Y kl/u крцыр ала уйрек секДлддм-ай! Кере алмай дидарынды ©юнддм-ай!\" — деген сездерде 6i3re ж етпеген талай сы р жаткдн болу керек. О сьгаьщ б эр ш энпй аганы ц е з ау зы н ан естш, эндердд е з ш е н т ж е л е й у й р е н г е н Н у р ж а н э р эндД к дстерлеп, кдсиетш б ш п, киел! енердщ кдддрше ж етш шыркдйды. О ньщ майда, макдал дауысы э деп тындаганда-ак, Дэнеш аган ьщ e3i болм аса д а K03i е к е н ш б1рден ацгартады \"Бала Д энеш те осындай болтан шырар?\" — деп болжайсыц. ^ Дэнеш ага 1992-жылы дуниеден озды. Б е й т Суан Багай баты рдьщ Мукдяры атты кэлмакды ж екпе-ж екте елтзрген жазыкуын, батыс жатындагы тебеде. Нуржанды тыцдаган ap6ip адам, кудайга шугар, б1рден Дэнеш аганы еске алады. © й тк еш о н ьщ aFara у ш де, э н салу MaHepi де, биязы льпы мен майда мшез1 де — бэр! укдайды, куды аганьщ ж асар га н ж алгасы сеюлдд. Ka3ip Н урж ан — Ултгык, К онсерваторияны б т р г е н 336

% м6т б ш м д 1 у стаз. ©3i Ае Ж у с ш б е к Е л е б е к о в а ты н д а гы Республикалык, эстрада-цирк колежшде ш эю рт тэрбиелеп жур. О л — 2002-жылы 0M ipe К,аш аубаев аты ндагы республикалык, энш иер байкдуынын, бас ж улд еа Гран Придд ж ещ п алкан енерпаз. С ол байкдуда Н у р ж ан Эм1ре айткдн \"Агаш аяк,ты\", Эсеттщ \"М акдалы н\", \"Kinii А рдагы” мен \"Крцыр кдзын\", ез устазы Данеш аганьщ \"Саясында алманьщ\" эндерш шыркдп ж ещ мпаз болган-ды. Кдзакдъщ дэстурл1 ан д ер ш Ф ранцияда, О ц ту с п к К ореяда, Кдлтайда, Норвегияда, Англияда, Ресейде, Туркияда, Мацголияда, Кдоргыстан мен ©збекстанда, С ауд А рабияда шыркдп, кдуым ж урткд казак, э н д ер ш е крл сок,тырып кдйтгы. Э ндь э н аркд1лы елдд насихаттауда ол у стазы Д ан еш агадан да мол мумюнджке не болып жур. Данеш аганьщ 80 жылдыгына арналган республикалык, байкдуда ол 6ipiHiui оры нды ж е щ п алып, ш ы н м энш де Данеш аганьщ ен, уздпс ш эш р п ек енш ic ж у зш д е дэлелдедь Ал 2009-жылы наурыз айында устазы Д анеш Ракдппевтщ рухына арнап езш щ туцгыш \"Сагындым дауысыцды\" атгы ж ек е кэнсертш бердд. Ж у р т о ньщ э р a m сайы н Дэнеш ке де, Нуржанга да рыйзашылыкден крл согып отырды. Э нни аганьщ к ен ж е крзы сы халык,-крш ем етш е беленш, кэнсерт сон,ында Данеш кдйта тарзлткен \"Ацшыньщ энш \" шыркдп, тьщдаушыларын шат-шадыман етть ¥лттык, дэстурде э н ш ы ркдйтын Н у р ж ан iHiMi3 улты ньщ eHepiH бшктете беруге бар кушш салып келедь Ж олы болсын! 15.03.2010-жылы ж азылды, \"Кдзак, ад еб иеп\" газепн де ж арияланды. ТЕРЕЦ AFbICTbl ТАЛАНТ Берддбек Сокрак,баев — казак, эдебиетш щ тарихы нда айры кщ а орны бар талант. BipaK, 6ip кдоыгы, оньщ eMipi мен ш ыгармаш ылы гы жан-жак,ты талданы п, ж ете зерттелмеген. Бул олкдглыкуьщ орнын болашак, урпак, кап узатпай толтырар деген умггтем1з. © йткеш Бекецн щ шыгармалары бурын саясаттьщ кдфлары мен сырларына ж ы м даса крйм айты н, е н д т ш ы ндык,ты букпей, буркемелемей айта алатын заманда ол шыгармалардьщ багы жануы эбден орынды. 22-749 337

Ъексушт Н’ фкеке-ут_______________ __________ __ Б е к е ц 1924-ж ы лы 15-к,азанда Алматы облысы ныц Н ары н крл ауданында туран. О ньщ буюл шьп-армасы дерлж туган ж ерш ыстык, махабатпен жырлауга арналган. Б екецнщ субел1 шыгармаларыньщ 6ipi — \"©лгендер кд йты п келмейдд\" р о м ан ы . Ш ы р ар м аньщ б у к ы oKjiFa ж е л г а н е ж азуш ы н ьщ е з OMipi азык, болгандыры ащ ары лып турады . TinTi ж е р -с у атга р ы д а к е б ш е езгерттлмей е з кдлпында аталады, imiHapa рана ептеп езгертсе, оньщ е зш еш щрындыкрыз-ак, таны п крясьщ . М эселен, Беген деген/у Кеген екеш н ащ ару бэлендей к^ындыкдд тусе крймайды. Ал Кекпек, Кертогай, Торайгыр, Ж алацаш , Сегеттлер ж азу ш ы н ьщ ром аны нда да, ем 1рде де сол атпен аталады. Ш ындыкуы ж азуды мурат еткен адам, эрине, ем1рдщ аш ш ы сы м ен туш ш ы сы н да жасы рмаута мэжбур. Ал Бекецнщ сол романды Kemeri кецес заманында жазып к етк еш н е с к е алсак, кейб1р аппны ны о л Kici кермегенсу1 эбд ен м ум кш д еген ойда боламыз. С олайы солай да шьпгар. Э й ткенм ен 6i3 о сы романы н жарияларан ж ы лдары Берддбек арамыздьщ баспага, басища ренжш, гатэбшщ кеп жерш, е ц м ацы зды ж е р ш щлскдртып ж1бердд деп кынжылранын есттддк те, керддк те. \"Ж азган ь щ толык, жарык, кермеген соц, ж азы п Keperi не?\" — д егенш е крсыла крймай, 6ipaK, крсылмайтьшымды батыл айта алмай, талай бугежектегегам ел! еимде. Зиялыларра сезш етгазе алмай, шындьщгы ашып айтпайтын адебиетп кдстерлеу мумкш еместтгше оларды иландыра алмай, сол кеш стш н сырткд шырарып: \"Крй, iHiM, б у й т ш к у й г е л е к т е н б е ! B ep i6 ip к д зак д ы е зг е р т е алмайсьщ , т е к езщад е з щ куртасьщ . ©Mipuyii щлскдртасьщ. С ен кднш ам а ак, сейлеп, ак, ниет к^ш ту р сац да, “ ©, зэл1м, алдап турсы н\", — деп ойлайды .— © з руы мен ез мансабынан баскдны кермеу1 бул да\", — деп тущлетш. К^тар журген достан, ж асы нан 6ipre ескен адамдарынан керген опасыздьщгарды кеппре алмай кдтты щянжылушы едь Соньщ барлык, себебш \"©лгендер кдйтып келмейдшГ ощш анда тусш гендей болам. Тецеу, салы сты ру ж ен е дал тецей 6L\\y мен тапцыр салыстыра алу —жазушыньщ хас шебермгш танытатын нэрсе. Бекецнщ бул романын операнда, оньщ жазганы мен езщ нщ ем1рден туйгенщдь кергешцдд салыстыра отырып, унем1 оньщ далдптн, шыншыддырына капал риза боп оты расы ц. CoFbic ж ы лдары ндагы кдзак, ауылы мен 338

'К вл йт кдзакцъщ TipmiAiK ты ны сы н Бекен; ту р а ф отообиективш е дэл басады. О л к е р ш е кеш н 613 ерж еткенш е д е онш а езгере крйматан керппс болрандык,тан, 6i3re соншалык, жузтаные; к ^язы т да, кщшаты да. Ауыддьщ, адамдардьщ украстырына кдйран кдласьщ. © зщ шет пушпатын керген ешрд1 курсiне к е з алдьщ а экел есщ , сол ем1рдд сол кдлпында с е зб ен суреттеген ж азуш ы ра epiKci3 суй сш есщ . Ж азу ш ы н ы ц кдрапайым шыншылдырына, ep6ip сез бен сейлем нщ княлдан курастырылмаран, жобалаумен жасалмаганы, ем1рд1 ж азы п оты рганына к е зщ ж е тк ен сайы н кер ем ет ынтырасьщ. ©етш те ешрдд кдз-кдлпында крразга Tycipyre болатындырына кдйран кдласьщ. \"Bi3 eMipAeri сорыс т а сол кинодагы секиуц оп-оцай, “урамен!\" Я те кдлады д еп ойлаймыз\". \"©летшдер ездерш щ нашарлырьшан, ебедейазддгшен елш жататьш тер1зд1. Ж алпы , бала кезде адам: \"М ен де елу1м мумкш-ау!\" — деп ойламайды гой. ©летш дер ылри да баекдлар сеюлденш турады\". Бул Б екецнщ рана, оньщ Keftimcepi Е ркш нщ рана емес, бала кушз б1здщ де ойы м ы з гой. Еркш мен Балияньщ кдзакр1 махабаты кдндай ражап! Тек кдзак,ж астары на, кдзак, eM ipiHe FaHa ж е н е оньщ белгш 6ip кезещ не рана тэн шындык, \" — Балия, тондьщ гой, 6epi керпеге Kipin жатш ы!\" Балия унс1з тек басын шайкдды, к ерпеге Kiprici келмейдд. К,ушарымыз айкдсы п ж е н е 6ipa3 жаттык,. М ен енд1 б1ртшдеп саналы кнмылга кеш е бастадым. К ер пе ш етш мумк1н болранынша ашыщрырап, Балияны бауыры ма тартгым... Балияныц астынан керпе шетш кушпен жулып аша бастадым. Ралия шынтарымен ныгарлап босатпаура тырысады. Керпе шетшен айырылса, бэрш ен айырылуы мумкш екенш жакры б1ледд\". Аз сезбен астарлап кеп ж ейтп мецзейтш , езш мышуялдай отырып езгелерд! де оцдырмай T icren алатын сейлем Бекецде ете кеп. Сол кездщ сак, баспагерлер! кдлай сызып тастамады екен деп бас шайкдйтын тустарьщ да бар: “Кдозмеп б и ж тщ уш де бшк\", \"Cofhc 6ip ey re с о ш с болса, 6ipeyre ырыс\", — д е ц у Бекен. \"Арак, im y аркрглы адам боп, есеюдщ жаца 6ip бел-белесше кетеррлмейтш 339

Ы сут ш H ll/deh-pu____________________________ Tapi3AiMi3\". \"Ауыздан ш ыкрдн анттыц 6api орындалса, адам адам емес, баягыда-ак, першгге болтан болар едГ. \"Турмеш б1лмей де, оран тусш кермей де еш рд! тамаша етюзуге болады\", — сияк,ты сейлемдерд1 езу тартпай, нитей куптамай оку мумкш емес. Елдщ ер азаматы жауга атганып кднын тегщ жатса, Нурэлддейлер елдщ крнын сорып ceM ipin жаткднын оку к д н дай ау ы р ! Т у р м е ге ту с к е н б ала EpKiH украиндык, Александр Заславскийден кдйрымдылык, Kopin жатса, MyFdAiM б о п б а р г а н к,азак, о р т а с ы н а руш ы лды к,тьщ кесапатьша кезйедь Bepi шындык, 6epi нанымды. Соньщ 6api адамды тэрбиелейтш хальщгык, мураткд барытгайтын екшпнтер мен курагастер. Б екецн щ балаларга арналган айтулы д униесш щ 6ipi — \"М ен щ аты м — К,ожа\" атты n e e ic i. Б ул — оны ц шырармашылырындагы улкен 6ip белес болтан шыгарма. О л соны м ен 6ip re кдзак, балалар эдебиетш щ де улкен 6ip б ел есь Х алык,тыц, ж ас окдярм андардьщ ш ы найы ыкдлласына беленген сети туынды. Ж азуш ы ньщ бул шырармасы шет елдердщ 6ipa3 тш н е аударылды. Осы ш ы гарм аньщ окщ?а жел1С1мен ту ар гл ген кинофильм де ж у р т ш ы л ы к ,т а н ж а к ,с ы 6 aF a а л д ы . К ,ож а — к,азак, балаларыньщ Том Сойер гспетп суш ки кетпкерь \"Менщ аты м — К,ожа\" п е ш а н щ ж азы луы на д а М ар к Твен тэр1зд1 элемдрк аты бар жазушылардьщ ыкдал еткеш сезсзз. Алайда о л — е л ж т е у д э р е ж е с ш д е к,алы п к р й м а г а н , к,азак, топырагыньщ шындытынан туындатан талантгы шырарма. \"Осындай шыгарма кдзак, балаларына да керек\" деген бш к макратган барып туындаран дуние болса керек. \"М ен щ аты м — К,ожа\" п е в г с т щ ж азы л у ы еддсшде, баяндау сипатында айырыкдга жацашылдьтк, жок, Мунда кдрапайымдылыкдщ, нанымдылыкдф баса кещ л белшген. \"Kipicne орньша\" деген тараудьщ басты мшдетшщ e3i — ш ы гарманьщ иланы мды ш ьиуьш а кдязмет ж асау. \"@ripiK енггеце крспайм ы н\", — деп уэде береди автор. Ш ьшьшда да, шырармада: \"Эй, мьшау жер1 сешмаздеу-ау\" дейтш солк.ылдак ж е р ж о к , Bip ш ы гарм асы нда e3i ул кен боп балаларга сыр айтса, жазуш ы бул певюшде балаларга бала боп сырьш ашады, езш щ ж амандыгьш да, жакрылытын да жасырмай жазады. Сол жасырмай жазуынын аркасында окдярманньщ ыкргласын ж акры аударады. 340

УОлйт К,азак,та \"А у зы н д а 83iAi ж ок,ты ц — к р й н ы н д а крлш окдары бар\" д ейтш с е з бар. Эз1лдд айта бь\\у де, т у а н у де, эзь\\ге эзглмен жауап беру де — адамньщ и с ш к д ец гетн танытатын кдсиет. Бул туррыда Крж ага кдлзыкдаскд болмайды. О л т о т е з аты на о рай да эзгл-оспакдсд баты л барады, е з беделш KppFan бугежектемейдд. С ол кдллыры, cipe, ж ас окырманньщ кекею нен шыгады. “Ш ыны н айтсам, бул о баста К ржа емес Кржаберген екен”, — деп, кэддмп кдзакдл ашык, м ш езб ен сы р аш ады . О дан ap i эдем1 э з и ж еп т к п е н Kicim epiKci3 жымитады. \"BipaK, дуниеде не килы ражайып кубылыстар бола беретоп тэр1здд, бертш келе “Кржабергеннщ \" куйры гы у з ш п туеin кдлыпты\", — дейдд. Элдеб1р жэнддктщ к у й р ы га у з ш п кдлгандай кдьпт айтады. Певгстщ е н бойында м е т р крзрайтын, адеп ук,тыратын жэне оны эдеш леп оцашаламай, окдта барысында жы мдастыры п KeATipeTiH тустар мол. \"Эке\" деген сездд айткднда, ж у р еп м кдрс айры ла жаздайды -ау. К,андай жакдш, кдндай ыстык,!\" — деп теб1ренедд Кржа. \"Eh, кдйран экем! Егер сен Tipi болсац, мумюн, м ен будан re p i баекддай болар ма еддм. KiM б1ледд, жер-элемдд ш улатьш соткдр К рж а атаны п ж ургеш м э к е а з жет1м е с к е н д т м н е н де ш ы рар\", — деген К рж аньщ сы ры н окдлганда, кдй баланыц да eciHe е з aKeci Tycepi ce3ci3. Ж а зу ш ы эк е н щ кдддрш е еп п эдем1 эддспен айты п етедд. \"Осы бойда бурыштагы кпэп шкафыма кдрай етш бара ж аты р еддм, Кдратай KyAiMcipereH дауыспен: — © й , Кржатай, сэлем кдйда? — дедд. Ж асы улкен таны е адамга сэлем бермеу — кергеназддктщ 6eArici\" — деп мамам м е т талай баулыган. Сол парызымды амалсыз етеп: — С алем етаз бе? — дей салдым. Улкендердщ уетш е буйымтайсыз е т кдлзулыкрен Kipin келгенддктен, ендд амалсыз б1рдеце icreyiM кер ек болды\". Бул араны окддоан бала эдей ш кт1 К рж ам ен 6ipre мойындайды, улкендд сыйлаудыц халыкдык, дэстурш есш е TycipeAi. \"ЦПркш-ай, былай болса: адам ayeAi улкен болып жаралса! ©мДрдеп езш е THicri кдцзмет мамандырын аткдрып болганнан кейш барып балага айналса!\", - деп, Кржа баласа тен Киялга бергледд. \"BipaK,амал кднша, ем!рде булай

Ш сутан НфзЫа-ты____________________________ болмайды, болмак,емес. Эуем беделаз, б т м а з бала болып жараласьщ\", —деп, кдяддыц жальшан кря 6epin, кдйтадан шындыкдэ туседд. Арманы кдндай жылы, макраты кдндай ж арасы м ды ! О л е зш щ жак,сы адам екеш н тез1рек дэлелдепс1 келедт Балалык, м ш езбен icTen крйган кд1лык,тарына кдрап, улкендер м ен мугал1мдердщ оны сотанак, санаганына екгнедд. © кпш шнщ езш ен оньщ ада л ж ан ы KepiHic бередд. К рж аньщ кдяльщтары белгии 6ip логикадан туындап жатады. Адам ж аны н ура бермейтш, сжан ундле бермейтш KiciAepre онда у н е ш 6ip кдяжыл журедд. Содан барып к езе к п тентектпс туады. \"Колхоз малы — менщ малым. С о н ь щ 6 ipeyiH e MiHeMiH д е к е те м ш . Б е л се н д м ер д щ эркдйсы сында б1рнеше атган бар\", — деп о й туйедд Кржа. Каддмпдей праволык, даута барады: \"Экем Кддыр осы к о л х о з к у р ы л га н к у н н е н бастап , у с та болы п ютедд, мам ам — сауыншы. Bip а п ъ щ 6ip кунддк терш пайдалануга м енщ неге кдкдям жок,?\" Бул — бала кемеш нде булюлдеген бэр1м1здщ де кдрсылырымыз гой. \"Балалы уйдщ урлыгы жатпайды\" деген, 6i3 ундемей iurre сандал журген кдяжылды Кржа батыр айтып сап кдрап отыр. Осы текгес эпизодтар пев1стщ эл еу м етпк ж у п н де артгы ра туседд. Кржага ылги жаман acepi тиетш Султанньщ бойында да к еп ж акры кдсиеттер бар, О л — батыл, eirri, тапкдф, е р кещлдд. Алайда сол жанры кдсиеттердщ 6api жаман макратгарга жумсалады, нэтижесшде Султан суйю маз бала боп ш ы га келедд. О ньщ бойында баскдга деген м е т р , аяушылык, жок, сондыкд-ан ол не icrece де тек е з пайдасын кездеп ттейдд. Ал оньщ езш е пайдалы боп кершген нэрселердщ баскдга улкен зияны бар. Мэселен, ылайлауга K erin бара ж аты п крйш ьш ьщ кдракел eATipiciH кдгып KeTyi, 61реудщ кдзын атып алуы, тэты сол сиякдылар, баскдга кднш а зиян icren ж атса да, ол ешкдшан онысьша екшбейдд, К рж а ейтпейдд, о л е з iciHe 03i бага 6epin, к д те л тн е к д п ы куйзеледд. Ш еш есш мектеп Aepeicripi шакдярганда: \"Баш-ус мамам, — деп кдянжылады Кржа, — элп эцпмеден кейш кдндай куйте туспекпп. 1шкенщ ipiH,, ж егенщ ж ем м болады гой. О нсыз да коцш жарым адамды азапкд салып елпретш болдьш-ау!\" ©су, акдлл Kipy деген осы гой. К рж ам ен 6ipre куш ит, К рж ам ен Gipre кулш оты рган ж ас окдярман Кржамен 6ipre 342

есейе де туседд. Сокдакфаев шырармаларынын, тэрбиелж мэнш кушейтетш де осындай шеберлжтер. \"М ен щ аты м — К,ожа\" n e e ic i со гы стан соцры ж ылдардары а у ы л м е к те б ш щ eMipiH a p i наны м ды , api керкем суреттейдд. Tiirri те к мектеп кдна емес, колхозды ауылдыц еьйрш ен д е тэп-Tayip маглумат бередд. Бул naBic кез1рдщ езш де б1рнеше буын урпакды тэрбиелеуге улес крсты, эл1 де талай урпакдъщ тандайы на татиты ны даусыз. Берддбек Сокдакбаевтьщ \"Балалык, шакдф саяхат\" атгы neeiciran де балаларра танымдык, мэш зор. М унда автор басы ашык, а з еш рш жазады. К,азак, ау л ы н ы ц т аб и гаты н , мш ез-к,улкдян, ауы л адамдарыньщ ара-кдтынасын, эдет-салтын, сол ортада ескен балалардын, кгсш к кдлыптасуын, еш рдщ ашшы- TarriciH татып керуш Сокдак,баев аса 6ip шыншылдыкрен, эарелем ей , дуниеден тундлтш те ж1бермей, ж адагай ур ан д аты п т а ж !б е р м е й , кдщ ыр TipAiKKe т э н к,оцы р баяндаумен суреттейдт Ш ытырман сюжет, жумбак, эрекеттер жок, мунда, ейткеш кдзак, ауылында ж акрыц да, ж аманьщ да — 6 epi ж ария. Улкеннщ де, баланьщ д а ici — 6epi елддн, к е з алдында. П евю тщ с ар ы н ы шындык,тьщ эуенше меседд де отырады. Отызыншы жылры кдзак, ауылындары ашаршылыкды 6i3 K93ip-KS3ip рана аш ы п айта бастадык, ал Сокдак,баев балаларра оны ерте бастан-ак, баяндап берген. Ж азуш ы суреттеген аштык,ты о к ^ г а н бала эке-ш еш есш ен ол аштык,тыц ce6e6iH д е с ур ар ы акдкдт. Ж окдиы льщ ты ц eMipiMeH e3i ж акры к ерш ж урген М айра кдяздьщ уйш ен uieiueci eKeyi у н сурап барранда, бала Берддбек уялганы нан K ipepie тесж таппайды. Онымен крсылып сен де кдшаласыц. \"М ына айнаны М айрац бетш Kepin ж урсш деп эдеш экелддм. Уйде 6ip туш р дэн кдлмады. Bip кйнкене ун бер, балама кулше nicipin берейтн\", — дедд шешем. \"М айра бул сезддн, 6 e p iH де e cT in турды \", — дейд1 жазушы. \"KipMereHiM кдра ж ер эзер турмын. TeAMipin кдйыр сураганнан бвдщ бул халМ здщ Heci артык,?\" - дейдд ол зырырданы кдйнап. А ш ыкдфн халыкдсд кемепм1з ти е ме деп, буры н уры болтан Ж антай, Бокдпабай деген KiciAep кдйтадан аттарына мшедд. Ceirrin, eKeyi кдлмак;гардыц жылкдясын урлап экеп елге таратып бередд. Урлык, жасау, ерине, ж ам ан кдллык. 343

Ысушт _______________ _ _ _ Ал eHAi аш тан кдлру — ол да оцран кдллык, емес. Ею отгьщ ортасы нда кдлган е ю уры елдд ам ан сакуап кдлу уш щ тэуекелге мш ш тэртш бузады, 6ipaK, солдаттар кеп елдщ eTiH т у г е л к д й т а д а н т а р т ы п а л а д ы . Ж а н т а й м ен Бокдгабайды, оран кемектескендердд ауданра айдап экетедд. Ендд урлык, ж асам айм ы з деген крлхат берш кдна олар арен; кутылады. А л аштык,тьщ з ш ауылдыц ецсесш одан api басады. \"О, жалган! — дейдд аштыкден, жокщ ы лыкден еткен бала к езш к е з алдына экелген Берддбек. — Б1реуден 6 ip нэрсе сурап теллйруден еткен не бар екен! Ж1герш кум болып амалсыз бара жатамьш. Крлымдары сут сурауга арналран ыдысымды керсетпей тырьш аламын\". Емшектеп iHiciH ем1зуге ауру, а ш анасында сут жок, сол нэресте ушш, сэби ундн амалсыз аукдтгы уйлерге 6apyFa мэжбур. \"Апам, ю ш кене су тб ер сш дейдд, Турдыбекке... О сы сездд айткднда ж арты ж асы м курьш кеткендей болады\", —дейдд. Нанасыц. Намысты, адамдык,арды осьш ш алы к аякдф баскдн аиггыкдсд лакнет айтасьщ . О сыньщ 6 a p i оты зы нш ы жылдьщ, халык, колхозга 6ipirin жаткдн кездщ шындьпъ1 дегенге илана ал м а й дардарасьщ . BipaK, ж а зу ш ы бей н ел еген акдгкдт бары нш а иландырады. \"С урап экелш ген 6 ip кдсык, сутке сол ш амалы су кргсылады. М олайтылады. Аузына шай кд сы кден там ы зган кезде, Т урды бек ендд сутгщ дэмш б1рден сезшедд: обырланып, тамсанып жута бастайды. TipuiiAiK, eM ip ym iH ку сэби осылай куреседд\", — дейдд к урсш е т у т н д е п . О сы н ы окдлранда, е л б асы нан еткен кд1ыншылык,ты, кдлсылтац кезендд ж а с окдф м ан нак,ты сезшедд. С о циал иста кррамньщ даму жолында кдзак, ауылы кеш кен ауыртпалык,тыц кдншалык, болтан кез алдьща елестетедд. Демек, бул шырарма елдщ тарихы н укдырады, танымдык, та кдызмет аткдрады. Соншама кдшн жардайларда да адамдардан мешр узымейдд. \"Крзакдъщ бойындагы 6ip асыл мшез: жакдлнын далага тастам ай ды , аузы нд агы асы н ан ж ы р ы п бередд. Н агаш ы м y in маган еш кдндай ауырсынран кабак, быддрген жок. О сы уйдщ е з адамындай, м енщ б аска жадркд бармай, осы нда салмак, сальш келухм занды дегендей шуркдлрап кдрсы алды\", — дегендд окдшанда, халыкдъщ i3ri дэстурше epiKci3 суйсш есщ . Ж а с буынньщ бойына жак,сы тэрбиеш Б екец осылайш а спцрудд макрат етедд. 344

v r fm \"Кдйдасыц, Tayhap?\" neeici — ж астардьщ албырт, акдгл ток^атуды бш чейтш, эл1 д е дайындыкрыз, сондык,тан да сэтйз махабатыныц тардырын суретгейтш шырарма. Бул певйггщ о к р а с ы кызрылык,ты болганмен, м а т аш ш ы. Екеу1 де 6ip-6ipiH суйе тура ею ж а с 6ip-6ipiH м эц п жоталтып алады. Б.Сощтакбаев — елдщ у л пы к, мш ез-кулкы н yFbin, таны п j окдпысы келетш окдфманга 6epepi, танытары ете мол жазушы. О ныц эдеби мурасы сондык,тан е з окдгрманымен I элсш-эл1 кдйта табысып, Крита кдуышып оты рута тшс. Т1ЛГЕ КУРМЕТ - ЕЛГЕ КУРМЕТ 0 т к е н ж ы л д ы ц а я г ы н д а г эзет1 м 1 з TiA гы л ы м ы саласында, ж алпы ттлге кдтысты м эш с-мэселелердщ ай наласы н да ж е т е кец1л б е л ш б е й ж у р г е н б1рк,ыд ы р у ж ай л арга ток,талган Э .М е ц д е к ее в тщ \"TiA к д ш б а т па, теория кдш бат па!\" (11 декабрь, 1987) атты макрласы н н а з а р л а р ы ц ы з р а у с ы н ы п , TiAnii- р а л ы м д а р ы м ы зд ы , терминпй-тэрж1маш ы ларымызды, ж азуш ы ларды , журналистерлд ана тьим1здщ кргамдык, ем1рдеп тутыну, крлдану аясын кещту ж ене оны зертгеп-зерделеу барысы туралы к ещ сп эщтмеге ш акдфганы мэл!м. Одан берще осы макдлада айтылран ойларды тары 6ip кдфынан кррыткдн, аударма жумыстарымыздагы ала-кулалыкуар мен термин кдбылдауымыздары кемш1лжтерд1 с е з еткен Кдзак, С С Р-ш щ ецбек ш щ рген медениет кызметкер1 Э .К д рарул овты ц “Ж у й е л Ш к , ж ар и ял ы л ы к ,, icKepAiK болса...\" (1 апрель, 1988) деген макдласы жары к, кердд. Ендд 6yriH ецпмем1зд( ж а зу ш ы Б .Н у р ж ек еевтщ \"TiAre курм ет — елге курмет\", TiAini-FaAbiM С .О м ар б еко вты ц “Кдлыпкд салма, халы ккд сал\" атты м акдлалары мен жалгастыра отырып, авторларымыздыц пайдалы niitip- усы ны стары на TiA 6iAiMi институты н а за р аударар деп сеш м б1лддрем!з. Кдзакртан Компартиясы Орталык, К омитет! м ен Кдзак, ССР М инистрлер Советш щ \"Республикада кдзак, тш н окдт-уйренуд1 жакрарту ту р ал ы \",11Республикада о р ы с т ш н окдт-уйренудд жакрарту туралы\" арнайы кдулыларынан кеш н б аспасез бетгерш де, оны ц imiHAe acip ece \"Кдзак, 345

Ъексш т ан <Нф о1сеЬ-уш ____________________________ едебиеп\" газетшде республикадары крс ты дш к меселелерг ана тш м зд щ бупш мен болашагы жешнде дуркш-дуркш м акдлалар ж ар и я л ан д ы . TiAre б айланы сты м вселелер республика баспасезш де ежедден-ак, белсендд кетерш п келедь Тек, этгец, накуы н эти ж е й баяу. Ал оньщ нак'гы нэтиж еср эрине, кеп орайда йлип-ралымдардыц б е л с е н д Ш и н е , Т1л 6iAiMi и н с т и ту ты н ы ц кдозметш е байланысты екеш де шындык, 1971-жылы 27-августа \"Ленш ш пл ж ас\" газетшде талым Ш .Сары баевтьщ “Эдеби п л д п т е г е н мудде\" атгы макдласы ж арияланып, coFaH байланысты газет бетшде е й ж ы л бойы пиар быддрк: еткен-дд. OFaH кезш де ралымдар, жазуш ылар белсене араласып, акдфында 1972-жылдьщ 27-апрелшде академ ик-ж азуш ы F.M ycipenoB пен академик-ралым ГК ецесбаев кррытынды m idp ж азы п: \"Эдеби TiAiMi3алдагы кунде де с е з кдддрш, с ез паркдш 6iAymi зиялы кдуымнын, унем1 ы типаты нда, кдмк,орлырында болады деген ниетгем1з\", — деген болатын. А л ж азуш ы М.Скдк,баевтыц \"Тыдеп туйтюлдер\" атгы макрласына орай \"Кдзак,эдебиет1\" газетш де (Л7, 1982) улкен niKip алысу журш , оны академик Э.Кдйдаров аса 6ip ыж даЬатгылыкден кррьггындылап (29- июль, 1983), 6 пунктген туратьш усыныс пен ттлек быддрген- д1. О л усы ны стар зэрулж м энш эл1 де жоймарандык,тан, еск е Tycipe кеткеннщ арты к^ьпы болмас деп ойлаймын. BipiHmi усыныста \"Кдзак,тш орфографиясыньщ непзп ережелер1\" кдйта кдралып, тузетулер е н п з 1лу1 ж э н е ол езгерю тер д щ р е с м и б е к т л у 1 к д ж ет дел1ндд. 29-июльде жарияланган бул усыныс крбыл болды ма, элде бурыннан даяр ic ж узеге асты ма, ameyip, 1983-жылдьщ 25-авгусында \"Кдзак,тш орфографиясыньщ непзп ережелер1\" б ектлдг С ез ж ок, ол е те и г ш к и ic болды. “Н е п з п ереж е\" кдбылданбас бурын оны ц ж обасы 6ipa3 мекемелерге таратылып беры дг niKip-усыныстар жиналды. Эрине, ол ж оба \"Кдзак, эдебиеп\" газетшде жарияланып, жазушылар мен журналистер, эдебиет суйпш кдуым, педагоггар ез тю р л е р ш талщлра салганда орынды болар едь Ты — халык, кдзы насы болгандык^ан, оны ц ж айы н хальщгыц ез1мен ащялдаса отырып ш еш кен ж ен емес пе. Сонда бэлюм, кейб1р тусшпсаздпс кездеспес пе едг.. М эселен, элп \"Н еп зп ереж енщ \" \"Ш ылау сездерддц ж азылуы \" деген такэгрыпшасында: \"... ак, ау, мыс, Mic, ды, ДД, гы н ды ш ылаулары езд ер ш ен бурьшгы сездерден дефис 346

%вл^ет (-) арк£1лы б елш ш жазы лады \", — делщ ген. Б уры н бул категорияга \"дары\" ш ы лауы да жа'щ ы зы латы н. ЕндД ол кдтелж тузеплгенмен, баскд кдтелж крсылыпты, будан былай \"АмангедаД-сынды\" деп ж а за ты н болы ппы з. Bip KjJ3biFbi, \"Heri3ri ереж енщ \" б е к т л г е н ш е бес ж ы л болса да, \"сынды\" шылауын дефис арцылы жазып журген не баспасездг не ж еке адамды кездеспрмеддм. вй тк еш бул е реж е кепек ер н еу ттлте зорлык,-ты. 1961-жылы ш ы к р н \"Кдзак,тшнщтусшд1рме сезд тн д е\" (2-том, 303-бет) \"сияк,ты \", “с е к гл д Г , \"Tepi3Ai\" шылауларыньщ \"сынды\" сезш е синоним екеш керсеттлген, келирш ен мысалдар деф исаз, белек жазылран. Ол кезде элД \"НепзгД ереж е\" кдйта кдралмаган. Ал \"Кдзак, т ш н щ тусДндДрме сездДгшщ\" 8-томы 1985-жылы жары к, кердд. М ун д а д а \" с ы н д ы \", \"си як ,ты \", “секДлдД\", \"тэрДздД\" шылауларыньщ синоним екендДп айтылтан ж е н е мысалдар да д е ф и с а з жазылран (480-бет). Сонда муны кдлайтусш уге болады? Егер \"сынды\" шылауы дефис аркдш л жазылса, онда OFaH синони м болып кел етш \"сияк,ты\", \"сегадаД\", \"тэрДздД\", \"сыкдллды \", \" так д лл етп \", \" p e y iu m \" д е г е н шылаулар да дефиспен жазылуы керек емес пе? Ал туптеп келгенде, осы шылаулардьщ дефис аркдоы жазылуга т и с нендей себебД бар? О ндай зандылык^ы тшмДздщ табигаты галап ете ме? Иландырмайтын ереж еш орынсыз тыкдалау тшмДздД ecipe ме, eiiiipe ме дегендД ралымдар ойламаганда и м ойлайды? О лардыц кдтелш занды турде Кдзак, С СР Ж огарры СоветД П р е зи ди ум ы н ы ц У казы м ен р есм и бекшлген соц, улкен екш ш же уласпай ма? \"Крсымшалардьщ ж азылуы \" деген такдгрыпшада: \"нд\", мп, кт, нг, мб, ск, ф т сияк,ты дыбы стар ттркесш е бДтетш сездерге крсымшалар ы, i дэнекер1 арщялы крсылады. Мысалы: фонд-фонд-ы-Fa, фонд-ы-ны, фонд-ы-дан, фонд- ы-сы; ш риф т-ш рифт-i-re, штамп-штамп-ы-лау; факт-ф акт- i-re, митинг-митинг-i-re; объект-обьект-нлер, объект-i-re, ромб-ромб-ы-ньщ, киоск-киоск-нлер\", — делшшть Э р ттлдщ е з зацдылыры бар, сол зацдылыкда уйлес ш ы кдан ер еж е рана ем1рш ец. Б1здщ ойы м ы зш а, жогарыдагы ережеде осы зацдылык, садталмаган: сезге крсымшаньщ дэнекер аркщлы крсылуы кдзак, тш н щ тел зацдылыры емес, сондыкуан осы 6ip зорлык, ереж е кещлге крна крймайды. Егер тшм1здщ ез зандылыгына жупнсек, жогарыдагы крсымшалар былай жалганган болар едк фонд- 347