Б. Нұржекеұлы. т9

Ш с у ш т Н ф Ы и -у н и ______________________________ сайын, кун сайын элденеше адамныц тагдырьша араласып, кдншама кдзакды ата-журтына экелш, камкорльпына алып ж урген Кдлекец кдсымызда жур1ггп. Макд-ау да кушей, сы й да дэметпей, е з азаматгырын у-шусыз FaHa аткарып журпгп. Кдлекец Оцтустж Казахстан обылысыньщ Макдарал ауданьшдары Асыкдта ауылында 1939-жылы дуниеге келген. Ауыл — а р кдзакдыц кшп отаны: сонда туып, сонда еседд, ултгык, тэрбие-тэлдмдд сонда алады, сондыкдан ол да ата- анац icnerri. Сол кдзакда кдсиетп кдтгы багалаган Кдлекец ез аулында ез каражатына меппт салдырган екен. Ол мешгггщ курылысы Кдлекец кдйтыс болтан соц 6iTin, оньщ ашылуына зайыбы, бала-шага, чуран-туыстарымен 6ipre 6ip топ досы мен сыйласы да барып кдйттык, Сонда Куанышбай екеум1з Германияда туратын Ш эрш Найман ацсакдлм ен таныстык,. Ш экец К длекецнщ шетел кдзакдарына керсеткен кдлзмет! мен бауырмалдыгын, сол ушш езш щ онымен туыс бои кеткенш айтканда, жазушы Кдлекецдд де, казак, Кдлекецд1 де кдйта танырандай толвдаы к, Bip-6ipiMi3Ai4 миймдздд рана ш укдт, б1р-б1р1м1здщ ел уш ш 6iTipin жаткдн iciMi3/a бдлмейдд екенб1з, бдлмесек те бдлгендей боп ж уре бередд екенб1з. Шатнылган кдзакды ата шацыракд<д ж и н ау у ш ш К длекец кдяруар кдязмет аткдрган екен. О л Кдзакстан П резидентшщ кдуымдасгык, бойынша 1- орынбасары деген аса ж ауапты жумысты аса жауаптылыкден аткдрыпты. \"Ештен кеш жакры\" деп езш- 63i жубататьш халыкдыз, оны кеш б1лсек те, соран nryxip. Кдзак, баспасезш щ узак, жыл басы-кдсында болып, жастык, ж!гер1 мен басшылык, ж асау кдбдлетш саркд жум саган К длекец Кэд1рбек Ceri36aeB, Куанышбай Курмангалиев, CepiK Эбддрайымов, Т1лек Дэулетов сынды apinTecrepiHe устаз да бола б!лдД. Оньщ агалык, алакдны кеш еп Оралхан мен Сагатгы да аялап тэрбиелеген-дд. Ол тер б и ел еген , к д м к р р болтан •б асп агер л ер м ен акдян- жазушылар кдншама?! Соныц 6epi ел ушш еткен ецбек. Ондай ецбек а щ р ге н адамды ел! де умытпак, емес. \"Турю стан\", 07.09.2005-жыл. 148

У( \\£л6т ЕЛ АТЫН IIIbIFAPFAH ЕР К^набек Байсеш тов — жиырмасынш ы расырдыц перзенть Ал ж иы рм асы нш ы Facbip — кдзак, eHepi мен мэдениетз ушш ерек ш е Facbip. К ом б ат Facbip. О л — туцгыш кдзак, ром аны тутан, кдзак,тьщ туцгы ш драм а театры, туцгыш опера ж эне балет театры ашылган, жазушы, эрпс, балерина, геолог, археолог, архитектор, дэрпер, мусшнп, профессор, академик, тагы басца да толып жаткдн мамандык, пен енер саласына кдтысты ж аца атаулар мен тыц термш дер туындаган гасыр. Кдзак, уш ш жакрылыгы да кеп, орны толмас кдйгы-кдшреп де мол гасыр. Ал К днекец сол гасырда apTic деген куддретп ен е р и есш щ 6ipi боп, осы е ф р д е алгаш эрттс атанган адам. Кднекен, ж акры a p iic пе едд, орташ а м а едд деп сурау — обал, е й т к е т ол сол енерд1 бастауш ы лардьщ 6ipi, ал бастаушыга бастаушы дегеннен баска бага жок, К,азак, драм а театры алгаш Кдлзылорда кдласы нда курылды. Кднекец ол театрга Алматыга кеш ш келген кезшде гана крсылды. Ал кдзацтыц музыка театры, содан опера жэне балет театры боп аталган театры — бастан- аяк, Кднабек аганьщ кдтысуымен, араласуымен курылган театр. Кднабек Байсештов — кецес еюметшщ саясатына сенш, кдзак, халк*>1 TiAi м ен eHepi дамыган бак^гггы халык, болады дегендд кею реп н е куйып ескен урпакхын, е к ш . ©нер1ммен, кызметтммен халк^пчды бак^пты ете тусем деп еткен адам. Ол езш щ ецбек жолын мглисэ кдгаметшен бастаган. Оган бала кушнде есш ен кетпестей э сер етш, улп болгандар — Алтыбай атты туыскдныныц енерпаз алты улы, эйгШ акдш Сара жэне сазгер cepi Пышан Жэлмендеулы. Ал кешн енерге баулып тжелей театрга бауыр бастырган — Ж умат Ш анин мен Серке Кржамкулов. Ол драмалык, театрда шындалып, одан соц музыкалык, театрдьщ шацырагын кетеруге атсалысып, акырында опера ж эне балет теагрын курушылардьщ 6ipi болды. С ол теагрдын, туцгы ш дерек-ripi, кейш бас режиссер! бола журш, ол басшылык, жасаудыц, уйымдастыра б1лудщ де у лп боларлык, талай цыр-сырын керсете быдг Ол ойнаган Телеген мен Ер Таргын — ез заманында айрыкша ел суйсшткен релдер. Кднекец кино енер1нде де ез1ндж крлтацба кдлдырды. Кднекецнщ енерш 149

Ъексштн НфЫ се-шм____________ _____________ е л Ы з бен мем лекеплоз жоиары курметтеп, OFan \"Кдзак, ССР Халык, epTici\" атагын, Кдзак, С С Р М емлекетпк сыилы гын бердь О л \"К^иггар кещ л\" атты естелйс ютэп жазды, ол орыс тш н е аударылып ею дурюн басылып шык,ты, ж у з жылдык.мерей'гойьгаа орай \"Ж ады н\" баспасы ол ютэггп толыдтырып, кдзак, ттлшде еюнии рет шыгарды. Кднекеднщ 100 ж ы лды гына орай \"Бш м \" баспасы биыл ол туралы естелш тер жинагын шытарды. Муньщ 6epi — К днабек Б айсеш товтщ кдзак, OHepi м ен м эдениепндеп орнын багалаудан, умытпаудан тукан эрекетгер. Кднекеднщ OHepi де, OMipi д е эм талай FacbipFa азык, боларлыдтай енегел1. Сондыкуан оны умытура кдкдпныз да жок, К ,азак,станныд халык, o pTici, eftriAi oHuii Работа Е а м ж а н о в а 6ip шюр1нде: \"Кулэнггэй Кдш Ж 1бек ендд кдйталанбаса, Кднабектей Телеген д е кдйталанбайды\", — деп едд. С ол апамньщ сол ce3i макан кдтгы унайды: Кулэш пен Кднабелсп 6ip-6ipiHeH боле кдрай алмаган замандастьщ сезк \"Кд13 Ж лбек\" операсы ны ц м эскеулжтер Tycipin алкан 6ip уз1ндюшде ак, боз уйдщ сыртында турып Телеген ен шыркдйды: — Жайык,тьщ ак, маралы ар ма, Ж1бек? Алты айда арен, жетпм жадап-жудеп. Деупй едд кун тимеген, жел суймеген, Кдсында элдеб1реу бар ма, Ж1бек? EcTireH ж у р т ты ц е с ш д е болар, Телеген-К днабектщ боздата созган сол эш нде ынтык,тык,тыц, узддккен ж т т арм аны ньщ у ннен адгарылаты н айрыкдга 6ip MiHe3i бар. А ты н ecTin, ж у з ш к ер м е ге н Ж 1бекке Т ел егеннщ бул турдыш ттл кдтуы ж е н е кдндай ражап ттл кдту \"кун тимеген, ж ел суймеген\" пек сулуды сарынып, керсем-ау деп адсап келген ж ш ттщ ce3iMi де, 1зет-1лтипаты да адыраган эннен а д к д т турады. Баскдга кдлай есер ететшш кдйдам, Кднабек- Телегеннщ сол уншде, кудая тоба, бадщырдыд курайынан есттлепн сакыныштыд сазы бар: сырылдаган сырнай ун ж ан дуниеддд билеп, х ас сулага ад сары ауран Телегеддд дел ез1ддей тусшесщ. Ж1бектей д эзж сулуга тек осындай энм ен тек осы Т елегендей ж т т кдна ттл кдтуы тш с деп б1лесщ. М ундай айрыкдна ьпуаласкд Ж лбек те ерекш е ыкдяластана ж ау ап кдтуы тш с ек енш улттык, дестур1м1здщ 63i еж елден уйл еспр ш крйган. \"Гэккуш\" ш ыркдп Жлбек- 150

'К м бт Кулэш уркек елжш е орнынан турегелгенде, соны керш о ты р ган с е н щ д е б у ю л iuiKi с е з1 м щ л а п е т ш 6 ip r e кетер!лгендей болады. М ьша гажап уйлеом, гайыггган пайда болгандай жарасымдылык, сахнада емес, эр кдзакзъщ ез ауылында, е з щгялында, е з арманында етш жаткдндай е л т п экетедд. Сол куддретп сахнада сомдаран К днабек талай кдзак,тыц к е з кею регш де эл1 де саксаулы, Кдзактьщ Т е л е г е т К днабек те, Kjt>i3 ЖДбеп К улэш та б о д щ жерлес1м1з деп макд-анута талдык,оррандык,тардьщ толык,какь1сы бар. © йткеш Кулэш тщ e3i солай деген, солай деп ем!рден еткен. Ол — Байсейгггщ рана барына емес, бер1де бую л Ж етгсудыц барына берген келш , эр1де Кдзак,станньщ макуанышы болтан енерпаз. Осыдан келш б1здщ юнэм1з де шыгады. ©йтш-буйтш, eirreyip, К днекецнщ 100 жы лдьпы н этап е тп , е л екешм1здд керсетш жаты рм ы з, оран, эрине, тэуба. Кдзакдъщ булбулы атам ан Кулэштщ 90 жылдыры атаусыз кетп, соган не боп 6 ip ж и ы н етк1зе алмадык,. А лм аты е т ш зб е с е де, Талдыкррран етгазгеш орынды едд, ср ны кезш де ескер е алмаганымыз бэр1м1зге м ш д еп мойындаймын. Мен еддщ ардакдыларын, атакдыларын белш, менппктеп алайык,деп урандап туркам жок, тгрюшде солар дэмш татьш, суын ш ж ен топырак, олар бакдг eMipre кеткенде д е ж окуап туруы керек, о л — емДрдщ eHereci, ж акры yArici деп кдна айтып турмын. Кднабек ара ез кдтарластарын, замандастарын кдтгы курметгейтш. Оньщ \"Куиггар кещл\" атгы естелж ютэбш о к д аан адам ньщ кез1 оран о цай жетедД. Э й тк ен м ен ол айры кдю сыйлайтын, унем1 суйсш е еске алатьш ею адамды атап еткешм орынды шырар. Bipi — Н ар к о м п р о с, hfhh халык, арар ту к о м и сар ы Ж ургенов Тем1рбек, Кднекец, Темекен, дейдД. Кднекецнщ айтуына кдрасац, \"Кдлз ЖДбек-п\" ж азайы н деген ой Брусиловскийде де, Бабитге де болмаран, оны ж азу керек деген идеяны да, нак,гы эн ш Брусиловский жазады, либреттосы н Рабит M ycipenoe ж азады деп тапсы рма берген ж эн е тж ел ей 63i кддаралап ж азды ры п шыккдн — Кдзакртан халык, арарту ком исары Тем1р бек Ж ургенов. ©3iHin \"Куштар кещ л\" атгы кггэб1нде Кднекец: \"Мэ, мынаны Бабитке апары п бер, 6ip айдыц 1ипнде \" К ^з 151

Шсттн Н$М>-ры Ж 1бектщ \" либретгосын бгпрш берсш, — дедд де, крлыма \\ •плхат устаггы . — Егер кдж ет десе, ж азуы на сен де | кем ектес!\" — деп, езш Тем1рбек Ж ургеновтщ кдлай жумсаганын ж азады (Алматы, 2004, 100-бет). Сол Ж ургенов Брусиловскийд1 ш ак^ры п алып сейлеседд, фортепьянода кдлай ойнайтынын тындайды, акд,фы \"Кд>1з Ж 1бекке\" м узы ка жазуды соган тапсырады. \"С ейтп де крлма-крл сол арада Ж ум аткд телефон сок,ты. \"K^t3 Ж 1бекпц\" м узыкасын Брусиловский жазатындыгын, уш куннщ йшнде оган либреттоньщ жол аудармасын жасаты п 6epyi к е р екп п н тапсырды\", - дейдд Кднекец (106- бет). Бул — эргам тусш е бермейтш эрекет. Жетгас жылдан астам yaig.iT сахнамыздан туепей келе жаткдн макуаныш операмыздьщ OMipre кел у тарихы — к е т н п урпак, ушш улп тарих: ел у ш ш ецб ек ете б1лудщ улпсь Сол улпге ундле к,арасак„ “К.ыз Ж 1 б е к \" о п е р а с ы н д у н и е г е э к е л г ен , ту ы н д ы ге р д щ , h f h h а в т о р д ы ц 6ip i — К,азак,стан Н аркомпросы Тем1рбек Ж у р гено в сияк,танады. Жок,тан бард ы ж асатк д н, б асы н ан аягы на д ей ш эз1 араласы п уйымдастырран сол атамыз. Адам болтан соц, пендешшктен ешгам де ада болматан гой, Т ем кецнщ д е заман алдында, адам алдында airryFa турарлы кда, айтута турмастай да талай к ем ш ш п болтан шытар-ау, 6ipax, кдзак, х а л к д т кдйтсем кдтарра крсам деген жанталасьша тек бас ию керек. Ондай улдардьщ, сондай сущ ы лалардьщ сол дэудрде тым кеп болтаны, кеп узамай кецеепк саясатгьщ кеарш ен кектей солтаны, туп кдлмастай тыйпыл болтаны — о да ойланатьш тарих. Соньщ 6api — К днекецнщ кез1 ж асаурап отырып, дауысы кырылдап отырып айтатын тарих. \"Темкец\" деп суйсшш , о Kicim nip т у т ь т сейлейпн. Эрине, 6ip \"Кд.13 Ж збектеп\" кдозмеп у ш ш емес, куллл ецб еп ушш. Eramuici — Брусиловский. К днекец талай кдзак, энш умьггпастай кдллып \"К^гз Ж 1бек\" операсына аркду еткеш ушш , Евгений Григорьевич Брусуловскийд1 еш кдзак, кдлдрлемеген д ереж еде кддДрлейтш. \"Кдлз Жабек\" операсы о н ьщ мак,танышы да, ен; к о м б а т ы да, cyftcimci де, бар тумы рыньщ уз1лм ей кел е ж аткдн к д вьпы да, халкдшьщ кымбат мурасы да, кдзак, эндерш щ бас крекдн кдеиетп шацы раты да болатын. Брусиловский м ен \"Кдлз Ж гбекп\" Кднекечдей 6ip жакры керсе, Fa6en тана дэл солай жакры 152

<Квл(ж к ерген болар деп ш амалаймы н, 6ipaK, мен Рабецмен Кднекецдей аралас-куралас бола алмадым, сондык,тан тек шамалаймын. Юм быедд, Кднекец, бэлюм, Ж 1бек болып ойнаган Кулэппн де еске алып, сол операны айрыкдш сыйлатан шырар. \"Халыцтык, опера цашанда халык, музыкасыны ц непзшде жасалады. Евгений Григорьевич “Кыз >Юбекп\" де сол дэстурде жасады. Ондагы эн, музыкалардыц орнын тауып жымдасып кеткеш соншалык, эркдйсысы о бастан- ак, осы \"Кд13 Ж абек\" операсы уш ш шыгарылгандай. М ен е з басым кдзак, халкршыц мшез-кулкцш, психологиясын ете нэзж тусшгенддктен де Брусиловский сол нэтижеге жеткен деп есептеймш. \"...Евгений Григорьевичтщ е ц б еп — елм ейтш енбек. Э н гана емес, биге, кепшиик сахналарына арнап жазган музыкалары да, оларды кдполастыруы да кдндай шебер! Т ек тандану к ерек. Кдзакцъщ ултгык, операсьш 6ipiHmi ж азган адам — Брусиловский\", — деп туйшдейдд ол езш щ \"Кунггар кендл\" ютэбшде. \"Кдлз >Юбек\" ж айы нда Кднекен,, \"оны ц аркдуы халык, э н д е р ш щ iroKy-м ар ж анд ар ы foA ецшец\", — деп 6aFa бередд. Сол ш ж у-марж андарды ц 6ipi — Бекежан-Курманбек айтатын \"Кекжендет\". Ол туралы: \"Курманбектщ езш ен ж азып алып, кейш Бекежан рел1ндеп Курманбектщ e3i айтатын \"Кекжендет\" эш ше? Менщше, керемет эн! Шецгелдеп кд.гзыл кднга боялган крл, Алдында кия жаткан жалгыз-ак, жол. Кек кдйтпас кдн ж алам ай, талас 6iTnec, Бекежан, ойланбай-ак, тандарын сол, дейдд гой Бекежан. Д эл осы сездердд \"Кекж ендетген\" баска э н м е н а й т у м а г а н TinTi у й л е с п е й т ш секглдд б о л ы п кершедд\", — дегп-i К днекец (108-бет). О сы сездерден К днабек аганыц \"Кдлз Ж 1бек” операсын, оныц музыкасын жакры керетпа рана емес, сол операга азды-кеггп кдтысы бар эрб1р адам, эрб1р окдп?а ж айы нда айта бергендд де ж акры керетпп ацгарылады. С оньщ б эрш саралап царасац, оны ц ен ер ге, eM ipre деген купггарльпъшыц е зе п \"Кдлз >Юбек\" екенш тусш есщ . Энге, эуенге, халыкдыц мэдениетше, енерпазга, ж акры адамга, таланткд, досты кда д еген су вд с п е н и п л т — 6api \"Кдлз 153

Ъексутт ’Нфкеке-ты_______________ _________ Жлбектщ\" айналасында тогасады. Онын, Брусиловский, Fa6rni, Кулепп, Курманбеп, Уриясы, Шарасы, Манарбеп, Рарифолласы, Ж ургеновр Ш аниш, тага баскдлары — 6api Кдзак,станньщ кдйталанбас таланттары. Кднатацньщ эд1л м ш езш айкдш керсететш мынандай 6 ip окдета болтан. Рэбита Е ам ж ан о в а — К улешпен ете жакдш дос болтан адам. EKeyi 6ipre журген, 6ipre туртан, сырлас, муцдас. К улеш пен К днабектщ Ребита 6iAeTiH купияларын ец жакдш достары Курманбек пен Шара да бтле бермеген. С ол Р ебитаньщ Kyfteyi болтан О рынбек Беков театрдьщ AepeKTipi болып туртанда Курманбек е к е у ш щ ар асы к,атты ш и елеш сед ь К,азакд1 ж олмен кдратанда, Кднатац уппн ары тартса, арба сьшатын, 6epi тартса, е п з елетш жатдай. Ушыкдсдн м еселе акдфында ел келж кем итетгщ талкдлсына туседд. Кднатацнын, сондага к у й н ез сезш ен берсек, былай: \"О р ы н б е к тщ ез1мдд жак,тайды деп оты ртан ж а л г а з адамы екешмдд б ш п отырмьш. Оньщ матан кеп жердем1 тигеш рас. Бшмдд, дуние танымы кец, едеби де, саяси да меселелерге ж е тж Kici екеш — 6epi шын. BipaK, кдтелш бар ек е ш де акикдт. Н е icreyiM керек? Шындыкды осы ж ер д е айтпасам, кдй ж ер д е айтамын?\" — дейдд аталмьпп ютэб1нде. Крнекецнщ и с ш к келбеи осы узшд^ен-ак, ацтарылып туртан жок, па? [штарлык, кд>1зтаншак,тык, е зш кетеру уппн езгеш KeMciiin сейлеу; е зш б эрш антаргаш , 6epiH бш тш етш керсету уппн, кдтарластарыньщ кер-жерш кдзгалап айту сиякды мшдерден Кднаганды мулде ада десе де болады. Кднатад уш р е т уйленген адам. ©3i — eKeci Б ай сей т 41-re, iuenieci К ^уа 37-ге келгенде тутан, кудайдан кулшылык, кД)1лып жур1п сурап алтан жалтыз ул. Алтапщы ейел1 Гулданадан К,анатац А лдабек атты ул суйген. Кулепгган улы ж ок, кдгздары бар, 6ipaK, Кулекец Алдабекп е з улындай батып-кдтып ecipreH. 1952-жылы ж отары оку орнын б тр г е н Алдабекп Талдыкррганга прокуратурта орналастыру ухшн Кулеш esi а л ь т барады да, Алдабек сонда жумбак, жагдайда атыльш еледд. О л кдйты Кднатаца да, Кулешкр да аса кдтгы сок^ы болып тиедд. О ны акдялмен ryciH y — а са кдш н. \"К,асында ез1м ж урш айырылып кдлтаным-ай! Tipi ертш апарьш, eAi алып келгешм-ай!\" — деп К улеш кэм ьтады . \"М ен ендд 6irriM , ту пм ж ок, тулдыр 154

К( ш бет кдлдым!\" —деп ойладым... \"Экем жалгыз едд, м ен де жалгыз болдым, менен Алдабек те жалгыз\" — деп, алданыш етш ж ур рд'м гой...\" Тебем нен ж а й тускендей болды\", — деп осындайда айткдн болар кдзак, Ж ас болсам, эл! де алдан yMiT етер еддм, елу eidre келгенде умгггщ e3i д е орьш сы з нэрседей кершдд. Кеюрепмдд тш п ж>берш керсетсем де, м е ш ц кдйгы м ды KiM TyciH epiH , KiM т у с ш б е с ш ку д ай бглсш\", — деп кушнедд Кднекец езш щ естелж ютэбшде. Кулэш 1957-жылы к ектем нщ аягы нда алты нш ы маусымда кдйтыс болды. К еш н Кднагац Халима атгы эйелге уйленш , одан А лдан а тгы ул суйдд. Х алим а жецгем1з Канагацды кдтты сыйлайтын, керем ет багалайтын, Кулэш тщ аты на Kip келттрмеуге ты ры сьш ардакуайтын. Кдра торы ньщ эдемкп, акдялды эйел едд. Кднекен, жетш стен аскдн шагында о ю о д ен де айы рылып кдлды. ¥ зам ай 03i де о дуниеге аттанды. Эрткгпп озык, турганмен, Кднагац крлынан талай енер келетш адам-ды. Ол елец де жазатын, пьеса да жазган, анекдоттар д а шыгаратын, эз1лге, ацпм е а ш у га е те ш ебер едд. Ж ас кунш де кдндай болганын кдйдам, м ен кергенде, ез1н сыйлаганды сыйлай алатын, сыйлай алмаганныц сыйын алдына тарта кряты н уткдлр мшез1 д е б ар болатын. \"Елдщ аты н е р шыгарады\" дейдд кдзак, К днекец елш щ де, жерш щ де аты н шыгарды. © зш щ курдасы, ж ан cepiri Курманбек Ж андарбеков eKeyi кдзакдъщ гажап енерпаз кыздары Кулэш пен Ш арага ж ар болып кдна крйган жок, кцын-кдястау зам ан да саясат пен жокдпылыкдыц кдгспагында оларга пана да болды, акдялшы aFa да болды. Ею кдяздьщ ен ер кеп н д е сам гау KepiHyiHe ею курдас дос та еркектпс, азам ап ы к , ы кдал етп. С ол аркд>1лы енерге, елге кызмет жасады. Халкдям, хал к ,ы м н ы ц eHepi д е п е т к е н К д н а б е к Байсештовт1 халкдя бугш е с к е алып, е з ш су йген улга cyftcim c быддрш отыр. Бул д а елдпсгщ е те адеMi Kepim ci. \"Ж е-ricy\", 15.11.2005-жы л. (Туганы на 100 ж ы л толуы на орай Уш твбеде ж асалган байандама) 155

Ъвкоутан Нф1свке-ты_______________ __________ ЭДЕБИЕТТЩ YMITI Б уры н \"Ж а лы н\" баспасы ж а с прозаш ылардьщ тущыш \\ а ц п м е , повест ерш ж инац т ап \".А р м а н к,ана т ы нда\"; \\ а кы ндарды ц туцгыш елец, даст андары н топтастырып \"К,арл ы гаш \" д е ге н ат пен ж ы лы на 6 ip -6 ip ж инак,т ан ш ы гары п турушы ед1... О л дэстур уз1лгел! де узак, уакдгг еткен-дд. Алайда сол жак,сы бастаманы баспа да, акдгн-жазушылар мен окдфман да адсад ж урупп еддк. Биыл сол дестурдд Крита TipiATyre К,азак,стан М едениет, а к д а р а т ж е н е спо р т м М с п р л т мумганддк тудырды. Э дебиет табалдырьны н атгау кдсиетт1 ж ерге кддам басумен пара-пар. О ган келе салуга, б ара салуга болмайды: дайындыкпен, Длтипатпен, таза п е тл м е н келу кджет. Бул жолда сетазддк те, кдыншылык, та, токдф ау да — 6epi болады, 6ipaK, арамдык, болмаута тшс. Ж а с кдламгер атак, абыройды емес, халыкдд дызм ет жасауды рана басты мурат санауы керек. Атак, абырой деген — сол кдлзметтщ нетижеск Э дебиетке ез унш крскдлсы келетш ж ас толкдш epi куантады, e p i урейленддредд. © н ер куып талпынранына су йсш есщ , Т1лдд пайдалануы на кдрап крркдсьщ . П л а з едебиетге, енер д е болмак, емес. ©н тупл, дыбыстын, езшде ултгык, ерекшелш бар, ал ол ерекшелж бузылган жерде ултгык, ен е р д е бузылады. О сыны ж астар ук;гы ма, жок, па деп журексшесщ. Элш би бойынш а орналастыррандьпрган, жинакдъщ бетш Айманныц \"Кдялдагы тебеш ж\" атгы едпмес1мен аштык, Айманньщ ецпмелерш ен суреткерлж байкдлады, табигат пен адам ce3iMiH а стасты р у га ум ты луы нда эж ептэузр сеггш к бар. Э сем н щ эцпм елер!нде елеумет-пк ж ук бар, ем1рдщ крйшылык,тарын, кдындык,тарын талдап ашкдлсы келедд. Адам жанындары арпалыстарды тап-Teyip суретгейдд. Бану м еш кртгы куантгы. Эм1рдщ ец кдтыгез, е ц KepeFap тустарын езьддеп, еркелеп отырып-ак, cerin тастайды. Сен де еркелеп, риза боп окцсьщ. Ж еп-ж егрл окд>1лады. Сейте тура суркдй ем1рдщ суйгам аз тустарын етгар ттлмен осып- осы п ждбередд. О ньщ \"© M ip бш \" — шындыкды керкем 156

__________ _________________________ Жмбет бейнелеген эдем1 эц п м е . К длыптаскдн ж а зу ш ы сегалдд батыл жазады. Бейбптщ \"MempiMi\" де жак,сы эцпме. EKi достыц KjjiAbiFbi да, ce3iMi де шынайы, тэй-тэй кдлыптасып келе жаткдн о й -тгарлер1 api суйсштедд, api умптенддредд. Гулбираштыц \"Кшэс1з бойжеткеш\" дал б у ти т ем рдщ кец етек ж айган ынрайсыз ж ардайын ш ы найы суреттейдд. А йкенж енщ табы сты eMipiHe р и за болудыц орны на кдшжыласыц. А йкенж еш солай iCTeyre мэж бур еткен жардайга да, сол жардайра кене кеткен Айкенжеге де 1ренжисщ. \"Кд>13 тагдыры унем1 кд>1Л устш де турады екен той\", — дегш Гулбигаш \"Кдяз тагдыры\" эщтмесшде. ©шрдд тусше быген адамньщ ce3i. Гулж анньщ ш ап-ш ары н \" С эр у а р ce3iMi\" анара тан жылылык,ты жак,сы берген. \"Тулга зам ен ы \" да iga3ipri ам1рдщ 6ip кдярын кэрауылга 1ледд, Д ар хан н ьщ era э щ т м е а ауы л eMipiHin era к д ф ы н эдем1 аш ыпты . BipiHAe э д е т -Fypbin мадацталса, ек ш ш к ян д е йнтарлщ ф ъщ кесапаты кдндай кдйрырэ душ ар еткеш нанымды керсепледд. Ержанньщ \"Аялдамасы\" — 6ip рана окдшадан адам жаныныц кьф-сырын анрартатын эщтме. Ж анардын, \"Украстыры\" — эйел купиясын одан api купия ете тусетш эцпм е. “Ympt\" жэлрыз улынан айьфылган ананы ц кдй ры сын емес, умггш айтуды макрат етедд. А эзиза сез1ммен жазады . \"Bapi етгашш\" деп крйыпты ол эщ тмесш щ атын, 6ipaK, Б1ржанныц, оньщ махабатыньщ eMip бойы етгашш бола алмайтынын, eMip бойы егашш болатынын окдфм ан угады. О ньщ \"Асудагы арпалысы\" да адамдардыц жан дуниесш саралап керсетуге тырыскдн эцг1ме. О ны ц ap6ip м елтек э щ т м е а ул кен ем1рдщ 6ip белшепн, сез!м-эулиенщ 6ip ддр еткен сэтш e a rn суреттейдд. Л ира да теселген жазушыдай. Бала сез!мнщ мелддрл1гш, акциетгш п н “Бала гашык,\" эщтмесшде эдем1 жы лылыкден жетгазе бшгпт. Макраттыц \"Ажалды кутан ж ш т\" эщ тмеа — жазылуы жаты к, болганм ен, кдбы лдануы к ц ы н эцг1ме. BipaK, ойлантады. Демек керек эцпме. Мирастыц \"Ит жанарындагы жас\", \"Ию-кцю дуние\" шыгармалары — сезДмтал, н эзж ж андарды ц ж а н дуниесш е ущлген сэтп дуниелер. 157

Ъекстпт Нфокеке-тм____________ _________ _ _ Бул ж инадка енш отырган жалгыз аударма—Наталия Цойдыд \"Кдяялдагы ханзадасы\". Поэтикалык, -плмен нэзщ сез1мдд крзрай отырып баяндайтын ертеп шындык, Нуржамалдьщ эцпмелерш ен ешрддц нак,ты api кдтыгез, api куанышты окрталарын, нанымды жагдайларын кересщ. Эйелге тан байкдмпаздыкден, мешр1ммен жазылган дуниелер. C epix Нутманулы керкем сейлеймш деп, керкем сездд уйш-тегш ж1бередд де, кейде сол керкемддктщ астарында ойы к ем есю л ен т кдлады. Эдем! сез ойды эдем кеп жетюзу уш ш кажет. Ойыцды окдярман дал TyciHce, ш еберлж деген — сол. Суйсшш, танданып тусшсе, ол — улкен сэтгш к. С ерж тщ \"Шучетт\" — Kicim ойландыратьш, ойдан oftFa жетектейтш шырарма. Бул жинакда шыгармасы енген жастардыд 6api — эдебиетгщ ер тед п у м т . Бэрш е сат сапар -плейм1з! \"Эдебиет айдыны\", 08.12.2005-жыл. КДЗАК, Т1Л1НЩ НЕГ13Г1 ЗАДЫ \"20-FacupFa шейш турйстщ т ш н аздырмай, асыл кдлпында алып келген тм турасындары абырой мен алрыс кдзацкд тшсть \" Ахмет БАЙТ¥РСЫ Н¥ЛЫ Ka3ipri кезде: \"Казак, TiAi курып барады\", - деуш кер ■плдщ курып бара жатуына езп пц де epiKci3 улес крсып жатаднын байымдай алмайтындай хэлге жетп. ©йткеш ткдд де, д!Ад! де, лшл! де саясат жетекгеп журетш заман туды. Ал кез келген саясатгьщ артында сьп^алап белгш 6ip муде турады, сол муде дегендд пендешш ктщ тш н е аударсак, ол пайда немесе упай ж ин ау деген магьша бередд. Оны одан ары аудара берсек, жацагы пайда мен упай жинау халыкда да, ттлте де емес, б елгш 6ip саяси немесе токдчетл топка гана каж ет болып шьаады. Ендд соньщ неге солай екешне зер салып керешк. Кезш де буюл казак, зыйалылары, онын, пшнде acipece А хм ет Б айтурсы нулы , He3ip’ Т ерекулулы , Х алел Досмухамедулы шырылдап крргаган казак, тш нщ непзп зады, йагни ундеспк зады немесе сингармонизм зады бул 158

кунде ттл ралымдарынъщ аузы на да, есш е д е б!рде тусш, б1рде туспейнн кдгидара айналып к етп. С оньщ KecipiHeH казак, ил1 Kp3ip барусыз калган малдьщ кугане тусп: н л д щ нлдж кдсиетш сак,тау ухшн куресудщ орньш а 6ipey латы ш а кешешк деп айтысады, 6ipey кешпешк деп тыртысады жене аз усынысьш дэлелдеу уипн 6ipi жацантыл боп кер1нуге тырысып, кэм пиупрдщ кдгзменн келденец тартса, eKimiiici елдщ еюге жарылып кетуш ен кдуштешп, осы кирил карпшде-ак, кдла б ереш к дегенд1 айтады (мен де осы тю рдемш ), алайда eneyi де нлдщ ез зацдылыры жайында жак, ашпайды, былайша айткднда, нлдщ кдмын ж еп отырып, н л д щ ез1мен санаспайды. Ал егер н л д щ ©3iMeH санаса кдлсак, ол кдрш пен epinTi еш кдш ан ез1мен 6ipre жаралран зацдылыкда жаткдгзбайды, оны тек шартгылык, деп кдна кдрайды. Сондык^ан мэселенщ тей п кдй элшпиге кеш уде ем ес, к ец ес зам ан ы н д а к,асак,ана кдраж у кдлдырылып, эдеш ъггипаткд алынбатан, 6ipaK, казак,п л ш щ непзп api табига зацы болып табылатьш ундесик зацын к д й н п кдйтадан е з туты ры на к рнды руда е к е н ш эуел1 зыйалы кдуым укдайынша, эр кун еткен сайын ана тш лпздщ э р кундж кцындьпы кебей е бередД, ce6e6i кэз1р кун сайы н дерлж ж ац а сез, ж ац а терм ш ттл босатасын сьпалап тур. Сонда кэйту керек? Эрине, ©з и л М з д щ табити дамуын кдмтамасыз ететш ун д есп к зац ы н кдйтадан Heri3ri басш ылы кдд алуымы з керек. Сонда не болады ж эн е кдлай болады? О нда ил1м1з ен, эуел1 каркцшды дамиды, йагаи OFaH у з д ж а з ж аца сездер ж аты р к а май кр сы л ы п оты рады , с о н а н с о ц тш мДз ©з эуездшгшен жацылмайды, йагни дыбыс пен буын ундестш ©з табигатын сак;гап отырады, соны ц аркдсында дурыс ж азу мен дурыс сейлеу кдлыптасады, типа жацылып кеткеннщ езш де кез келген адам у ндестж зацы на суйене оты рып ©з кдтесш ©3i тузей крйатын ж агдайга жетем1з. Бул — 6ip Караганда оцай керш генмен, туб1нде nieuil\\yi ©те кцын мэселе, ce6e6i б1здщ ралымдардыц K©6i кез1нде \"халык, жауларыныц\" бул кдриданы басшылыкда алуына кдрсы немесе ол кдриданы е л е у а з кдлдыратын баръпта кдгамег ж асады, соган дардыланды ж э н е ©3reHi coFaH у йр ети , сондык,тан т1л ры л ы м ы н ы ц ж агдайы баскдлнш ылар кеткеннен к еш нп Аураныстан мен И рак сыйацты: 6ipiMi3 ананы, eKiHuiiMi3 мынаны жацтап, ездьез1м13 кдфкцгсып KeryiMi3 мумкш. Дегенмен бул зацды бул ж олы, менщше, 159

Шсутм Нф/сЖе-шы_________________________ галымдар емес, ж алпы зыйалы кдуым 03i, оньщ irniHAe ecipece баспа мен баспасез саласында жумыс icren журген зыйалылар жузеге асырура тшс деп ойлаймын, бул зад сонда рана керектз-керексзз дау-дамайдан аулагырак, болады. М енщ булай деу1м нщ де езшддк ce6e6i бар. Бурьш кдзак, TiAiHe д а т ы с т ы е з г е р к т щ 6 a p i >KoFapFbi С о в ет т щ кдулысымен шеиплетш, сондыдтан солакдй шеппмге непз болатын усынысты жасаран ралымдар ж урт кезше шкпей, ж асы ры н кдла беретш , ал кэз1р, кудайга шуюр, халык, ез тш н щ крмын e3i жасай алатын жане оны ешюмнен жасырынбай-ак, ж асай алатын жардай туран сыкдлды. Сондыдган шьш м эш ндеп халы дгык,баспасез орындарына халык,ттАше айанбай кдлзмет ж асайты н к ез туды деп б1лем. Т1лдщ у ндеспк зады — 6ipey ойлап тапкдн немесе куштеп такддн зад емес, расырлар бойы кдлыптаскдн табири зад. Крзак, тш н д е дыбыс та, буын да, Ty6ip сез бен крсы мш а д а — 6epi ундеседд. Ундесу дегеннщ e3i — едем1 сез: м эш де, кулакдд ecriAyi де. Кдзадттл ры л ы м ьш ы д атасы Ахмет Байтурсынулы: \"Дауысты дыбыстар кеп келген сез ундд болады, д ауы ссы з ды бы стар к е п келген с ез у н а з болып шырады\", — дейдд (А. Б. Ш ырармалары, Алматы, 1989, 177-бет.) Д ем ек сезд щ айтылуы, ж азылуы, ecriAyi — 6api мэндд, 6epi кнель ce6e6i 6api ата-бабаднан кдлран мура, ал о л м урага кдсиетгеп кдрау — бушл урпакдсд борыш. ХХ-расырдагы элем ге э й г ш немгс ж азуш ысы Герман Гессе: \"Румыры расырмен елш енетш , нарыздыд нагызы, куддретп, са ф алтындай салмадгы, мызгымас e p i толык, кднды сезд ер мыналар: ж е , ш еш е, ата-баба, ж е р , агаш, тау, atfFap. Бул сездердщ ep6ipi бакуатпъп^а да, профессорра да, у ю м е т M ynieciHe д е б1рдей TyciH iKTi, олардыц эркэйсысы ж ан дунием1зде еске туару, елестету жене с езш у толд ы ны н туды рып, б1здщ акдыл-ойымызра рана емес, ce3iMiMi3re д е э с е р етедд, ep6ipi онсы з eMip суруге болмайты н элдеб1р м эдп, те н д е с а з ж е й п з медзейдд\", — д е г т (Г.Г. М осква, \"Радуга\", 1984, 586-бет). Бул niKip, м енщ ш е, е з улты ны д кдмы н ж еген ер азаматгы ойландыратын пиар. Т1д кдсиетш 6i3 д е осылай тусгнгенде рана ттлдд дау-дамайра салу токд'ап, ттлте дызмет ж асау басталады. У ндесик зад ы бойынша, сездщ алрашкдл буыны жуан болса, йагаи ж уан дауысты дыбыспен айтылса, онда оныд 160

:% м (т к е л е о буьшы да, одан соцры буыны д а ж у ан болып келедь Мысалы: а-та, а-па-лар, о-тан-дас-тар, ха-лык, ба-кцгг-ты- лык, т. с. с. Немесе алгашкы буын яащ ш к е болса, одан кешнп буынньщ 6api д е жщппке болады: ше-ше, э-ке, ел­ ке, бе-ре-ке, бей-бгг-цп-лпс, т.с.с). Э р буында м ш детп турде 5ip дауысты дыбыс болура тшс. Ж ане, казак,т ш жалрамалы ты болрандыкд’ан, туб!р с е з ж уан (жщппке) буынды болып келсе, оран жалганатын крсымша д а (журнак, пен жалрау) ж уан буынды болады (ат-шы, ат-поз, ан-uri, эн-ге, э н -mi­ re, т.с.с. Бул — б1здщ ты М зд щ тума табигаты. Буран кдйшы келетш эрекеттщ 6api тш ш зд щ тубш е балта шапкдлсы келетш куйтыркд.1, airreyip, э р сылтауды буркенш, тш шздд шгген булддре беруге ты рысаты н алдаркдтушы кулыкуар. М эселен, \"министр\" дегендд буы ета б е л т керйрзпп: ми­ нистр. Бул, кдншама себеп-салдарды келденец тартсацы з да, казак, айтуга тшс сез емес, оран зорлап айпдызран ж эне 6ipre-6ipTe осындай сездд молайта келе казак, т ш н езш щ ' тума эуезддлтнен де, зацдыльпынан да ад асгы р ь т Ж1берудд I эрдден кездеген api ете кереген айла. Н еге д е й а з гой? К,андай с е зд щ эу езд ь унд1 болаты н ы н ж огары да Ахацньщ сезш ен ескертпк. Казак, сезш щ эр буыньшда 6ip-6ipAeH FaHa дауы сты ды б ы с бо л у м ен к а т а р T y6ip сездерде жэне ap6ip буында негтзшен ею дауыссыз дыбыс катар келмейдь Ал жорарыдагы сездщ 6ip рана буыньшда бакдцдай бес дауыссыз дыбыс катар келш тур: “гшстр\". Бул — ттддд зорлау, халык,ты кррлау, ттлдщ табигатына, жок, дегенде 2500 жыл бойы кдлыптасып келе жаткдн зацдылырына жасалган кыйанат, ты гылымынан хабары бар адамдар муныц кепе-кернеу кдстандык, екенш тусшд1рмей-ак, бьлсе керек. BipaK, 6ip ражабы, осы кдлйанаткд кдрсы эрекет жасап, ана ты щ е ара туспек болсац, ец алдымен е з кдзагьщ айгай сап uibiFa келедд: \"Ойбай, бул дегенщ халыкдралык, термш рой, оны кдзакдпалаура болмайды гой!\" — деп даурырады. Ондай даурыкдалар казак, ты рылымьш ыц атасы Ахацньщ мына сез1н кдперше ала ма, алмай ма, бымеймш , 6ipaK, б1здщ макрат алем тыш тузету емес, е з тшм1здщ кдмын ж еу екенш уккдны дурыс болар едд. Ахац былай дейдд: \"Б1з сыйак,ты мэдениет жемгсше ж аца аузы тиген ж урт ез тышде жок, деп, мадени журттардыц тииндеп дайар сездердд алрыштап, ана тйи мен ж ат ты дщ сездерш араласты ра-араласты ра ак,ырында ан а т ы ш щ кдйда 161

Ъекситан Н ф Ь Ь-ш ы_______________________ к е т к е н ш б 1 л м ей а й р ы л ы п к,алуы ы к,тим ал\" (А.Б. Ш ыгармалары, Алматы, 1989. 151-бет). Ал ендд \"министр\" сезш казакдиалап, казак, тш н щ пню зацына багындыруга, сейип казак, тш н 6ip сезге болса да баиьп-yFa бола ма? Болтанда кандай! “М Ьпсир\" деп айтып журм1з, ендд \"MiHicTip\" деп ж а за крйсак, ж е п п жатыр. Сонда буын ундесип де, сез у н д е с тт де ж эне сездщ халыкаралык, м аганасы да е з орнына тура-тура калады: Mi-Hic-Tip. О ры сш ада е ю буын с е з казакдпада уш буын болып шытады, бар айырмаш ылыгы сол FaHa. \"MiHicrip\" деп жазганнан мш кирдщ дэреж еа дерекпрдщ дэрежесше темендеп калмайды, алайда гэп ода емес, геп халыкаралык, терм ш дегендд келденен, тартып, е з нл щ н щ н з п н ш езщ е устатпауда гой. “Ди-рек-тор\" дегенде д е алдыщ ы ею буьш ж щ ш ж е де, сощ ы буьш жуан болып тур. Казаку журт оны ау ы зею се зд е не \"ди-рек-Tip\", н е \"де-рек-Tip\" деп сейлейдд, ейткеш у нд еспк зацы ньщ ж е т солай, сондьпрган ол сездд зорламай, \"дерекпр\" деп кэзакыландырган дурыс, сонда оньщ мэн-магьшасы да, айтылуы да завда кдйшы келмейдд. Ал енд1 осы лай ж азу уш1н к1мнен рукрат керек? М енщше, ешк1мнен де рукрат сураудьщ, элдеюм мен елденеге жалтакуаудьщ тукке де каж ен жок, Ce6e6i бодщ баспасез саласында кдлзмет ж асап журген бауырларымыз бул багъптагы жумы сты э дегенде бастап-ак, ж1берш едд, сол байагы эр кдшылга 6ip буйрык, кутш калган едет ол ж ум ы сты орта жолда токд-атып тур. Э йтпесе “ноль\" дегендд \"нел\" деп ж азуга, “рольдд\" \"рел\" деуге, \"поезды\" \"пойыз\" деуге, \"заводты\" \"зауыт\" деуге ешюмнен рукрат сурамаган ж урналш ы лар \"министрдд\" \"MiHicrip\", \"директорды\" \"дерекпр\" деп жазуга юмнен рукрат алуы керек? Олар т е к м й п сп р л ер д ен ж э н е п р ем и ер -MiHicnp м ен бас дерекн р лер д ен гана крркуы мумюн, 6ipaK, нлден, нлдщ neci мен киесшен де кррку каж ет крй. Сез халыкщю екеш рас болса, о ны жасайты н да, сейлейтш де халык, болса, халык, неге е з т ш н е з зацымен сейлеу ушш де элдеюмнен рукрат алуы керек? Сондыкцан, менщше, ундеспк зацына сай ж ац а алш пи ж асауда да, у нд еспк зацы на сай ем1лем1з бен ережелер1м1здд калыптастыруда да казак, баспасы мен баспасез! басты крзгаушы куш болуы керек, ейтпешнше \"мен салар да, сен салар, атка жемдд и м салар\" болып, 162

K m f)m кдшан тшм1з курып бггкенше езлд-езиюз кикуласумен етем1з. К рзак,тш н щ зандылытын сакд-ап \"танк\", \"банк\" дегендд \"тэцю\", \"бэцкГ деп сейл ейпн крртгарды 6i3 кез1нде келеке кд>1лып кулддк крй. Крзак, с езш щ э р буыны н еп зш ен уш дыбыстан аспайды, ал одан асып кеткен жаедайда ею дауыссыз дыбыс кдтар келш кдлады да, сездщ эуезддлт мен унддлш кемидд, ал ондай свз тш ш зд е аз ж эн е олар кебш есе 6ip тана буыннан туратын елпсгеуйн сезд ер болып келедд: тарс-турс, былш, сылп, кдллп, гурс, т. с. с. Ал \"кент\", жент\" деп жазып журген сезЬпздщ дурыс жазылуы \"кешт\", “жеш т\" болу кер ек д еп ойлаймын. Т ийм адщ у н д есп к зады сонау сак, заманынан, йагни 2500 ж ы л шамасынан 6epi ■садталып келе жаткднын байкдута болады. Мысалы, сак, елшщ е к ш Арыс бабамыздьщ аты осы ундеспкпен уйлес: А-рыс. О юсшщ т ы н аты Анарыс: А-на-рыс. Анарыспен 6ipre прек елшде болтан еюшш сакдъщ д а аты осы зацта сай: Ток,-са-ры. Г еродот бул eKeyiH А н а х а р с и с ж э н е Токсарид деп жазады, сонымен кдтар сак, тш н д е е р к е кп “ер\" дейтш ш де айтады (\"Кдзак, тарихы нан\", Геродот. Алматы, 2004, 119-бет). Бул зандылык, кун, уйсш дэу1ршен ж еткен 6ip-eKi свзден де ацтарылады: Му-де нем есе М е ­ де (Ме-те), кд-тын. Ел-cay, кун-би, ¥-май, е-не, Май-ды, уй-сш (у-сун), кдц-лы. Ka3ipri элш пш м1здеп \"ь\", \"ъ\" эрш терш щ , йатни \"жуандык,\" ж эне \"жщшгкелж\" белплердщ б1здщ ттлге мулде кдж етаз екеш ундеспк зацынан ап-айкдш кершедд, себе® кдзак, тш н д еп eui6ip сездщ ж арты сы ж уан буынмен, жартысы жщшдке буынмен айтылмайды. Сондык,тан бщдщ \"разъезд\", \"подъезд\", \"съезд\", \"спектакль\", \"скамейка\", \"инспектор\", \"номер\" деп 6ip сездщ езш де жуан буын мен жщшдке буьшды мыйдай араластырьш сейлеуден еш кдлмсынбай сейлеп ж у р ген М з — е з т1л1м1зге ез1м1з жасап журген кдстандытымыз. Бул эдет аскдша келе 6ip кездерде ез1м1зге куш бермей кету1 мумюн, ейткеш , кудай оныц б етш ары кдллсын, ондай зац с ы з сезддн, с а н ы зац ды сезддюмен шамалас болып шыта келген кезде кднша ойласан; да 6epi кеш болады. © з т ш н кдстерлеген ж эне ол Т1ЛДД унем1 байытып отыртысы келген адам элемддк мэш бар сездд де, е з тиин д е 1ренж1тпейпн ж о л таба я ляды М эселен, \"резиез\" дегеннен сезддн; м эш адам таны м ас езгерш кете крймайды, есесш е кдзак,-плшщ зацына кдйшы 163

Ъексушпт Нфкеке-тм____________________ _ келм ейтш кдтардары с е зд щ 6ipi болы п енедд: р э-зи -ез (\"разъ-езд\" емес). O pi буынныц 6api ж щ ш к е болып тур, api Ty6ip с е з д е eid дауы ссы з ды бы с кдтар келш туркан жок, (зд). А л \"подъездщ\" Kipe6epic екеш еж елден-ацбелгш . С и е з (дуры сы \"ci-йез\" болар), \"ic-пек-тэ-ю л\", \"ic-кэ-мей- ке\", \"i-Hic-neK-Tip\", \"не-ш р\" д е се к , с езд ер дд е ж ел д е н келе жатк,ан е з сез1м 1здей кдбы лдайм ы з да, \"кереует\", \"самауыр\", \"шамадан\", \"бешке\", \"бетелке\" деген саздердщ кдтарында айтьш та, жазы п та ж ур е беремзз. У ндеспк зацын бузып сейлеу мен бузып жазудын, KecipiH крзгап ж азуш ы агамыз М арал Ыскдк/эайдыц \"Он FacbipFa созылган курес\" атты \"Кдзак, эдебиетшде (03. 02. 06) етгар мэндд макдла жариалаганы на ею айдан астам уакд,гг етп , 6ipaK,соган эл16ipAe-6ip т1л калымы ун крспады. MeHi соньщ e3i кдтты шошытгы api тардырын алдаил уакрпта олар емес, кдзак, журналшылары uieuiyi кажет ек енш е б1ржола кез1мдд жетюздд. Тшм1зге оры с тШ аркдылы енген \"офицер\" деген саз бар, буынга белсек, \"о-фи-цер\" болады. Ал егер \"ц\" api6iH THicri ды бы старга тараты п белсек, \"о-фит-сер” болады. Сонда Шздщ ею буынта б елш ш кетуге THicri ею дауыссыз дыбы сы м ыз \"т\" м ен \"с\" 6ip рана э р т п е н белг1л етп , 6ip рана буынньщ йпш де кетедд. О ны мен крймай, 6ipiHini буын \"о-\" жуан болса, одан кею нп буын \"-фи\" де, \"-цер\" де ж щ ш ж е болып, сейтш тшм1здщ ежелден келе жаткдн зацы оп-оцай бузы лып тур. Алайда сол сездд о баста а з тиймщд щ iund зацьш а багындырып \"э-пи-сер\" туршде кдбылдасак, онда сездщ марынасы да, тш ш здщ зацы да аз турырында тура берген болар едд. Ж арайды , кезш де тшмдздд тубшде 6ip ж о й у макратымен ондай сездердд езгертпрмедд, ендд сол тэр тш тщ Ty6iMi3re ж ететш зым ыйан тэртш екенш TyciHreH кезд е неге тьш ырламаймыз? Н еге жанталасьш KypecneftMi3? Б уры н б уйтш улт кдмына кдтысты т ю р айткдн адамга тары 6ip сол ултгыц адамын кдрсы айдап сальпт, акцгрында ол адам да, ол niidp де е з басымен a3i кдйгы болы п кететш . BipaK, ан а айдап салкан адам сол жагдайды пайдаланып, езш щ жеке дудесш жап-жакры ж а н д е п ал а цо яты н . Э л д е eAi д е с о н д ай сумдьщ тан сескенем )з бе? Ke3ip е зщ езеу р еп турмасац, 6ipey-Mipey 6ipiMi3Ai 6ipiMi3re айдап сала крймаура типе. Ендд \"кцянат\" деп ж азьш ж урген а з сез1м1здд-ак, мысалра алайыкщ ы . Оны, эрине, кц-я-нат деп буынта белем1з. Ал 164

ею эрш тщ орньш а ж у р т турган \"я\" api6iH ею ге ажы ратсак, ди-йа-нат. Туркдыныц e3i кдзак, сезш е ук,самайды. Ал дурысы, кдзадысы кдл-йа-нат. Байкдсак, 6 i3 о ры с п л ш д е п \"я\", \"ю\", \"ц\", \"щ\", \"е\" (йо) арштершщ улпом ен дуниеге келген \"ый\", “ш\" эрш терш щ орньша 6ip \"и\" ж азу аркдллы д а ундеспк зады ньщ унш am ipe бастаган е к е н й з. С оньщ салдарынан 6i3 си-ыр, ки- iM, к д-ы р, тимм-дд деп буы нга ж а с а н д ы ту р д е бел у ге мэжбуршз, ал егер ол сездердщ табити ундеспгш тындасак, онда дурысы сы-йыр, ю-шм, кдл-йыр, п -тм -д д болар едд. Э йтпесе ж ек е турган \"ти\", “ки\", \"си\" буы ндары ньщ иэ жуан, иэ жщ ш же екешн кдлай ажыратуга болады? Оньщ устше \"к,\" катан, дыбы сьш ан кейш (кд-ыр) ж щ ш ж е дауысты \"и\" ж азы луы да у н д е с п к зац ы м ы зд ы к е л е м е ж кдллып турган жок, па? \"Ки\", \"ки\", \"ми\", \"си\", \"ти\", \"би\", \"жи\", \"пи\", \"ди\", \"зи\", \"ши\" буындары н ж у ан буынга да, ж щ ш ж е буынга да жаткдлза берудщ туп терю нш де ундеспк зацын эдеш зад 1репнде мулде жойып ж!беру пигылы жатыр емес пе? Эйтпесе мына сездердщ айтылуы мен жазылуында жэне есплушде ешкдндай айырма жок, деп юм айта алады: кд-кдлм (кд —ж щ ш ж е буын, кдпя — ж уан буын), дурысы кый-кдш болуы керек-ii, ми-тьщ (мый-тьщ), ке-ми-дд (ке-мш-дд), ми-сыз (мый-сыз), си-ы р (сы-йыр), си- гек (сш-гек), ак, ти-ш (ак, r i-йш), к а к ти-ы н (как ты-йын), ти-ек (Ti-йек), би-ыл (бы-йыл), би-iui (бш-ini), жи-на-лыс (жый-на-лыс), жим-лет (жНй-лет), пи-рыл (пый-гыл), Э-пи- тек (Э -тй-тек), димр-мен (дд-гар-мен), ди-уа-на, (ды-йу-а- на), зи-на (зш-нэ), зи-ян (зы-йан), ш и-Ki (шш-Ki), ши-кдн (шый-кдн), т.с.с. “Байиды\" деп жазам ы з, \"бай-и-ды\" деп буын Fa белем!з, 6ipaK, ундестж зад ы бойы нш а \"ба-йый- ды\" деп жазы п, дэп солай айту да к ерегш 6L\\e туры п ,TiAeMeHMi3. Сонда не ушш, ю м нщ пайдасы ушш, ю м нщ кании ушш ундемейм1з? ¥лты мызды ц п л зады нан да кдсиетп тары 6ip б1здд барындыратын куддретп куш бар ма? Tinri деймш-ау, \"си\" деген буынды окушьна кдй задра суйешп \"сый\" деп окуын талап етем1з? Ею apin пен ею дыбыстьщ орнына жазылатын \"я” мен \"ю \"-дьщ у н д е с п к зан ы н булддру1 т е б е ш аш ы н д ы TiK гуррызады. \"Си-як,-ты\" деп буынга белем1з, \"я\"-ны таратып жазсак, \"си-йак,-ты\" болады, ал дурысы \"сы-йак,-ты\" ем ес пе? Сазддн aye3i де, буын ундеспг1де соны плеп тур. Ж эн е мундапл к,ос д ы бы сты биулдретш \"я\" api6iHiH мулдем 165

Ъвксутан Нф/секе-шы орынсыз жерге кыстырылып турранын байкаймыз. Оньщ мундагы м ш д еп тш ииздщ туа бггкен э у е з д т п н булддру гана. Сондай-ак, \"аю\" деп жазы п, 6ipaK, \"айуан\", \"хайуан\" дегендд сол кдлпында ж азуымы здьщ е з 1 де \"ю\" epi6imq TiAiMi3re зац сы з зорлык, ж асап турранын ащ артпай ма? Булардан б а с ка \"кей у ана\", \"м ыйуа\", \"Х ыйуа\" Tapi3,ai сездер1шз де бар гой. \"Аш-шы\", \"туш-ш ы\", \"кеш -ше\" сездерш \"ащы\", \"тущы\",\" кещ е\" деп туншык,тырранымыз тппт соракы. Оларды галымдар \"ащ-ы\", \"тущ-ы\", \"кещ-е\" деп пе элде \"а-щы\", \"тущ-ы\", \"ке-ще\" деп буынра белддре ме, б1лмеймш, 6ipaK„ aftTeyip, б у л сездерд1 \"тещ а\" деген ге ты м жакдщдатып-ак, бакдщны бш нш тур. Алайда сол е й эрштщ орны на ж у р ш турран \"щ\" api6iH таратып ж азсак, былай болып ш ы кдай ма: н е \"ашш-ы\", “туш-ш-ы\", \"кешш-е\", не \"а-пппы\", \"ту-шшы\", \"ке-ппие\". М ше, ттлдщ зацын бузу аркды ы ттлд1 тэлкек ету деген осындай-ак, болар. Ал бул саздердщ дурыс жазылуы да, дурыс айтылуы да былай гой: аш-шы, туш-шы, кеш-ше. Ж алгамалы ттл болгандыкхан, казак, ттлше еш кдш ан ею дыбысты быддретш 6ip apin енпзу ге болмайды, е й т к е т э р дыбыстьщ буьшра, Ty6ipre, журнак, пен жалгауга байланысты ж еке-жеке кызметт бар, сондык,тан ap iirri б1рпспргенмен, олардыц кдлзметш 6ip эрш ке барьшдыру мумюн емес. Ал бул занды мансук, ету деген с е з — ттлдщ зац ы н мойьшдамау рана емес, ттлдщ крсиетш е кдрсы nibiFy. Казак, \"щетка\" демейдд, “шетю\" дейдд, ал \"щи\" мен \"борщгы\" \"ши\", борыш \" десе, олар одан к е ж е болып кетпейдд. Кдтскдсы, казак, ттлше крсарлы дыбысты быддретш \"щ\" эр1бшщ еш кджетт жок, Ka3ipri элшпшм1зде устщде крс нокдты бар \"е\" деген, \"ио\" боп окдглатын тары 6ip apin бар. Алайда ол apiirri к аж ет ететтн казак,ттлшде 6ipae-6ip с е з ж ок, Бурьш \"елка\" дегендд зо р лаганд ай балаларга айткы зуш ы еддк, K33ip \"ш ы рш а\" деген се зд щ д е ж ам ан сез ем есш е елдщ K63i ж етп , airreyip. “Э\" эр1бшщ де элшгаптшзде ербиш турар ip eii жок, о ньщ буюл кдязметш ез1м4здщ \"е\" эр1бнак,аткара бередд: елекпр, ескиз, еписенттр, екипэж, т.с.с. \"Ч\" api6m in де жен-жосыры осы \"э\" api6i тектес: \"Ш апай\", \"шамадан\", \"шукша\", \"шемпион\", т.с.с. дейшз. О сы ж ардайды ц 6apiHe байы птап кдрасак,, орыс сезд ерш е рана к а ж е тп \"я\", \"ю\", \"ц\", щ\", \"е\", (ио /,\" э\", \"ч э р ш тер ш щ ж э н е \"ъ\", “ь\" б ел п л ер ш щ казак, элш пиш е 166

9 m tm ешкдндай к^ж еп ж ош , ал оларды жазуымызга араластыру тш м зге орасан зыйанын типзетип беп-белгш болып тур. \"Ф\" ж ене \"в\" ерш терйиц де тш м1збен 6iTe кдйнасып турганы шамалы, алайда \"фил1м\", \"фирма\", \"фигура\", \"физика\", \"вагон\", \"витэмш \", \"вокзал\" сеюлдд создердщ K63i жэутендеп туррандай кершедд. Бул екеу ш этиппиде кдлдырсак, келе-келе кезшде арап тш нен енген \"h\" дыбысы мен epi6iH e украп 93iMi3Aiid сеш лденш т е Keryi м у м и н , 6ipaK, онда к д за ц т ш н щ ы црайына келш турган \"пэмилие\", \"пэнер\" тектес сездердд ттл занды льпы на кдрай и к ем деген дурыс. Егер жогарыда аталган то газ apirrri алшпшмгдден алып тастасак, 42-нщ орньш а 33 apin кдлады. Тарихи актацдакдар ашылып, Ахмет, Ha3ip, Халел сынды араларымыздыц тгл ж айы нда айткдндары алдакдш ан ж ары кдд шык,ты, 6ipaK, 6i3 олардын, рылыми п ш р л е р ш ел! кулакдд ымей, сол бурынгыша олар \"халык,жауы\" атанран кездеп кезкдрасымыздан кдйтпай келем1з. Тыдщ ундеспк зацын сацтау, ж ат сездерд1 сол зац ны ц цалыбы на сыйдырыи кдна кдбылдау — солардыц айтып еткен, сол ушш куресш еткен ж эне сол ушш \"халык, ж ауы\" болып кеткен кдгыйдасы. ©ткен р'асырдьщ 90- ж ы лдары нда ж аца термш жасаганда сол зацдылык,ты непз ету керегш айтып академик Э.Хайдар да арнайы мэселе кетерш едд, езш ен баскдны тындамайтын ж а н е сезден apbiFa бармайты ндар пайдалы ic уппн емес, сайасат пен упай жыйнаудан баскдга жаны ауырмайтынын байкдтып крйды. Орысшыл ереженщ кдйдан бастау алганын 1988- ж ы лы жарык, кер ген \"Кдзак, тш ш ц орфографиялык, сезддпнен\" ацрарура болады, онда былай деп жазылган: \"Орыс тш нен енген атау создердщ тулгасы сацталып, — орыс орф ограф иясы бойынш а езгертим ей жазылады... Араб, парсы ттлдершен енген сезд ер сол кдлыптаскдн куш нде жазылады\" (9 - бет). М шеки, кдзак, тш н е деген курмет осылайш а \"орыс орфографиясы бойынша\" керсетш ен, ал сол зац арап (\"араб\" емес), парсы сездерше журмеген. Ражап зац емес пе? Оньщ тек орыс сезш щ болашагын ойлаган зац екеш осы 6ip тужырымнан-ак, ап-айцын к орш ш ту р гой. \"Кдзак,- цыргыз тШ ндеп сингармонизм\" деген ецбег1нде Х.Досмухамедулы: \"...жат сездердд езгер ту ку не деп, ж ат сезАе РД| тш м1зге эдей1, ж орта, кдлы бынан булж ы тпай Kipriain отыррандар бар\", — деп кейшд1, \"Bip ттлге юрген 167

Ш хттан Ш фЬЬ-ты______________________ ж ат сез — бейне адамныц кдрнына тускен тарам\", | \"Ауыздан гарген тамак, сщ у уппн, денете \"езшдж\" болу | ymiH, ден е зац ы м ен езгеру1 керек. Д ен е зацымен S езгерм еген тамак, дене зацы на кенбеген тамак, денете сщбейдд\", \"Ж ат сездерд! крлдаш-анда, -пл1м1здщ зацымен езгертш, Tl\\iMi3re ылайыкуап аду керек\", \"Арак, шылым, аурулар адам денесш бузса, зорлыкден гарпзген жат сездер елдщ туп кдзыты болтан тьдад бузады\", — дейд| (\"Тандамалы\", Алматы, 1998. 147, 148-бет). Ендд осы к1тэб1нде Халел атамыз крлдантан кейб1р жат сездщ жазылуына зер сальш керелж: маданиат (б1ркелю ж уан буынмен ж азган, 6i3 б1ркелк1 ж1ццпке буынмен ж а з ы п ж урм 1з: м э д е н и е т. О K ici д е, б1з д е зацра батынтанбыз, 79-бет), молдалар (148), керек (149), отрет (66), франсуз (166), пэмилие (170), сиезшде (171), Кдзагыстан (172), ютэпте (289), муйнет (309), йэки (320), Ташкент (325), ыстакдн (326), р езечке (327), Fa3 (335), мэшиненщ (345), сатсиалдык, ж ары с (358), докцырлар (192), устел (190), т.с.с. \"Ж ат сездер туралы\" макдласында Халел атамыз мына сездердд 6 ip тана дауыссызбен \"лезет\" (лэзэт), 1зет, макдбат деп ж азу керегш делелдеп: \"...кдзак,тыц туб1р сез1нде 6ip дыбыс кдбатгалып айтылмайды\", — д е г т . BipaK, оны 6i3 тыцдадык, па? “Кдра халык, е т е сак, болады, турмысына, салтына, елдш не зы йанды нэрселердД кдбылдамайды\" (146-бет), \"Елддц TiAi бузы луы на ец алдымен окдстандары себеп болады. Булар ж ат асерлерге багынтыш келш, ана тш и езгертуге ж о л басшы болады\", — деп (147-бет), бэрш алдын ала бLain отыртандай айтады. Б1зд1ч урпак, “алда буйыртса\" (\"алла б у йы ртса\" ем ес), \"молданы шакдлр\", \"М екеге барыпты\", \"ж ер ж е н е н гой\", \"пайгамбардыц умбепм1з\", деп отыратын \"кдра халыкдыц\" ортасьшда еспк. BipaK, амал не, кэзак,тш н кдсиеттей бтлетш оларды \"орыс тш нщ Lftici мурньша да бармайтын надандар\" деп тындамадык, Халел атамыз ейтпесе: \"¥зы н сездщ кдгскдсы, арапша, парсы ш а сездерд1 арапша, парсы ш а айту керек емес, кдзакдпа айту керек\", — деп кесш айткдн гой (сонда, 150- бет). He3ip Терекулулы ж а т ттлден енген -паз, -ыстан, -кер сеидад журнакуарды кдзакдсд керекс1з десе, Халел атамыз оны крстап, ез1м1зддч \"б1л-гпи, б ш м иесГ', \"жумыс-шы” деген сездер туртанда, \"бшмпаз\", \"жумыскер\" дегеннщ 168

К( м^ет не Keperi бар дейдь А лайда сол агаларым ы здьщ сол ш ш рлерш айакдсты етш , \"тексш ш \", \"прозаш ы\", \"комбайы нш ы \" деудщ орны на \"таксист\", “п розаи к ”, \"комбайнер\" деп айтып та, жазьш та журм!з гой. \"Елдд ы ктыйары на л аб ерм ей ш атасгы ры п отыртан — эу ем молдалар, сонан сон; 6i3 — окджандар\", — дегендд д е Халел арамыз айткдн. Орысш аны орысша, арапшаны арапша жазамыз, айтамыз деп окджандар мен молдалардьщ KS3ip д е тш м1зге туртпек салып жургенз 6epiMi3re айан. Ундестж зацыньщ уйлеомш е жугшсек, \"Крбланды\", \"аулы\", \"Сарыаркд\", \"Сарыагаш\", \"Еуроодак,\" д еп ж азьш жургендер1м1з де кдте. Буын ундестш не кдрасак, \"Крб- лан-ды\" болады, ал \"крб\" деген буын болмайды, болса, \"тур\" деген магына беретш \"крп\" болады, 6ipaK, бул арата ол се з уйлеспейдд, д ем ек д уры сы \"К,о-бы-лан-ды\" болу керек. \"Оньщ аулы\" деп, \"ауылды\" тэуелдж жалтаумен \"ау-лы\" деп ж азьш жургендер бар. Bip кдраганда, ода туртан тук жок, сыкдьлды. BipaK, зан, бузуш ылыкзъщ 6api сол \"ода туртан тук жокуан\" басталады гой. \"Ауылды\" \"аулы\" десек, онда \"дауылды\" \"даулы\" деуге т ш с т з гой. ©йтсек, \"оньщ дауылы\" мен \" м е т ц даулы iciM\" д е г е н т ц айы рм асы болмай кетпей ме? Сондьщган бул сездердщ тэуелдд Typi \"ауылым\", \"да-уылым\" болып жазылуга ти к . Кдзак, сезп пч ешб1ршде е ю дауысты дыбы с кдбатгасып жазылмауга да, айтылмауга да т т с , ал 6ip дыбыстьщ ею дыбыс мелшершде созыльш айтылуы (дифтонг) т о т мулде жок, Ж огарыдагы сездер, егер курдел1 сезге ж атса, онда э р Ty6ip белек-белек жазылады: \"С ары аркд\", \"С ары агаш\" туршде. Ал егер б1ржкен сез болса, онда ундестж зацыньщ кешндд ж э н е 1лгер1ндд ы кд алы б о й ы н ш а 6 ip дауы сты дыбысы Tycin кдлып ж азы лады ж эн е солай т у а р ш п айтылады да: “Сараркд\", \"Сарагаш\" турш де. С олай 6ipirin турранды к,тан, о л а р 6ipiKKeH с е з г е ж а та д ы . А л а н а кдгскдрган сездщ кдзакщага багынган Typi \"Еуродак,\" болуы керек. ¥лы Ахац айткдн: \"...ем!ле — ж а зу уш ш шьжарран нерсе, ж азу — ттл ушш шыгарран нерсе. О лай болса, ттлдд бузы п емглеге ы щ айлау емес, емглеш ттлге ы щ айлау керек\", — деп (А.Б. \"И л тагылымы\", Алматы, 1992, 395-6.). Сонда кдзак, тш ш ц неп зп зацын езппч неп зп орнына крйу уш ш е ц алдымен не icTeyiMi3 керек? Ж едел турде \"Кдзак,ттлипц дурыс ж азу сездитн\" шыгару 169

керек. Бул бурынгы орфографиялыд сезддктщ непзшде тез жасалады. Крж ет ж э н е м ш детп болса, онда парламентге \"Кдзак, плш щ неп зп задын\" да жедел кдбыддау керек. Ал бул ж у м ы стар д ы ю м долга алады? KiM ж узеге асырады? Енд1 осыган жумылайыд!!! РЕДАКЦИЯМ И: М акдлада автордыц ундеспк зады бойынша жазылган сездердi эзгертпей беру ж енш деп e rim u ii ескер/лд/. \"Ж ас Алаш \", 25.04.2006-жыл. АЕАЛЫКДЛ ЖАРЛГ.АН Белгш ж азуш ы , узок, ж ы л \"Л енинш л жаст а\" ж е ю сп ды змет ат дарган а яул ы д о с К а р збай Ахмет бековт щ дуни е де н озганы на 6 ip ж ы л болды. К эр /б а й А хмет бековп сы йлас адамдардыц бэр: Карата дейтш. М е н ком сом олды д Орталык, Камитетшде дызмет аткдрып ж ур ге н кеззмде ол \"Ленинизм ж а с \" (кэз/'р п \"Ж ас А ла ш \") гэзепнде ic ie rn in . B ip Кэрагад емес, 6ipa3 эдебиег п е н енер саласындазы замандастарымменм ен сол крззметге жургеш мде, 1970-жылдары танысгым. Ж а й таныстык,бзрте- б/'рте жолдаст ыкдд, келе-келе достъщкд уласты. B ip ж ас кдна улкенддш е кдрамастан, м ен оны ага дейтшмш, кей - кейде к э п ш ш к п д кезш ш е д е эд ей / ага екенш ескертш: \"Ага-ау, балапан устап берш И \" —д е п еркелейтшмш. Оган ы рк,-ырк,кулш , Кэрагад маз болуш ыедJ. Ке й ш Кэрагадны д, Телен м е н О ралханны д эке л е р/ r ip i бола тура, Дулат, Кэдзрбек, Куаны ш бай, С ерж , А дселеу бэрппз \"Жетзжеттм\" атальт к е т 'к. Ж ады лмасам, сол саз алгаш О ралханны д аузьш ан ш ы кддн сеюлд). Бер'пнде сол ойы на орайласгырып \"Бел а скд н б е сеу\" деген макдла да ж азды ол. 1972-жылы \"Ж алын\" элманагы \"Ж азушы\" баспасыныц кузырына кдрайтын, Кэрагадньщ зайыбы Орынкул де сол баспада к^гзмет кд1латын, м ен элманахтыц проза бел1мш басдаратынмын. Bip куш О рынкул Кэрагацньщ \"Сый орамал\" деген эцпм есш экелш : “Б1здщ шалдьщ шатпагьш одып корни!\" — деп, долыма устатгы. Оны сол куш-ад одыдым да, унаган соц, кезек-ri н еш рге салып ж1берддм. 170

'Кел^вт Шьи-армасын тусшген адамды ы м ж ек керсш, бурыннан жак,сы таны с К арагац ендд м еш буры нгы дан б етер iiu тартып кетп. К еш н е к е у ш з \"Ж у л д ы з\" ж у р н ал ы н д а 6 ip re кггедис. Бастынымыз Ш ерхан М уртаза агамыз. 1975-жылы кдзан айыньщ аягында Ш экец, жазылушылармен жумыс icren к,айту уш ш , K ap aF an ек еум !зд1 А кдю ла, К а р а га н д ы , Ж езкдзган обылыстарьша жумсады. С ол сапар 6ip-6ipiMi3,ai дурыстап бш п, мш ез-кулкдш ызды 6ip-6ipiMi3re ж ан-ж акуы керсетш кдйтгык, Эуел! Ак^юлага, содан Караганды мен Ж езкдзганга сокуык, Кдрарандыга келген1м1зде кдр жауьш, аяк, асты суык, ту сш к е т п . Ак,селеу о нда К драганды да туратын. М ен оны м ен ж а й таны с, KapaFan жакеты таны с болатын. Кунддз оны м ен телеф он м ен с ей л е с и де, кеш ю сш уш не альш барды. Акдн, д еген тегийп-ш аш ылды. Эйел! Оралды алгаш KepyiM, к а п ундемейдд, уй ш аруасы м ен ж урш , 33iAiMi3re ж ау ап кдткдндай анда-санда дауы сы н шырармай рана 6ip кулш кряды, к д о ь п ы пггп Ак,селеудщ эйел1 емес, KeAiHi сияк,ты. Акдц e3i ж асаган дом бы расы н крлымызра устатып, кдгл крб ы з ж айы нда 6ipa3 мэл1мет айта келш, акдфында оны кдлай тарту керепн крлма-крл керсетш барып 6ipaK, тынды. М ен комсомолдьщ Орталык, Кэмитетшде жургенде Акдц екеум1з мейрамханада оты рьт эщ гмелескен едж, оны умыгып кдлыпты, бул жолы умытпастай таныстык, Ж езкдзганда бес кун аялдап, ¥лытау мен Ж езд1 аудандарын араладык, Обком партианьщ 2-хатшысы Кэгамбек Салыкрв агамыз е з мэшинесш 6epin, обылыстык, гэзетгщ кд1зметкер1 К ебейсш деген ж т т п жолбасшылыккд к,осты. А лаш а хан , Д ом б ауы л, Ж о ш ы хан, Д у зе н мазарларын керш, таныстык, Барлык, мазар желдщ етшде, ашык, кернею жерде екен. Кдр жауьш кегп де, кдлган ескерткшггерд1 коре алмадык, Кдракецпр, Сарыкецпрдщ бойын араладык, KapaFan ©те кещдлд журдь Улытаудьщ радио торабында ктейтш 6ip кемнш ек кешга крнакдсыда кер е м ет ад е Mi эн айты п, элг1 ай е л д щ д ау ы с ы н а р и з а болганымыз сонша, журттып нлегш жерге тастамай, KapaFan екеум1з де энге басьш ж1берд1к. Эз1лге, эщзмеге, жолдас боп 6ipre журуге Кэрагапнын, таптырмас адам екенш е сол сапарда эбден кез1м ж етш кдйтгы. К ейш талай- талай сапарлас болдык, онымен 6ipre ойнап-кулш журген кундер1м — ем1р1мдеп е п эдем1 кундер1м. 171

Ш с д ш ш M jf r A h j m ______________________________ 1980-жылы кузге таман менщ “Bip екшни, 6ip умгг\" деген романым \"Жазушы\" баспасынан шыкды. О л кезде Карагач Ж азуш ы лар одагында кецеснп едд. Романым Карагача унаса керек, оны Ж азуш ы лар одагында талкдяланатын шыгармалардьщ кдтарына крсып жоспарлатып крйды. Баяндамашыльнусд филология гылымыныц докторы, профессор агамыз Х асен Эддбаевты белплеп, ол гаамен KeAicin, бэрш алдьш ала реттеп тастады. Ендд тек 6ip куш ж ы йы н е т а з у гана кдлган. Ceirrin жургенде, Кдзакртан Ж азуш ы лар одагыныч кезект1 сиез! e rri де, проза сек чиясы ньщ басш ы сы болы п Эбдджэм1л Нурпеш сов агамыз сайланды. Мен ол кезде республикалык, \"Жальш\" баспасы нда бас редактор болып ш теймш. Bip куш Эбдджэмтл aFa кэбине-пме келш: — Бексултан, сен ана романы чды талкдллаудан бас тартсач, д уры с болар едд, — деде — С ен баспадагы бастык,тыц 6ipici4- Сенен, cenin кдлзыме-пчнен 6apiMi3 де кдймьчамыз, мен де кдймьпам, бастык, болып отырган соч, acipece ж астар кдймыгады, сондык,тан бедел1че нукран келмегеш ж е н гой. — Неге? Кдндай нукран келедд? — деп, сезипч мэнш туеше алмадым. — Н укран келгенде, былай гой. Байкдсам, 6ipa3 жас ж ш тгер ютэб1ч жэйла кдтгы niKip айтпак, кершедд. Бастык, саган ол ьщгайсыз гой, — дегеш. — Ой, Эбеке, сабамаса бопты, айта 6epciH. Сыйлыкда усыныльш жаткдн жок, бул ж ай талкдялау гой, ода турган не бар? — деддм тачданып. — А на Э б ш т ч \"YpKepi\" ж арияланды \"Жулдызда\", соны талкдялаганымыз дурыс болар едд, — деп 6ip крйды. — Дурыс, оны да талкдялай 6epi4i3, — деддм ала де Эбекечш ч ойьш туешбей. Сонымен, Эбекендд мен туешбей, м е т Эбекеч туешбей, дудэмэл куйде 6ip-6ipiMi36eH арбаекдндай, 6ipa3 yHci3 кдлыстык, — М енш ж ай сакд-андыру гой, онда талкдялай берешк, - дедд Э б екеч мен1 кенддре алмаганьша онш а риза болмаган кешппен. Ж а с ы м ы зд а н 63iH таны м асак, та, ж азган ы н окд>т, сыртгай сыйлап ескен Э бекечш ч эл п кд.1льпы кеч1л1мдд кулазытып тастады. Кенет Кэрагачныч: \"Баяндаманы 172

К( ел бт к ен се, К ,аратаевтьщ е зш е , к е н б е с е, со л к,атарлас агаларымы здыч 6ipiHe жасатам ы з\", — д егеш ес ш е ту сп де, Мухаметжан Кдратаев агамен аралас-куралас журетш Сэрсенб1 Дэуггов дейтш г а м е т елеф он сок,тым. Ж атдайды тусш/цр/ум де, \"М укдцмен сейлесш , м енщ ром аны м жайлы сы р тартып к е р ш , талщялаура кдтысып, гашр airryFa келгсер ме екен?\" — деддм. Сэрсенб1 ж ауабын кешпспрген ж ок, М укрметжан aFara К1тэбш шы кдан кезде 6ip данасы на крлтацба ж азы п берген еддм, о Kici Сэрсенбйе: — Кггэбш окд1дым, ж ак р ы екен. Егер Ж азу ш ы л ар одагы талкд1лайм ыз десе, талкрыау болатын куш сен м е т сонда алып бара гой, — д е гт . Куандым. Ол кезде М укдметжан Кдратаев Кдзакртан сыншыларыньщ кеш басшысы саналатын. Оньщ ак,дегеш алрыс, кдра дегеш кдррыс дегендей дар еж еге сай едд. Соны мен, 1982-жылдыц 23-кекегш де, акдяры Кэрагацныц жоспары жузеге асьт, Кдзакртан Ж азуш ылар одагы баскдрмасыньщ терарасы Ж убан Молдаралиевтщ кэбинетш де сарат уш тен кеш н \"Bip ек га ш , 6ip умгг\" романын талкдллау басталды. Ж ы йы нны ц терагасы — Эбд1ж ем 1л Нурпешсов, хатш ысы — Р ам азан Ток,таров. Талкылауды Эбдджэм1л агамыз ашты. \"Бул азд ер м ен с и езд ен к е ш н п eidHmi кездесу1м1з, — дедд ол Kici е з сезш де.— Bipiraui р ет жылдык, кррытындыда жолыкдык, Kp3ip ендд мына талкдллауда кездесш отырмыз, — дей келш, бул ж ы йы н т ек етюзддк д еп \"птичка\" кря салу ymiH емес, акдпсдт шындык, айтылатын, эдебиетгщ дамуына, кесегесш кегертуге кем еп н тш тзетш ж ы йы н екен ш е ток,талды. \"Шырарманыц тек жакрылырын керш, нашарлау ж ерш кендлге сакд-ап кдлу дурыс емес, шы ндьпъш айту керек. Эдебиет т ек аркдра кдрудан еспейдд\", — деп, м е т макуай бермей, сынай да сейлендер дегенге мецзеп токуады. Баяндаманы филология рылы м ыныц докторы, профессор, сыншы, жазушы Хасен Эддбаев агамыз жасады. — Мен дайындалралы 6ip жары м жылдай уакдгг етп, кдрайы п та кдлдым, — д е п бастад ы о л Kici с е зш . — Баяндамамды \"Улкен ж олдыц устш де\" деп атадым. Бексултанныц ж азгандары лирикалык, пландары шыгармалар. Ш ыншылдыры, реалиста сыйпаты айкдш. Бас кдйарман Ш егеннщ образы шыкдан. Романда By6iurri 173

Ъексутпан Мфкекв-ты___________________ _ к ш элэйтш басы артык, с е з ж ок, Т атулык, кеппр1мд1к, | адамгерш ш к орынды с ез болады. Ж азуш ы жалтырак,ттлге кумар емес, - дей келш, 6ipa3 мысал \"Кутумен кешкен гумыр\" KiT06iHeH KeATipAi, содан кеш н. — KiTarni кдй ж ер1нде 6iTipy к е р е к ед1? С оцры та р а у шубалацкд!. К эм еш тен е зг е к е ш п к е р д щ д ам у ы жок,. Exi AeyipAi астасты ру орынды шьщпаран сияк?ы. С ю ж ет тутастырына кедерп KeATipeAi. Ж азуш ы ньщ езш е сурак, крйып, соран ж ауап 6epyi оры нсы з сияк,ты. Бексултан — е з такрфыбы, е з туйгеш бар жазушы. О ны ц улкен жолдын, устшде турраньша сешм м од — дедь Д укенбай Д осж ан. Бижтей тусу уппн, ер кез теменге де кез салып туру керек крй. Бексултанньщ еткенге ойша оралуы кекейге крнады. Т ш н щ керкемдпс Kecreci маран унады. Ш егеннщ прототит жазушыньщ e3i екеш к е р т т тур. EpeKiueAiri: балалык, к е з ш е кдзы п б ар а тускен. Ш ырарманьщ тец жарты сынан астамы балалыры. Осы ж ары на р и з а болдым. О йш а ж а з у деп, руызык, прием жасаган. Бул — Бексултанньщ анык, табысы. Эрине, к ем нплт бар. Кеп жер1 жещлдеу кетп ме деп ойлаймын. Айшьщгы емес, екеу ар а сейлесш отыррандай эсер етедь Улкейгендеп туздьпргар кеп болса, дурыс болар едь Осы арасы аздау ма деп ойлаймын. К эд /р б е к С епзбаев: Романньщ ж е м а , бер1лу т э сш “Bip рана махабат\" эцпмесш е украйды. Heri3i балалык, шарына арн алады . Ец acep A ici де сол рой дейм ш . Bapi ш ынш ылдыкден бер1ледр М аган Кэмеш ете эсер етп. Ондай м ш ез кдзак, айелдершщ бэршде бола 6epyi мумкш. О лар езш е кдрсы адамра откр, cyFa тускенш е кдрамай кдрсы шырады. Ата мен апаньщ н ем ер ет жакры Kepyi соншалык, сеюмдь А з керш се де, саз керш етш Аманкеддд. Ш ырарманьщ баскдг тусы мен айагы eKeyi Kipire бермейтш сеюлдд. Ш ырарманьщ ф орм асы н табуы — жазуш ыньщ табысы. С озып к ететш жерлер1 бар. \"К,озы К ерпеш п\" оку да узак, Кдбдеш Ж ум ад/лов: О крнаны ма ж ары м ж ы л болды. BipaK, 6api eciMAe. О крпанда н е жацалык, бар деп окршмыз Foft. KiTan м аран ун ады . Ш ы нш ы лды гы м ен, шынайылырымен. Фальш жок, Керкемддк жаналыкты н ем ен алу к ер ек? М енщ ш е, к ер кем д ж тщ улкеш eMip ш ы н д ы ры н к,алай а л у ы н а б а й л а н ы с т ы Foft д ей м ш . 174

Плакаттык, суреттерден ш ыгарма таза. Дукенбайдыц С0з 1н е н б айкдд ы м , у л д а р ы н а н а й ы р ы л ь а н ата -а н а га , жепмдерге автор е д е т акцент 6epin отыр. Сол утымды шыкддн. Ш ыцгыс Айтматовтыц: \"Ак.кемеа\" сондай. Маган жштген repi бала Шеген унады. Толкдшай окдш алмайтын жерлер бар. Мэселен, ш еш есш щ Шегендд алып кетпек болуы. Алып кетпесе екен деп, кдтгы ттлектес болып отырасыц. Э р он жылдык, 6ip-6ipiHe украмайды, Сол танылып туруьа тшс. Вершен. С ол т а л е р бугшп куш жок, та uibiFap. Ж е м и х а н да ж о к, С оларды ц таза кдлпында KepiHyi маган унады. Т1лде бону батгасты ру ж ок, О кцганы тж елей суреттеу, окуш ьш ы ж азган элем ш е е н п з ш ж1беру1 жакры байкдлады. М ш детп турде 6ip кемиплж айтып кету шарт емес. Сотцы жагьшда хронологияньщ бар е к е т рас. Эбдш дмм Нурпет сов. Бексултанмен 6ip сейлескешмде, кдйта ж азу устшдемш деген. С ез вм еси сез етейш деп отыргам жок, Кептеген кемшшктер1 бар. Э а р е с е тийнде. Б еттен ты рн ау ем ес, осы ж агы н аш ы к,тау айтуга тырысайык,! М ухт ар М ат ауин: Акракдл агамыз: \"П оэзия 1лиаскд ж е т к е н ж о к , п р о з а \"А д ас к д н д а р га ” ж е т п дедД. Бул, б1ршипден, барды таны мауга б ет буру. Екппшден, нем есе барды б1лмеу. Ж етш с ж ы лдагы прозада е зш е тэн ерекшелжтер бар. Ж аца сыйпаттагы проза жасалды. Соларды жасаган отыз бес-кдфык, бес жастагы отыз бес- кдгрык, бес ж азуш ы . С он ы ц 6ipi — Б ексултан . Бул романы ныц \"©Mip е зе к ” едД эуелп аты. Ж акр ы н э р с е т ж акры деу1м!з к ер е к кдшанда. Кдз1рп кдзак, п розасы на тэн ерекшелжтер! бар. Тур ж енш деп 1здетстерш де кдзак, эдебиен ушш жацальпртары бар. Х арактер ж асау — ж акры жак,тары. М ш ез ж асау. О ны ойдан uibiFapy мумюн емес. СетмдД, нанымды, Tipi мш ездер бар: атасы, ineuieci, enKeci, Бубип. Ш ыншылдык, сыйпаты айкдш. ©гшрдщ езш д е п д е й ету ге ум ты лу б ар. \"KiHeAi махабатгагы\" эйелдщ бетш жыртуы да шыншылдык, Аз- маз шубалацкылык, бары рас. А л ьт тасгау керек деу — кд1йын. Бала мен кыздын, ар а кдтьшасына улкен м эн бередь Астары жок, ¥закуау. Эцпме e3i жакры быген нэрсенщ тещрепнде. Дулат И сабе ков: Ж урттьщ ьпрыласына р и з а болып отырмын. Кггоптщ ш ыккднына е ю ж ы л болды. М ен ж ы л 175

Шср ш н _____________________ кррытындысындары баяндамамныц 30 просенттешн арнадым . Кдзак, прозасы ны ц атм осф ерасы н сол 35-45- теп л е р ж асаган. Bipi — Бексултан. К ейш кердщ сезш ен зам ан шындыгы байкдлады. Кемш ш п, жакрыльны бар, OFaH м ен де крсылам. Улкен талаптан кдрасак, 6apFaтусуден бастап е з ш ы гармасы н e3i сы науы на дейш .., нагыз сы нш ы — автордьщ ез1, бул улкен шындыгы. Роман не уннн керек? Н е айтпак,? Кредосы не? Б в д щ балалык, шарымыз сорыстан кдйтпады. Соны берген, сонысы унайды. С оны aipran шыкдан. Бас жакында 6ipa3 ж ерш щлскдрту кер ек едь М умкш, и м б1лед1, сол кемш ш пмен де кунды шыгар. Реализмге келген. Ж есткий урпак, келе ж аты рм ы з гой, солардьщ да кезш е ж ас кел-riре-пн жер1 бар. ©3i бглмеген -пддд к ем ш ш к дейтш дер бар. К емш ш п болар, болмас, Бексултанньщ романы — казак,эдебиетшдеп улкен кубылыстардыц 6ipi. Кджыт ай 1лиэсов: \"Жулдыздары\" повесш кызырып окд^анм ын. Е р е к ш е л т — eMip,ai 6iAyi. © п м д ш п — e3i бшген нерселерд1 ж азганы. Нанымды. Зерттеу бар. О к л ен д а, сондай сез соньщ аузынан шыруы мумкш бе деген сурау турады. Сейлеупплердщ сездер1 нанымды. Ил 6iAyi ю тэптщ 6ip табы сы м а деп ойлаймын. Ж астар e3i e c rire H сезд1 талгамай крлдана салады. Бексултан одан ада. М ущ мет ж ан Кдратаев: Ж пттгер дурыс непзд! жуйеге салып айтты-ау деймш . Bapi лап ете кдлды. Бурын отырыстарьщыз да унай бермейтш. Б1реулер бурыигга, кетуге ьшрайланып оты руш ы едг Бугш ж акры сез1мдемш. О сы ютаггп неге овдды м ? KiTan кап, ниет болса да, бэрш оку мумюн емес. Басталган жерш де Нуртай сыншы сынап тастайды, эншешнде макуап журю. Ш егеннщ сын туралы крры ты нды сы маран унап к е та , ж ы лан туралы. Осы маран улкен туртса болды. Ж азу ш ы н ы таныдым бул кггептэн. Ж ардайьша, айтьш отырран адамдарьша сенш кдрайсьщ. М ен epin, сеш п отырдым. Epi-re алмаган ж азуш ы жазушы емес. Т эсш н тапкдн. Ж азганына сенш отырасьщ. Сюжет! композициалык, аркдуы дурыс ертлген. Ш е б е р л т кершш тур. Нуртайдын, сынауы шыгарманын; ю лп сыйакуы. Сорыстан к ей ш п жылдарды мен ез ж урепмнен еткергендей сезшддм. Ш еберлпсп мен т ш н е н де керддм. М ен ayeAi шыгарманын; тш н е кдраймын. \"Шалдардьщ сезш 6yriH riA ep 6uve м е ек ен ?\" - деп ж у р есщ . М ухтар 176

'К елбм М арауинде, Э б ш гге, Б е к с у л т ан д а д а с о н д а й TiA б ар. \"Атырылган\", \"беталбатгы\", “эздектеу\", \"крсамжарласы п\", \"кдлжалат жасамау\", \"юлддреген\", \"эуектетш\", \"ацкдсы кепкен\" сыйакды сездерд1 крлданады. Кдрапайымдылыкзъщ ш еберлт бар. Сындарга крсылуга болар. Шаршатып, ыкдлласынды узш алатын шьтармалар бар. Бексултанды кдозыгалп, ш арш ам ай окдгдым. BipaK, 88- бетге куыршак,ойнайтын, куьпым шаншыды дейтш жерлер бар. К эм еш п ен Ш эзи эш ур ы сты р у к,аж етш з едь Сыншымын деп 1здегендеп кем ш ш пм : динамикасы нашарлау. Ш эзиэ мен Бубки арасы н 6ipa3 шиелеш спрщ гареу керек едд. Табиратты д эл суреттеу, детэл, ш трихтарды тауы п айтуш ылы к, сияк,ты Б ексултан ньщ ш е б е р л т кеп. Метафорамен, метонимиамен айту. Ж алтыракрен емес, тауьш айту бар. Кдрапайым тецей крйады. Тауьш айтылтан сон,, керкем дж ке жатады. Роман н епзш ен жак,сы кггэп, унамды ютэп. Bip кнопке б1рнеше оралып жазура болады. М ьш а Эб,лджэм1\\ сейткен. М ухт ар Ш аханов /\"Кутумен еткен гумырын\" окдлдым. ¥натгым. ¥стап а л ь т оны езш е айпы м. Ол кезде оньщ мурты да болмайтын, e3i кесем де болмайтын. Талантты орындарда талантты адамдардьщ отырранын унатам. Бексултанньщ ойында улкен мэселелерд1 кетеруге ниет бар. Дулат дурыс айтгы: прозара элемдж децгейде кдрау керек. Егер, Бексултан, сен Бас редактор болмасац, осы юсйгердщ те ц ж арты сы келм еген болар едг BipaK, м ен вз басым сыйлаймын, келддм. ¥нараны: азаматгык, ойларьща рыйзамын. 0 з ойьщды баскдлардиомен салыстырасьщ. Кдзак, прозасында осындай дары н HeAepi бар. Эклм Тарази: М е т ц тац крлып отырран жайы м: б1зден улкен ем ес ж азу ш ы Б ексултан дар сорысты керген дей жазады . Q/ypici бар шырарма. Сорыстан кейш гкп Берддбек С ок д ак ,б аев тан арты к, ж а з г а н адам жок,. Б е к с у л т ан Берд1бект1 жалгасты рран, терецдеткен. Бексултанньщ романын 8 —10-класс окушылары тусшедд деп ойлаймын. Ш ырарманьщ келем ш кдискдртута болар едь Б1здер тэггпштеп кетем1з. М ахабат туралы айткднда, басы артык, эпизодтар кездеседд. Шубалагщылыкуан кугылу к ер е к крй деймш. Э бдокам м Н урпеШ сов: С еп з адам сейледд, сездд осымен тоцтатсак, кдйтедд? ¥йы мдастыружары нан кемшшпм1з бар. 12-749 177

Ы д я ю н Н ф /а Ь -у п !____________________ ___________ Бексултанньщ басында бар к ем ш ш к бэр1нде д е бар. Мен ез басым 6ipa3 кш жене элде де болса кем ш ш пн айта тусу керек ед1 деп ойлаймын. О ны кдмшылаймын деп, ез1цд) де кдмшылайсьщ. Осы жаты кемдеу болды. Бексултанньщ алдына кггебшд1 кушак^ап барралы емес, барып отырмын. Есеп менде де бар. Сейлеуш1лер дэл осы сэтге айткысы келгеннщ бэрш айтты деп есептемеймш. Бексултан, сен айтпаганын да ескер. Сотые кез1ндеп балалык, Баланы бас кейш кер е т т алып отырран соц, оньщ езш е шак, мшез1 б ар . Б ы л ты р окдаШ о ты р га н ы м д а , eciM e Т олстойды ц \"Д етство. О троч ествосы \" туеш оты рды. Ш ыцрыс А йтматовтьщ \"Ак, к е м е а \" тусп. Баланыц балалык, ж а т а аздау. Дукенбай дэл айтты деп ойлаймын, ауызта тускенд! айта беруден кутылу керек. Шоп те елец, шецге де елец дегендей. О ны Мукдц да айтты. Динамикасы наш ар дедь Динамика кдйдан болсын нзбектеп ала берген соц. Ж йзтгер оны айтпады, кейш айтар. Ж ацагы Ti3e беру -плге д е эсер етедь Т ш бай, бар е к е т рас. Крлданылуында, отборында критический жаты тусиоказ. Кдзак,сезш сноскылау жакры ж атдай емес. Клтап басталып ж аты р. С ынш ыныц сынаганы айтылады. CoFaH адамныц кдранагы кдк, жарылатындай не б ар? Bi3Ai сел т етк1зетш дей осы сы нда н е бар? О ны переживаниеге айналдыратындай не бар? Шыгарманьщ аркдуы на эс е р ететш дей тары еш теце ж ок, \"Ест1лер- ест1лмес ы рсы л крсып\" дейдь Ы рсыл есттлер-есттлмес болмайды. \"Далара крна ма, кдйда крнады, онда менщ ш атагы м жок,\", \"сап еткен ой\", \"М эм ет жутысынан ж ацы лы п кдлып\", т.с.с. М укдц (Кдратаевты айтады — Б.Н.) ж ас адамдардыц бетш ж ы рта бермейдд, тусшем1з. Эбдджэмгл aFa соны м ен талкдьлауды ж ауы п едд. журт: \"К пэптщ авторьша сез берм ейаз бе? Авторга неге сэз берм ейаз?\" — деп шулап крйа бердь Сонан соц маран сез бер1лдд. М е н ж ы й н а л г а н ж у р т к д , т а л к £ 1л а у р а к,атыск,ан агалары м а алгысы м ды айггы м . Талк^ьлаута ез1м рыйза болдым. Бул талкр1л ау К эрагацныц жоспарлауы аркдсында рана ж узеге аекднын, егер оныц жоспарлауы болмаса, баекдлардыц маран ешкдшан жол бермесш ол кезден repi осы кун1 ж ьь\\ еткен сайы н ж акры т у е ш т журмш . Bipey ж ай ы н д а niK ip уйы м дасты ру, оны б ел гЫ ортада кдлыптастыру, окцганьщ алдын кесу, б1реудщ болашарына 178

K( m fm балта шабу дегендердд 6i3 ол кезде мумкш емес ертепдей керетшб1з, а л кейб1реулер б1здщ сол сэр ы ауыздьиым ы зды пайдаланып, еш кдшындыкрыз-ак, аквдэын-акдфын т е т к е ыгы сты ра бередд екен. Е, крйш ы деп, 6i3 м эн бермегенмен, сол усак,-туйектен улкен-улкен нэти ж е ш ы гарады екен. Бэрш айт та, 6ipiH айт, Кэратадньщ б1рбеткей, айткднынан кэйтпайтын кдйсар мш езш щ аркдсында сол талкдглау e ra , сол талкд>1лаудан к е т н еш р д щ кдлр-сырын 6ipa3 6L\\e туспм. Э р сездщ астарында бал да, у д а жататынына кезЫ анык, ж етп . Нагыз мэдениетплнс, эддлддк дегеннщ сезде де, бш м де де емес, ж урек пен бауырда тана болатынын маган сол талкдллау тусшддрдд. Талнылауга жалпы саны алпыстан астам жазуш ы к д ты сты , 1ш1нде Р а х м е то л д а Н у р п е ш с о в , Х а с е н х а н Талраров, Туманбай Молдаталиев, Сайын Муратбеков, Эбйп Кегалбаев, Рымтали Нургалиев, Ш эрбану Комарова, Умбетбай Уайдин, Оразбек Сэрсенбаев, Кдстек Баянбаев, Кулэш Ахметова, Элиа Бепежанова, Ергали Ахметов, Акрелеу, Кэддрбек, Куанышбай сынды ага-пп, кдрындас замандастарым болды. Кэрагацньщ естен кетпес api бага жетпес агалыгы осылай болды. Талкдллау бпуге такдп кдлган кезде Ж арасхан маган 6ip жулым кдгаз ж1берш: \"Беке! Уйге бара береш к пе? Ж .Э .\" — депп. С ол кдгаз менде эл1 саксаулы. Bip турл! керемет кдшбат. Сол кдгазда, сол ж азуда гажап жылылык, ■плеулеспк, бауырмалдык, api улкен демеу, жггерленддру бар. К еш н 6i3, б1зден к ейш плер де жогалтып алган кд>шбат, кыймас ce3iM бар. 1991-жылы мен елуге келш, 6ip топ досымды елге шакьфдым. Акракдлымыз, агам ыз деп, Караганды 6apiMi3 алдыга салдык, Ш аш дегенщ арасынан ине етпейпндей кдльщ, жаланбас турганыньщ e3i папаха киш алганнан бетер кркырайган буйра-буйра, бой дегенщ сущах, дене дегеш ц ецгезердей, К эрагац imiMi3Aeri е ч к е р н е к п , aFa болуга ылайык,ты-ак,адам едд. О л кезд еп м э ш и н е т ч т е р е а он шак,ты ГАЗ-69-бен ayeAi Акжазьщта, сонан со ч Крсталда, Кдйшыньщ бел!нде, Крс кумбезде болып, содан кеш н Ак, Кдйщ.1 м ен К алж отага кетеры дж . Баркернеуддч ж елке тусындагы К ал жотада ж ы йы н епиздж , атш абы с керддк, Карагач бастаган алматылыктар ж ергш к п ж ттгерм ен 179

Ъекоутан !H tfnkeke-ym __________________________ аркдн тартып куш сынасьш едДк, олар бДздД6ipa3 ырраганнан кейш суйреп экетп. Карагач жещлгешшзге куанган адамша кдрчылдал т у р ь т кулген-дД: \"М ы налар б1здд кдчбак, курлы кермедД-ей!\" — деп. О л арадан негДзгДтой ететДн С ырлытам ж айлауына кдрай бет алганымызда, кдтгы несер куйьш KeTTi. БДз м э ш и н е м е н , жергДлДктД ж а с т а р а т п е н Сырлытамнын, енДсшен тусДп келемДз. Ж ау ы н куйып тур, ал ат мДнген ж а стар бДзден о зы п ш ауьш барады. Кдсымда отырран Карагач орньш ан кдйта-кдйта ушып турьт: \"0й, мыналар ж ы талады, ей! Эй, акырын! Ж е р тайгак, крй, байкдсандарш ы, айналайьш дар!\" — дейдД. БДр к езд е маган кдрап: \"Байка, ш аппа!\" — д есещ ш аналарга!\" — дедД. \"Ой, Карата, м атан булардьщ осы ш апкдны кызык,\", — дедДм. \" К о п ы т а кызык, крй, ж а зы м болады гой\", — дедД ол да жуасьщкдфап. Тойдьщ н е п з п д ьф дуы б асыльщ кдфатан сон; достарыма Б ел ж а й л а у д ы а р ал атты м . Ш ок,ан устДнен е тк е н У йгентастьщ белДн, атам ны ц экесД Туртан бабамды орыс эскерД аты п к етк ен А рш алы беткейдД керсеттДм, Yin судьщ куйганы деген жердегД к ене тас кррымньщ желкесДнен етДп келДп, Ж а р б у л а к д е н кетерДлДп, Ж алау л ы ж отасы на шьщтык, Сол Ж алаулы м ойнатандага ж урт Кдбанбай батьф д ьщ бештД деп ац ы з кылаты н д эу ж алгы з тас молата айалдады к, К ы зы лкы йаньщ устДмен етДп, О рдьщ булата деген жердегД ж отага шыгардым да, сол ж отаныц кыр аркдсы н куалай кдзы лган ордьщ сДлемДн керсетДп турып, 1643-жылы ел у м ьщ кдлмак,тьщ крлына С алкам ЖэцгДр 600 гана крлмен ор кдзып кдрсы шыкдднда, Ж алацтес б ать ф к е м е кк е келДп женДске жетгД дейтДн тарихи ор осы ара деп ойлайтынымды туцташ рет достарыма сол арада айтгы м . Т ар и х та ондай д е р е к б ар екенДн бэрД д е бДлмейдД екен, оны алгаш орыс тарихш ысы Фиш ер жазганын, Ж оцрар ханды тан арнайы зерттеген Златкин де, одан б у р ы н Л е в ш и н д е, езДмДздДц С е й ф у л л и н м е н К,азак, энциклопедиасы — бэрД д е айткрнын, ейткенД олардьщ бэрД он ьщ ул кен окрта екенДне ул кен м эн бергенДн тусДндДрДп, бДраз дэрДс o iq jn тастадым. — М ынауьщ тарихи ор болды гой? — деп, Карагач к,атты м эн берДп, к,ай ран к д л д ы .— Н еге м уны ж а з б а й с ы ц ? — дедД езДмдД жазьпдгап. “Ж ай л ау дагы ж ы й ы р м а кун\" деген повесДмде

___________ !К в л (т жазганымды, oFaH ж а н баласыньщ м эн берм егенш айты п ем, — С ен рылы м и делелдеп ж аз, сонда м эн бередд, — дедд. — М ына ордьщ езш ен артык, кдндай дэлел керек? — деп еддм: — Бул орды ц б ар е к ен ш б1лсец, сен бьлесщ, 6i3 с ы й а ц т ы л а р к,айдан б1лед1? К,алыц ж у р т ш ы л ы к д ы ц кулагына жетюз. Ж ачага айткдныц, байкдймын, улкен тарих крй. М уны ендд осы ж ердщ тулеп сен кетермегенде гам кетередд? — деп, ез1мдд кш элеп тастады. Сейттп жургенде, \"Егемен Кдзакртан\" гэзетш е Балгабек Кддырбекулы аганьщ \"Кдзакцъщ Кдрасай батыры\" деген м ац ал асы ш ы ра к,алды. Окдлсам, ш ш д е Б аты р хонтайшыныц бул сотыскд елу м ыц крлмен атгантаны, с о р ы с т ы ц ecKi Ж а р к е н т б ал ы гы н ан кун ы ш й к ж е р д е Крскрлац тауыньщ арасында болтаны, Салкдм Ж эщ тр батырлары Кдрасай мен Агынтайдыц крлын окдана кдздырып, соран орналастырраны, ал езш щ Кдгзылкдлйа жацтан этой салганы, оран кем екке 23 мьщ крлмен Ж алацтес батырдыц кемекке келш улгергега, жещ ске жеткен Ж эщ тр Ж арбулакдыц устш е ту тпскеш туралы айтылыпты. Окд>1ранымда, алгаш басыма кдн шапшырандай болып, сенер1мдд де, сенбеамдд бДлмей оты ры п кдлдым. С онан соц Балгабек агата телепон со р ы п : \"Ага, б1здщ Ж ар к ен т жак,та болып па еддщз?\" — деддм. \"Ж о к, м е т еш ю м ол жакдсд шакдлрран емес\", — деп, агам ыз ашулы ж а у а п ц ай тар ды . М ен о н ы с ы н а м эн б ер гем жок,, бастырмалатып, 6yriHri макдласын окдлганымды, сол макдладагы Ж эркент, Кдгаылкдлйа м ен Ж арбулакцъщ эл1 де солай аталатынын, Жэцг1р кдздырган окдананыц журнагы сол арада элт жаткднын, ол араны кэз1р ж урт Ордьщ булаты деп атайтынын, тек элп Асартебетп Ж алаулы дейттнш, мынаны окд>ш, ез1мнщ eciM ш ы ры п отырганын айтып ем, агам д а езгерш сала бердд. Бул мэл1меттщ бэрш бабасынан кдлган ютэптен алып отырганын айтты. Мен сезш Lain э к е т т : — Ойбай, aFa, ол кггэбвдздд мен ш ьтары п берешн, жыйырма жыл бойы дэлелдей алмай журген дерепмдд таптым, - деп, куаныш устш де уэдемдд де 6 epin тастадым. Дереу Кэрагацнан шуштпш сурадым, \"Байаты ездерщ керген ордыц тарихы дэлелдендд, \"Егемен Кдзакртанды\" 181

Ъексутан Н ф квке-yiu _________________________ окд1\", - деаДм. К эрагац м енен б етер куанды. \"Ойбай, тездетш ш ь т а р ондай ютегпт!\" — дед1 Aer6ipi кдлмай. KapaFaH, екеум1з к уаш ан м ен , к ей ш бул ютэп казак, окднандары ньщ арасында квддмпдей д ау тудырды, е з ата- бабаларын Aapiirrey уш ш уйымдасьш ж азган ютэп, Кдзыбек бек деген тарихта жок, адам, казак, баласы буюл Азиа мен Еуропаны кдлай аралайды, ол мумюн емес деген эргуруи кудпс пен муцспстщ астында кдлдык, Б1рак,Ордыц булагын, К^лзыл кдш а м ен Ж арбулакзы , казы лган ордьщ i3iH ез кез1мен керген Кэрагац даукестердщ бэрш е мойымай кар с ы турды . Бул 6 ip адам ньщ FaHa макуаныш ы емес, бэр1м1здщ, халкаш ы здьщ макуаныш тарихы деп тусщдц С ол кездегт К азакдъщ ескертю ш тер KppFay кррамыньщ терарасы Мукаметкасым Ш экенов Орбулак, тойын етюзу ж е н щ д е п усы н ы сты н э ти ж есш е жетю зуш Длердщ 6ipi болды. М анаш К рзы баев бастаган 6ip топ акамыз б1здщ етшшим1зд1 тыцдап, осы улы ж ещ стщ 350 жылдьпын а р н ай ы той лау к,аж ет ек ен ш дэлелдеп прези ден т Н азарб аевка х ат туардд. С ол усы ны с крлдау тауып, 1993- ж ы лы Белжайлауда Орбулак, шайкасынын, 350 жылдык, мерекес1 республика келемш де этап еттлд1. OFaH 518 уй т1г1лд1, К ,аза к ,с та н н ь щ тупк 1 р -ту п к1 р 1 н ен к,онак,тар шакафылды. Алайда Орбулак, дауы ток,тамады. О л согыс 1ленщ аргы бетш де еткен, Б елжайлауда 6i3 де болгамыз, ол арада ондай тарих и ж е р ж ок, аргы бег, б ер п б ет дейтш Heci бар, ею жаты да улы жуздщ жер1 емес пе деген руш ил кекесш де айтылды, с ей гш халыкцык, макуаныш ты тайпалык, рулык, дэреж едеп рана б1рдеме erin Kepcendci келген келецс1з ка1лык,керцпс берш жатгы . \"Кэрага-ау, О рбулакуай тарихи жерде туып-ессем, оньщ кдсиетп тарихи ж ер екенш бш п турсам, соны дэлелдеп, соны мак^аныш кдысам, сол ушш де рушыл, жерппл болам ба? Сонда бул Орбулак, менщ тукан жер1мде емес, ананын, туган ж ерш де болтан деу1м к ер е к пе?\" — деп кашналганымда, К арагач унем1 маган дем берш: \"Отан, халык, деген урымды езш щ меншен, тайпасы мен руынан жогары крйа алмайтьш пендекештерге бола ш ала булгнбесещпИ Орбулак,тьщ H eri3ri дэлелг эм еш пей жерадц бетшде жатыр: ею шакчфымдай жерге созы лган орды ендД еш ю м куртьш жгбере алмайды. Оны 350 ж ы л бойы, осындай даудьщ болатыньш бш п, кудайдьщ 182

К елбет e3i сакд-ап кдлып отыр. Булар мойындамаса, келер урпак, кередд де, езЬак, мойындайды. Буларга кер ек ем ес болса, Отан, ел, халык, деген 6i3re керек, б1зден к е й ш п урпакдсд керек. С ен шарш ама. Кдзы бек б ек ю тэбш щ н е п з п дэлел1 де ж эне буюл дэлелдщ Т ем ркдзьиы да осы Орбулак, болтан соц, ютэгш журткд мойындатпау ушш, оныц э д е т icren OTbipFaH арамдьпы бул. Елге, елдщ тарихы на обал болады- ау деп отырран ол жок, сенщ туган жерщдд сенщ тайпацныц р-ана ж ерр кдзакдъщ жер1 ем ес деп тусш се, OFaH ендд не ш ара? Сабайсьщ ба, тебелесесщ бе? Ветке устар ж азуш ы н ы н, e3i 1ш тарлы гын саган, м аган FaHa ем ес, кдзакдъщ ж е р ш е д е ж асап отырса, онда баскдлардыц 6i3,ai надан д е й п т рас, надан болсак, надан-ак, ел шыгармыз. BipaK,битке екпелеп, тонынды откд тастамайсьщ? Бул к п эп 63i жазган еттржтщ арты н аш ы п крйаты н болтан соц, ж аны тыныш таппай безек болып ж ур ол. Ана жаткдн exi шакдфымдай орды 350 ж ы л бурын сен кдзып шы кдан жок, шырарсыц. Бугш олардыц беделше, руластытъша алданран ж уртты ц K63i туб1нде шындыкдсд 6epi6ip жетедд. Сонда халыкдык,тарихты тэлкек кдллганын тусш ш, бетш е тугаредд эл1\", — дейтш. Мен, эрине, солай болатынына эл1 де сенбеймш , ейткеш б1зде улттык, рухтан re p i тайпалык, рулык, рухты ц эл1 де кухшт екенш е й м н е н nibiFapa алмаймын. С ол орды алыс- ж акд ш ы м н ы ц талайы на к е р с е тп м , К рйш ы тар а Елтшдд баты р жайы нда адем1 ессе жазды, 6ipaK, одан баскд б1рде- 6ipi: \"О рдыц орны н 6i3 е з Ke3iMi36eH кергем 1з\", — деп, халыкдыц кэЬармандык, атьш ш ьтаратын тарихи орынга азарте ара тускен емес, тек тайсалмай айкдйлап еткен Кэрагац FaHa. Кейш М алайсары жотасы нан Кдзыбек бек салмак, болтан расытхананыц (обсерваторияныц) орны бар екеш жайында \"Егемен Крзакртан\", \"Казахстанская правда\", \"XXI век\" гэзет-i, ал дуниеде Кдзы бек б ек деген ю сш щ е зш де, гатебш де бДлмейтщ 6ip ж ас талым М алайсары жотасында ¥лык,бек обсерваториясына украс курылыстыц орны бар екенш \"Парасат\" журналына жазганда, Кэрагац ж агасы ж айлау болып: \"М ш е, бул — рылыми дэлел, аналарддкшдей шггарлык, емес\", — дедд куанып. Кэратац Кдзыбек бектщ кггэбшдег1 Ордабасыра кдтысты окцраларды куптап, ал Э й теке би 1700-жылы-ак, кдйтыс 183

Ъексутан ’Нфэкеке-ууы______________________ болып кеткен, Теле би мен Кдзыбек биден де ол улкен болатын деген nixipre сенген емес, сол дерек-ri непзге алтаны ушш, ¥лтгык, энциклопедияны да сы ш а алып журдд. ©3i сен ген , S3i иланган т ю р д е н оны ауыткдлту, агайыншылыкден немесе баскдлай жакындыкден ез жагьщ а б уру мулде мумюн емес едд. Тек дэлелщ, дерегщ бултартпай турса гана кулак, крйатын, эйтпесе ею кез1 адырайып шыга келетш, ондайда онымен ойнауга болмайтын. К эрагац \"Жет1 ж епм нщ \" ж ай агасы гана емес, найзасыны ц уш ы да едд. \"Эй, негып отырсьщ? Мыналар ттлщдд тэлкек кдллды гой. Буйтш 6yFa берсек, суга бередд булар. Ж азсандарш ы ана президентке, б ш п отыр ма, бглмей отыр ма?\" —деп, \"Эй, мыналар Алматыны орыстар сал ган к,ала д еп ж а т ы р гой\", — деп, ты п-ты ны ш отырганьщда шак,-шэлегешчдд шыгаратын. Бэрш жанымен кдбылдап, ж ан-ж урепм ен кдяйналатын, жаны мен суйш, жанымен куйш жататын. Ондай дос, ондай адам эрюмнщ багына гана кез келетш болар. \"Эдебивт айдыны\", 17.08.2006-жыл. ДЭНЕШ АЕАНЫН, ДАУЫСЫ Ж азуы жакры адамньщ 6api жазуш ы бола бермейттш сияк,ты, дауысы ж акры адамнын, 6api де энпп бола бермесе керек. Кдзакртанньщ халык, эр -rici Д энеш Ракдашев те, ж ай сейлеген кезде, кегггщ 6ipi сиякуы сейлейтш . Ал эн айткдндагы Дэнеш ол мулде баска Дэнеш-тш. Оны жумсак, 6ip самал жерден кетерш э кет т, эн бггкенше алакдны на сап элдилеп оты раты ндай едд, еркелегендей улб1рек унм ен ол эндд айрыкдпа нурланып айтатын едд. О ньщ дауысы 6i3 б1летш бурынгы-соцгы эш ш лердщ б1рде- 6ipiHudHe украмайтын. © н ердщ е ц улкен е р е к ш е л т де сол украмауда. Ешюмге украмагандыгынан да ел-журт Дэнеш агата д ер еу кеч1л белдд. К эп энш ш щ ш н е н ол жарк, erin жацаш а, окдпау кершдд. Содан енер ш щ де, эзш щ де баты жанды. О ны ц ез1не тана тэн еркелей шыгатын ерке дауысын есйген М ухтар Эуезовтщ, Кенен Эз1рбаевтыц, М анарбек Ержановтьщ, Ceyip6eK Бак,бергеновтьщ б1рден к ещ л аударып, ризашылык, бьлддру1 тегш емес-Ti. 184

% мбет Дэнеш аганьщ тары 6ip ер екш ел т — сол кездеп кецеспк Казакртанга бурын б ел п оз болып келген эндерад айтуы. О л б ел п о з эндер1 негззшен Э сет Наймантайулыныц эндер1 болаты н . LLIbiFbic Т у р ю стан да 1922-ж ы лы к е з ж ум ран атак,ты акдян Э с е т ол к е зд е к е ц е с тж К,азак,станра дел бупнпдей машЬур ем ес-Ti. О ньщ елендерш де, э н д ер ш де к е п и п л ж е м ш - е р к ш 6iAe б е р м е й т ш , б гл ген д е р б а р дауысы мен айта д а алмайтын. Ce6e6i ол К,ытай ж ер ш д еп Ш ырыс Т у р ю стан да ж э н е К,азак,станда К е ц е с е ю м е п орнаган соц кдйтыс болды. С оньщ 6api саясаткд да, саясатсы з е т р суре алмайтын б1здщ ралымдарымызра да тетзр кершдд. О ньщ аса ipi ен ер п аз ек енш куэленддрш, \"1нжу-маржан\" атгы жалгыз эш рана ж ар салып туратын. О н ь щ ез1н ж у р д 1 м -б а р д ы м рана “Э с е т т щ aHi\" д ей салатынбыз. BipaK, Ж ам ал О м арова э п к е м з б ен Э нуарбек Умбетбаев агамыз шыркдранда, мундай эн шырарран адамньщ тегш емесш hind ж ан дуниемйзбен тусшш-ак, отыратынбыз. Сейтш жургешм1зде, Дэнеш ара ар жакуан аркд>гратып оньщ \"Кдгсметш\" (мундагылар \"1смет\" эш осы “Кщсметгщ 6ip нускдсы екенш онда эл1 бымейтш), ексш ею нген \"Акыргы сезш \", узддпп е л т-е ш к е н \"Улкен Ардары\" мен \"Kimi Ардарын\", \"М акралын\", \"Кдракезш \", тары баска толып жаткдн тамаша энш топ-тобымен ал ь т келдь Эсетгщ энш ейш рана Э с е т емес, адам айтса нангы сыз ражап талант екенш ж урт ендд ж аппай мойындай бастады, тары оньщ Heci бар деп 1здей бастады, зертгей бастады. С оньщ бэрш е Дэнеш аганьщ эш, жездей сьщрырлаган дауысы себеп, туртк1 болды. \"Эсеттщ К ем ш рбайм ен амандасуын\" аркргратып 6ip жакран Ж эш бек шыкды, Эсет дастандарын ж урткд ж а р и я eTin е к ш п п жак,тан Кргдырмолда к арт шыкты. Кеп ж ы л к у цпр т жаткдн Э с е т OHepi жан-жак,ты ж арквфай бастады. \"Сыргакзы\" деген атпен эйгш энип М анарбек шыркэган ражап эн д е Эсеттщ аты бар да e3i жок, болып келген \"Ыргак,ты\" эш екеш аныкгалды. Оньщ ce3i: — Актуйгын кус колымда зыр какты ма, Басып-басып алайын \"Ыргак,тыма\" екенш Кдядырмолда акракдл крлмен крйтандай дэлелдеп берлд. Д энеш ара айткан \"К рсм етп\" тьщдаран ж у р т оньщ \"1сметген\" онш а алыска кетпейтш ш , ол эн н щ с е зш Иса 185

Ъексутан Нфкекв-ты________________ Байзакрв баскдша жазган соц, оньщ баска эн сиякуаныл турганын, эйтпесе Эсеттщ эйгш эншщ кецес жершдеп 6ip нускрсы екенш е енер суйген ж урт 6ipre-6ipTe ден кря бастады. Соньщ нэтижеанде, Эсет Найманбайулыньщ ш ы гарм алар ж и н ан л ж е к е клтэп бодып \"Ж азуш ы \" баспасынан жарык, кердк Э сет шыгармашылыгына кртысты осыншама кррбалас, кдт-кдбат эрекетгерге уйыткдя болтан, елдд е л еи д еи п крзгауш ы болтан Д энеш аганьщ ечб еп н кдй кдзак,тьщ баласы да кэддрлей бнссе керек ж ене оны умытуы да мумюн емес. Э с е т акдянньщ аты шыкдсан жерде Дэнеш аганьщ да еске тусенш сондыкдан. Д энеш аганьщ э н ш ш к аты н барынш а аспандатьш, едлд суйсштш бииске кетерген эйгш эн ол — \"Адшыныц эш\". Бул эндд айткдндагы аганьщ макрал даусы — казак,еш рш щ саятшылык, серник кдярын барынша ашып, кэзге крлмен крйгандай елестетш, бейнелеп керсететш куддретп ун. Сол уннен казак, еш рш щ ец 6ip кдсиетп мшездерш — жан жомартгырьш, сауыкщылдыры мен эзиисешипн, сулулык, пен жарасымдылыкдса 1 ч к э р л тн , сан крлы нэзис кдлр- сырын — бэрнбэрш айрыкдда ащарасыз. Б ар нэр сеш жасы рмай, бар деп айтар болсак, бул ендд Дэнеш аганьщ езш ио деуш1лер бар. Ж эн е солай дейтш адам 6ipinaMa. Оларды солай депзш отьфран к рсын мынау: б1ршш]ден, бул эндд Д энеш агадан баска 6ipAe-6ip эш ш айтпайды; екшдшден, эннщ неп зп ыргагы Дэнеиггщ ез эндерш е е те украс; ушшппден, \"А цшыньщэш\" деген халык, эш де, казак, сазгерлерппч де эш жок, Солайы солай. BipaK, “Ацшынын, энш \" Д энеш тш деуге бул дэлелдер ж е т к ш к а з . С ебебг б1ршилден, эн н щ елещ тугелдей У к ш Ы бырайдйо. Бул ешкдндай дау тудырмайды. Сэбит Мукднов \"Осу жолдарымыз\" атгы итэбшде Ыбьфай Сандыбайулы ньщ \"Bip кдязык, и т жупртш , а ч ауласа\" деген узак, елещ барын жазады да, оньщ мэтшш тугел келпредд. Д энеш aFa айтаты н “А дш ы ны ц 3Hi\" де \"Bip кызык, от­ ж у р и л ач ауласа\" деп басталады ж эне С.Мукднов кел ир ген У кш Ы бы райдьщ елещ мен сезбе-сез дэл келедд. Бул елечш ч Ыбырайддю екеш н Есмагамбет Ысмайылов та, академик Ахмет Ж убанов та жазган. \"О сы 6ip ауылында юддрш калып, и т жупртш, кус салган кезш де \"Bip кдлзык, ит жупртш , а ч ауласа\" деген елерш ш ы гарады . О н ы ч э ш ш ч к рндай болтаны 6i3re M9AiM 186

'К елйт ем ес\", — деп ж азады А .Ж убан ов е зш щ \"Зам ана булбулдарында\". Б1здщ пиар1шзше, сол мэлгм ем ес эндд Д энеш aFa малом e rri деудщ FaHa ж е ш бар. Екппшден, елещ Ыбырайддои болганмен, эш Д э н е ш т ш деудщ кдгсыны келе крймайды. C e6 e 6 i бул е л ец н щ э ш бар екенш , 6ipaK, оньщ белпсаз екенш А Ж убанов айтып отыр, сонда Дэнеш агата эннщ елецш жетшзген адам эннщ езш неге жетгазбеген деген зацлы сауал туады. Ушшндден, Д энеш ага бул эндд ешкдшан ешюмге менщ эз эшм деп айткдн емес. Мен e3iM де агамен элденеш е р ет сейлесш, шыгармашылыгы жайлы б1рнеше макала жазган адаммын, алайда \"Ацшыныц эш \" ж айы нда ол Kici бетен эцгьме айткдн емес. О л Kici Э сет эндерш , сондай-ак, баскд д а к эп эндд М эм ет Бабасов Кршкдрбайулынан уйренген, ал М эмет оларды Эсеттщ кдсында узац ж ы л узецплес ж урген Кэддрихан деген юс1ден еспген. Тэртппшден, К ецестж Кдзакртанда \"Ацшыньщ энш \" б1луо м умкш адамныц 6 a p i \"халык, ж ауы \" ретш де жойы лып кету1 де гаж ан емес, ейткеш ол Ti3iMre алдымен тектолер, енерпаздар ш н геш мэл1м. О дан ам ан кдлгандарын 1941 —1945-жылгъг согыс т а отап кеткен болар. А л Ш ьпы с Турюстанга Э с е т энш1 аркдялы жету1 де гаж ап емес, c e 6 e 6 i академик Ахмет Ж убанов \"Замана булбулдары” ютэбшде: \"Эсет сол сапарда тэты да Аркдныц эсем эндерш ецгерш крйтады. Оган Ж арылгаптьщ, Ыбырайдыц эндер1 улкен эсер етедд\", — деп жазады . Бул, эрине, накды дэлел емес, 6ipaK, Эсеттщ А ркада болганын, сол жакдан ж акры-ж акры э н уйренш кдйткднын куэленддредд, соны м ен кдтар б1зддц ж оралам алы м ы зды ш ы нды кда ж ац ы н дата тусед1. Бесшш1ден, \"А цш ьш ыц эш \" Ы б ы р айд ш е к е ш н б1лет1н адамдар бар болса да, саяси цырагылык, сандал ундемей ету1 мумкш, ейткеш Ы бекецнщ \"халык, ж ауы \" болуына кеш н Кдзакртанды баскдрган Ж .Ш аяхм етовтщ ез1 тткелей цаты сты болаты н . С ол с е б е п те н д е \"К,ыз Ж 1бек\" операсындагы Ж1бект1ц ец эйгпй ариясы на айналган \"Гэкку\" эш де кезш де Ыбырайдйа делшбеген. Ол эннщ сол нускдсын И са Байзакрвтан баскд б1рде-б1р адам айтпай да, б1лмей д е келген. Соган Караганда, кей эн н щ тагдыры 6ip адамныц гана зердесше байланысты болуы, ал егер ол адамныц тагдьфы сэтаз болса, эннщ де 61ржола жогалып кету1 эбден мумкш. М эселенщ бул жагы нан келетш болсак, онда \"Ацшыныц энш \" халык, у ш ш сакдап, халкдлмен кдйта 187

Ъ вксутпт Н ф кеке-т ы _______________________ кэуы ш ты рран Д энеш аганы ц KpAipi ш е к о з, ш е т а з арта туседь Ш ы ры с Т у р ю стан д агы атак,ты акдян Т ацж ары к, Ж олды улыньщ да \"Амандасу\" атгы тамаш а эш н аман-есен сакуап елге ж етю зген — Д энеш aFa. Э н нщ в з ш де, ел- журткд деген сагынышкд толы сезш де текпей-шашпай, бар кдсиетш сацтай отырып алып келген-дь Артынан Т ац ж ары ц ты ц там аш а ж ы рл ары н окдлдык, токдядык, тамсандык, 6ipan, алгаш аганы ц дауысы аркдллы ж еткен \"Амандасуы\" оны ц елге б1ржола оралуыньщ басы болды. Бул да 6i3 кдлдрлеуге т гасп rannripiM тарих. Д энеш aFa Сэдцкржаныц \"С ары бидайын\" ерекш е шабытпен айтатын ж эне Сэддкржа эндершщ кдтарында \"Сыргалы жецгем\", \"Бекзатым-ай\" сиякды эндер де бар деуип едь \"С оны ж азсацызш ы , aFa, а з д щ айткрныцыз б1здщ айткднымыздан кунды гой\", — дегешмде: \"Оныц да дурыс екен\", — деп едд, ам ал не, ж азы п улпрмедд. Bipax, э р эндд халкд.1м ны ц к дси етп кдзьшасы, оны ц Heci де, к и е а д е бар, взшддк тар их ы мен табигаты б ар деп укдсдн aFa TaaiMi естен кетпейдь Дэнеш Ракдппевтыц орындауында елге кец тараган халык, э н д е р ш щ к д тар ы н д а \"К,ош, алм а б ел ж ары м \", \"Баянауыл\", \"Аяулым\", \"Ж ан ерке\", \"Ж ан сэуле\", \"Эй, бепем ”, \"Игай-ау\" сынды сазды да, сырлы кдгруар эн бар екенш е н е р суйген круым ж акры б1ледь О л айткдн эндердщ б и язы л ы гы , назды лы гы , сынык, мшездгл1г1 б1рден ерекш еленедь А ганыц е з мшез1 де сондай болатын. Сондьщган оныц дауысы да, айткдн э т де тек e3i кусап ту р аты н . Б эл сш у д ь miKipero/y бьлмей е тк ен , атак, пен мансапкр кдязыкдаган, халкргныц эн ш сую аркдллы езш халкаш а суйг1зе б1лген Д энеш aFa ю с ш к , адамгерш ы ж ж агы нан д а ж акры улг1 едь Ж ы м иы п, жуз1 игппц бэр1мен кушагьш жая амандасатын. Б1ржан салдыц \"Адаскэгын\", Акдн серш щ \"Маклалын\", Балуан Ш олацтыц \"Балиясын\", Естайдыц \"Ж айма крцы ры н\" , Кдсым А манжоловтыц \" Д а р т а , сол кдлзын\" ол ©з мэнер1нде езгеш е турлентш шыркдйтын. HypFHca Т1лендиевтщ, ©м1рбек Байддлдаевтыц, Эсет Бейсеуовтщ эндерш де аганы ц айтуы айрыкдна болатын. Айрыкдиа д ау ы с, айры кдпа м э н е р к,айсы энд! о р ы н д аса да езгешеленддрш, мелддретш жзберетш.

% вл(ж О ньщ e3i mbiFapFaH эш д е щ лруар. С оньщ ш лнде \"CoFa кет\" дейтш Рахметолда Н урпеш совтщ ел ещ не ж азган 6ip эш бар. Баскд мамандардын, кдлай кдрайтынын кдйдам, маган осы ен \"Ащныньщ эншщ\" ыкралымен, тжелей соньщ эсер1мен ж азы лган секыденедд. Ce6e6i ек еу щ д еп cepi, кдзакд1 мш ез 6ipmeH 6ipi туындагандай табига, нанымды кершедь Екеушде де ж е л т басылмаган ж т т г щ жарасымды K^iAbiFbi ж акры бейнеленген. Бул елш теу де, солыкц-ау да емес, е н ердщ 6ipiH-6ip толыкдырып турган те к и у л п а тек. Дэнеш аганьщ тамаш а эндерш щ 6ipi — \"Саясында алманьщ\". ©лещн ж азган — езш щ 6ipre вскен досы, акдш агамыз Курманбай Толыбаев. Бул — сушспенш шктщ, рашыкцъщ эш. Ынтыккдн журектщ, ыщялас-мешрге толы f с е з т н щ акд-арыла ш ы ндьпъш айткдн, сы ры н тек к ен эш. Оны ем1ренбей, кумарлыкцъщ кушагына гармей айту мулде мумган емес, ейткеш бул э н сезм н щ узш п тускен узш , бэлгам, сыньпы сеюлдь О ны дауыспен айту — аз, жаньщды, сез1мщдд coFaH орал, туйш айтуьщ керек. © йткеш ага ол эндд 03i де ж аны н салып, сез1мше орап, тербеп оты рып mbiFapraH. О ньщ “Ж е-псу\" э ш д е ©згеше эн. © лещ н ж азган — тары 6ip досы Токбай Исабеков. Бул эн — туган елге, туган ж ерге деген суш спенш ш ктщ кдддр-кдсиетш эспеттеп кэрсететш эн. Уздцтп, дем щ у з ш п кетердей бар ынтанды салып айтпасац, бул эндд энш ейш дауыспен айта алмайсьщ, айткдн кунде де мэнер1 мен мэнш келпре алмайсьщ. Оньщ да сыры белгш: сазгер Дэнештщ ж ан дуниесш толгатып туган энд| ж ан дуниецмен толкдмай турып айту мумган емес. ©3i ега-уш ж асы нда эке-ш еш есш щ кушагында тардырдын, таущяметтмен Ш ьны с Тургастан асып кеткен Дэнеш aFa ата-бабасыньщ м екеш Ж еттсуды сагынып, мак,таныш е т т жырлайды. О л сагыныш п ен мак,таныштьщ айрыкдга кдсиетп сырын, н эзж купиясын, cipe, О таны на кдйта орала алган асыл агалар Fana 6L\\ep. Кдсым Аманжоловтьщ \"©з1м туралы\" дейтш э й гш елещ не д е э й гш э н ж азган — Д энеш aFa. Сырш ыл, мущ\\ы, термелеп айтылатын ойлы эуен. Кдсымньщ ж ан сыры мен муцын, ©Mipre деген езш дш кезкдрасы н тьщ дап отырып, epucci3 курсштетш эн. 189

Ъвкутан ИфкеЬ-ты__________________________ \"Аманжол — Ракдшжанныц Кдсымымын, Мен кдлран 6ip атаныц расырымын. Bipeyre журтта калган жасыгымын, Bipeyre аспандары асылымын\", — д ейтш п енделж шындык,ты э н сез1ш мен Д энеш ага ете с э т п элдилей бш -ен. О сы ндай елецге осындай э н рана ылайык, деп тындайсьщ. Дэнеш атаныц Шэкэр1м кджыныц елещне шьтарран \"Ж астык, туралы\" эш де езшдЬс сипатымен дараланады. Кэддмп кдзацы улпдеп созымды эндерден repi баскдшалау ы рракден , с е зд щ нак,ты е с т и у ш кезд еген эуен м ен айтылады. Будан Дэнеш атаныц 1зденг1итпн, эр елецнщ ©3iHe, м э н -м а р ы н а с ы н а ы л айы к , эуезд1 э у е н табура талпынатынын ацрарура болады. Атаныц бауырмал, ешюмдд сырткд теппейтш аццылдак, ж у р т су й п ш м1нез1не орайлас келетш 6ip эш — \"Ж ан- ж ац т ар ы б а у ы р л а р \" . © л е щ — О р а за ц ы н Аск,ард1кь Арайынды, бауыр-туысты, кешелЬбугш аралас-куралас б ол тан а д а м д а р ы н yHeMi сары н ы п, ж о ц т а п ту р аты н кдзак,тыц тект! м ш езш атаныц бул эш терец сез!ммен эйплейдь \"Bipin асу, Bipin, бел, Алыстары бауырлар. К е л т -к е т т жур1ндер, Керген жерде ауыл бар\", — д е г е н с е з г е э н н щ с а з ы д а т о н н ы ц iuiKi б а у ы н д ай бауы рласы п уйлеседд. С азгерлж тщ ш ы н куддретз де сонда емес пе? Дэнеш aFa шыгарран эн де, айткдн эн де кэп. Оныц оры ндауш ы лы к, шеберл1г1 мен шырармашылык, ine6epAiri — 6ipiH-6ipi толыцтырып туратын, белш кдрауга келе бермейтш ш еберлж . Оныц жогарыда айтцан \"Саясы нда алманыц\", \"CoFa кет\", \"Ж етш у\", \"Ж ан- ж ак,тагы б ау ы р л ар д ан \" баскд \"Бац ы ты м бол\", \"Талдыкррран ж астары ны ц маршы\", \"Арманым акдуым\", \" Балжан-ай\", \"Белжайлау\" сынды тольш жаткдн 9Hi — кдзак, enepiHe крсылган цымбат, багалы кдзына. О н ы кд стерлеу, б агасы н а ж е т ш сак,тау, урпацтан урпакда ж етю зу — б1здщ азаматтык, борыш ымыз. Кдз1рге дейш оны ц e3i ш ь^арран эндерш жинак,таран 190

\"М ак,таныш ым — ел1м\" атты ж алгы з рана ж у кд KiTa6i жары к, кордт оран бук1л. aHi енбедд, сондык,тан Д энеш араныц эн мурасын бугш п урпакдд кец таратгык, деп а у ы з толты ры п эл1 д е а й та алмаймыз. Д энеш аранын; э н ш ш к мектеб1 — халыкдык, энер1м1здщ мак,танышы. О ны ц э н айту, эн ш ы гару улплер1 уйренуге, н асихаттаура ш е б е р л т ж агы н ан да, такы ры пты к,- магыналык, мацыздылыгы жарынан да ылайык, Оныц шыгармашылык, е н ер ш насихаттаура К дзакртанныц халы к, apTicTepi К ^йрат Байбосынов, Б екболат \"Плеуханов, К,ажыбек Бекбосы нов, Рам азан С там газиев, Ерж ан Крсбармакрв, тары баскдлар талмай улес крсып келедь М аркум Ж эш бек Карменов пен Зарык,бек Рахымжанов та оньщ ен ер ш а з насихаттам ап едд. Араныц э н орындау YAriciH уйренш кдарэн эннн ш эю рттерппц ш пнде кдз1рп тацда ерекш е к езге Tycin ж ургендер — Ж ацсылы к, М ыркдев пен Нуржан Ж анпешсов. Exeyi де араныц а н с а м б ш н д е 6 ip re хд1з м ет ю теп, э н д е р ш а з а у зы н ан уйренген. Нуржан Ж анпейш ов республикалык, 0Mipe Кдшаубаев атындагы дэстурлз конкурстыц Бас ж улдеа Гран-прид! ж ецш алды. Араныц эн ш ш к мектеб1 мык,ты ехенш е ж эн е оны мык,ты энш1лер ж алгасты рып келе жаткднына бул да крсымша дэлел. Кдзак,станныц халык, apTici м аркум арамыз Д энеш Ракышевтыц aHepi елмейтш, ешпейтш, халкдшен 6ipre жасайтын жакры арнага сешмдд турде крсылды, тэубе деп, б у т и т оныц туранына 80 ж ы л толып отырран тойында сешммен айта аламыз. \"Егвмен Кдзак/стан\", 27.09.2006-жыл. МАХАБАТ ФОРМУЛАСЫ 70-ке келген адамга жетт немесе ж етш с гатэп шыгарды д еп ж ату, м ен щ ш е, мак,таура ж а та крйм айды . C e6 e6i крлында кдламы, бойында талабы бар и м де болса 70-ке келгенше азды -кетт б1рдеме жазады. М эселе н е т жэне кдлай жазганында. О сы туррыдан алганда, Ш эрбану Кумарова н е т жазраны жатынан да ж эне кдлай жазраны ж енш ен де окдцэман алдында уялмайды. 191

Ш у т т Н ф /и к -р ы _______________________________ О ны ж у р ткд ж азу ш ы ретш де алгаш таныткдн 1958- ж ы лы \"Ж улды з\" журнальш ьщ 12-саньшда жарык, кврген I \"Багираш \" эцпм еш болатын. Эйел адамныц жанын, кдялырын нанымды, квкейге крнымды суреттеген ол эцгше эдебиеттщ кдсиетп босагасын Ш эрбанудьщ сешммен атгауьша себепкер болды. 1961-жылы \"К ^з сыры\" деген атпен жарык, к ер ген туцрыш ютэб1 жазуш ылар кдуымын елец етгазген дуние болды. Осы кггэптщ эсерш ен Сэбит Мукднов: \"Ш эрбану Комарова — кдзак,эдебиеп тарихында керкем проза, ягаи эдебиеттщ ауыр артиллериясына журек ж утып аяк, баскдн туцрыш эйел жазуш ы болар деген ойдамын\", — десе, партизан акдан Ж умагали Саин: \"Ш эрбану К умарова — кдзак,эдебие-пнщ тарихында проза ж азган алрашкдя кдзак, кдгзы\", — деп куаныпты. Бул шюрлерден Ш эрбанудьщ алгаппуя шыгармаларынан-ак, агал ар н а за р ы н а iAirin, е з ш ы рарм аш ы льны н с э т п бастаганы н ацгарам ыз. Кэдайра шук1р, сол сэттш кт1 Ш эрбану б1рден-б1рге ж алгасты ры п, бш ктен-бш кке ж ал ы кд ай к е т е р ш п келедд. О ньщ кдламынан кдязыкды- кд>1зыкры новеллалар м ен эщтмелер, зам ан сы ры м ен адам ж аны н ашатын neeicrep, шьггырман окцгалар мен кцлы- кдлы адам тардырын талдайтын романдар узак, жыл сахнадан туспеген пиеса да туганы белгш. Ш эр б а н у д ь щ 6 ip кдсиет1 унем1 e3i ж а к р ы б1лет1н жайларды гана жазады. Ал оныц ец жакры бтлеттт — эйел ж ан ы м ен эйел кддлыры. Кдй ж азуш ы да e3i жакры быетш нэрсеш жазады. Ш эрбанудьщ жакры жазуыныц 6ip сыры, сез жок, осьгада. Эйелге тэн нэзйспк, жумбакдык, еркелж, сез1м талды к„ к у п и я к,улык, — бэр1 Ш эр б ан у ш ы рарм алары ны ц тартым ды эддстерь Ш ырармаларыньщ аты да \"Мен эйелге кдтысты дуниемш\" — деп, айгайлап тургандай эсер кдлдырады: \"Багираш\", \"Эйел шырагы\", \"Эйел патшалыры\", \"Тары да эйелдер туралы\", \"Мыц ж ы лды к, caFbiHbiiu\", \" М а х а б б а т ф о р м у л а с ы \", \"Сез1м патшальпы\". Эйел жаны н эйелдщ езш ен артык,юм тусшсш. О ны ц ш ы гарм асы н ж уртш ы льщ ты ц суйсш ш , 1здеп окдпыны да сол эйел жанын жакры бшп, жакры таньш жазранынан болса керек. Ш эрбану ел алдындагы борыш ьш а елддц жагдайы кдын кезде де улкен ж ауапкернплж пен кдрады. Соныц нэтиж еш нд е \"А на tLai\" б аспасы нан е ю томдык, \"Сез1м 192

% тйт патш алыгы\" атты ю тэп ш ыгарды. Бул е ю том ды кда \"Сез1м патшалыры\" атгы ею ютэптен туратын романы мен “М а х а б б а т т а р кбайта ж а ц р ы р а д ы \" д е г е н к о м е д и я с ы , “¥лы лар улараты\" атгы естелжтер1 топтастырылыпты. \"Сез1м патшалыры\" — дал кэз1рп зам ан ньщ кд>1р-сы ры н аш аты н роман. О ньщ бас Keinmcepi Ж э ш б е к — зам ан талабына и есе биген ю кер адам, алайда nepinrre емес. Ж а с кдяз Г у л м и р ам ен к е щ л д е с е к е н ш а д а м ж а л д ап аньщ гаган оньщ эйел1 Р изат — е т е кдязраншак, api кдтыгез адам. Ол ж ас Гулмираны крркдггып, ж укп куйшде кдладан кдш ып кетуге м эж бур етедд. Содан романдагы окдша окдю шиелешседд. Ж эш б е к мугедек болып кдлады, кдшып-пысып журш Гулмира таршылык, та кередд, кцыншылыкды да б астан к еш ед ь Акд>1р ы н д а 6ipiH-6ipi б аягы д а “халык, жауларын” кутындаран заманда жоралтьш алган туыстары аркдялы тауып, ойда ж ок^а 6ip-6ipiMeH табысады. Бул романында жазуш ы адалдык, пен зулымдыкдъщ, меш рш мен кдтыгездисгщ б т с п е с майданын адамдардьщ ce3iMi аркдялы да. к циьпы аркдолы да ж ан-ж акды суретгейдд. Ш ытырман окдшалар аркдялы адам ж аны на уциш , адамдардьщ кунэге баткдн, юнэл1 болтан, одан тазарура тырыскдн аласапыран жардайын ш еберлпшен керсетедд. Ш эрбанудыц шырармаларында кем ш ш к жок, 6api тамаша деп тамсанудан аулакдын. Алайда кдндай жагдай болмасын крльшан кдламын тастамай, халкдяньщ кджетше кдйтсе де ж араура умтыльш, унем1 1здешп, унем1 ецб ек eTin ж урген жазуш ыра кдлай суйсш бессщ ?! 0м1рдщ кцындыры мен енердщ кунсыздануы эйел ту ги ер адамды да есецпретш ж1берген кезде, Ш эрбануды ц сол ем1рдд ез кезкдрасымен керкем шьюармара аркду етш, жедел турде роман жазуы, сез жок, куптарлык, жагдай. Эйел жазуш ы деп, Ш эрбанура артыкдпылык, немесе е р к е ш е л ж ж а с а у д ы ц т у к к е де к,ажет1 жок,. О н ы ц жазушылыгына, жперлш не суйсшу керек. Бюктен бшкке ерлей бер, Ш эрбану К ом арова — Гулшарбан Мухиткдлзы! \"Эдебиет айды ны \", 25.01.2007-жыл. 193

КАЗАК, ТАРИХЫНА БИЛ1К АЙТАТЫН МОГИЛЬНЫЙ МЕН ШОСТАКОВИЧ ЖЭНЕ COFAH К.УАНАТЫН КДЗАК,ТАР ТУРАЛЫ Мундагы Могильный деп отырраным — Кдзакртандары Рылым кэмитет1 терагасы н ьщ оры нбасары , ал Ш ос такович — элемге эйгш орыс сазгерт \"Ана TiAi\" газет! а к д а н н ь щ 1-шде \"А йтыскдн азар, тартыскдн тозар\" деген тащ ярыпта \"Ceri3 cepi тещрегшдег1 дау-дамайды дораратьш уакдгг ж етп \", ал \"Кдзак, эдебиетГ' экранный, 2-сшде ''C eri3 cepi сергелдещ не нукте крйылды\" деген атпен Ак,тебелж Bapi6aft К эртен деген азаматгыц бурынры Б ш м ж ан е рылым Mimcripi BipFaHbiM Эйпмовара ж азган хатын, ол хаткд В.М огильныйдьщ кдйтарран жауабын жариялапты. Ceri3 cepire кдтысты менщ де аз niKipiM болгандыкуан, Могильныйдьщ бул айтыскд кдлайша нукте кря б1лгенше б1рден кдйран кдлдым. Байкдраным: он ьщ ж ауабы тугелдей дерлйс рылыми дэлел/д емес, долбар рана. Могильныйдьщ жауабынша, Сепз сершщ Крпылжар ещ рш деп \"Маманай — Гултебе деген ауылда туып-ескеш жайындагы тарихи ж ане мурагатгык, деректер табылган жок,\" екен. Ал К дратай Бигожиннщ “М .Эуезов атындары Эдебиет жане енер институтыньщ крлжазба кррына етю зген крлжазба материалдарындагы деректер институт ралымдары тарапынан сеш м аздж тудырып отыр\" екен. \"К ептеген кдзак, зиялы лары C eri3 сер ш щ ем1рде болгандырына куддкпен кдрайды\" екен. \"Сондай-ак, кдзак, халкдш ьщ энд ерш HoraFa Tycipin, ж инаган белгш музыка тануш ы А.В.Затаевич те, баскд кдзак, зиялылары да \"Ceri3 cepi БаИрамулыньщ eMipi м ен ол uibiFapFaH эндер1 ж енш де еиггеце айтып, жазбаган\" екен. М огильный мырзаны ц онысы рас, С епз серш щ де, одан 6epiAeri Б4ржан м ен Акднньщ. Э сетгщ де, баскдларыньщ д а к,ай ж е р д е т у ы п - е с к е ш ж а й ы н д а \"та р и х и ж ан е мурагатгык, деректер\" Кдзакртаннан да, Ресейден де жане бугал элемнен де табылмайды. Ал Затаевичтщ С епз серий айтуы, а н ш ж а з ь т алуы мумкш емес eKeHiH, ейткеш ол т у ы п -еск ен С о л ту ст ж К,азак,стан ж ак д а оньщ бара ал м аганы н, сол у ш ш в з ш щ кдтты eKiHin к етк ен ш Могильный мырза мен ол мырзага кужат дайындап 6epin 194

К<м ^ т отырран кдзак, талымдарыныц ш ынымен биш егеш ме элде бглмегеншгеш ме? Бул ешкдндай кунията жатпайды. К,азак,тын, кез1нде С э б и т М у к д н о в д е г е н е т е атак,ты ж азуш ысы болтан, Александр Затаевич екеу! ж акры таныс, сыйлас адамдар. Сол Сэбеднщ 1956-жылы 13-кыркуйекте жазтан \"Александр Затаевич туралы\" деген е с те л т бар. Сонда Себен, былай дейдк \"Бул к ецесш е кдратанда, Александр Викторович буюл кдзак, облыстарыньщ шннде тек бурын Акрюла губерниясы аталтан елкеде тана болматан (K^3ipri Караганды, Ак,мола, Кекш етау, С олтуспк Кдзакртан жене Крстанай облыстары), езгелерш щ бэрш сузш, тепе аралатан\" ( “О су ж олдары м ы з\", Алматы, 1960, 560-бет). \"Тек кдна 6ip екш ш нм , — дейдд кдрт... — С олтуспк Кдзакдтанда, acipece Кекшетауда бола алган жокдын\" (сонда, 561 -бет). Затаевичнц С епз серий бымеу сыры, менщше, осында. Ал Семейде, Ж енсуда, тэты баекд елкеде туьш -ескен кдзак, зиялылары Кдгзылжарда туьш -ескен С е п з серии б1лмесе, бйшегенш жазбаса, отан С епз cepi неге кшэлт болута тше? Сонан соц С епз cepimid деп Э 0 И крлжазба кррына тапсырылган шытармалар \"керкемдис кундыльиы томен, поэзията крйылатын кдрапайым елшем-талаптарта жауап бере алмайтын ортанкрл, жасанды дуниелер\" екен. М е н щ 6iAyiMme, \" к е р к е м д ж кунды лы ты тем ен \" шытармалар С епз серш щ ем1рде болматаньша дэлел бола алмайды. Ce6e6i оны жетюзуш ыер мен тапсырушылардын, дарьшсыз болуы мумкш. 'TayhapTac\", “А кэрке\", \"Кдрташ\", \"Ж ы л ы ой\", \"Т1леу- Кдбак,\", \"М акдал\", \"Байни\", \"Илигай\", баекд да б1ркдтар халык, энш, сондай-ак, б ел гш акдга-сазгер Б.Теж1баевтьщ \"Акбулак,\" эн ш де С е п з cepi ш ытарды деуге em 6ip дэлел жок,\" екен. Н отари атты к, д элел, эр и н е , жок,. О н д ай д эл ел Курмантазыньщ, Тэтпмбетгщ куйлерше де табылмайды. Ал С епз cepi жайындаты ец дурыс материалды ол туып- ескен аймакдъщ адамдары тана айта алуы мумкш. Соньщ 6ipi — ж отары да айткдн С эбит Мукднов. 1950-жылы жарык, керген \"М енщ мектептер1м\" атгы кггэб1нде С еб ец К дбанбайды ц Рабдолы д еген э нш щ ен есиген \"Сулушаш\" жэне \"Макдал\" атгы жырды эцпме етед! де, \"М акдал\" туралы: \"...осы поэм аны б е р н н кезде 195

Ш а и ш н Л ф М а - jо н __________________________ ____ мен Актебе елшде де, Кдгаылорда елшде де, Ж е-ricy елшде де, С ем ей ел1нде де еспддм. Осылардьщ геройыньщ аты да С епз, героинасыныц аты да М акдал бола тура, ондшталык, жагынан да, елецадк жагынан да айырмалары кеп. Ж ане э р елке М акдалды е з елш щ кызы рып атайды. Рабдолдыц вариантында М акдал б!здщ елдщ кдгзы емес, Сырдариялык, кд1з\", — дейдд (217-бет). Мундаты С епз бен Макдал, рас, Могильный айтып отыргандай ж ы рдьщ кеш пкерг Ж ы рдьщ кейшкер1 болу, эрине, ондай адамдардьщ ем1рде шьш болганына куэл1к ете алмайды, алайда ондай адамдардьщ тнынынла да болуын ж ене солардьщ eMipi жырга езек болуын жокдд да шьтара алмайды. К,айта соцгысы ш ындыкдд б1ршама жакдш турады. С е п з c ep i туып-ecri дейтш аймакга туып-ескен еюнш1 6 ip М огильныйдыц т1з1м1нде жок, адам — айгЫ Fa6nr Муйрепов. Ол езш щ \"¥лпан\" повесшде: \"Бул келген Керей аталаты н к е п рулы елдердщ аты шулы акд1н-энш1лер1, ж ы раулары елД- Акдга Ш эрке сал, сокдгр Тогжан акдга, Н ияз c ep i, Сапаргали акдш, тары уш-терт жаца серглер. Bepi де атацтыныц атацтысы — C eri3 cep i акдшныц M yparepA epi. Бул елдерде \"К рзы К ерпеш — Баян сулу\", \"Кд13 Ж 1бек\", \"Ер Таррын\" ж ы рлары С е п з cepiH iid деп сана лады. С е п з c e p i е з ж аны нан uibiFapFaH ба, ж ырау р етш де айта ж урш , ендеген бе, ол арасы дудэмэл. Ал \"K apFani\", \"ГауЬартас\", \"Эйкен-ай\" эндерш C eri3 cepi ш ырарранын TinTi дауга салмайды, тугел мойындап к,ойран\", — дейдд (Алматы, 1975, 164-бет). \"¥лпан\" — арнайы зерггеу емес, керкем шыгарма. Алайда ж ай керкем шыгарма емес, тарихи керкем шытарма, ондагы кейшкерлер де, окдгалар да тек тарихи шындьщган алынран. Б а б е ц C e ri3 c e p i ж а й ы н д а о сы айтц ан ы м ен FaHa шектелмеген. Оньщ \"Кунделж\" деген ютабш кдрасацыз, сонда \"Сепз cepi акдш\" деген арнайы тарау бар, сонда былай делшген: \"Cepi, акын, eHmi, балуан... 'Tayhap тас\", \"Ж ы лы ой\", \"Байни\", \"Эйкен-ай\", \"Топ крраган'\\ \"Кдргаш\", \"Макдал\" андерш шыгарган (Алматы, \"Ана тш\", 1997, 177- бет). М ен ез басым Могильныйдыц тужырымынан repi Бабецнщ сезш е сенем. 196

С епз cepi жайында тек Бигожин мен Болатулы емес, баскдлар да ж азы пты . О лардьщ Keft6ipi мыналар: С е п з серш щ \"TyFaH емме\" деген \"Халык, кецесшде\" ж арияланган (1 6 .0 7 .9 2 ) е л е ц ш Э с и я К ,ар а м е н д и н а д е г е н консерваторияньщ ага окдггушысы Семей обылысыныц Бескдрагай ауданындагы бнддрк деген ауылда туратын Зайке ж ане Ь1дырыс атгы акракдлдардан ж азы п алынты. Крсыл Омаров \"Егемен Крзакртандагы\" \"Сепз cepi\" атгы макдласында оныц \"патша ш енеунжтершен купан керген азамат\" екенш, балуан, ацшы, мерген, шебер, зергер болганын ж азы пты (15.11.2000). М ен е з басым \"Керейден ул туса, агаш кд да кун туады\" деген сездд буры ннан быгенджтен, Омаровтьщ бул пййрше илана кдраймын. Куаныш Ахметовтщ \"С епз cepi суйген сулулар\" атгы макдласын \"Кдзак, эдебиетГ (05.02.99) басыпты. Куаныш \"ГауЬартастыц\" Макралга арналганын айта келш, оныц эуелп нускдсын да айкдшдапты. \"Турюстан\" гэзетшде Могильный айтып отырган Кдратай Бигожиннщ \"Шыгай\" да емес, \"Шагай\" да емес, — \"Ж ылы ой” деген С епз сершщ \"Ж ы лы ой\" э ш туралы макдласы ж арияланыпты (04.09.96). \"Алматы акщамында\" \"Ер С епз\" деген атпен \"Ж аяу М уса Байжанулы ж эне оньщ 6ip толгауы туралы\" макдла жарияланыпты. ©кйпшке орай, и м жазганын, кдшан жарияланганын салакуыкден жазып алмаппын, алайда сол кезде гезетпц редакторы И.Бейсенбаев екен. Сол макдлада Ж аяу Мусаныц \"Ер Сепз\" атгы энмен айтылатын елец HibiFapFaHbiH, ол елецде езш щ С епзге ш эю рт болтаны, С еп з серш щ \"Омбыда М укдрама сулуга арнап шыгарган алгашцы эш \"Н азкрны р\" екеш, сондай-ак, \"Кд13 сипаты\", \"Еайни\", \"Акбет\", \"Кдра кез\", \"ГауЬартас\", \"Эйкен-ай\", “Ж ы лой\", \"Кдргаш \", \"Б ескд рагер\", \"Ш олпан цы з\", \"Дайдидау\", \"Боз кдраган\" (Рабигге \"Топкарат ам\"— Б .Н .), “Ацбулак,\", “Д у н ие-ай”, \"Кула ж о р га\" эндер! барлы гы айтылады. йшнде \"Таралган колтацбамен Kimi жузде, С епздщ \"Айман-Ш олпан\", \"Кдгз Ж 1беп\" деген ж олдар да бар. Ж э н е \"Ед1л\" атгы кдсасы, \"Крбыланды\" ж ы р ы бар делшедг \"Кдзак,эдебиетшде\" Нэбиден Эбуталиевтщ \"С епз cepi\" атты макдласы ж арияланы пты (15.07.83). Бую л ата-теп, атасы, бауырлары — 6epi аталады. Ж огарыда аталган эндерге крса баска да эндер1 ж эне 6ipHeuie куш бар 197