Б. Нұржекеұлы. т9

Ъексушпан Н’ ф квке-т ы _______________________ делшедг ©ске Тасеменулы мен Ж ащ аса Бер1байулыньщ \"М акдал — С епз\" атгы дастандары бар екенш айтады. Ж э н е С е п з cepi ж айы нда макала жазган, niKip айткдн адамдардьщ кдтарында К,М ухаметхановты, Ж .Бектуровты, А.Сатаевты, Е.Жакдптовты, И.Ж акдновгы, тары баскдларды атайды. Эскер Кенжегозыулы мед Амантай Барлыдбайулы деген азаматгар “Казак, батырлары\" гэзетшде \"Орал тау\" деген С еп з серш щ толгауын ж ариялады (N 1(30), 2001). \"Керейде Шакдгак, бидщ немереа ем, Атандым бул кундерде кдшкын Сепз\", — деггп. Онда С еп з cepi © бш ф йы рга кдтысты \"Жагынган кеш рлерге Эбпукайыр\" деп сейлесе, баш курттардьщ улт азаттык, кетерШ сш бастауш ы Алдар, К есем атты батырларды \"ерлер\" деп шггарта сейлепть М.Эуезов атындагы Эдебиет ж эне энер институтыныд гылыми кд1зметкер1 С ерж бай К рсан \"Ана т ш \" гэзетшде \"Эдебиет — ар д ы д ici\" д еген макдла жазып, \"С епз cepi Байрамулыныд енерпаздык, куддреп кдз1рше кудж тудырып отыр\", — дей келе, \"осы даулы мэселеге дер кезшде араласып, арнайы гылыми комиссиялар куруды кажет деп бъ\\ем1з\", — деген niKip айтады (18.04.2002). М огильный хатындаиы 6ipa3 niKip сол макдлада айтылады. \"Егемен К дзакрган\" Б ек Тогысбаевтьщ \"Сацлак,\" атгы м акдласы н ж ариялады (10.04.93). Бекен, \"Т1леукдбак,ты\", \"К ара к е зд Г шы гарган С е п з cepi екенш айта келш, \"Кдяз Ж1бек\" операсында Е.Брусиловский сол \"Кдракез\" энш Т елегеннщ ар иясы етш пайдаланганын дэлелдейдд. \"Казак, эдебиеп\" \"Н урж анны ц \"С епз cepici\" деген филология гылымдарыньщ кандидаты Мухамедракдш Ж арм укдм едовтщ макдласын ж ариялады (13.04.84). Онда э й г ш акд>ш Н урж ан Н ауш абаевтьщ (1859-1919) \"С епз cepi\" атгы дастаны н 1973-жылы М эди Болатов деген акракдлдьщ 0 © И крлжазба кррына тапсырганын айтады. Нуржан бул жырын \"улу жылы сершщ туган елшде бес ай журш, эйем Ырысбике мен балалары Мустапа, М усайиш а, кенеквз кдртгарга жолыгып, оньщ oMipi м ен ел шпнде сакуалган вл ец -ж ы р л а р ы н , хисса-д астанд ар ы н i3i суы м ай туры п жазып алганын\", С епз серш щ б е й т Доскулы деген жерде екенш, басында кулпытас бар екенше дешн зертгеп хатка т у а р г е н екен. М укдцньщ есебш ш е, улу ж ы лы 1892- жылга 198

тура келетш кершедь Нуржан онда С епзге Ж аяу Муса, Кврпе, Нуркей, Б1ржан, Бэйеке, Ш эрке, Тогж ан а к ^ н д а р д ь щ ш в ю р т б о л га н ы н , \"М а кд а л \", \"K,appaiu\", \"Ж ы лы ой”, \"Топ кдраран\", \"Бескдрагер\", \"А крет кдюра\", \"Эйкен\", \"Байни\", \"Шолпан\" эндерш, \"Айман-Шолпан\", \"Таррьш\", \"К рбыланды\", “К ^ з Ж дбек\", \"Зейне-Зайы п\", “Камар\", \"Ер Крсай\", “Ер Кокше\" дастандарын жазранын жырра крскдн екен. Сонда деймш-ау, С епздщ эйель балалары болады. О ларды Н .Н ауш абаев кередд, сейлеседд, Ж а я у М уса 1здеп бары п ш эю рт болады, еш н уйренедд, кдсында журедд, атасы, eKeci — 6api болады, 6ipaK, С епздщ e3i FaHa болмайды. Бул кдндай там аш а тарихи туж ырым, а?! \"Казак, э деб и е-ri\" \"C eri3 C e p i — х алкы м ы здьщ улы ту л га с ы \" ( \" Ж а л ак,орл арра ж а у а п \") д е г е н Т е л е у б е к Кдраменддтегшщ макдласын ж ариялады (20.10.2006). Онда C eri3 с ер ш щ eMipi де, ш ы рармаш ылы гы да ры л ы м и дэлелмен сез болады. М уньщ бэрш М огильный окдяды ма, жок, па, ол ж э ры н бымеймш, алайда осьшьщ e3i де С епз cepim, Могильный айтьш отыррандай, \"тарихи тулра ретш де карастырып, ж е к е 6ip руга телу асырыстык,\" ем ес ек енш дэлелдейдд. Ж э н е оньщ Могильный айтып отыррандай, ж ек е рудьщ рана адамы емес, жадны кдзакдыц макуанышы болуга ылайык, перзен т ек е н ш айгакуайды. Bi3 ендд \"Гауйартастай\" эн патш асын С еп з сер и ей казак, ш ыгарды демегенде, Могильный шыгарды AeyiMi3 кер ек пе, жок, элде \"Алакдй, \"ГауЬартасты\" Ceri3 cepi шырармапты\", — деп куануымыз керек пе? Бабит М уареп овтщ “К унделш нде\" ертедеп казак, OMipiHeH алынран 6ip мысал бар. Ертеде Ж аралбайлылар мен Аррын-Кдяпшакдыц арасында ж ер дауы бола берген соц, сол дауды пайдаланран генерал-губернатор Перовский Орсюден бастап Березовский деген жерге дешнп аралыккд эскери песелкелер салып тастапты. Сонда Жаралбайлылар мен Аргын-К^шшак, ею жаты да куаныпты: \"Саран да жок, маран да жок,\", — деп. К дзакзъщ сол ж ер! бупнде, орыс поселкелер1 кеп орналаскдндык,тан, Ресейге кдрап кетп. Кдзак,тыц сол м ш езш щ ai\\i езгерм егенш е кдтгы кдйран кдлуга болады. Ел ушш емес, e3i ушш алысатындар бурын да болтан, эл1 де бар, еш езгермеген. 199

Ысужж Ну/фк-ум _________________________ Менщше, С епз cepiid жакуаушылар оны белгш 6ip руга т е л т журген жок, кэйта оган кдрсылар рудыц намысы мен жсиын ж окуап ж ур. Ал С еп з cepi — рулык, децгейден элдекдйда ж э н е элдекдшан бш кке к е тер ш п кеткен тулга. Ендд мен буюл кэзак,халкы ардак,туткдн, эл1 де ардактай беретш, к еш елер Бана 100 ж ы л ды бьш Ю НЕСКО децгеюнде этап еткен, к е ц е с дэ^прш деп б1рден-б1р Булама, 6ipax, М огильны йдьщ Ti3iMiHe ю рм еген Э л ж ей МарБуланньщ \"Куйдд ертгеп, андд м ш ген кем ецгерлер\" деген зерггеу макдласы да бар екенш айта кетешн. \"Кдзакзъщ сал, се р ш к дэстурГ деген крсарлы атпен ол \"Ж улды з\" ж урналы ньщ 1983-жылгы 9-нем1р1нде басылды. Элекец сонда С епз cepi жайында: \"Тэтпмбетпен кдтар с а х а р а д а ат ы к е ц ш е н та р а га н , к,азак,тын, (К е р е й д щ е м ес — Б .Н .) аяулы улы — С е п з cepi (1808-1854)\", — дейдд. \"О л — атакуы cepi, акдш, аскдн энпп, ернекпен сулу дуние ж асаган сикдтрлы зергер. К ап енердд 6ipiKripin устаган д арынды ж у й р ж болтан соц, халык, оны С епз cepi деп ататан, ecxi дэстур бойынша \"сепз кырлы\" енерпаз дегенд 1 б1лд1редГ', — д е й д ь \" О н ь щ a x e c i Б ах р ам Ш акдгакулы туып ескен жер1 Обаган квлш щ мацайы, ашамайлы К ерейлерш щ ортасынан, крныстаган жepi атак^ы М ам анай орм аны ньщ inn, сол ж ерде сэулетп етш ж асалган байтах, хдлстаулары болтан (Карта Гонана). Сепз cepi — Бахрам ньщ бес улыньщ 6ipi. Оньщ Суйш, Нэугал, К е р п е ш д еген ак^глды агалары, К уаны ш деген е з 1мен м ектепте 6ip re окднан im ci болтан. Ж а с куншде экесш ен ж е п м хдлып, атасы Шахщах, биден тэрбие алып еседд... О м бы дагы х,азахдна м ам андар (хатш ы, ы лмэш ) дайы ндайты н А зия м ектебш е тусш , оны 1835-жылы тэмамдайды. О рысш а уйренедд. Ш ыцтыс Уэлихановпен 6ipre журш, к е т н Ш ыцтыс Кусмурынньщ ага султаны болганда, С епз cepi коп уакдггын оньщ кдсында еттизт, э н салып, ж ы р а й т ь т , тасхдянды куйлер тартады. Bipax, ресми кдязметхе бармайды, патш а угаметшщ отаршылдык, саясаты н а наразылых, быддрш, д айы м кугында журедд. О сьнан о рай ол cepi Н иязбен 6ipirin, кдсы на жузден аса cepi ж т т ертш , 1835-жылы Ж айык, бойына кетедь Ж олш ыбай ел аралап ж урш Исатай, М ахамбеттщ хетерш сш е кдтынасады, Жайыкдф арнап белгш жыр шыгарады: 200

% т6т Еддл-Жайык, берекел1 ж ер екен Foft, Байулы бакдят крнган ел екен Foft. Саларра басшы болтан улы батыр, Исатай аскдр таудай ер екен гой. И сатай 1838-жылы у т л а й ы н ы ц 12-ci к у ш Ак/эулак, е з е т н щ жагасында окдщ уш ы п елдд. Бул жердд C epi еш уакдлтта у м ы т п а й д ы . Адбулакдсд а р н а п а д е Mi ж ы р шыгарады: Исатай TipiAMeciH кердд кез1м, Жастык,та жалындаган бул 6ip кез1м. Yui жузден артык, cepi кдсыма ертш, Сауыт KHin сай л ан ы п келш ед1м. Айналайын Акрулак, Суатьща мен келш Тулпарымды суардым. К,ош-есен бол, Акрулак, Ендд с е т кере алман, — деп елш е кдйтады\", — дейдд (182-183-бет ). Элекеце одан api жугшешк. \"Осы арада журш \"Крзы К ерпеш — Баян сулу\", \"К,ыз Ж 1бек\" ж ы рлары н айты п журедд. О сы 6ip гаж айы п ж ер ь С е п з cepi ж азган \"К рзы Керпеш — Баян Сулу\" жырыньщ 6ip нускдсы Ахмет Ж а н т е р и н н щ алды нда сак,талы п, ол к е ш ш р е к Н.И.Ильминскийдщ крлына туседд. Бупнде ол ж ы р Татар республикасыныц архившде саксаулы тур. Ол крлжазба С епз серш щ крлы болу керек. Ол Кдзанда он шакды рет басылып шыкды. Ж ы р былай деп басталады: Ж асым бар жиырмада, жылым меш1н, 0л1мнщ KiM б1ледд ерте-кешш. Айтайын бес-алты ауыз, кулагыц сал, Козы Керпеш Баянный вцпмесш. Д ем ек С е п з ce p i бул ж ы р ды О м бы да окдяп ж у р ген кез1нде, ж иы рм а ж асы нда ж азган... С ол жы рды кеш н ез1мен 6ipre алып журш, жырды, шеж1реш кап жинауш ы Ахмет Ж антеринн щ уйщ де кдлдырады”, — дейдд (183-бет). \"Бул Kici (С е п зд ! айтады — Б.Н.) шыгу теп н ен Бабитке ете ж акы н болрандык,тан, ол туралы айты латы н адыздарды Бабитгщ есшде берж устаганын\" ерекш е атайды. Сепз cepiHi Б1рж анны ц д а ардак, тутып м ы нандай елец арнаганын жазады: 201

Ъексутан Нфокекв-упы__________________________ \"Жалранда муратына юмдер жеткен, Кеп жак,сы б1зден бурын eTin кеткен. Адамныц асылдары сондай болар, Дуниеден Сепз cepi Нияз да еткен\". М уны ц 6api — б1здщ далел. Ал М огильныйдыц туж ы ры м ы ты м кртгы, кес1мд1: С е п з с е р ш щ \"XIX-расырда (1818-1833) ©Mip сурген тарихи тулра екендцт эл1 д е дэлелдеудд каж ет етедд. \"Сепз cepim тарихи тулга ретшде кдрастырып, ж еке 6ip рута телу — асьны стык, О л — фольклорлык, нем есе эпостык, кейш кер\". Ж огары да аталган эндердд \"С епз cepi ШБиарды д еу — орьш сыз\". \"Кд.13 Ж1бек\", “Айман — Шолпан\", \"Крзы Керпеш — Баян сулу\", баскд да эпостык, жырларды С епз cep i nibiFapyu м ум кш ем ес\". “Э 0 И к рлж азба крры на К,Бирожин м ен М .Болатулы етгазген С е п з cepi жырлары, н еп зш ен алганда, (сы зган — б1з)... ж огары ж эне о рта оку оры ндары с туденп-epi м ен м ектеп окушыларына арналган эд е б и е т ок,улы к,тары на д а е н п зу г е ж ар ам сы з деп есептейм1з\". С онда деймш-ау, бул кдзак, Ж а я у MycaFa, Б1ржанра, Сэбитке, Бабитке, Нуржан Наушабаевкд, Элжейге сенбей, Могильныйга неге ceHyi керек? Кез1нде патша ем м еи кудалаган С е п з серий ендд неге М огильныйга кудалатуга ти1сгаз? М ен Могильныйды тусшсем де, Могильныйдыц солай ж а з г а н ы н а к ,у ан а к е т к е н \" А н а TiAi\" м е н \"К,азак, эдебиетш деп\" казак, бауырлары мды тусш е алмадым. Tirm орыс Могильный турмак, казак, Эйпмова д а С епз сершщ тагдырьгаа нукте крю ы м умкш емес. © йткеш ол — казак, х а л к д т ь щ раж ап у л ы н ы ц 6ipi, б1зд щ бэр1м1зддч ортак, асылымыз, халыкдык, казьшамыз. Эйткенмен маркум Аскар Т о к дан о втан е с п г е н \"Era ау ы з 6ipiKce, 6 ip ауы з жок, болады\" деген макал маран ептеп 6ipa3 н э р с е т укдыррандай болады. Атак,ты С талиннщ де э й г ш эдда солай: \"Адам жок, болса, оньщ проблемасы да жок,\". С е п з cepi болмаса, оныц эндер1 де болмайды. \"Ж ы лы ой\" да, \"Гауйартас\" пен “KapFam\" та, \"Ак,бет\" те, \"М акдал\" да, \"Кдлз Ж 1бек\" пен \"Айман-Шолпан\" да — 6api де, Могильныйша айтканда, \"6ip pyFa\" да, \"тарихи тулгага да телуге\" болмайтын халык, м уралары б о л ь т ш ьп а келедд. Кдндай ражап патриотгык; Бабен; ж азран \"Саган да ж ок, маган да жок,\". 202

У келбт Ендд Ш остакович ж а й ы н а к ел ейш . \"С вобода слова\" д еген г а зе т (25.01.07. Таралы м ы 38 6 70 д а н а ) Е рбол К урманбаевтыц “К,арасай баты р — казахский Илья Муромец\" з л ы кекесш макдласын басыпты. Кудай аузьша салган болар, кдзакдыц Кдрасай, Агынтай, Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай батырларыныц кдй-кдйсысы да М уромецтен артык,болмаса, кем емес. Оларды тек п урпак, еш кдш ан тем ендетпейдь Bi3 б1дмей келген екенб!з, эл п Ербол деген мырза Ж амбыл Ж абаевтьщ крлдан жасалган ацын екенш, оны ц елец жазбаганын, елецдерш щ кдзакдга тупнускдлары жок, екенш \"дэлелдептГ. \"Как-то и президент Назарбаев назвал Джамбула казахским Гомером\", — деп мыскд!лдайды. Ол п прин Назарбаевтан элдекдшан бурын K03i TipiciHAe-aK, Ж ам бы лды ц Гомер аталганы н е с п м есе де, окдшаса да керек. Ерболдыц жазганына кдраганда, эй гш орыс ca3repi Дмитрий Ш остакович естелж жазыпты. Оган Кдзакртанда болтан 6ip композитор сыр айтып б е р й т. \"И все оказались, понимаете ли, выдумкой. То есть, конечно, Джамбул Джабаев как таковой, существовал. Переводы были. Вот только оригиналов не было. Потому что Джамбул, может быть, и хороший человек, но поэтом он не был. То есть, может быть, и был. Но это никого не интересовало. Потому что так называемые переводы несуществующих творений Джамбула сочинялись русскими поэтами\", — деип. Ti3e берсец, бул макдлада мундай денец турппгетш соракы есектерден кулатьщ сарсиды, уялады. Ш апыраш ты руынан ш ы кддн \"белг1с1здеу Кдрасай батыр\" мен президентгщ зайыбы Сара Алпысщлзыньщ aproi атасы 6ipirin согыскднын келем еж кдхлу арщ.1лы кдзак, гарихын келемеж e n d d келедд Ерболдыц. О ны ц айтуынша, Балгыбек Кдддырбекулы \"Туп-тукцянымнан е з м е дейш\" деген ютэпп шапырашты Кдзыбек бек Тауасарулынпа деп жарыкцд шыгарыпты. Ж азуш ы ны ц дурыс аты Балгабек, ю таппц дурыс аты “Туп-тукцаннан ез1ме ш еш н\" екенш бымейдд, ce6e6i оны крлына д а устап керм еген Ербол кщсылмай-цымтырылмай аузына келгенш айтады, \"все описанные боевые победы Карасай батыра из рода шапрышты — это миф?! Карасай — это нечто, наподобие сказочного русского Ильи Муромца... у рода ш апраш ты был когда-то свой батыр Карасай местного значения\", 203

Шсутпан Hvjnhke-ты_______________________ дейдд б эрш e3i бары п к ерш келгендей. Н.Назарбаевтьщ 63iтурмак,экеа де дуниеге келмей турып Кдрасай жайында \"Верненскии уезд\" деген ю тебш де (1913, С-Пет ербург) П.П.Румянцевтщ ж азганы н К урманбаев кдйдан б!лсш. Ол, м ен щ ш амалауымш а, б г л е т н деп ем ес, будаДрешн деп журген рана адам. \"Ходят легенды о том, как Кдрасай вызволил из вражеского плена султана Ж ангира и своего соратника батыра Агынтая\", — деп тары шатасады Курманбаев. Ал \"Туп-тукианда\" Жэцпр,лд Кдрасай рана емес, Арынтай екеух барып тугкдшнан босатып алгандыры айтылады. Жалпы, тарихта Ж ецпрдш тупуынра тускеш де, одан босанып шыккэны да — 6epi талай орыс тарихшысы жазран жардай. BipaK, 6api де о ньщ кдлай босаньш шыкддны белгказ дейдд де кряды. Кдлай босанганьш дэл нактылап айткдн эз1рше т е к К дзы бек б е к Тауасарулы рана. Ж арайды , Ж эцпрдД кдзак, батырлары Кдрасай да, Агынтай да, тш п em6ip кдзак, босатып алмаган-ак, болсын, сонда оны, Ерболдьщ ойьшша, н м босатьш алды екен? ©з султанын туткдшнан e3i босатып алура кдзакуыц шамасы келм егеш ме? О ндай еш тецеге ш амасы келм ейпн болса, сон ау А ты раудан А лтайга д е ш н п , К,ызылжардан Кдгзылордара д ей ш п уш ы -кды рсыз елкеш кдзак, тарихын ез1м1зден де жетпс бглетш Ш остакович пен Могильныйдыц ата-бабалары 6i3re сыйлап берш пе? Ерболдьщ ею сезш щ 6ipi — ру, ру болганда да тек шапыраиггыра кдрсы. Ерболдьщ максаты — Кдрасай батыр ж енш де де С е п з cepire укратып Могильный сиякцы 6ipeyre тужьфымдама жасатып, Кдрасайды да, шапыраштьшы да тарихтан ж о к кдыу. Ж ам андау аркылы тарихтан Кдзыбекп жок, кылам деу, эр и н е , д ал баса. © 3ipm e Е рбол тэр1здд крлдауш ы лары табылып ж атуы \"ацкду елге — арамза молда\" болганьшан. © йткеш кдзак, ел1 ез тарихы н кднып окд алган жок, Ерболдьщ не езгенщ айткднын тарихи кужаттармен салыстыра алмайды, ондай мумюндш жок, Могильныйдьщ, Ерболдьщ еп сешмд1 эдкз осы: ел де, улт та, тарих та, шындык, та кджет емес, оларга кереп — тек \"мен\" ж е н е \"мен айттым\". М ундай едю, ею ниике кдрай, кдзак, зиялысы ньщ ортасында белец алып барады. \"Акдкдт\" журнальшда маркум боп кеткен Токуасын Берюмбаевтьщ 204

%£л6т \"Халык, кдЬармандарын крлдан ж асау. 1986, ж елтокран: К дйрат кдндай е рлж ж асады ?\" (2002, N 5), \"Ана m i \" газета тагы сол маркум Т.Берю мбаевтыц: \"Л вззат А санова Ж елтокран к етер ш сш е кдтыскдн жок, немесе халык, кдЬармандарын крлдан жасау не уппн ж эне им ге керек?\" д е г е н д эл ел зд з, ж а л а л ы м а к д л а л а р ы н (N 1 ,2 , 2 0 0 4 ) жариялады... \"Мен бук,тым — жаттым, Сен буктьщ — жаттыц, KiM 1стемек кызымет?! ...Тек журсе, ток, ж урмекп, К^ы н емес бш чекп\", — деген гой Ахмет Байтурсынулы. Тек журем1з деп, теказдокке жол бере беруге болмас. 4-aiyiaH ку ш Х истори телеарнасы нан А лександр М акедонский жайында хабар берш жатгы. Арылшын ж урналш ы сы кдтардагы 6ip ирандык,тан niKipiH сурады. Сонда ол: \"М акедонский^ гректер батыр десе, дей берсш, 6i3 у ш ш о л к д р р ы с атк,ан. C e 6 e 6 i о л 6i3Ai к ^ р д ы , ж ойды ”, — деп ж ауап бердо. Сол ирандык,тыц сезш ен ш абыт алган мен \"Егеменнщ\" бастырымен сейлесш едом, б!рден: “Б аспаймыз\", — деп Kecin айтты, сондык,тан \"Ж а с Алашкд\" усындым. \"Ж асА лаш \", 27.02.2007-жыл. КД>1СКД ЭЦГ1МЕ ШЕБЕР1 БОЛАТЫН Сайын М уратбеков — кдзак,здебиеттндеп орны ерекш е кдламгер. О л 1970-жылдардагы езш щ кдгска, мелдор, меш рбан ецпмелер1мен сол кезд еп ж азуш ыларра да, окдфмандарра да улп болды. С айы н кдоскд е ц п м е жазудьщ талассыз uie6epi болатын. Ом1ршщ соцында сондай талантгы агамыздын, М емлекетгж сыйлык, алуы — кдзак, эдебиетт тарихындары олкылык,тын, орны н толтыргандай жагдай болды. Ж алп ы , С айыннын, а д а м г ер ш ш п де, KiciAiri д е ете жогары болатын. Ш ынында да, жакры жазушынын, мшез1 ю с ш к п е н астасы п ж атад ы foA, куба-куп. О л адам зат 205

Ъвкутт Лф/секв-ты______________ б ал а с ы н а , о н ь щ iiuiHAe м а г а н ж ак р ы л ы к, ж асаган , бауырмалдык, таныткрн улкен ж у р ек п адам едь Дэл кдз1р маган Сайын туралы вткен шакра сейлеу ете ауыр болып тур. Крш бол, бакул бол, Саке, ж аткрн ж ер щ жайлы болсын! \"А йк& н\", 14.03.2007-жыл. ЕЦ БАСТЫ МУРАТ - ЖАК.СЫ АДАМ БОЛУ Балалар, мен ж асы жетш ске такрп калган аталарьщмын. Ж азуш ы м ьш . KiTan жаздым, кы зм ет жасадым, балаларым, немерелер1м бар адаммын. 0м1рден туйген ец комбат акцжымды сендерге айткалы отырмьга. Сондьпрган менщ акьжымды сендер е з ак^ждарыца салып таразылацдар. KeAicy, кел1спеу е з ерцстерщде. М енщ байкдуымда, eMipre келген эргамнщ ец басты мураты — жакры адам болу. Ал жакры адам болу ешкашан оцай болтан емес. Алайда жакры адам болуга умтылудан баскр бул вм1рдщ б и ж макраты да ж ок, Сондьпрган 6i3 ayeAi ж акры адам дегеннщ кдндай адам екенш б ш п алганымыз жен. Ж акры адам ец алдымен е з эке-шешесш сыйлайды. Ал э к е -uieuieH i сы й лау у ш ш о ларды ц к,андай тек тен шьнркрнын, вулетшде крндай жакры адамдар болганьш бжу керек ж ене соларга украуга умтылу кджет. Экецнщ ата-бабасынан тарайтьш адамдар ез журтыц немесе ата журтыц болып саналады. Ал шешецнщ аулен нагашы ж урт болады. Кешн уйленгеннен кешн эйелщнщ ата-баба, тутан-туыстары кдйын журт болып келедь Мше, осы уш ж уртган тараган ж акры адамдардыц eAi-TipiciH сен тугелдей бжуге ж эне сыйлауга тшссщ. ©йткеш, сол уш ж уртгы сыйлау аркржы сен ж алпы е з ултыцды — кдзак, халкрга — сыйлауды уйренесщ. Сыйлауды уйрену де оцай болмайды. © йткеш , адам ешгамдд ж айдан-ж ай сыйлай бермейдь Сыйлау ушш сыйлауга т т с адамныц акржды сездерш , ж акры icrepiH, елге ж асаган кызметш, агайьш м ен ту ы скд к е р с е т к е н к,амк,орлыгын, адалды гы м ен акым ьж ы гына дэлел болатын кргруар тарихи жагдайды бжущ керек. Ал оньщ бэрш бжу ушш сол уш эулеттщ 206

% гл()ет адамдарымен етене араласып, уш журтгыц да жагдайын унем 1 бакы лап ж у р у щ к ерек. Yin ж урткд д а крлы цнан келетш кемегщ болса, дер кезш де керсетш rypyFa тшссщ. Сол сен уш журтьща керсеткен кемек ез халкцща жасаган жакрылыгыцмен уштасып жатады. Ондай адамды кдзак, азам ат деп багалайды. М ен айткдн уш ж урттан баскд ap6ip адамда TyFaH Оган, TyFaH халык, TyFaH ж е р деген де уш кдси етп урым бар. Бул ушеушщ багасы да, кдсиеп де, курмет! де жогарыда айткдн уш журтган елдекдйда бшк, елдекдйда к^шбат. ©йткеш, Отаньщ, халщяц, ж ерщ бакрпты болмаса, уш ж урты ц да е з бетш ш е бакцггты бола алмайды. Бейнелеп айтсак, уш журтыц таудьщ шурайлы уш жайлауы болса, Отаныц мен халкдщ жене ж ерщ — сол уш журтынды асырап, KppFan тураты н уш шыцыц, уш бутагыц, уш к/азынац. TyFaH О танын, TyFaH халщлн, TyFaH ж е р ш ш екстз сушп, лайык,ты кдддрлеу те к бшмдД азам атгы ц FaHa крлы нан келедь А замат болу тек ж акры адамныц yAeci саналганмен, бшмд1 азамат болу одан элдецайда кджырлыльщты, табандылык,ты, к ец пейглд! к д ж ет етедь О ндай а зам ат болу упнн О таныцныц, халкцгцныц, ж ер щ н щ еж елп, appbi-6epri тарихын, жакрылыгы мен кемш ш пн, батырлыгы мен кдтемгш — бэрш терец бглущ керек. Бшмдд азамат эр окутаны мен кергеншен, еспгеншен е з ел1нщ еткен тарихы мен б у гп тс ш бш п, ж адьш а тушп, унем1 соларды 6ip-6ipiMeH байланыстыры п отырады. Сол 6ip-6ipiMeH байланыскдн б ш м эрюмдд отансу й п п гп кк е, халк,ы м ен ж е р ш к у р м еттей б1луге т эр б и ел ей д ц дагдыландырады. Халкцшыц тарихьш бш чеген адам халкцтн н е ухшн суйетш ш д е бкмейдд. Бул — улкен кш э epi куне. Б ш м аз, уй рен уаз ептам тарихты да, халкдшыц еткен- кеткеш н де, е ш т е ц е т е з бетш ш е е ш ж ерден yFa алмайды. Б ш м мен уйренудщ Heri3ri K63i — кггэпта. BepriAeri жагдайды акракдлдар м ен кдртгар айты п бергенмен, apFbi дуниеш еш ш м керд1м деп куэленд1ре алмайды. О ны куэленуцретш жамы з-ак, нерсе — щтэп. Сондьщган и тэп OKjJMaFaH адамнан нагыз азам ат та, отансуйпш ул-кщз да, халкы мен ж ерш кдлдрлейтш патриот та ш ыкдауы мумкш. Кп-эпты к еп OKpiFaH адам а з окдгеаннан арты к, б1ледД. Балымы, окдлмыстысы кеп халык, зиялы, бшмдд халык, 207

болады. К еп б1лген халык, акылды да, м едениетп де болады. MiHe, e p 6 ip биимд] аза м а т e c rin е з халкдш ы ц ж акры атагына улес крсады. Сондай улесп ерюм мейлшше мол крсуга умтылган сайы н Туган Отаны мыз да, Туган халкдгмыз бен TyFaH жер1м1з де керкеш п, тез кемелдене туседр С ол у ш ш балалар, о к у керек, ш е к а з к еп б1лу керек! Ал оку да, б1лу де ж акры адам бол>та апарар б1рден-б1р сешмдр адастырмайтын, алдамайтын жол. \"Улан\", 2403.2009-жыл. ШИЯСТАНУДЫЦ ТЫЦ БЕТТЕР1 Тану, б!лу дегенщ Ty6i де, ш е п д е жок, тущ иы к, 1лияс Ж а н с у п р о в к е к,атысты к у ж атт ар м ен хаттарды , кунделж тер м ен хикаялары н жинадтаган ж аца ютеп-п окдианда, осьнан кез1м1з анык, ж е т п (\"1лияс Ж ансупров\" \"Ym княн\". Алматы, 2006). KiTeirri Алматы обылысыныц мурагат баскдрмасыньщ бастьиы Сеуле Боранбаеваньщ жауалкерш ш пмен б!рнеше адам курастырыпты. Ец бастысы , к п э п Ошястын, акдшдыгын, азаматгьпъш, пенделж кы р-сы ры н б урынгы б1лет1т м 1зден epi б1рталайта терендетш тастайды. Ж инак, 1928-жылы М ескеуде 1лиясгьщ е з крлы м ен ж азган \"©м!рбаяным\" атты кужатпен ашылады. Э дегеннен-ак, ecepAi сезддд сикдфына тап боласыз: \"©Mip т а д ы балалык, крй. О ны е ск е алсам, ескен ж ерЫ ойыма туседь Боз дала, кула кум. Оларды кдк,айыра акддн Hip е зен . © зен е л к е а тулю ж ун кула кдмыс. Тал жьщ гыл. Ж ид е. Кдоры — терю кен, кдра ж усан. О йы — ши, усак, курак, Кумы — сагыз, селеу, кдшна. Кдфда кум шпнде, елкеде е зе н бойында шок,-шок, кдгстау, шошайта уйген кдмыс. CapFaftFaH мая. М ш е, м енщ еск ен ж ерш \", — дейдд (17-бет). С ез саптасы нан суреткерлж тщ , дел айтудьщ, анык, бьлудщ леб1 ecin-ак, тур ем ес пе? © зге айтса, оган тэты крсымш а дэлел ттлейтш талай мел1метп 1лекец осы ж азбасы нда 63i айтады. Бул “©м1рбаянымньщ\" кундыльпы да сонда. Т ерт жасында анасынан айрылыпты, элшбиге eyeAi axeci окытыпты , содан сон, К дсен молдадан, ногай молдадан окргпты, т.б. 208

%ш6вт \"Сезге ушрлеу, куйма кулакд-ау еддм... Ж ар ы п той бастап, таддап эрш тес алып айтысып, \"кутырган\" кундер етп. Тойды тащ а таркдтпай, ауыл элеуметш ауызга кдраткдн гундер к е т \" , - дейдд (19-бет). Осыдан-ак, оньщ ж асы нан cepi, елещ ш , е ж е т болганын, акдлн [лиястын, алгашкдл аяк, алысын ацрарамыз. \"...0кем аягымды ш ырмады... Bip уйдщ ш аруа ж у зш д еп суйенген азаматы болдым\", — деуш ен де кеп сыр ан гарам и з. Ж алпы, Глекецнщ б1рнеше марте уйленгенш осы кггэптен анык, б1лем1з. С олай ек енш \"Эдебиет айдыньша\" б ерген сухбатында баласы С аят та айты пты (29.03.07). BipiHuri айелш щ аты есш де жок, екенш , 6ipaK, оньщ ете кызганшак, адам болганын, екш ип эйел1 — Аманша, упшпш эйел1 — Ф атима Теребаева, тертшып эйел1 — Ф атима Рабитова болтаный, e3i уш м нп эйел1 Ф атима Т еребаевадан туганын Саят сонда айтыпты. 1лекецнщ жазуына Караганда, алташкы айел1мен отасуы е те кдтын болтан. Кдйын ж урты д а ж айсы з болтан сеюлдд. \"... а з шаруамыздьщ кдрасы н (\"кррасын\" болып кетпгп — Б.Н.) куртгы. Баталы м алынан асы ры п ала бердд. Ала бердд. Кдлзын берм ей созалащ а салды\", — дейдд (19-бет). С оньщ салдарынан е к е а эбден кедейленедд. \"Экем маран алакез болды. Кдтын суык, борандарда уйден куып ж1беретш болды. ¥ р а беретш болды. М ен панасыз, тен-преген аусар болдым... М енщ кезс1з кебелектей адаскдн кез1м осы ж ы лдар болды\", — дейдд. T iim сол эйелм ен 6ipre турран-турмаранын да аныкдап ж азбайды. Cipe, барып-келш eKi арада 6ipa3 жургенмен, 6ip re отасып, отау и е а болмаган сеюлдд. Егер муньщ бэр1н Глекец ез1 ж а зы п кетпесе, еш зертгеуип б у й т т батыл айта алмаган болар едд. Айта крйган кунде де элдеюмнщ: \"Ойбай, 1лияскд жала жапты, п л типздд, — деп шыга келу1 де кэддк едд. А л мына мэл1метген 6i3 Глекецнщ eM ip жолы такдайдай тепе бола кетпегенш, талай шырралац мен ш ьпы рм аннан еткенш анык,-кднык, б ш п, соны мен кдбат казак, ауылыньщ сол кездег1 жай- куй1 мен эдет-рурпын да андап кдлып отырмыз. “К ез келген унаган сездд к е н п р т ала беретш мш \", — Aerni Глекец. Бул — е те улг1 сез. С е з б к у д щ рана емес, жалпы бьмм жинаудьщ улгкп. 209

Текшим ’НфЬкв-ты 1914-жылы езш е унаган 6ip елецдд кеипрш алыпты, б1рак, KiMAiKi е к ен 1 н б ь л м ей д ь \"О н д а А б а й ы ц н ы ц аты н е о т п е г е м ш \", - дейдД. 1915-жылы \"К,азак,\" гэзетш ен \"Кдзащыц бас акдшы\" деген Абай туралы макала окцды. 1916-жылы рана Абайдыц ел ец ютабш крлга туаредд. Cipe, элг1 Keuiipin алран е л е щ Абайдш1 е к ен ш сонда FaHa бглген сияк,ты. \"Такд>фыпкд да, ту р ге де Абай торы нда калдым\", — деп, езш е тущ ыш устаз болтан Абай екенш суйсш е еске алады. 1916-жылды 1лекец, жалпы, катгы зертгеген, мунда да: \"Осы ж ы лы ел басы на ылац тусп\", — деп еске алады. \"С ол ку ш м д е 1917-жылгы бостандыкдсд шнддм. BipaK, бостандыкдыц ту п н тусш геш м жок,\", — деп мойындапты. \" 1918-жылы \"большевик\" шыкды... Бул жылы бас кусырьш, каты н алдым. Ш аруа Kici еддм\", — деуш е Караганда, ол сол жылы тары уйленген больш шыгады. 1920-жылы 1лекец Т еш к енге келедд. \"М уратбайулы Банидыц уйы мдастыруы мен \"Ж ас Алаш\" гэзетш шыгардык, “Ж алп ы ж ас\" деген елещ м сол гэзетгщ 6ipiHiiri санында басылды. Гэзеттщ бас мацаласын да мен жазганм ы н\", — дей келш: \"Бул 1921-жыл. Ж аз. Елге келддм... С ол ж ы лдьщ кузш де Белтоган мектебшде мугал1м болдым. Кдлста А м анш аны алдым. Ж а зд а Ж эм илэдан айрылдым\", — дейдд. С аятгы ц айтуьш а Караганда э к е а терт р ет уйленген, ал екесш щ м ына ж азганына Караганда, б ес р ет уйленген болып шыгады. Bipimni атастырган, 6ipaK, уйленш уй бола алмаган эйел ш щ аты белгкзз, ал 1918- ж ы лы уйленген эйел1 Ж эм и л э болса керек, 1921-жылы кдлста А м анш ага уйл енген соц, ол ж а зд а Ж эм илэм ен аж ы раскан тэр1здд. С аяттьщ е те кдлзганшак, адам болыпты дейтпп — осы Жэмилэ. \"Тэш кенде алты ай окмдым... Элеум ет кдлзметше 1921- ж ы лдан араластым\", — дейдд. О с ы н д ай -о сы н д ай а з гана, 6ipaK, б аскд л ар ай тса, цан ш ам а к,осы мш а дэл ел м ен к у ж ат к ер ек ететш мэл1метгердщ е з аузынан айтылуы — эдебиет ушш де, тарих ушш де таптырмайтын кундылыкуар. Бул к п эп те \"MeftipiMAi F. aFa!\" деген Ьлекецнщ хаты бар (27-бет). М ен щ ойымша, бул х ат FaHHFa жазылган. Зертгеупплер бутан эл1 зер салар деп ойлаймын. 210

Ж е п с у жер1ндеп Тойш ы бек кррганы н гам салган, Тойшыбек деген гам деп берпнге д е т н бымей келеек, оны Б отбай Т ой ш ы б ек б аты р салды рганьш 1924-жылы 19- кдзанда 1лияскд ж азган хатында Кудайберген Т уры сбек баласы анык^ап-ак, айткдн екен. 1лекец халык, агарту саласында эжептэу1р кдязмет аткдрыпты. М эселен, 1926—1927-жылдары Ж эр кен т ещршде ж е р ш к п улт балаларын ок^ггатьш ШКМ-га (школа к рестьян ской м олодеж и) салюта шеш1м кдбылдап, крл крйган 1лекец ек енш (57-бет) осы гатэптен к ездеспрш , оны анык^аганыма кэдомпдей куандым. 1лекец балалар сезш , балалар эдебиетш де кулшына жинапты. \"М енщ бул жинагым кдзак, балаларьшьщ ж ара m i uibiFbm болганга ш еш н п дэу1р1ндеп айткдн, айтылатын с©здер1... Бул эдебиет б1зде эл1 туган ж ок, Балалар эдебиетш тугызып, н епзш салу енд! кешеуыдд кутпейтш мшдет\", — дегш (92,93-бег). Кдзак, балалар эдеб и еп н щ к е ш басында Ж ан су п р о в туруга тш е екен1 бул д ер ектен айкдон ануарылады. Б1здщ кдбырга газет д еп жургетмщ дд Илекен, заманында кереге газет депп ж эне кереге газеп кдндай болу керек, о н ы ц кдндай к д ж е т г ш п б ар екен1, м1ндет1 м ен жен1, м ацы зы , гэзеттщ айдары , сез бастары , бел1мдер1, м акдлалары , енд1р1с, техн и касы , келем1, эш екей1, кдлыгггауы, газетгщ m i , т.б. ж айы нда алгаш талдап, тарата ж азган алгаш k^ i казак, ж урналш ы сы да 1лекец ек ен (97- 122-бет). 1926-жылы улт азатгык, к ете р ш е ш щ 10 жы лды гы атап эт1лд1. С ол ж ы л ы К,арк,арага О р а з Ж а н д о с о в т ы ц басшылыгымен Ереуглтебе ескерткш п орнатылды. 1927- жылы М .Эуезов “Кдлы заман\" повесш жазды. Бутан 1лекец д е атсалысады. \"Кдзак,станды зер ттеу кррамына\" 1926- жылдыц 5-кдзанында жазган хатына Караганда, сол жылы ол \"1916-ж ы лы Ж е и с у д а г ы к,азак,-к£фгыз халкд>шыц KeTepiAici\" д е г е н KiTen ж а з ы п т ы . Х а т т ы ц о р ы с ш а жазылуына Караганда, кггеп те орысш а дайындалган тэр1здд. 2001-жылы 1лияс Ж ан су п р о в крры м ен С А Н Д Ж орталыгы 1лекецнщ буры н ж арияланбаган 6ipa3 ш ы гарм асы н \"Ж еп су \" деген атпен ж ек е Kiran erin шьп-арды, О ньщ пшнде \"Ж епсу елкесш орыс алуы\", \"¥зынагаш сорысы\", \"Ж а р к е н т оязы н да\", \"1916-ж ыл деректер1\", \"Aenci 211

Ш шшт НфЫ е-ут_________________ ________ оязында\", \"К^ра бауыр\" деген бел1мдер бар. О л кпэп те кундылыты жагьшан 6i3 талдап отырган кггаптен еш кем емес. Аты далме-дэл келетш бул кггаптщ шпнде ондай ш ы гарм а болмаганды к,тан, Глекецнщ сол оры сш а шыгармасыньщ кдзакдпасы осы \"Ж епсу\" гатэбшщ шпнде бар-жогын анык,-кднык, б ы е алмадым. Глекецнщ execi Ж ансупрдщ 1926-жылы 14-кдзанда баласы на ж азган хаты на Караганда, ол Kici баласыньщ окдшын деп сыртга ж уре беруше риза болмайды, ейткеш турмы с кдтгы кдгсып ж!бередд. \"Аурумьш. Кдртайдым. Ж аз маргган кдлмай кдйт\", — дейдд (127-бет). Кдртгьщ келш устап, нем ере суйш, тып-тьш ыш кдна емзр cyprici келедд. Болатхан Тэшенов, Бали Орманов, Сэбит Мукднов, Бешмбет Майлин, Сара Есова, Шамгали Сарыбаев, Тайыр Ж ароков, тэты баскдлар жазган ep6ip хатган аркдлы сыр кдллац бередд, 6ipmeH iHiAiK 1зет, екпш псш ен акдлл сураган ьщылас, тагы б1ршен еркелеген сыйластык, ацкдш турады. \"... 6i3 ш ал б о л ь т кдлдык,-ау, 1лияс, б1лесщ бе?.. Эуеш ке сэлем айт. Крлынды экел!\" — деггп Б ешмбет 1929-жылдьщ 22-мамырында ж азган хатында. Эуеш деп отырганы, cipa, Глекецнщ эйел1 А манша болар. 35 жастагы адамдардьщ “шал болып калганын\" сезшу] 6i3 уппн ш еш е алмайтын- ак, жумбак, Сол сезд е ездер1 гана бГлетш аяулы 6ip купия бар-ау деп жорамалдаймьш. Э п кесш щ баласы Болатхан Тэш еновтщ 1929-жылы 18- кдф куйекте К рстанайдан ж азган хаты кдзак, халкдяныц да жай-куй1нен х а б ар дар етедд. \"А рыстан бы лай (кдрай) ашаршылык, Сатып алуга нан табылмайды. Крстанай ж айы на келеек, a3ipri уакцггга кдтгы ашаршылык, Кдярдагы ш а р у а л а р баск,а жакдс,а ц ац гы п ш у б а п ж а т ы р . Н ан жок,\", — дейдд (166-бет). Будан эйг1л1 ашаршылыкдъщ Аркддан басталганы ап-айкд>ш б ел гш б о л ь т отыр. 1932-жылы Кдзакртан ж азуш ылары ньщ 1-пленумында ж асаган баяндамасында Глекец “Крзакртанда 400 мындай ж умы сш ы бар. Бул ж ум ы сш ыньщ 56,6% казак,\", — депп (193-бет). \"О рталы цты осы ны ц e3i шош ытпады ма екен?\" — деп ойлайсыц. \"А цтарусы з ж атк д н кд зы на н е м есе эн-куйлер1м1здд ж и н ау хакд,шда\" деген Глекецнщ ецбегш окдыганда, iuriM аш ыганнан, ш ынымды айтсам, жы лагы м келдд. Сол 1936- жы лдан 6epi д е кднш ама ашм1з бен кушм1зден, сол эндер мен куйлердд ш ьтарган, орьшдаган адамдарымыздыц аты- 212

'K arfem ж ен ш ен де айрылдык,-ау! Барым ы зды ж едел ж иы п алмарандык,тан, уш ан-тещ з байльпы бар бола турып, азы н- аулакдсд алданып, одан баскдсы жок, гас1дей ко з ж ум ы п кдлдык, Ka3ip “Кенесары ньщ К екбалатын\" гам тартады? \"Кдлмак, кдра жорраны\" гам бъ\\едд? \"Ж орарыда \"елде н е к еп — куй кеп\" деддк. К уй кебею де емес, куннен кунге азаюда. Елде жалпы шаруашылык,та мукдрят болып, ж а н 6aFy амалы алга баскдн сайы н куй селддреп саркддлулы. Елдеп куйнп ш алдар елген сайын куйлер1м1з керге кем ыулг М эселен, б1здщ елде ертеректе еткен Тойтан деген 6ip ш ал 40 куй тартады екен. Оньщ бул кунде 6ipeyiH д е ешгам б1лмейдд... Д ем ек Т ойтан OAiMi 40 куйдд ала кетш отыр. Ж алгы з Т ойтан емес, э р ж ерде-ак, куйшьлер елш ж аты р. Куй ж ин ала алмай ж аты р\", — дейдд (367-бет). Бул — жанаш ырлык, кдна емес, к ез алдында жогалып жаткдн дуниеш жокуау, соган жылау. © нердщ кэддрш езгелерден ерте быген, халык,тыц ен ерд еп рухын жан-тэнгмен тусш ген, э р куйдд жогалту халык, рухын кем1ту екенш куш не укдсдн адам рана ecrin айта алса керек, сондай адам рана \"Эннп\", \"Куй\", “Кушш\", \"Кулагер\" сынды ражап шырармаларды тудыра алура да •raic-Ti. Ак,сулык, д о м б ы р а ш ы л а р Н у р с а п а , Е ге у б а й ж э н е баскдлар тартаты н 33 куйддн, аты н санамалайды. Б1рен- сараны болмаса, кдлранынын, бупнде атын да еспмейм1з. Олардыц да елген куйлер екерп екшд1редт Адамы, орындауш ысы елген соц, не керемет куйлер де орындауш ысымен 6ipre о дуниеге б1ржола, м эц п атганып отырFan. Кдндай еганшгп! Кудай-ау, ауылда елген, енер ордасына ж ете алмай шалрайда елген шерменделердд крйшы, ен ер д щ тер1нде, енер зертгеуш1лердщ дэл кдсында журген енерпаздардыц да б1лген куйлер1 i3-Tycci3 ез1мен 6 ip re к е р г е KeTinTi. \"Алматыга етк ен жы лда оку 1здеп келген Ерж анулы М анарбек деген домбырашы бала (Алматыда Беюсулы А йтбектщ крлында) мьша куйлердд тартады\", — дейдд де, куй атгарын санамалап келш, \"Муньщ б)лепш 30 куй\" — дейдд. Атына кдрап-ак, сол куйлердщ Ke6i бупнде б е л п а з екен1не кдгнжыласьщ. Глекец айты п отырран дом бы раш ы бала к ей ш п К,азак,станныц халык, apTici, сазгер, эннп М ан арбек Ержанов болса, ал Б етсулы Айтбек деп отырганы Кулэш 213

Шсутан НфМ г-ут________________________ _ Байсейггованыц атасы гой. Солардьщ да б1лгенш саркдш ж азы п кала аламаганымыз, эрине, мацтай крярлык,тай укдпггылык, емес. 1лекецнщ к у н д ел т мен крлжазбаларыньщ шпнде де 0HepiMi3 бен елЬпздщ накуы-накуы талай тарихы бар. 1930- жылры К,оянды ж эр м ец к есш щ ж агдайы KiciHi ecipece кызык,тырады. 20-маусым кун п жаедайды рет-рет1мен жазады. Эуел130 шакдфымга ат айдалыпты. Бэйгеге крскдн а ттар ды 1лекец: \"Ала, к е к, бар ан, кд1лан, — 6ip топ б эй ш еш екп араласты ра салгандай\", — деп кдлай адем1 суреттейдд (445-бет). Еркек балуан, кдгын балуандар курескен соц, opraFa энш 1лер ш ырэды. “Алк,ак,отан — к у н а н ш аптыры м . Ортасьш а орындык,крйган. Кун ыстык, Аяцта саптама етж. Осыран не деген дауыс жетедд?\" — деп тацданады 1лекец. \"А лды м ен Б а й ж ан у л ы К,али шык,ты. \"Ардак,\", \"Шамаларды\" шыркдды. Кдли кдлрыкдса келш калган. Кедей. Бупнде Кектас зауытындатас кдлайды\", —деп, эйгйпэгаш Кали Байж ановтан 6ipa3 д ер ек бередд. \"Кдлидан кеш н Лекерулы Куан... Топты жары п эйелдщ домбырамен шьпуы баягы Сараны еске салады. Тыныштык, Кррганып барып Э скентай Айдар айел1 деген кара келшшек домбыра алды. \"Кдра торгайды\" салды\", — дейдд. 1934-жылгы енерпаздардын, туцгыш сглетше катыскан биш1 К у лсеттулы Зерубайдьщ да жэрмецкеде 8 турл1 би билегенш жазады. О ныц алтауын Ерсагьшулы Ахмет деген биш ш ен б1рлесш билейдд. Зэрубайды \"K©3i жыртык, Орыс, ногайдьщ 6ipi сыкдллды сэры . Буыны жок,”, — деп суреттейдд. Б1здщ би тарихымызга крсылган бул да багалы мэл1мет. \"Баягы шаншардьщ кеп куларыньщ журнагы\", дсп 7 анпшй атайды, оньщ шпнде Кали мен Куаннан баска кеш н белгш энпп болтан М агауия Кашюмбайулын атайды. О л туралы: \"Ж а с энцц. Кали макд-айды\", - деп жазады. Б1ржанньщ \"Ж анбота” энш щ туу тарихын баяндай келш, оны ц мэтгшн де бередд. \"Муны солкд1Лдатып Кдли салады\", — дейдд. \"Солкдллдатып\" д е г е т шекс1з суйсшгенш ацгартса \"Б1ржанньщ \"епз тауык,\" болганда шыгарган эн1 мен елецГ деп, ол эн н щ де мэтш ш келт1ред1. Кдли айтатьш тагы баска 7 эн н щ т1з1мш бередд. \"Кали Жарылгапберл1н1ц шаюртз болтан\", — дейдд. \"Жеттру Ш ама энппнщ — Шаманыц Кали айтатын 214

К‘ влбет елецГ, — деп 11 шумак, ел е ц бередд. Бул да ел ец етю зетш нерсе. ©йткеш Ж етзру Ш ама деген энпи болса, \"Шама\" еш Ж арылрапберлшйи емес, Ш аманыц езш па болады да. “Э сет пен Кемгарбай\" деп, К ем ш рбайды ц к э ц ш н сурап келген деп Э сет екеу ш щ ж ауаптасу елец1н1ц ж эне К ем ш рбайды ц эйпл1 “К ек кептер\" эн1н1ц м этш ш де келпредь Cipa, Кдлидан 1лекец бул эннщ эуенш есттген- ау. Б1рак, этгец, \"К ак кептер\" э н ш щ неге бул кунге ж етпеген1не к д й р ан кдлам. © н ер зерттеуш1лер1 К^али Байжановтан кдлайша жазып алып кдлмады екен? \"Кдли \"Дулжалалды\" буралтып гармонмен салады\" , — д еп т. ©кш1шке кдрай, бупн 6i3 ондай эндд б1лмейм1з. Э ш ш Кдлидан 12 шумак, \"Кулагерддц э л ец ш \" ж а з ы п алады. Болашак, дастанны ц Ay6ipi осыдан басталтандай. \"Дала хикаялары\" атгы ш ьтармасы — дерекп шыгарма. Онда эйгш сазгер Мэди жайында, Мэдидщ жолдасы Теуке, Теукен1ц ж олдасы С атан ж айы нда, К,ажымук,анныц цирктег1 Kypeci, б аскд д а кдялыцтары ж ай ы н д а, тары баскдлар туралы талай хикая бар. Оларды окцтан адам мундагы 6ipa3 ш ырарманыц кейш \"Ж олдастар\" романы на енгенш де ацгарады. Бул ютэггп шырарушылар, латын, арап эрпш ен б1здщ apirace кепйрупплер — Алматы обылысыныц мемлекетгпс мурагат кщзметкерлер1, сез жок, кеп ецбек снцрген. Муны окцп’ан адам кдзак,тыц улы акд>шы Бш ясты ц мшез1мен, пендеш ш пмен, халкдлныц енер1 м ен эдебиетш суйе б1лген дарындылырымен, халык, мэдениетш щ усак,-туйегше деган сацтап кдлура ты рыскдн керегенддпмен кдныга танысады. Мундагы 1лияскд кдтысты куж аттар 1лиясты рана емес, кдзак,ты да таны та туседд. Б1зде к ец тар ам аса да, адам суйсштер аз улп бар: рылым жолындагы нег1зп багьпын Ш окднтанура барыттаран Элкей Маррулан, Фарабидд зерттеген — Акдкан Машанов, Абайды зерттеген Кдйым Мухаметханов пен М екемтас М ырзахметов, Сэкен Сейфуллиндд зертгеудд непз кылран Турсынбек Кэкпнев, т.б. М ына KiTeirreri куж атгарды кергенде: \"ИПркш-ай, н еп зп рылыми барытын 1лиясганура д а арнаран 6 ip ралым ш ыкра иг1 едд-ау!\" - д еп ержс1з арм андайсы ц. Сонда мундагы куж атгардыц e p 6 ip ap i6 i, э р с е з 1, э р д ер еп 6 ip - 6ipiM eH байланыса сейлеп кеп берсе, ел тарихы мен а д еби ет де кдншалык, байы р едд? 215

Ъ ексут ан Н ф Ы се-т ы______________ _________ [лиястыц мундагы кужатгарыньщ табылуы да айрыкща ок,ига. 1978 - 1979-ж ы лдар ш ам асы н д а А лматы да Голубятников деген буры н НКВД-да icrereH ж ал гы зш к п ш ал крйтыс болады. Досы да, туысы да жок,екен. ©лгеннен к еш н о ньщ уш нен арап, латын apinrepiMeH жазылган коп K,aFa3 т а б ы л а д ы . Ы р е у л е р М е м л е к ет т1 к мураратк,а хабарласады . О ндагы лар зер т теп к,араса, ол 1лияс Ж ансупровтщ мурагаты больш шьнады. 1ш тен Ж устб ек А ймауытовтьщ \"Ак, бы ек\" ром аны да табылады. Сейтсе, Голубятников кез1нде Глиястыц ici бойынш а тергеу ж урпзген адам екен. Ол мурагатгы ертеу аркылы жойып жлберуге тш с болтан, алайда неге ейтпегенш кэзйр енд1 е ш и м бым ейдь 1лияс куж аттары осылайш а ойда жок^а табылыпты. 1лияс 1938-жылы 26-акданда Алматыда атылады. Алайда НКВД 1лиястьщ эйел! Ф ати ма Рабитовата 1938-жылры 10- маусымда ол 10 жылта сотгалды деп хабарлаган, 6ipaK,оньщ крй турмеде, крй кдлада отырганы ж айлы мэл1мет айтпатан. CoFaH алданган Ф ати м а 10 ж ы л б ойы 1лиястан кудер узбеген. О ньщ азабы, алданышы, KyAiri, кррльпы оз алдьша, 10 ж ы л етк ен со ц да 6ip хабары болмаган 1лиясты 1здеп Ф атиманьщ ж азган хаты на ж ауап ретш де 1955-жылы 9- м ам ы рда \"1лияс Ж а н су п р о в 1949-жылы 19-кекекте ин ф а р кт е н кдйтыс болды” деген ел1м ж айы нда жалган к уэлж те берйледд. 1лиястыц 1957-жылы 4-к екек те ак,талранын С ССР Ж огарры сотыньщ эддлет полковнип П.ихачев сол жылы 12-кекекте ар найы мэл1мдейдд. Ал мына \"1лияс Ж ансуг1ров. Куж аттар, хаттар, кунделжтер, дала хикаялары \" а п ы гатэп оньщ а м елмегенш, елмейтш ш дэлелдейд1. \"К дзак, э д е б и е п \" , 13.04.2007-ж ы л. ЛАТЫНРА НЕ УШ1Н KGIIIEMI3? Егер айкдш, дэлелдД к д ж етгш к туы п турса, эрине, латын ж азуы на кеш кен дурыс, ал егер ондай кджетилш далелденбесе, онда ттлдщ де, е м ы енщ де, соны пайдаланып келген халыкдъщ да обалына кдлып, жок, ж ерден жпс шырарып, орынсыз ауре-сарсарща салмаран жен. 216

%£л6ет Ен, ayeAi казак, т ш н щ ыстыгы м ен суыгын бер1м1зден буры н керген ага галы м дарды ц niKipiHe кулак, турсек, академик Эбдуэли Кдйдаров \"Егемен Кдзакртан\" гэзетшде “Латы н граф и к асы н е п з ш д е кдзак,тьщ улттык, ж азу ы н кдлыптастыру мэселесш \" \" и г ш к п ic\" деп багалады. К еш н бул меселеге кдйта coFbrn, \"Ана т ш \" гэзетш де (30.12.93), \"Егемен Кдзак,станда\" \"Кдзакдд латьш керек пе, жок, па?\" деген макала ж азды (06.01.96). Э б ек ец н щ жобалауынш а, латьш га кеш у жум ы сы 5 жы ддан 10 ж ы лга деш н созылады. Л аты ш а кеш у уппн \"ж азуд ы ц в зи щ к п ри нц ит ер i м ен емле ережелерш айкрт дау, ол туралы баспасез бетшде, мамандар арасында niidp алмасу, оньщ барысын, нэтижесш жариялап отыру кажет\" екенш Эбекец сол еткен гасырда- ак, айткдн екен. Алайда ем1ле-ережелердД айкашдап, орыс тш нщ ыкралында кеткен орфографиямызды ез тшм1здщ зацдыльпымен былай-былай езгертсек, онда ем1лешз былай б ол ы п тузелед1 д е п нак,ты ж о б а ж а с а г а н \"Пл 6iAiMi институты да, ттл б ш м ш щ галымы д а эз1рше ж ок, BipaK, \"Альфавитп езгерту — заман талабы\" деп, бул мэселеш саясаткд карай итермелеуиплер ит-ыргъш. Академик Рабига Сыздык, та непзшен Эбекец айткдн ппардд крлдайды. \" Ж а ц а ж азуга кешу1м1з керек, 6ipaK,OFaH емле ережелер1 дайьш емес\" (\"Казак, эдебиетГ, 27.01.98), \"Казак, елшбш немесе емле ережелерш уштау к аж етгт\" (\"ЕК,\", 17.07.01) макдлаларында Рабига Сыздык; \"Алдымызда будан да улкен шаруа — казак,т ш емле ережелерш щ жаца редакциясы н тузу тур\", — деп, к азак ,тш уппн K33ipri танда 6ipiHuii крлга алатьш е ц ке ке й ке с п меселенщ не екенш басы ашык, айкашдап-ак, айткан-ды. А м ал не, б у л е й т1л м а м а н ы н ы ц ай тк д н д а р ы к е п дабыраныц калкасында кдлып крйды. Л аты ш а кеш у емгле ережелерш айцындаганнан кешн аткарылатын ic екенш е ешшм мен бермеуге айналды. Qirreyip, реформашыл, камшыл ж андар мына айкдйга 6ip ун крсып калуга катты кулшынып, дуб1рл1 науканнан ты с калмаута тырысып-ак, жатыр. Алайда ол айкайы халкдша каж ет пе элде зиян ба, оны ойлауга уакдггы да жок, сегалдд, тек тез1рек опай- топай латыншага кеппп алгысы келедь Кара басынныц емес, халкдшыц тагдыры мен тарихына тж елей катысты мундай меселеде ец алдымен дэлелдд гылы мныц ce3i ж уруге тш с ек енш Ke6i ескермейдд де. Э ри не, халык, пен 217

Ъексутан Нф/свкв-упм__________________________ •плдщ кдмын ж еген дурыс, 6ipaK, байыбына барып, оц- солды екш еп сейлеген сдан да дуры с емес пе? Л аты н ж а зу ы н а кеш у1м1здщ к,андай-к,андай кджетплштер1 бар? \"BipiHiui, зам ан т эж /рибеа элем и акрарат кещ сппне етудщ тетеж олы ретшде латынж азуы н кврсе пп отыр\", — дейдд филология fы лы мдарыны ц докторы, проф ессор Эл1мхан Ж у ш с б е к (\"ЕК,\", 20.02.07). Кдтелессем, кудай кеппрсш, сол Э лекец айтьш отырган тете жолдьщ кандай тете ж о л екенш , онын, неге тете екенш, оны тете жасап турган нендей тетж екенш кднша ойласам да тусше алмадым. Элекец сондай-ак,элшби ауыстырудьщ астарында саяси-элеуметпк мэн жаткднын, \"емле-ереже — элшби мен тацбаны ц ултгык, дэнекер1 екенш , сондыктан \"алшбш, тацбасы м ен ем ле-ереж еа уй л е ске нж а зу ттлегемендт нщ к е п ш б о л ы п табы л а т ы ны н\" де л б а сы п -а к, айтады. Ушшнпден, \"кдзак, ж азуы н 6ip саралап алатын мезггл жеткенш \" де мойындайды. Элекец бул арада жогарыда айтьш еткен Р.Сыздыцжэне Э.Кдйдаровпен неп зш ен ш ю рлес. Олардан repi 6ipa3 н э р с е н щ б а с ы н а ш ы ц ц ы р ап та айтад ы : \"... eAyiHmi ж ы л д а р д ы ц б а с ы н д а к,азак,ты ц ы ,i, у ,у т э р 1з д 1 т е л ды бы стары н ы сы ры п тастап, оры с т ш и щ и ,у эрш терш алганым ы з бар\", “оры с т ш н е н енген сездердд \"сол ттлде кдлай жазылса, солай жазып, кдлай айтылса, солай айту\" керек д еп б1рак,тыныстадык,\", \"кдзакцыц ы й,ш деген дыбыс ■пркесш оры сты ц //д еген дауысты тацбасына байлап берш, м и деп жазып, кеш нп урпакды мы й деп айткдяза алмай элек болып келем1з\". Т еп, Э л е к е ц н щ бул сездер1 цыш ыган ж е р щ е тиедд. Ke3ipri элшбидд \"кдзак, оры с\" нем есе \"орыс-кдзак,элшбш\" деп багалайды. Ендд осылай деп отырган Элекендд ары кдрай тындайык; \"... ез1м13ге б е л гш к ез келген элшбидд Ахац кцсыньгна салып, кдзак, ттлше пайдалана беруге болады\". Д ем ек, оры с элш бш нде пайдалана беруге болады деген свз ю й. Бул анау-мынау адамньщ емес, галымныц, аныкдап аиткднда, бглетш адамньщ ce3i. Бул — е те ескеретш шкхр. \"... латы нга кешетшЫ1здд шггей 6epiMi3 б ш п отырмыз\". Ягни Элекец бул мэселеш ел басшысы шешш крйган деп тусшедд, бул Kici латын ж азуы на кешудд сондык,тан да ж ацтау ы м ум кш деген куддк, о сы ны окдшанда, epiKci3 218

1ф 1лтьщ ere кдлады. Бодандык,дэу1рде билж ке эбден жалтак, больш кдлган галымдардан ондайды да кутуге болады. \"...ж азу т1лдщ дыбы с ж у й е с ш е нукран келттрмейтш, керкзнше, оньщ эдеби улпсшщ кррганышы болуы керек. О сы ею макратгы орындау ушш , Ж азудьщ ем ле-ереж еа квппрш д/ емес, тел бо лу кер е к. Тацбада туркан еш нэрсе ж о к ,\" Демек, орыс тацбасы нда турран еш нэрсе ж ок, тек жазудьщ емрле-ережесш тш м!здщ тел табигатына сай ж асауы м ы з к ер е к ек ен рой. Э л ек ец н щ м уны сы д а е те кунды гаюр. Э л ек ец кэз1рп оры с э л ш б тн д е крлданылып келген 42 эрш тщ орны на 26 нем есе 28 epiirri алуды усынады, 6ipaK, онысы кдй-кдй apin екенш, неге оларды рана алу керепн ашып айтпайды. Ал оньщ e3i улкен талас тудыратын мэселе юй. вй ткеш Э.Кдйдаров агамыз 34 эрш тен туратын ж аца элшби усынып отырран жок, па? 34 эрш пен 26 эрштщ арасында он жыл таласуга болатын мэселелер жаткднында кумэн жок, \"...оры с ж азуы нда кдла крйканньщ езш де окан тубегейлi езгерйт ер е н п з у к е р е к \". К удай-ау, со л 03repicTi тгл мамандары енпзбегенде, и м енпзедд? Э.Кдйдаров пен Р.Сыздык,тыц да айтып отырраш>1сол езгергстер гой. Былым деген еш ю м н щ ж арлы гы н кутпей'-ак, е зш щ зер ттеу нэтижесш елбасына да, м ппспрш е де усына бермей ме? Сонан соц дурыс усынысты елбасы да, мшкгпр де крлдап крл крймай ма? Т1л ры л ы м ы да, баска рылы м саласы да солай дамымай ма? Эуел1 не президент, н е мшкгпр жарлык, берсш, бэрш сонан соц сол жарлыккэ орай дамытамыз деу мэселенщ обал-сауабын соларра итерш салудыц кульпы емес пе? “...егер латы ш а кдзак,тыц тел дыбы старын баптап ете алсак, Kp3ipri жазуымыздагы ттл бузар басы артык,тацбалар мен емле-ережелер ж о л -ж эн е ке й езш ен-ез! туст кдлады. Ж азу реформасы дегенМ з — осы\". Ал егер орыс элшбшнщ н е п зш сацтай отырып, \"взш е н-е з1 туст кдлат ы ны на\" сенбей, ондакы пл бузар басы артык, тацбалар м е н емме- ережелерд/ алып тасгап, тацбалар мен емЬле-ережелердд е з -пл1м1здщ зацдылыцрымен крйта ж асасак, онда нагыз ж азу реформасы сол болмас па? Олай icrey мумюн больш турса, барымыздан бас тартудыц, уйренппкп эрш тен урке кдшудыц придай крж етпп бар? М енщш е, Э лекец бэрш дурыс айтады да, 6ipaK, неге 219

Шсутт НфМг-ум екенш, бэрш латын жазуына кешу1шз керек дегенге куштеп бура бередд. Ал шын мэншде еш эуре-сарсацга туспей-ак, Кецес заманынан 6epi 50-60 ж ы л бойы жыйган- тергешлйздд, жаман-жак,сымызды тепп-шашпай-ак, ж азу реф орм асы н кдзакдя етш жасауга болатыньш e3i де амалсыз мойындап кдлып отырган жок, па? \"Латьш элшпесше сапар\" деген макдласында академик М урат Ж у р ь ш о в т а бул м эселеге е з т г а р ш биуадрт (\"ЕК,\", 17.03.07), \"6ip дыбы скд — 6ip apin\" кдгидасына сейкес 29 эрш тен туратын латьш э л т б ш н щ жобасы н усьшыпты. \"Bip с е з б е н а й тк д н д а, — дейд1 М .Ж у р ы н о в , — бул icTin, р ы н ш ы л ы р ы аз, пайдасы мол, латын м е н кириллица буры нгы дай кдтар ж у р ш отырады. Емле-ережелер1 м ен ж а л п ы граммат ика езгерм ейдц\". Кдндай \"мол пайданы\" айты п оты рканын бглмеймш, 6ipaK, ем1ле-ереже езгермесе, онда жазуды несш е езгерте-птм1здд мен аз басым тусше алмадым. C e6e6i адам, надан деп орыс эрш м ен жазган сезд! adam , nadan деп латынш а жазганнан не езгередд? М уньщ акдарат кещ спгш е апаратьш тете жолы кдйсы? О л тете ж о л н е кдглтан оцай тете жол? Х алык?ын 6api талым ем ес, сондык,тан галымдар айткдн niKipre алдана салуы мумкш. Сол себеггп дэлел! кднык, емес пшрлердд жалаулатьш : \"Тыддц болаш агы — латында\", “Келеш ектщ к и т — латы нда\" д еген тэр1здд уран-айкэйды т а к д ф ь т етш берш, хальщгы алдап coFy — баспасезге де, басища да ул кен ю на. Д э л е л а з тю рлердд е й т т дэлелдд акнкдт сегалдд насихаттау, ец жукдлап айткднда, эдыддкке де жатпайды. М ен е з б асы м ”6ip ды бы скд — 6ip apin\" деп отырган Ж урыновтьщ h дыбысына неге ж еке 6ip apin бермегенш кдлай тусшер!мдд бымеддм. Элде h эрш не сай дыбыс жок, па? О сы эр ш к е кдтысты эр1де М ахмут Крпшаридьщ, бер1де Ахмет Байтурсыновтьщ айткдны кдта ма элде? Осыныц бэрш ж эне филология рылымыньщ докторы Сапархан М ырзабектщ T e n элшбиде емес, оны пайдалана бдлуде\" (ЕК,\", 10.11.2000), филология гылымыньщ докторы К дйырболат Е сеновтщ \" Ж а з у юлтз — о рф ограф ия\" (\"Ана TiA i\",13.08.M em iH ), Э б д у э л и К ,ар а гу л о в ть щ \"TiAiMi3 ш убарланбасьш десек... есюрген ережелердд жацарту — пары з\" (\"ЕК,\", 10.07.90), ф илология гылымыньщ докторы Э с е т Б олганбайулы ньщ \"Емлеге ем керек\" (\"ЕК,”, 22.04.93), ж азуш ы М арал Ыскдк,байдьщ \"О н гасырга созылган улы к у р е с н е м е с е “е к е н д ж \" д е г е н с е з б а р м а ? \" (\"К,азак, 220

К влбет эдебиетГ , 03.02.06), ф илология гылы м ыньщ докторы Нуркелдд Уэлиевтщ, тэты баскдлардьщ элш биге кдтысты макдлалары н okji келе м е нщ т уйгеиш — влш бидд ауыстырмас буры й вуем т ш ш здщ ж ара орф ограф иясы н ж а са у кджет гт . Латын ж азуына кешу, кеш пеу м эселеа ж ац а орф ограф и я ж асалып болтан сон, тана б1ржола анык,- кднык, белгш болады. Одан берп даурыкраньщ 6epi тылыми шеппмнен rep i гамнщ бедам мык,ты сол жецеддге саяды. Ал ондайлар дабыра-дацгойлыкден жещп кетпес уппн, шын талымдар мен ш ы найы тылыми орталык^ар ттгее ц кджет п на рсе а м п б и т ацбасын взгерт у ем ес, е м м е -е ре ж е сш кдзакм ланды ру екенш басшыльпуф ала отырып шешуге ж эне солай гстеудщ нагыз тылыми ж ол екенш халыкдэ тусшдоре быуге тш с. Э йтпесе, ж а зу тарихы мызды кдйтадан XXI-гасырдан тана бастап ж ату ттлте де, ттлдщ Heci халыкдэ да обал болар деп ойлаймын. Байкал отырсам, латын ж азуына кепгудщ аса кажет екенш, одан баска жолдьщ жок, екенш, кешсек, неден угатынымызды, кеш песек, неден утылатынымызды нак,ты угынык,ты е т т е ш и м эл1 дэлелдеп б ере алган ж ок. Ал ендд ем1ле-ережем1зд1 кдлай дурыстаута тш сш з? Алдымен 1983-жылы Казак, С С Р О ку MiHicripAiri м ен Казак,ССР Былым академиясыньщ Ты бш м! институтыньщ у сы н ы сы б о й ы н ш а К,азак, С С Р Ж о т а р т ы Совет1 президиумы беюткен \"Казак,т ш орфографиясьш ьщ неп зп ережелерш де\" керсеттлген \"T y6 ip сезде д е , туынды свзде д е ж щ ш ке е спл еп 'н ж алац и ды бы сы ны ц ж эн е крсарлы ы й, ш дыбыст арыньщ тацбасыретшдеи эрш крлданы лады \" деген кдгиданы ж ою кажет. М уны профессор Э .Ж у тс б е кгщ де кугггайтынын жотарыда ацгардык, Бул ереж ен щ т1л1м1здд шгген б узу зардабы е те кдупгп. Эйткеш б1едщ ттлишзде м и, би, си, ти, ж и , зи , кд , п и сегадлд буындар кездеспеуге тшс, булар оры с тшне тан буы ндар: м и-на, би-рю -са, м и-ни-м ум , ти-ре, ж и -ж е , т.с.с. Ал казак, ■плшде м ы й, бы й, сы й, тый(тш), ж ы й(ж ш ), кдзй /ю й / немесе м ы (M i), бы(бЦ, сы(с1), T b i(ii), жы (ж л), зы(з1), kjj/k i/, пы /n i) буындары тана болады. Мысалы: м ы й-сы з/м и-сы з емес), бы-йы л, (би-ы л емес), сы й-лы к, (си-лы к, емес), сы -йы р(си- ы р емес), п'-Й1с/ти-1С емес), 3i-H i, M i-m , т.с.с. Б 1зд щ TiAiMi3 ж а л т а м а л ы a p i у н д е с т ш зан ,ы н а (сингармонизм) батынатын ттл болгандык,тан, T y6ip сездер не 6ipKeAKi ж у а н б у ы н д а р д а н , н е б1ркелю ж щ 1 ш к е 221

S f c j i w a n Щ ф Ь - у п ,_______________________________ буындардан FaHa куралута тшс. Сондыкуан ж уан буынды да, жщ иике буынды да б1ркелю тек м и, би, ж и деп ж азу — тш м1здщ буынына балта ш абу болып табылады. Бул ж айы нд а е тк е н гасырдын, 6ipiHini ж арты сы нда Халел Досмухамедулы \"Кдзак,-кд1ргыз т ш н д е п сингармонизм зацы\" деген ецбепнде былай деген: \"Кдзак,-кд1ррыз сезш щ Ty6ipi не соламайымен жуан айтылады, не соламайымен жщ иике айтылады. Жалщы сездщ туб1р1ндеп дыбыстардьщ 6ipeyi ж уан болып, 6ipeyi жщ1шке болып еш уакдггга есплмейдь.. С ингарм онизм — турж тшнщ айры кщ а езш е б!т квн кдсиегп\" (\"Тандамалы\", “Ана m i\" , 1998, 139-бет). Сонда жорарыдагы ер еж е казак,тш н щ \"айрыкща б1ткен касиетш\" ондырмай бузьш турран е р еж е болып табылады. Ондай е р еж еге еренс1з кдраудын, салдарынан т ш м в д д едеби нормасы етш кэзчр сезш алудьщ орньш а кдзфдч, кдт а-ны ц орн ы н а кдте-H i, кайт/п-тщ орны на кдйтш-T i крлданып келем1з. Солай жалгастыра берсек, туптщ тубшде ол зац д а тйим1з у ш ш зац болмай кдлады. Ш ет -плден енген сездерд! де солай жазып: /азегдеудщ орны на газет, кам ит епщ орны на комитет, мш /ст /рдщ орны на ми-нист р деп, е з т ш м з д щ зацы н ез1м1з бузьш журм1з. О ты зы нш ы жылдаргы жазуга зер салсак, 1лияс Ж ансуг1ров к э з /р (\"1лияс Ж ансупров. Кужаттар...\" Уш кцян. Алматы, 2006, 171, 225-бет), пойы з (405-бет), ертел (171-бет), зауьгг (445-бет), поигга (170-бет); уй ез (17-бет), н вм /'р (416-бет), ш амадандары м ы з (417), карзщ ке (417), ш эйнекпен (419), ш енеунш (435), кэйт емш (444), кэд/рш бы м ейтш (474), салдаткд кетш (502), кдтасыз (345) деп, Б еш мбет М айлин кдл кр з (\"Кдзьиурт\", Алматы, 2004,2-том, 194-бет), муйнет (261), н вм /р (373-бет, 5-том), канпеске (375), кдт асы нат ы п (378) деп казак,тш н щ ундеспк зацын сакуай отырып-ак, жазьптгы. 1лияс пен Беш мбет т ы бымегендпстен солай ж азды деп, cipa, еш ю м жазыкуай крймас. Ал ендд кезш де кдзакщыльпы ушш \"халык, жауы\" атанган ардакуыларымыздыц жолын ел!м1з де, тш м1з д е тзуелдгк алган заманда неге ары карай жалгай алмай отырмыз? Кедерп болып отырран не? \"йы ,ш дыбыстар тчркес] м е н ы,1 дыбыстарына бггетш еп'сп'кт ерге квсем ш енщ -й ж урнагы жалганганда, сощ ы ы й, ш a p in re p im p орны на 6 ip гана и a p n iж азы лады \"деген кдрида д а тййм 1здщ б у ы н ундест1г1н б ы т-ш ы т етуд1 к езд еген кдгида. Б айиды д еп ж азы п, бай —и —д ы деп 222

%зл(!вгп буынра белуге мэжбур боламыз. Ец жаманы, будан сезш1здщ буынга белш айтатын ыргагы да бузылады. Ал тел тш ш здщ табигатына сай тасымалдап буынга белсек, дуры сы былай болуга т т с : б а -й ы й -д ы . С онда сезд щ эуездш п де, ыргагы да табиги epi эдеш шыгады. \"и ды бы сы на бпет ш еп'сп'кт ерге жалганат ы н туйык, райды ц -у ж урнагы -ю тур1нде, кесем ш енщ -а ж ур на гы -я т ур/нде ж а зы л ад ы \" деген кдгада д а т ш ш з г е ж ат. К,ос дыбысты тацбалайтын орыс тш н е гана тэн и , щ , я, ю apiirrepiH е л ш б т ш з д е н м улде алы п т аст ай ты н уакдгг элдекдшан жетп. “Э , ё (и о ) e p iirre p i оры с т ш нен ж е не оры с тш аркры ы езге т /лдерден е н ге н сездерде рана ж а зы л ад ы \" д еген ереж еш де алып тастау кдж етш т еш дау тудырмайды, б1здщ т ш ш з г е зорлап енпз1лген эр ш тер ек е ш беп-белгш . Элект р-дщ е л е кп р д еп ж азган н ан ол се з д е р е кп р боп кете крймайды. Ал ёлка дегендд ай ту угшн э л ш б т ш з г е арнайы epin енпзбей-ак, шырш а дей берсек, одан еш шыркымыз бузылмайды. Сондай-ак, ю ж е не я ерттертщ кдйда жазылат ынын тусйщретш 7 ж е не 8-баптар да кдзак, тш уш ш тук кр ж е п ж ок, \"Ереж елердщ \" \"Дауысты дыбы с эрш терш щ крлданылуы\" деген тарауы нда 8 бап болса, соны ц 4-i гана(1,2,3,5) те л т ш ш зг е тэн кдщ да екен. Бул е р еж ен щ булдДру к у п а н осы дан-ак, ш ам ал ау га б олады . О сы н ы кергенде, Э лихан Ж уш сб ектщ муны “Кдзак,-орыс элшбш\" деп багалауыньщ занды екенш е к е зщ анык, жетедд. \"Ережелерде\" \"ф , ц , ч, щ e p iirre p i оры с т ш нен енген сездерде ж азы л ады \" деуш щ езД-ак, бул кдгиданыц кдзак, тш н е кдтыссыз екенш андартады. X epniHe кдты сты \"оры с т ш н е н енген сезд ерд е жазылады\" деген бапты алып тастаганмен, \"арап, парсы ы л д е р ш е н е н ге н к е й б !р ж а л п ы , ж а лка я е а м д е р д е ж азы лады \" деген, сондай-ак, h ерпш е кдтысты баппен санаспауга болмас д еп ойлаймын, е й т к е т кейбДр крсарлы сездердщ магынасын ажыратуда бул дыбыстар тш ш зге и п э сер етш келедд. М эселен: хат ж азу, ici-щ крт болып жатуы, хал б1лу, бетгщ кдлы , х а н кетеру, к д н агызу, — хана журнагы, кдна eTicriri, ah д еп армандаймыз, а х деп кдкдырамыз, y h д еп к урсш еш з, туЬ деп тущ леш з, т.с.с. ь, ъ тацбалары тек оры с тшне твн болганды куан, крзак. 223

Ъексуттн Н ф Ы се-y iu _______________________ тшнде оларды ц к&зыметш унде сп к зацы аткаратындырган, тийшздщ бул тарбаларга еш зэрулт ж о к, \"О ры с тш нен енген атау свздерд/р тулгасы сакуалып, оры с орф ограф иясы бойы нш а взгерплм ей жазы лады \" деген кдрида — ец зиянды кдрида, оныц орны на \"Шет Плден енген сездер м енд ш и ж ене баска да термшдер казак, тшнщ е з зацы на бакындырылып, ун д е сп к зацы на сайкес езгерт ш п ж а зы л ад ы \" де ге н кдгиданы m i ид е т гурде енп'зуге тшсшз. 1983-жьшы \"Ережелерге\" енбей калган да тш м зд щ ез зандылыкдары бар. М эселен, т ш ш зд е п Ty6ip сездерде 6ip дауы ссы з дыбыс кдтарынан крсарланып айтылмайды да, ж азылм айды да. Ш ет ттлден енген ондай сездер тшийздщ осы зацына сэйкес езгертш п жазылура тшс. Бул женшде аталмыш ецбегш де X.Дос мухамедулы былай дейдк \"Кдзак,- кцфгы зды ц Ty6ip сезш де 6ip д ыбы с еюленш (тэштиденш) келмейдь Сондыкзан ж ат сездердеп еюленш айтылатын дыбы сты казак,-кд,1ррыз н е 6ip дыбыс кцьлып айтады, не соцры сы н бетен дыбы скд аударады: М олла — молда, уммет — умбет, алла — алда, аууал — еуел, жиннет — жендет, суннет — сундет \" ( 152-бет). \"Ж ат сездер туралы\" атгы макдласында бул п ш р ш дамыта тусш: \"Нез1рдщ /ззет- ш , леззет -ш , бетендердщ махаббат -ы н 6i3 ката дейм1з. Лезет, макдбат, 1зет болуы керек\", — дейдд (169-бет). Бул зац бойынш а б1здщ мудде, махаббат,лэззат, элкрсса, М е кке дегенд/ м уде, махабат, лезет, елкрса, М е ке деп жазганымыз ж ене солай айтуды да кдлыптастырранымыз орынды. Амал жок, жерде, ерине, амал жок, ал амал бар ж ердщ бер1нде ез тш м зд щ зацын булжытпай устану — улггык, парызымыз. Б елгш 6ip зацдылыцгы кдзык, етпесек, бетш ен кеткен т ш ш з кундердщ куншде буюл кдсиетшен журдай болуы эбден мумюн. 1927-жылдыц 29-желток,санында Байтурсынов пен Ш онанов: \"Казак, ж а з у емле е ре ж е а бойы нш а 6 ip сезде ею дауыст ы ды бы с катар кездеспейдГ, — деп жазыпты (\"Ана т ш \", 27.11.03). Бул зацра суйенсек, 1983-ж ы лры \"Ережелердег1\" С ары езек, К р р а взе к сездерш щ б1рпскен се з ретш де жене ондагы ею дауы сты ды бы сты ц катар ж азылуы — ката. BipiioceH се з болса, С арезек, К а р е зе к больш 6ipirin, 6ip рана дауысты дыбыстыц тацбасымен жазылтаны, ал егер курдел! ж алкы есш болса, онда Сары О зек, Каре в зе к 224

гК ш ^вт болып еркдйсы бас эрш пен белек-белек немесе С ары -взек, К д р а -Э зе к болы п сы зы кдга аркр!лы ж азы лраны ж е н . Крлайда кртида мен ем!ле ттлдщ табигатына сай кдомет жасауга тюс. Менщше, жуан жене жщш же буындар аралас келген крс немесе к еп Ty6ipai жалщя, ж алпы eciM сездерд! унд еспк зацы на сэйкес кдлай ж а зу к е р е п н eAi д е ойласты руымы з кдж ет сеюлдд. Талды К^орган, Бек-Султ ан, Н ур -Ж е ке деп пе элде баскдша ма? Элде Крды р М ы рза Э ли агамыздьщ у л п а дурыс па? Элем халыкуарынын, атын балаларымызга оцды-солды кря 6 ep in те тййм1здд титык,татып б т р е т ш болдык, Медениеттм1з ж етк ен кезде оны да iperrepMi3 деген умггтемш. Халел Досмухамедулы атау тулгадагы Ty6ip сездерде е й дауы ссы з дыбыс кдтар келмейдд дегендд де айтады. Алайда оньщ жен-жосырьш ралымдар эл1 аныкдауы керек деп ойлаймын. Эйткенмен, емле, a p n i деп ддк-ддк етгазбей, емте, a p i6 i дегешмзз жаты кдау сегалдд. К,алай б ол ганд а да кдзак, т Ш н щ е м м е с ш д е эл1 шепплмеген мэселе ш аш етектен. С оньщ б эр ш б1ле тура: \"Енд1 6i3re ep in езге р т у к е р е к \" , — д еп iuipeHyiMi3 \"жьпылран ус и н е — жудырык,\" дегендд еск е т у а р е д г Рас, Кецес деу1ршщ 70 жылдан астам бодандьпъгада ана тшм1з аса улкен кдуш-кдтерге тетеп бердь BipaK, ол те т е у д щ д е u ieri м ен u ieT i бар. Е ц eKiHiuiTici, т!л заддыльпыныц туп крзьпы саналатын ундеспк зацымыз да кенбеске кенш, шыдамаскд шыдады. Алайда кену мен шыдаудьщ д а ш еп мен ш еп бар. \"Е, тшм1з сонда д а кури крйран жок, крй\", — деп, элт де сол бей-берекетпкпен ж уре берсек, Ty6i еш ереж еге, ein6ip з а щ а багынбайтын 6epeKeci3 тплдщ n e c i болы п кдлуы м ы з д а гаж ап ем ес. С онды куан ун д е сп к зацы н туп кдзы к, кдм ы п алатын ана тшш здщ ж аца ем м е-ереж есш ж едел турдеж асап ш ы гуды жедел крлга алуы мы з кер е к. Бул — т эуелаздзк берген м ум ю ндж . С оны созаландат пай пайдалана бм уге тиютз. Балымнын, да, тылымньщ да кут -т уш м азасы н кепрет ш квке й ке сп ш аруасы дал кэз/'р тек осы болу кер е к. Ж етгпс жы л бойы пл1м1здщ ойраны н ш ы гары п келген кемш ш ктердд ж ед ел кдлпына кел пр ш , олкд1лык,тардын, орнын жанталаса толтырмай жатып, 6epiH тындырып крйган адамша маселенщ ец кекей кесткш ен кдшып, асыкрай да ш еш е беруге болатын мулде баскд жакрд бетш 15-749 225

Ъ ексут ан Н фэкеЬ-улы___________ ____________ бурып экетш жаткднымыз, тым сыпайылап айткэнда, азаматтык, емес. Сонымен, менщ ойымша, Бш м ж ене гылым мшкгпрлш мен ТСл 6iAiMi институты 6ipAece оты рып тез арада \"Кдзак, TiAi ж азу ы н ы ц н е п з п ер еж ел ер ш \" кдйта ж асап халык, талкцгсына усынганы дурыс. О нда е ц eyeAi кдзак, элш бш нде кднша epin бар екеш ж ене олардын, кдлай аталатыны нацты жазылуга тшс. Ka3ipri 1-сынышъщ \"Ана m i\" окулырында эрш тер eAi кунге деш н Б-бе, г-ге,д-де, ж -ж е деп орысш а атауымен оцытылып келедд. Н еге екен ш , \"ана TiAi\" д еген с е з Kiiiii epinneH басталып жазылган. Ж а ц а ереж еде б-н ы бы, г-п , д-ды , ж - ж ы деп, ap6ip ер тт ер д щ кэзакщ а аталганы ж ен. Баскд ел ep6ip epin пен буыннан саясат жасап отырганда, б!здщ ез epi6iMi3 бен буыны мызга ие бола алмай ж айбаракдт отыра 6epyiMi3 уят-ак, Ж азудын, ж аца ереж есш жасамайтын болсак, латынга KeuieM i3 AereHiM i3 с о л е р е ж е ш ж а с а у д а н к,ашк,ан кезбояушылык, болып шыкдак, Шындап келгенде, ондай ереж е тэуелазддк алган кушм1здщ ертесшде-ак, жасала бастауы к е р е к едд, ам ал не?! ©3iMi3 де, TiAiMi3 де бодандыцкд к е н е беретш кенбгс екешм1здд eAi таны ты п, бодандыкдсд бойы уйренген галы м дары м ы зды ц аркдсы нда ж азу ережелер1м1зд1 бодандыкдъщ бугауынан eAi босатып ала алмай келем1з. Газет-журналдарымыздьщ б1рен-сараны тшп-кдшып нал, р вл , a p ric , кэмитет, м аш ине, зауыт, пойы з сешлдд сездердд к.азакд.1 е р е ж е м е н ж а з а б а с т а г а н ы м е н , е р е ж е м 1 з зандастыры лмаган соц, олар да жалтакуап, ел де жалтакд'ап, не галымы жок, не гылыми орталыгы жок, елге украл ж е у т е ц д е у м е н к у н е т ю з ш к е л е м 4 з . К е й тем 1 з, TiA зертгеуиплер1м1з ендд а л к ш с е де теубе! М енщ ойымша, epin тацбасын езгерту арцылы Fara е р к е н и е т к е т е т е ж о л а ш а м ы з, к е м п у й те р д 1 epKiH п айд ал анам ы з, ту р ю халы цтары 6ip-6ipiM eH ты гы з байланы сьш кетедд д егеннщ 6epi, ж укдлап айткэнда, бекер сез, ал нацтылап айткэнда, алдау сез, eTipiK. Ал оры с ем1ле-ережесш щ ыкдзалынан кутылу ушш, тек баскэ елш биге кеш е цойсак, болды ма? Сонда д-ны а деп жазсак, орыс тш н щ ыкралында кэламыз да, d деп жазсак, одан кутыла крямыз ба? Бекер сез. О дан кугы лу уш ш , мшдет п турде ем м е-ереж еш взгертш, кдзак, тшнщ 226

K< u 6 em в з зандылыт ымен кдйта ж а с а у ке р в к. О дан ба скд еш нэрсеш ойлап табудыц тук те кд ж е п 'ж о к, Bi3 мынаны д а ойлауга тш сш з: латы нш а ж азуга кеш еш к- ак, сонда кдзак, мектебшдеп окушылар н епзш ен латынша жазып, орыс н а ш кирилмен, агылшыншаны агылшынша окдш, уш б1рдей элшбидд пайдаланаты н болмай м а? Сонда бул мектептеп окуды к^ындатута ж ата ма элде оцайлатута ма? Ал оры с мектеб! кэйтедд ? Н е п зш е н кирилм ен ок>ш, кдзак, т ш н латы нш а ж азум ен уйренш , атылшыншаны атылшынша окн ма? Неге ейтш сау басымызга сакдна ттлеуге тш с ш з? К,азак,стан халы к,тары н 6ip-6ipiM eH eipucripeiiH н е п з п курал н л екенш б1ле тура, соны айта тура, плдд 6ip-6ipiMi3AeH б ел ектейпн, ж ж теунп куралга айналдырып алмаймыз ба? Кирил эрш терш пайдаланып-ак, кдзак,элш биш жацадан жасауга, емгле-ережеш бастан-аяк, казак, н лш щ ундеспк зацына непздеп ж асап шыгута шамамыз ж етпей ме, мэдениенм1з келмей ме элде гылымымыз кенбей ме? Казак, тш н д е у н д есп к д е й п н белгии 6ip зан; жок^ай-ак, ежелден болмагандай-ак,ундемей-тундемей, плдщ пзгш ш е и е болмай естш ж у р е берекпз бе, кайтем1з? Ралымдар-ау, BiAiMм ш ю п р л т мен Т1линституты-ау, плге ие болсандаршы, айтсандаршы елге рылыми тужырымдарьщды! Элде О здерге 6api6ip ме? \"Турюстан\", 19.04.2007-жыл. АТЫНА ЗАТЫ САЙ MiHe3i аш ы к,-ж аркаш , ж а н ы ж о м ар т, ак, кец1л, айналасьша шуак,теп л ж урепн адамдарды казак, ежелден м ы рза атаган. М ы рзатай aFa да м ен у ш ш сондай м ырза адам. М ы рзатай ага 1960 —61-жылы Казак, университетш де б1зге эдебиетген дар!с о кд оы . Ж ап-ж ас, жарк,-журк, етш ж ещ л крзгалатын, берш п, е з с езш щ эсерш е ез1 д е epin к е т е р д е й к у л ш ы н ы п с е й л е й т ш ж 1 п т 61зд 1 к д т т ы кагзыкзырды. BipiHuii курста окщ ъш б1здщ 6ipa3 студенгаупз М ырзекецмен ж ас жагы нан кдтарлас та болатьш. \"Bi3 де 227

Ъектпм <НфквЬ-ши_________________________ естш бшмдд болсак,-ау!\" - деген арман эрюмнщ-ак, кещл туктрш де 6ip аунап тускеншде кумэн жок, 1965-жылы КдзМУ-ды б т р ш , 6apiMi3 жан-жакдсд кегпк. 1967-жылы студенттерге арналган \"Ертедег1 эдебиет н у ск д л ар ы \" д е ге н Kixan шык,ты. С онда \"О рхон жазуларындагы жы рлар\" деген атпен М ырзатай Ж олдасбеков аударган \"Култепн\", \"Тоныкек\" жьфлары б е р ш п и . М ен ол кезде Ж ар кен т ец1р!нде муБамммш, Алматыга 6ip келгешмде эл п кггэггп алып, к у н ьга бас алмай окдгганым эл1 ес1мде. М енщ турне халкына деген ш ек аз сушспенпБлшмдд, оньщ бугш п урпагы кдзак, ултьша деген мешр-ынтамды осындагы \"Култепн\" мен \"Тоныкек\" жыры кдйтып ешпестей крздатып кетп. Ата-бабаларыма деген балалык, сезЫ, макдганыш пен екпшп сезЫ бойымды билеп, е ц мен тустщ ортасында кдлгандай гажап куй кеигпм. Бул ж ы рлар бабаларымыздьщ ce3i гана емес, e3i де, кез1 де едд. Б1здДбабаларымызбен байланыстырган улы тарихгыц буы м е т жерден кетерш кекке ушырьпт экеткендей эсер крлдырды. \"Кдндай гажап ел болгамыз!\" — деген еюннп езепмдд ертеп, сондай дэу1рдщ етш кеткенш е кдгналып, ел1мнщ бугш псш ен еткеш бакытгы болганьш, cipa, алкаш рет сонда туйсшген болармьш деп ойлаймын. Жырдагы сезд ер а са кдсиетп, киел1, к ен е тарихтан, бабалар рухынан сы р тарткдн сездер-дд. \"Тэта сез, асыл дуниесше кеп алданып, TypiK халкы. кырылдьщ, TypiK халкы, жойылдыц\", — деген сездер дел бупнп заманнан сакгандырып тургандай сезглдд. К ер еген б абам н ьщ с е зш ен бойымды 6ip алапат урей биледд, алдамшы ем1рдщ шпнде кдлай б акдлты болып ж ургеш м е алкаш, cipe, сонда куддктенген болармын. \" Б ш м а з KiciAep сол сезге нанып, Ж акы н барып, кеб1д кырылдыч\", — дейдд ж ы р. Булдыр бглетш, булды р сенетш осал жерйчдд осьш ту ск енд ей о сы сез. ©з1м1здд акд>1лды, бшмдд санаган мьша заманда айту тупл, ойлауга да ерем1з жетпей журген м ынандай пнбрдд с о н ау ер те заманда ата-бабамыздьщ айта бглгенше кдйран кдлдым. 228

ЧКмбт \"Аштык.та ТОК.ТЫК.ТЫ тусшбейсщ, Bip тойсац, аштык,ты тусшбейсщ\", — деп тап м е т с е г т туррандай. \"Бектершщ, халкдшыц ымырасыздыгынан, Табгаш халкдшыц алдауына сенгенддгшен, Арбауына кенгендтнен, 1н1м-аралыныц дауласкдндырынан, БектЬхалкдшьщ жауласкдндырынан, TypKi халкд1 елддгш жойды, Кдгандырынан айырылды, Ta6Fam халкдша бек улдары кул болды, П эк кд1здары куц болды\", — деггп. Кущ ренген шындык, ен е бойымды шымырлатгы. Кдндай ашшы айткдн, кдлай дал тауып айткдн! Сездщ эсерлШ п соншалык, алауыз елдщ быт-шыт болтан кдлпы елее боп кез алдымнан erin жаткдндай. \"iHiM Култегш (екеум!з) акылдастык, 0кем1з, арамыз кураran халыкдыц Аты, дацкд1 ешпесш деп, TypiK халкд.1 ушш Тун уйык,тамадым, Кунд1з отырмадым\", — дегенде барып бойыма куат бггкендей, бабалар рухы дем бергендей ецсемд1 кетердДм. \"©AiMiui халыкды TipiATTiM, Ж алацаш хальщты тонды, Кедей халыцты бай кдолдым, Аз халыцты кеп кдллдым\", — дегенд1 окртанда, сез ж ок, ак)ылды бабалары м а аса кдтгы риза болдым. Осьшдай асыл жырдьщ бар екенше, сакуалып бул заманра аман ж еткеш н е тэубэ деддм. М ьш андай асыл дуниеш кдеиетш нем илей аударран М ырзатай araFa imiMHeH мы ц алрыс айттым . Ж ак,сы K epin к е тп м . Э р аударран сезде М ы рзатай араныц д а халкдога, елш е деген ыкыласы жаткднын жаныммен сездЫ. С ей тт, Мырзатай араны жакдга бауырымдай ж а к д т тарта бастауым сол жы рды OKjJFaH кез1мнен басталды. Куды ол К ултепннщ улкен iHici де, м ен Kiuii rnici боп кдлгандай сезшддм. Екеум1з де, буюл кдзак, Култепннщ урпагы екенб1з деп 229

Ъ вксут ан Н ф Ы св-т ы ________________________ сенддм. С ондай сез1мге б елегеш уипн, М ы рзатай агата куш бугшге деган ризамын, еле-елгенше де ризамын. М е т ц ултгык, сез1>ймдд, улттык, сешм1мдд кдйраганы ухшн, ш ы ндаганы уипн ризамын! \" Ж ал ы н баспасы нда\" бас редактор (сараш ы ) болып ж ургетм де, 1984-жылы ж азда ол кезде Орталык,Кэмитетге ш тейтш Куаныш Султановтыч кем епм ен \"©зендер е р н е к т е г е н е л к е\" кггэб ш ж а з у yuiiH, Т алды кррган обылысын араладым. ©ли Ыскдбаев агамыз жолбасшы болды. М ы рзатай aFa 1лияс Ж ансуг1ров атындагы п е д и н с т и т у т т а р е к т о р б о л а т ы н . Bi3 п е д и н ст и ту тк д барганымы зда, ол Kici кдлзмет орны нда болмады да, 6i3 ендд шыкдфлы ж аткднда аяк,асты келш кдлды. Келген бойда куана кушакуап амандасты да, дереу тапсырма берш, сол арада студенттерм ен кезд есу етюздд. Кездесудд e3i ашты, ©3i ж апты . С агы ны п ж у р ген бауы рьш кергендей болды. М аган М ырзекецш ч агалык, бауырмалдыры кдтты эсер етп. \"ЦИркш-ай, бар кдзак, 6ipiH-6ipi осылай курметгесе гой!\" — деген api суйспйс, a p i еш нк п кдтты толкдггты. 1985-жылы к е л е а жылга баспаньщ жоспарьш жасап отырып, жорары сынып окушыларьш \"Култегш\" жырымен таныстыруды дурыс керддм. Ж оспар беюген соц, М ырзатай агата аллы с е з ж а зы п берудд етшддм. AFa кдтгы куанды ж э н е алгы сездд т е з арада е зш е тэ н шьга ыкд,1ласпен ж азы п бердд. М е н д е кдтгы куандым: х алкдш ньщ к дси етп ж ы рьш ж а с урпакдсд жетюзддм a p i асы л аганы ц ецбегш ескерддм д еп тусшддм. Ежелден келе ж аткдн е л екешлпздд, ата-бабамыз мекен етк ен ж ер ге ие екешм1здд М ы рзатай ага сол кезддц саясаты на сьш алап ж етю зген едд сол алгы сезш де. \"Bip кездерде сакдар жайлаган, гундар шарлатан кец атырапты зам ан ы м ы здьщ VI-V1II расырлары арасы нда уш ж уз жы л бойы узын найзалы, ж арау атгы турйсгер ерган билеген\", — деп ж азган едд агамыз. О ндай гшардд ол к е зд е улты н у ндем ей су йе быген, оньщ м у ч ы н у н д ем ей imiHeH ж у т кд н сы р ты бутш , imi тутш ад ам дар FaHa ай та быетш . О сы ютэптег! алгы с езш ен кеш н мен М ырзатай аганы мулде ез бауырымдай жакры керш кетпм. О ньщ ымдап айткдн шю рлерш ишарасьшан тусшш отыратын.болдым. ¥ л т ж анды кдзак,екеш не б1ржола кез^м 230

'К м бвт жеткен соц, езге агаларымнан окщ ау турган турырлы ага санадым. 1986-жылы кектемде \"©зендер ернектеген елке\" кпэбш ж азраным ушш, К эмелиденов м еш к£1зм е™ ш ен алдырып тастады. ByriH ri куннщ бакдоты турмысын жазуды ц орньша тарих крйнауыныц терещне уцшп, байлар мен хандарды, алаш ордашыларды макуады деген ю на так,ты. Оны e3i де айтгы, сиезде Крнаевкд да айщызды. Содан 1989-жылы кузде Орталык, К эмитетпц мэдениет бе/ймш баскдрып отырран М ырзатай ара меш кенет езш е шакэдртгы. Бардым. — Бексултан, сенщ кдю м етаз жургенщйд б1лмеунп ем, Телен айтгы, — де/у б1рден. Т елен Эбдж ов ол кезде сол беммде icrem iH . — Дал K33ip саран кдндай кдшымет усына крюды б1лмей отырмын, 6ipaK, ж акы нда аш ам ы з ба деп отырран 6ipa3 ж аца газет бар, соньщ 6ipiH e редактор етш ж1беруд1 кдрастырайын, — дедь М ен сол уадеге де риза болып кдйттым. Алайда тустен кешн Мырзатай ага кдйта шакыртгы. 0 3 i Назарбаевтьщ кдбылдауында болады екен, содан шыкдфнша кутсш д егт. Куптм. Кешю торыздарда шык?ы да, дереу меш Орталык, Кэмитетгщ идеология хатш ысы ©збекэл1 Ж эш бековке ал ы п ш рдй О л KiciMeH м е н к о м с о м о л д ь щ О р тал ы к, Комитет!нде 6ipre icrereH еддм, ж ы лы кдбылдап, ж ы лы сейлесть \"Парасат\" журналына бас редактор етш тагайындаура уйгарранын айтып, 6ipa3 куж етп нускду берд1. EpTeci М ы рзатай aFa 63i epTin бары п \"П арасат\" журналына отыргызып кдйтгы. — Сен, Бексултан, жумыстан жаламен кеткенсщ, муны шындьпфъщ ж ецгеш деп ук, — дедь М ендей кудалаура ушыраран адам ондай сездд еш умыта алмайды. ¥мытпай журмш. \"Парасатга\" жургеш мде Куаныш Султанов туцрыш А кдарат M iH icripi болы п тарайы ндалды , М ы р затай aFa Мйпспрлер кабинепнщ орьшбасары болды. Маран екеушщ де шггарта кдрайтынын зиялы кдуым сезетш . Содан ба, 1991-жылдыц кузше таман: \"Бексултан кдйтадан \"Ж алын\" баспасына барады екен, дерекпр болады екен\", - деген сез тым ж ш айтылып кетп. Ж акы н жургендер менен: \"Рас па? Кдшан барасьщ?\" — деп те сурай басгады. \"Бммеймш . М енщ e3iMe ешюм ал! еш теце деген емес\", - дегегаме 231

Ъвксут т ’Нфкекв-улы____________________________ ешюм сенбейтш ге айналды. Э л п сездд ести-ести ез1м де кдлсыла бастадым, \"бглмеймш\" деуДм ж урт кезш е эз1мдд е-пришй етш керсетум ен барабар болды. Ары ойлап, 6epi ойлап, акдлры М ырзатай aFara барып б1лешн деп ойладым. Ж елток,сан ай ы н ьщ аяк, ш ен ш д е ол Kicire Kipin, ендд жагдайымды айта бастаганымда, успш зге Эбии Кеюлбаев KipAi. — А йта бер, — дедд ага. — © зш еш теце б1лмеймш. \"Бшлеймш\", — десем, ж урт сенбейдд, эбден ьщгайсыз болды, 6epi: “Сен \"Ж алын\" баспасы на барады ек енсщ гой\", —дейдд. С оньщ кдйдан шыкдфн с е з екенш б1ле алмай кдшалып журмш, Куаныш екеуш з 6ip ауданнанбыз гой, соган зияным тиш кете ме деп ойлаймын, — деген ьщгайда ойымды жетизддм. М ы рзекец ол ецпм еш крзгаган менмш дегендд 6ipAeH айтгы. — С ен кезш де ол баспадан жаламен кетгщ. Саган кдганат болды. Ендд сол 6 a cn a F a кдйта барсын, д е р е к п р болып б арсы н деген — менмш , — дедд М ырзатай ага. — Бул арада Куаныштьщ к ш эо жок, Сенщ сол баспара барганьщ эддлегплж болады. М е т ол кезде куанткдн баспара дерекпр болуым емес, \"саган кез!нд е кдгянат ж асалды , ендд м уны м ы з эддлет болады \" д еген азам атты к, м ойы нд ау едд. Э д длетплж п жасауга зац, уакдгг мумюнддк туты зады екен, 6ipaK, 6epi6ip ол эддлептлнсп e3i эддлет суйген адам FaHa жасай алады е к ен . М ы р з а та й аганын, э р е к е п м е н щ кез1мдд соган жетюздд. Кдншама зац эддлетп жазылганмен, e3i эддлетаз адам оны бурам десе, кдшнаткд бура бередд екен. OFaH кез1мдд Кэмелиденов жетюзген. М ен М ырзатай ага жайында ж аза бастасам, байкдймын, ез1м де м ырза боп кетем. \"Ж акры ньщ жакрыльпын айт, нуры тасысын\", — деген гой кдзак, Тэуелазддк жылдары сонау Монголияда жаткдн Култепн ескерпаш ш щ дэлме- дэл жобасын М ырзатай ага баскдрып отырган Еуразия университетше экелш орнатуымыз да Мырзатай аганьщ ецбепн мемлекетгж дэреж еде мойындау деп тусшем. М ундай мойындаудан мемлекепм1зддч де м эртебеа бш ктей туседд. Халкдлн суйген улды халкд>1да осылаи суие 6iAyi керек. 232

Атына заты сай аганыц ралымдыгын, ю сш п н терец талдап айтпадым, тек е зш жацылыссыз бьлетш жакуарын рана жаздым. Ж етш с ж ы л кегерген бэйтеректщ халык, жады нда м эц п к егерш туруы на Т1лектеспш. \"Ж ас Алаш \", 31.05.2007-жыл. РЫЛЫМИ МЕКЕМЕНЩ РЫЛЫМИ Y Jin C I ОСЫ МА? \"Кдзак, эдебиетГ гэзетш е 20-ш1дде куш \"Тары да С е п з cepi хакдш да\" деген атпен К.Р М эден иет ж э н е а к д ар ат м нпспрлш нщ А кдарат ж эн е м урагат кэм итетш щ бурын1ы терарасы С.Нурахметов пен зертгеупп Бер1бай Кэртеннщ хаты ж эне М .Эуезов атындагы институтгыц б ш к п уш ралымьшан курылган Тексеру кэмесиесш щ С епз cepire кдтысты ж урпзген зерттеулерш щ кррытындысы жарияланды. Б.Кэртеннщ хатынан байкдраным, бурын \"Ана m i\" , \"Кдзак, эдебиеп\" гэзетгерш де басылран В.Могильныйдьщ жауабы оныц ж еке езш щ рана niidpi емес, осы Тексеру к эм еси есш щ де n iK ip i болы п шык,ты. С он ан соц байкдраным, Могальныйдьщ хатында кдйта-кдйта кездесе беретш \"ру\", \"тайпа\" сездер1 кэмесиенщ ппарш де мулде жок, Соран Караганда, Б.Кэртен дурыс айтады, ол 6 ip рана Могильныйдыц жауабы емес, уйымдаскдн адамдардыц жауабы, сондьщтан ете кдуйгп. Таты 6 ip байкдраным, бурынта кецес дэу1ршде адам тардырын \"упгпк\" дейпн кэмесие ш еш е салатын да, ата салатын, кэз1р енер тардырын уш адамнан туратын рылыми кэмесиеге шепиазе салаты н зам ан тары туран тэр1зд1, Ж э н е бул к эм еси е мемлекетгщ мудесш крррай ма, рылы м ны ц ба, шындыцтьщ ба элде элдеюмдердщ бе — не уппн немесе и м ушш шырылдап жургенш гусше алмадым. Кэмесие атаулыны элдеюмдердщ билнтн асыра, б1рак,соны ж асы ра пайдалану ymiH куратыны белгш, \"Ар\", \"уят\", \"эдыдж\", \"шындык,” деген ец эулие сездерд1 алра тарта отырып, талай тагдырды сондай к эм есиел ер и т таларандай еткен-д г Tirrri 1951- жылдыц езш де 6i3 \"^А м анж о л о в шырармашысындагы ж ат пиирлер\", \"К,Бекхожин шырармаларьшдагы буржуазияш ы л 233

Ш султт Н‘ ф Ь Ь -т ы ____________ __________ ултшылдык,\" деп кесш айтып, тужырып айыптап келдш. (“Эдебиет жене искусство\" ж урналы,1951, N10). Ж ане \"жат j п1к1рлер\" м ен \"бурж уазияш ы л ултшылдыкды\" оларга мойындатгык, та. М ына кэм есиен1ц тужырымдары мен дэлелдер1 де маган сол дэу1рдщ м ш езш елестетп. Осындай м1незбен 1986, 1987-жылы да \"тарих крйнауына терец ущлгендер\" мен \"алашордашыларды мадакуаушыларды\" \"аддлддк\" пен \"шындык,\" тургысынан тапя даталкдндагамыз. Енд1 мына к эм есиенщ С е п з cepiHi кдлай талкдндамак. болтанына токзалайын. Ш ы ны м ды айтсам , 6ipiH ini ту ж ы р ы м н ь щ 6ipiHini сейлемщ анык, тусш е алмадым, б1рак, не д е п о келетшш емеурш ш ен ук,тым. С еп з cepi ом1рде болтан адам дегендд кдзакуьщ кдлдрл1 академиктер1 Э.М артулан, С.М укднов, F.MycipenoB, галы м дар Ш .С этбаева, Т.Н уртазин , М .М укднов, И .Т урсы новтар айтады екен, алайда Ш .Уэлиханов, С.Сейфуллин, А.Байтурсьшов, М.Эуезов, I. Ж ансупровтщ \"тылыми ецбектерш де ол туралы мэл1метгер кездеспейдГ екен. Ол аздай, жыйнаушы К,Бигожиннщ деректершде 6ip-6ipiHe мулде керегар пш р л ер кездеседд екен, оны аз десендз, И сатай мен М ахамбетп зерттеген галымдар ец б егш щ б1рде-б1ршде С е п з cepi туралы мэл1мет кездеспейд1 екен. М1не, осындай \"кездеседГ мен \"кездеспейдьлердщ\" нэтижесшде кэмесие: \"С. БаЬрамулы тар и х и тулга болса, онда с е р ш щ eMipi м ен кдгзмеи тарихш ылар тарапынан да зерттелуге тш с ед1\",— деген дудэмэл кррьпынды шыгарады. М енщ тусш тм д е, муны кэмесиенщ тер тегш зертгеуш щ нэтижес1 деуге де, гылымньщ эд1л raidpi деуге де уят. © йткеш езгеш ц пш рлерш дэлелдд емес деп сегш отыртан кэмесие ©3i д эл ел аз сейлеп отыр. Эйтпесе кдлай, С еп з cepi ем1рде болтан адам дейтш жогарыдагы академиктер мен галымдар ештемеш зертгемей-ак, е ирж айта беретш адамдар ма элде айткднына мэн бермей-ак, к,оюга болатын кэкур-ш ую рлер ме? О лардьщ eTipiKun екенш, жалтан айтатынын кэмесие немен жэне кдлай дэлелдейд1? Ал Шокдн, Сэкен, Байтурсынов, Эуезов, Ж ансупровтер неге Сепз cepi жайында шндетп турде ж азуга THic едд? Алайда олар: \"вм!рде С епз cepi болтан емес\", — деп еш ж ерде айтпаган да адамдар гой. \"Курман- 234

% т ^вм разы туралы Байтурсы нов тук ж азбапты. Курмангазы 0>прде болды м а екен, болмады м а екен?\" — деп куддктену де сонда гылыми дэлел болмак, па? \"Тэтпмбет жайында Эуезов ез шыгармаларында ештеме айтпапты, Тэтпмбет дегенщ тарихи тулта емес-ау деймш,\" — деп кумэнденетш болсак, онда бадщ гылым деп дэрштеп журген^из енер мен шмдд кеп узамай мулдем жок, кдглатын жылымга айналмай ма? Бул 63i юм ойлап тапкдн, кдндай макратпен ойлап тапкдн эддс? Ж э н е мундай \"жацалык, еддс\" неге т ек С епз cepire гана тандап крлданылады? Бул эддспен тек С е п з cepirn емес, буюл кдзак, халкд>1м ак^аныш е п п ж урген алыптарымыз бен дарьшдарымызды туп-тугел кумэнмен кемш тастау тук емес крй. \"Егер ол тарихи тулта болса, онда тарихшылар зерттер eAi ро й \", — деген де тылыми аргум ентке ж ата ма? Б1рцпшден, тарихи тулталарымызды тарихш ылар туп-тугел зертгеп б ггкет жайьш да мэл1мет еш ж ерде жок, Екппшден, С епз cepi тарихш ылар тарапы нан да, эдебиетш ыер тарапынан да а з зертгелмеген. О ны тек каре бглу керек. Мэселен, мен ¥лтгык, ютепханадан С епз cepi жайында жазылган зертгеу макдлалары мен баскд да хабарларды су р аты п K epin ем, кдй талап бас'ы лган нэрселерд1 крспаганда, оныц узын саны 90-нан асып жыгылды. Менщше, бул аз дуние емес. Ушмппден, куш кешеге дешн \"орыспен кдлрги кдбак, болыпты” деген адамдарды кдлай кудалап, аты н а таган адам дарды к д лай аташ атк,а мшпзгешм4здд баскд ж урт бглмесе де, кдзак, галымдары 6iAyi THic к,ой. С о л Б а й т у р с ы н о в , С е й ф у л л и н , Ж ансупровтерщнщ езш кдншама жыл аузымызга алмай келгешм1здд кдлайша т ез умыта кдлгамыз? Т о т С е п з cepi сьпрылды ендд-ендд гана зер ттел е бастагандардьщ унш ouiipyi’e алдымен галымдардыц кулш ына KipicKeHi кдндай улп!? Зертгеп барып, тексерш келш сез айтуга д эрм еназ болгандык,тан, Шокднды, Сэкендд, М ухтарды, Ж убановты , Затаевичи С епз cepire кдрсы гылыми крлшокдар епп сейлеуддц 63i адам ш ош итьш сумдык, эддс ем ес пе? Кдншама сыпайылап, кдншама буркемелеп бакрац да, бу л гылыми эддске е м е с, репресиалы к, йагни курты п Ж1б е р у шарасына жатады. © ю ш ш ке орай, ондай шараньщ зардабы н е зг е д е н r e p i казак, халкд.1 кдтгы тарткдн. © й т к е ж курты п ж Д беру эддс!н крлдауш ы л ар е з г е д е н r e p i б 1зд щ 235

Ш оут ан Н ф кекв-т ы______________________________ хальпрга е те к еп болтан ед1, байкэймын, a3ip де аз емес сеюлдь Э р ауылда, э р аймакуа казак, дейтш улкен шацыракуан rep i е з 1м де й тш е з ш ацы рагы н кетер м ел еп, сон ы м ен кезге Tycidci келетш б1рлйжарым крщыр, кдшсык, пенде, эрине, к ездеседд, алай да рылым м е н рылыми дэл ел д ер ауыл м ен айм акуы ц ем е с, халык,тьщ, ултгьщ жок,тауш ысы болуы керек крй. К эмесиенщ айтуынш а, Базар ж ы рау жырлатан \"Макщал — С еп з\" дастаны Э дебиет ж эне енер и н с т и ту ты н а 1939-ж ы лы , а л о н ы ц y3iHAici м ен С .Б екболатулы жы рлатан нускд 1951-жылы, кдлрандары тек 1971-жылдан бастап кдна тапсырылыпты. Алайда сотая кдрамастан С е п з серш щ б1рнеше ютэб1 шьпыгпы. “Бул е р е к е т п текстологи я рылымыныщ зацды лык,тарына кдйшылык, туЕызды деуге толык, нег1з бар,\" - дей келе, кемесие em 6ip зерттеуй з басылып жаткдн кггэптер кдтарында С епз серш щ де шырармалары бар екенш айыптапты. Алайда, 6ip кызыры, \"рылымньщ зандылык,тарына кдйшылык, турызран,\" \"em6ip зертгеуаз ютэп шырарып жаткдн\" Сепз cepi емес крй? Ж ыйнаушылар мен енер институтыньщ e3i емес пе OFaH жауап беретш? С епз сершщ м урасы н есек-аяц араластырмай, кэддмп рылыми ж олмен зерттеуге т т с кэм есиенщ кдйдагы-жайдарыны айтып, afrreyip, кдтысты-кдтыссыз кш э табуды макрат еткенше тек тац кдласьщ. \"Зертгем епп\", - деп, элдеюмдердд айы птап, халык,тыц ортасы нда eMip сурген, халыкцъщ ортасьш а е н ер ш кдлдырран енерпазды ем1рде болмаган деп ж ариялау ушш , бурын-соцды рылымда болмаган эддстердд © нер институтьш ьщ e3i ойдан шыгарып \"зертгеп\" отырса, онда кдзакдъщ енер тарихьш осы бары мен жок, куйнде-ак, б1ржола ж аба салранымыз жакры емес пе? \"Казак, крлж азбаларыньщ рылыми сипаттамасыньщ\" 2- томьшда \"М акдал — Ceri3\" жы рын Сэрсенбай жыраудан Элкуат Кдйнарбаев ж азы п алып, 1946-жылы Орталык, ютепханара тапсырраны айтылады, а л кем есие 1939-жылы институтка тапсырылды деп отырран Базар жы рау нускдсы ол сыйпаттам ада керсетиш еген. Алайда Ceri3 cepiHi зерттеймш десе, институт 1946-жылдан 6epi де зертгеп тастауына болгандай екен. Кусниев М урат деген азамат 236

%£jdem \"Ерсепз\" деген жалпы атпен 1950-жылдары С епз серш щ 6ip топ елещн крлжазба кррына етюзптп. 3epTrerici келген институт содан 6epi де зертгеп у лпрм ес п е едд? \"Кдзак, ф ольклоры ньщ алтын к р р ы н а крсылган \"Кдаз Жабек\", \"Айман-Шолпан\", \"Крзы Керпеш — Баян Суду\", \"Кдмбар батыр\", \"Ер Таргын\", т.б. ж аддерлердщ С епз cepi БаЪрамулыныц шыгармаш ылыгына телшу1 тш и H eri3ci3 болып кершедд,\" —д е п п кэмесие. Н еге кемесиеге \"непзс1з больш кершедд?\" Н еге \"непзоз\" деп кесш айтпай, \"кершедд\" дейдд? © й т к е т е й п п айтута кэм есиенщ дэлел1 ж ок, т ек куддт гана бар. А л куддк далелге жатпайды, жатуы мумюн де емес. Аталган жырларды зертгеген галымдарды п з б е л е п келед1 де, \"BipaK, б у л е ц б е к т е р д е С е п з БаЪрамулыныц eciM i аталмайды\", — дейдд. Аталмаса, аталмаган шыгар, ода не тур? О ны тусш у уппн ражап ралым болудын, тук те кджетп ж ок, Аталмайтын ce6e6i, олардьщ 6ipAe-6ipi еш р д е С е п з cepi деген акдлн болтаный бъ\\меген, ал жетюзупплер ол жырлард ы тпселей С епз серш щ езш ен уйренбеген. Немесе жырды жетюзупплер \"С епз cepi\" деген атгы сакдыкрен айтпауы да мумюн. М уньщ 6api, ж огарыда айткдны мыздай, дэлел ем ес, тек кудж . Ал рылымрэ Keperi — дэлел. Кэмесие естш ю лец ез куддктерш дэлел есебш де к е р с е т ю а келедд. М енщ ш е, сей тш окдарманды сондай эддспен алдаусыратпак, сеюлдд. Ал егер кэм есие далелге шы ндап ж у т ш п а келсе, ен, eyeAi Э лкей М арруланньщ С е п з cepim ra деп отырран \"Крзы K epnem i\" неге оны ю ем есш рылыми ж олм ен дэлелдеуп тю с едд. С онан соц ж огары дагы ж ы р л ар С е п з cep ire деш н жырланран ба, жок, па, соны аныкдауы к ер е к едд. Бэлюм, С епз cepire дешн де ол жырлардьщ эц п м еа ел пшнде айтылып журген болар, олай болса, оны еспген С епз сершщ оларды жыр етуге шамасы келмей ме элде ол жердщ адам дары : \"Б1зддн, ж ак,ты ц э ц п м е с ш саран ж ы р л ау ра болмайды\", — деп жырлатпай ма, мше, осыны да кэм есиенщ аныкдауы кдж ет едд. \"К,.Би ро ж и н к ,о л ж а з б а л а р ы н д а ры лы м и т у р и а д а делелденбеген кдгсынсыз деректер кептеп кездесетшш \" айтады да, ал к еп к эм еси е сол \"кд*сынсыздык,тардьщ\" к ,и с ы н с ы з е к е н ш д э л е л д е й ж е н е л е д й BipaK, о л клсынсыздыкд'ардын, 6api С е п з с е р ш ш емес, Бигожинддю гой. Кэмесие Бирожиндд зертгеу уппн емес, С е п з cepim 237

Ъвксутан Н ф квке-т ы________________________ ______ зертгеу ушш курылып отырган жок, па? Элде Сепз cepi ж айы нда ж алгыз Бигожин рана ж азып, езге ешюм жазбаган ба? Бул кэмесие ушш, неге екенш, Сепз cepi д е г е ш т з Б игож ин да, Бигожин д е г е ш т з Ceri3 cepi сеюддД. \"Kp3ipri элекгронды акрарат кездерш де берййп журген Т ауЬ артас\", \"Акерке\", \"Ж ы лой\", \"Т1\\еу-Кдбак,\", “Райни\", \"Илигай\", т.б. б!ркдтар халык, эндер1 м ен ондаган куйлер Ceri3 cepi БаЬрамулыньщ авторлык, туындылары деуге рылыми дэлел ж ок,\",— деп камесие к е с т айтады, ейткеш e m 6 ip м у р агаттан оран 6epiA reH авторлык, ку ал ж тщ табылмайтынын е те ж акры бйледД. М ен бул тужырымды е н ер мен шындыкды кррлау, кдсакэна кдзак, тарихын к ел ем еж ж а с а у деп к,абылдадым. Затаев и ч пен Ж убан овтьщ ецбектер1ррде ондай мэлгмет керсеплмегенш келденец тартады. Затаевич ешкдшан С епз cepi туьш ескен Кекш етау, К дыылжар елкесш е барран емес, сол себеггп ол ту р ал ы 6iAMeyi, б1лмеген со р , ж а зб а у ы зан ды , ал Ж убан о в быдД ме, б1лсе де саясатган сескенш ж азбады ма элде баскд д а 6 ip жардайы болды ма, оны ендД т ек e3i рана бгледд. Сондык^ан Затаевич пен Ж у бан о в жазбаган соц, С е п з ce p iH ip ем 1рде б о л тан ы д а, та л а й р аж ап энд1 ш ы рарраны да e-ripiK болады д еген туж ы ры м K33ip де, келеш ек заманда да рылыми дэлелге ж атуы мумкш емес. К ез келген тулганы кдралай беруге де, алалай беруге де ж о л аш ы п б ер етш ондай \"рылыми эдДсп” ойлап тауып отырган — тек осы кэмесие. Кэмесиенщ кррытындысы бойынша, С епз серш щ \"артьш а м ол м ура кдлдырран тарихи тулра екендйт aAi де рылыми тургы дан дэлелдеудД к дж ет етедД\" екен. \"Егер C eri3 c e p i ©з ш ы рармаларын хаткд Tycipin отырса, 6yriHri кунге е ц болмаганда 6ip e p туы нды сы ны ц тупнускдсы ж етер едд.Алайда онд ай нак,ты д ер ек кездеспейдД\" екен. Осы уакдггкд деш н С епз cepi туралы жазылган макдлалар \"рылыми эдеби ж уртш ылык, тарапы нан танылган емес\" екен. Ж ане \"халыкцъщ эн-куйлер санатындагы кептеген жэдДгерлердД C eri c e p i БаЬрамулыньщ авторлыгына телу a p eK eT rep i д е Heri3ci3, рылымрэ ж а т ту ж ы р ы м болып саналады\" екен. Кд1скдсы , у ш адам нан тураты н рылыми к эм еси еш ц туж ы ры м ы бойынш а, С еп з cepi ж айы нда айтылтан, 238

К( м 6 т жазылган макцланьщ 6epi де н еп заз, гылымта ж ат нэрселер екен. Б1ришпден, еш р д е болтан, кдтын алган, одан бала суйген, б1рлнжарым урпакуары бупн де арамызда бар адамнын; \"артына мол мура калдыртан тарихи тулга екенше\" непзс1з кудж келозруге осы кемесиенщ кдкдгсы бар ма, жок, па? ©стш те гылымды келемеж кылуга бола ма? Бэрш ен бурын к ем еси ен щ ту ж ы р ы м ы накды ем ес. Б асы нда “ег е р ол тарихи тулга болса\" деп жазса, соцына таман кэмесие С епз серш щ тарихи тулга екеш н мойындайды да, тек оньщ артьша мол мура кдлдырганына тана куджтенетш сеюлдь С ейлем окдфманды адастыру уппн, е д е т тылыми ттлмен аныкуап жазылматан. Иэ, С еп з cepi хат таны ган деседд. Bipax, \"бугш п кунге ец болмаганда 6ipep туындысыньщ тупнускдсы жетпеген\" ce6e6i, менщше, кдзакд1 санасыньщ теменддгшен, шет елдщ б1рш деп нем есе П етербургтагы оры с м ураж айы м ен дер кез1нде байланыс жасап, нотата ту ар ы ген ендер1 мен куйлерш щ , ж ы р л ар ы н ы ц 6 ip д ан асы н сонда сак,татып крймагандыкз-ан ж ене Кдзакртанда революция болатынын, елдщ ак, пен кдазылта белш ш кдфылы сатынын, одан кейш оты зы нш ы жы лдары халык, аш арш ылыкдд ушырап, нота жазы лган катаз турмак, нота окдггын е з басы ны ц д а кдйда калганын бшчейтш заман туатынын, одан кеш н am мен ж ьф ы н ж аткд бьлетш ж ы ры нды лау деген адамнын; 6epi \"халык,жауы\" деген кдфгынга ушьфайтыньш, \"орыстарды унатпапты\" деген 6ip сез уппн гана узак, ж ы л аты ауызга алынбай кететшш, кешн соньщ бэрш де есепке алмайгын кдйарлы кемесие курылып, езш де, е н ер ш де ем1рде болтан емес деп жариялайтынын болжай бымегенддктен. Сол уппн кем есие оны акдлры, мше, ж азалап отыр. Ал ендд осы ж а з а дурыс па? Кдй м уражайдан Б1ржан, Акан, Мухит, Эсет крлжазбаларынын, тупнускдсын тауып ал ы п ж ариял ап ед ж ? С е п з ce p i eMip су р ген зам ан да К,азак,станда кд нш а м у р а ж а й ы м ы з болы п едД? Б1зд1ц муражайымыз да, енердд сакуаушыларымыз да тек жеке- ж е к е е н е р п а зд ар ем ес п е ед1? Ал с о л ж е к е -ж е к е енерпаздарымыздыц ж еке-ж еке тагдыры, ж еке-ж еке Kaciperi бар емес пе? С оньщ нетижесшде, б1реулердщ багы жанса, б1реулердщ соры кдйнамады ма? Сол соры кайнатанныц 6ipi ендд, мше, С е п з cepi болып отыр. Бул, 239

Ш сут ан ЧНфкеке-шм_______________________________ шындап келгенде, 6ip FaHa С епз серш щ к д а р е п емес, буюл халкдш ыздыц кдиреть О л к д ар етп жоюдын, орнына е р ш т п отырган да, екппш ке орай, e3i№3, ез1мздщ кылыми институтымыз. 1лияс Ж а н с у п р о в \"А к^арусыз жаткдн кдзына немесе эн-куйлер1м1здд ж и н ау кдкында\" деген шыкармасында: \"Елдеп куш ш шалдар елген сайын куйлер1м1з керге кетлула. М эселен, б1здщ елде ертеректе еткен Тойтан деген 6ip ш ал 40 куй тартады екен. Онын, бул кунде 6ipeylH де е ш ш бьлмейдд... Ж а л к ы з Т ойтан ем ес, э р жерде-ак, куйпплер елш жатыр. Куй жинала алмай жатыр\", — деп сонау 1936-жылы-ак, з ар кдкддн е к е н (1.Ж. \"Кужаттар, хатгар, кунделжтер...\". Алматы. 2 006.367-бет). С епз серш щ де шы гармаш ыльпы осындай куйте тап келу1 мумкш екенш кэм есие ппркш шынымен-ак, бымедд ме екен? Дегенм ен С е п з серш щ ем1рде болтаный, б1рталай эн шыгарганын дэлелдей алатын деректер бар ма? \"Кдзак, крлж азбалары ньщ тылыми сипатгамасыньщ\" 2- том ы нд а \"К.ОЗЫ К е р п е ш — Б аян С улу\" ж ы р ы н ьщ 21 нускдсы на сипаттам а берьлген (N109-129).О ны ц 9-ы И .Б ерезин нускдсы, 7-ci Ш еж е нускдсы непзш де таракан немесе сол екеуше украс. Ал Березин нускдсы мен Ш еже нускдсы 6ip-6ipiHe ж эн е украс. Ш еж е Крдарды Шакщак, байдьщ мырзасы деп жырлайды. Ал Сепз cepi Шакщак, байдьщ немерес1 гой. Бул украстыкдын, сыры н 6i3 эз1рше бьле алмадык, Ж ы р д ь щ е ц алкаш 1834-жылкы Березин нускдсын к,оскднда 7 нускд О мбыда ж азьш альшкан. Оньщ сы рты нда 1860-жылы К рстанайда кдтазта тус1р1лген, Ш еж е нускдсына украс Ильминский ж эне Э.Маркулан жазьш алкан М .Ж усш нускдсы да бар екенш ескерсек, бул ж ы рдьщ алкаш осы Аркд ещ рш де тукандыкы айкдшдала тусед1. Ал С еп з cepi оны алкаш шыкарушы ма элде жырлаушы ма — оны кесш айту ушш, тыйанакзы зертгеу кджет, эа р е се Э.Маркулан С епз серш щ ез нускдсы деп отыркан Ильминский нускдсын мукдшат тексеру керек. Оны кэмесие, екпшпке орай, жасамакан. 1985-жылы \"Былым\" баспасы М .Эуезов атындакы эдеб иет ж э н е ен е р институты эз1рлеген \"ХГХ-касырдакы кдзак, поэзиясы\" деген кггап шыкарыпты. Сонда С епз cepi шыкармаларына да орьш берглген. Соньщ пшнде \"Ецлж\" деген елещне \" э т бар\" деген тусшж берш пп. Элп елещд 240

'К и бт окр женелгеннен-ак, есйцзге \"халык, эш\" аталып журген \"Илигай\" epixci3 тусе кетедь Оньщ метоп былай: \"Кел деп едщ, Илигай, келш турмын, Откд туспей ертенш epin турмын. Сертке турсац, мен сендж, жаным курбан, Сырым осы, серэтмдд 6epin турмын. Айналайын кдрагым, кдра кдсым, Кдра макрал ж1бектей кдра шашыц. Баласындай елжтщ eriAeMiH, CeHi ойласам, мелддреп кезден жасым. \"Илигай\" деп атыцды крйдым тацдап, Энге крстым атыцды е д е т арнап. Ерюн таудыц epKeci елж болсац, Мен де ез1цдей жалгызбын ерке сацлак,\". Бул \"Ауыл кепи кещлдД\" деген ж инак,тан алынды (“Кдйнар\". 1978.55-бет). Ал ендд С е п з с е р т щ \" Е ц л т н е \" кдрацыз: \"Шакрфып ец, Ецлжжан, келш турмын, Ею етпеген сезщвд мен 6ip курбыц. Ниязды кдсыма eprin келген шацта, Сез1мд1 итипаткд ап мойын бурдыц. Айтылган уадеде 6epiK турмын, Откд туспей ертенш epin турмын. Сертке турсам, мен а зд ж , жаным курбан, Шыным осы, серт1мдД 6epin турмын. Айналайын Ецлшм — кдлам кдсым, Кдра макрал ж1бектей крлац шашыц. Маралдыц ылагындай еплемш, Ci3Ai еске алсам, моншак,тап кезден жасым. Ецийк, ci3Ai суйддм топтан тацдап, Энге крстым атыцды эдей1 арнап. Аскар таудыц ерк еа марал болсац, С епз cepi мен болам ерке сацлак,\" Бул институт ез1рлеген ж инак,тьщ 132, 133-беннде. Геюстологиялык, салыстыру жасасацыз, ауыздан-ауызга айты ла келе к ей с е зд щ 6ip-6ipiHeH аздап алшак,таганы болмаса, ею елецнщ туп Heri3i 6ip екеш беп-белгш боп турган жок, па? О ныц устш е, 2000-жылы \"Ж азуш ы\" баспасы нан Э .А скдров, Р.Берд1баев, С.К,аск,абасов, Е.Раушанов, К,Сидыкрв, Б.Ы бырайымов сынды белгЫ галымдар мен жазушылардыц алкдлык, етртмен \"Халык, эндерГ деген 3 томдык,ендер жинагы шьпъш, оньщ 3-томына 16-749 241

Ъвксутан Н‘ фкеЬ-ры___________________ __ С еп з серш щ де эндер! eHiirri. Сонда бул эн \"Енлж-ай (Илигай)\" деп дурыс керсетш пп (224-бет). Оньщ да мэпнщде: \"Дос болар деп унаттым топтан тандап, Энге крстым атынды едеш арнап. Арал тещз epKeci сен болсац егер, С епз cepi мен болам акын сацлак,\", — деген \"Ецлж-айдьщ\" алыстан ойкдстатан жануырьпы жур. Ондай жацгырык,тар мен ауыткулардьщ кездесу! ауыз эдебиетш е тэн емес дегендд, менщше, кэмесие де айтпауга 0м1рде Твлеген деген юсшщ еткеш, оньщ Ецлж деген кызыны ц болтаны рас болса, С е п з cepi отан ташык, болып э н uibiFapca, оньщ \"Енлж-ай\" деген елещ аман-есен б!здщ заманымызга да ж етш отырса, онда \"Илигай\" эшнщ Сепз серш ш екеш де рас. Тек эннщ аты \"Ецлж-ай\" — \"Елж-ай\" — \"Илигай\" болып езгерген. Алматыньщ кдк, ортасьшдаты Есентай © зет \"Е сеневка\" — \"Весновка\" болып, Ш олпанньщ “Ахау\", — демей тъ\\ мен кемеш\" \"Ахау, Семей, ттл м ен кем ей\" болып езгерш кеткенде, \"Ецлш-айдьщ\" \"Илигай\" болып ©згеруше кдлай тащалуга болады? М н е , осындай жагдайды кэмесие мулде ескермеген де, тексермеген. Таты 6ip кызыты, жацагы 3 томдьщгьщ 3- томындаты С еп з с ер ш ш деген эндердщ пшнде “Боз шубар\" деген де 6ip э н ж у р (131-бет), метил мынау: \"Боз шубар, аяцта бас, алдында ел жок, Сусындар шолдегенде айна кел жок, Бойынан Ак,булак,тьщ келген шак,та, Кдрсы алар Макрал сынды буран бел жок,\". Ал ендд \"Ауыл кепи кещлдд\" жинатындагы \"Боз ж орта” э ш н щ ел ещ не уциищзпн (\"Кдйнар\". 1989.40-бет): \"Боз жорта, жортаца бас, алдында ел жок, 1шетш шолдегенде айдын кел жок, Алыстан ат терлетш келгешмде, Ат устап кдрсы алатын буран бел жок,\". Ею ©ленте теюстологиялык, салыстыру жасасацыз, бул эннщ де С епз серш ш екенше кумэн келпрмейаз. Демек, С епз серш щ сазгер екеш, э н шьшару кдбьлетзшч болтаны рас. Bipece \"Боз шубар\", 6ipece \"Боз жорта\" аталып журген бул эн Ж а я у Мусаньщ: “Ер С епз\" дастанында: \"Шьюартан 242

'К м бт 6ip жакры эш — \"Кдра жорта\" дегеш атынан жадылган осы эн болу керек. С епз cepi жайындаты буюл зертгеулд алдыта тартпай- ак, кэм еси е ен, болматанда талым М .Ж арм укд м ед овтщ \"Нуржаннын, “С е п з cepici\" (\"Кдзак, эдебиетт\", 13.04.84), Сейткдли Кдрамендиннщ \"Ер Сепз\" (Ж аяу М усаньщ дастаны кдкдшда, \"Алматы акщ амы\", 07-08.01.91), Э ск ер Кенжегозыулы мен Амантай Барлыкбайулыньщ \"Оралтау\" (\"Кдзак, баты рлары \", N17 2001), Э с и я К драм ендинаны ц \"TyFaH ел1ме\" (\"Халык, кецесГ , 16.07.92.) атты макдлалары м ен ж ариялым дарына к ещ л белее, болар ед1. Нуржан Наушабаев, Ж аяу Муса Байжанулы деген акдшдардын, ем1рде болтаны шындык, екен1н, менщше, е ш и м ж окда ш ытармайды. Н урж анньщ “С е п з cepi\", Ж а я у Мусаньщ \"Ер Сепз\" атты дастан шытартаны, оны гамдерден жазып алыгандары жотарыда аталтан макдлаларда накты айтылады. Нуржан, мэселен, С епз серш щ ауылына эдеш барып, эйелшен, балаларымен, ауылдастарымен жолыгады, сейлеседь Ал Ж аяу Муса Кдоылжарда окрш жургеншде С епз сери ей тткелей татылым алады, езш е оны устаз санайды. Б1ржан да С епз серин устаз туткдн екен. Соныц 6epi eripiK пе? К эм есие сол адамдардыц бар-жотын, С е п з cep i туралы айткдндарыны ц pac-eripiriH ж еке-ж еке анык,таута т и к ед1. Сонда тана кэм есиенщ ж ум ы сы гылыми деуге келетш едь Сондай-ак, С епз серш щ \"Оралтау\" атты дастаны н 1934-жылы Б алгож а Ж а н го зы у л ы д еген Kici Крртан обылысындаты М ы рзай Туякулынан, \"Туган ел1ме\" толтауын Семейдеп Зэйке, Ыдырыс деген акракрлдардан Эсия деген кэнсерваторияньщ окдпушысы ж азы п алган екен. Сондай адамдардыц болган-болматанын тексерш барып кдна кэм есие niKip айтса, тындаута болар едд, эттец! ©м!рде Бак,тияр деген Kici втсе, оньщ М акрал атты сулу КД13Ыболса, о ны м ен танысып, ташык, болса, одан кдйтылы жатдайда айрылып кдлса, ондай арута арнап \"ГауЬартас\", \"Макдал\" атты гажап эндерд1 С епз cepi неге шыгармаута ти к ? Кдзак, театр енерш щ ip rera cu H кдлаушылардьщ 6ipi эЙ1-ш Ш ара езш щ \"0M ipiM м енщ — внер1м\" атты естелж кггэбш де: \"C eri3 с е р ш щ атак,ты \"ГауЬартас” эн ш де бейнелейтш кербез келшшек кеуисп сыр-сымбатымен кез алдьща елестей кдлады\", - деп ж азы пты (Алматы, 1983. 67- бет). М ен дел осы сездд llIapaFa К, Битожин айтщ язып отыр деп еш ойламаймын. Демек, \"ГауЬартас\" энш Сепз 243

Ш ш т ан Ифквке-ты_______________________________ cepi шьи-арды дегендД халык, та, халыкдъщ енерпаздары да | куп кередд. | Омбыда М укэрама атты сулу кдяздьщ е ю р сургеш рас | болса, оран С еп з серш щ ынтасы ауьш, “Назкрцыр\" атты j э н шыгарса, оран кдзак, енерш щ неге талагы таре кету1 | керек? 'Т айни\", \"Эйкен-ай\", \"Жылой\", тары баска эндерш \\ арнаган адамдардьщ С е п з cepi заманында eMip сургеш шын болса, олардьщ С епз сер1мен таные болу м ум и н д т j заман, уакдлт жарынан дал келш турса, сонда кдндай непзб ен ол эндердд С епз cepi шыгармады дей аламыз? Ж ане не уипн олай дейшз? Рабиттщ: \"C epi, ак,ын, эш ш , балуан... 'T ay h ap тас\", \"Ж ы лы ой\", \"Райни\", \"Эйкен-ай\", \"Топ кдраран\", \"KapFaiu\", \"Макдал\" эндерш шыгарран”, — дегеш де, камесиенщ пш рш ш е, эншейш еш непзге суйенбей айта салган бос соз бе элде 63i ту ь т -а с ке н елден еспген халыкдъщ ce3i ме? Рабиттщ бул айткдндарьш жокрсд ш ьтарм ай турьш, кдлайша С епз серМ жокдд шыраруга болады? 2002-жылы \"Арыс\" баспасынан тарих рылымыньщ докторы, профессор Зулкдрнай Алдамжар деген азаматгьщ \"Тарих: пайы м м ен таглым\" атты KiTa6i жарык, Kepirrri. Ралым сол ютэбшщ \"Азатгьщтуы астында\" атты ец крмакды IV-тарауын тугелдей Ceri3 сершщ aMipi м ен шьтарматылык, кызметш зертгеуге арнайды. Оньщ ата-тепн, эн арнаган адамдарьшьщ юмдер екенш, Исатай — Махамбетке кдндай кдтысы болганын — бэрш рылыми туррыда талдайды. Оны кермей, бьдмей, камесиенщ \"тарихи тулра болса, онда сершщ OMipi м ен кдлзмеп тарихш ылар тарапьшан да зертгелуге т т с ед Г Aeyi э н ш е т н \"жаптым ж ала — жак,тым куйе\" макратында айтылтан сез FaHa больш шырады, Б1здщ азаматгык, та, енер тарихымызда да айтылмай, зертгелм ей ж аткдн акрандак, эл1 кап. Оларды зертгеудд KemiKTipreH сайы н талайы мулде умьггыльш та жатыр. Рылымньщ табигаты — жойымпаздык,емес, жасампаздык, Бары м ы зды багалап, ж о ры м ы зды унем1 1здеп тауып отырмасак, мэдени ж атьтан да, рухани жагынан да 6ipre- 6ipTe акдфындап жутай беремзз.Онымыз еткен бабалардьщ алдьшда да, келер болашакдъщ алдында да ез1мгзге уят. Ал уяттан да айы лы н ж ы йм айты н урпакда айтты ц не, айтпадьщ не — 6api6ip. Содан кудаи сакз'асын! \"Эдебиет айдыны\", N39, 04.10.2007-жыл. 244

90лбт AJIFA1II АЕАЛЫК, Ж АСАРАН РАХАЦ О л кезд е ептеп ел ец ж азаты н еддм. © л ец жазбасам, ж ары л ы п кететтндей ж ардайлар болуш ы едд. © й тк еш жастыкдыц жалыны куйддрт-жандырып турран кез гой. \"Свтсивлнгпк Кдзакртан\", \"Ленинш1\\ жас\", \"Кдзакртан пионерГ гэзетгерше кезек-кезек елец жолдап, жарк, етш 6ipeyi жариалана кдла ма деп кун сайы н куптт болып ж урген заман едд. 1968-жылы Алматыра окура келш, ецбек етеш м ею жылга толмарандык,тан, окура тусе алмадым да, ауылра кдйтгым. Кдйтар алдында Алматыда турып жаткдн жиен эпкем Нурпиага елец жазатьшымды,эдебиетп жакры керетппмдд, 6ipaK, ж о л ы м болм ай ауы лга кдйты п б ара ж аткдны м ды сы р к ц л ы п айтк,ан ед!м. А уы лдас болгандакдан, о Kici Рахметолда Н урпеш совпен араласып турады екен, 6ip ж олы кданда м енщ жардайымды жанаш ырлыкдтен айткдн кершедд. \"Е, маран ел ен д ер ш салып ж1берсш\", — деггп Рахац. \"©лецдерщад алып маран кел!\" — дедд эпкем. Келддм. Таныстым. Рахац елендер1мдд алып кдлды. ©йтем, буйтем д еген накды уэде берген жок, \" О к д т к е р е т н , хабарласам ы з гой\", — дедд бул м эселенщ е г е узакдэ созы латы нын ацрарткдндай. М ен 6ipaK, оны сы н ацгаррам жок, жакдш арада жарк, ете кдлады деп куанып кдйтгым. Содан ж аз кузге ауа бастаган кезде Телтай деген досым ею танауы делдшп, ыйьпынан дем алып кешюсш уйге келш тур. — Адаш, шуйшпп! — дейдд енттгш. Крлында \"Ленинш1л жас\". Тусше крйдым. — Экелпп! — дед1м крлына жармасып. О л устата крймай, гезетп басына KOTepin: — Эуел1 шуйшппмдд бер! —дедд. — Ал! —деддм гезетп к ер п м келш асьпы п. Саудаласып жатып акыры гезетп крлыма алдым-ау. Гезетпц ушшпп бетше ею елещм басылыпты. Телтай екеум1зде куанраннан ес кдлмады. Ауылдыц эдетш е сап тойладык, шалкдлдык, BipaK, ол е л ец н щ жары к, KepyiHe себеп болтан Рахмеголда агамызды екеум!з де ол куш еске алм адык, Т елтай рой Рахацды таны м айты н, а л м е т ц куаныштан ойлаура муршам да келмеген болу керек. М ен алаида акын болмадым. BipaK, Рахацныц акындык, 245

Ши/mm НфЫг-ут__________________________ ак, ниетпен, агалык, меш рмен эдебиет дейтш эулиенщ | еагш ен сыгалауыма себеп болганын эл1 кунге умыткдн | емесп1н. ¥м ьггуга кдкдлм д а ж ок, д еп тусш ем. © й ткеш | алгапщ ы крдам ныц аты алгашкд>1 кодам. \"Табалдырык,тан биис тау жок,\", - дейдд гой кдзак, Ендеше жазуш ыга эдебиет | табалдырыгын аттауына демеу болтан агадан артык, юм I бар? К еш н студент болдым, ауылга барып мугал1м болдым, ауком олда штеддм, Рахацм ен кездейсок, кдна ж олы гы п кдлмасам, ол ж ы лдары ар найы араласа крймадым. 1969- жы лы Алматыга Цекамолга крлзметке келдш. Оган кдггы куантан ж алгы з агам Рахан, болды. О юс1ден баскд ага да жок, едд м енде о л кезде. Рахацньщ куанганыньщ ез1 кдозык, крй, ушкдлак, боп кетедд, сеш д е ушкдлак, кдглып жлбередд. Ылгый емес, эрине, ш ы н куанганда сейтедь Сонын, 6api, cipa, к ец ш н щ акдырынан, адалдыгынан болса керек. Тукан жерш, ауылын жакры керетш адам сол жерден, сол ауылдан келген адамды да айрыкдпа сыйлап туруды е зш е пар ы з санайтьш болу керек, 6ip куга Рахац мен1 ушне арнайы шакдлрып ерул1к бердд. О л кезд е м ен эл1 уй1м де, куш м де ж о к, эйел1м А йзаш балалармен ауылда кдлган, сокд басым жатакдсанада жатьш жургем. O pi куандым, epi састым, Кднша дегенмен ез1мнен он торт ж ас улкен акрш аг ан ы ц у ш н е а р н а й ы крнак, боп б ар а ж аты р м ы н той. Саскднымдай бар екен, Алматыга кдлзмет! жогарылап келген ж ас ж азуш ы ш глерйцзбен таны сты рам деп, К дзакртанн ьщ туцгы ш Халык, cy p e n ir ici Обписан Кдстеев пен медицина гылымыньщ кандидаты Кржакдн Ш экенов агаларды жецгелер1м1збен шаквдэыпты. Рахацньщ пэтер1 ол к езд е Г епл м ен Ж елтокранны ц бурыш ьшдагы уйде едд, 6opiMi3 зорга айналаты ндай ш агын гана залы бар-ды. Эбглхан аганы гой б уры ннан естш -б ш п ж уретш м ш , 6ipaK, керм егем , апам, йагны й э ж е м о л Kicire кдзакд.1 ж ен д е эпке боп келетш. Ал Кржакдн ага жайьш да еспмеген де екем. К еш н бдлддм, мединститутга к ей бел1мдердд кдзак, ттлшде окдпу керегш айтьш, кдзак,ауылдары уш ш оньщ ете кджет екенш дэлелдеп ж эне солай етуге крл ж етю зт, сол ушш к д у ш а з д ж ко м итет! а га н ы кд й та-к дй та суракдсд алып м азалап ж у р ге н кез1 е к ен . О Kici Обьлхан агадан асып сейлемей, со юсш щ сезш тосып, ете сыпайы отырды. Ею куннен кеш н кдлзмет орныма арнайы келш: \"Эдеш кдндай 246

% вяйт ж ер д е оты рагыны нды е з к е з 1м м ен кергел1 келдш \", — дедд. Ец екш ш гпа сол, содан кдйтып о ю сш ен жольпуга тагдыр жазбады, кеп узамай ж ол апатынан крза болды. Крзак,ушш, кдзакдыц т ш уипн еткен расырдыц жетшсшпп жылында- ак, алысы п ж урген арамыздыц тэрбиесш , ам ал ж ок, ем ш - ерю н к е р е а лмдды м . Алайда ею р е т жолы кддны мда-ак, ацкдллдаган бауырмалдырын, кдзакдя кдмкрр аралырын рыйзалыкрен анрардым. М эдениеп, бш мддлт эр сезш ен сез1лт туратын Kici екен. А з кер сем де, к ещ л зердем де бейнеа ешпей келе жаткдн агамен табакуас, гаюрлес еткеш ушш Рахметолда агама ш ек аз рахмет! TaFbi 6ipAe Рахац Ж эр к е н тп к ж ы йы рм а ш а щ ы ж М тп жыйнап, 0б1лхан аганы ердш алганымен куттык^аура алып барды. ¥мытпасам, Эбглхан а га ауруханадан ш ы ры п келдд. Сонда Эбекец Крнаев жайында есте кдлатындай 6ip эцпме ай тт ы . \"Бы лы м А к ад ем и асы н ы ц ал д ы н д а Ш ок,ан ескертю ш ш щ тубш де о ты р еддм, шгген К рнаев шыкуы, — дедд. — М е т кердд де, бурылы п к е л т салем десп. \"Ci3 Эб1лхан арасыз гой?\" — дедд. \"И э”, — деддм. \"AFa, а з д е р бакдлпы сыздар гой, ю теген кгтершдз де, езд ерцц з д е унем1 халыкдыц к ез алдында. Б1здер 6yriH мундамыз, ертец андамыз, б упн мак,талсак, ер тец датгалып ж атам ы з, партия кдйда жумсаса, сонда барамыз\", — деп, е з 6HAiriMi3 ез1м1зде жок,жандарм ыз дегендд жукдлап ацрартыпты. О ндай сырды ол заманда Димекец и м кершгенге айта бермеген болар деп ойлаймын. Сол эц п м е т айткдндары Эбмхан аганыц Д им екеце деген ры й за ыкдяласы, оны ц кубылмалы сайасаттан ш т ей сескенетш ш сезддргенше муцайып, айагандай 6ip куйге тускеш эл1 кез алдымда. С ол 6ip умытылмас сети Рахацныц аркдсында керш кдлганымды д а умыткдн ем еспш . Ж акр ы л ар м ен ж олык,тыра б1лген арадан артык, ага бола ма? Агалык, кдмкррлы к, д еген аспандары aftFa крлы цды ж етю зу емес, эрине. О ндай мумюнддк к ез келген аганыц крлынан келе де бермейдд. Рахац да е з крлыны ц кдгскд екенш б1летш, сондык,тан ш амасы ж етп ейтш ж ерге созбайтын. \"©йтсек, кэр теш ке боп кетедд\", — деп кулеттн де крйатын. Алайда е з крлы жетпейтш жерге езге крлы узындар кемектесе ме деген д эм еа де болатын. Сондык,тан меш езш ен repi зорлармен, жогары мансаптылармен ж олы цты ра, тан ы сты р а ж у р етш . К,олынан келген 247