Б. Нұржекеұлы. т9

Ъвксутан ‘Нфкеке-улы_____________________ _________ кдмкррлырын менен айамайтынын сондай кмлыдгарынан сезетшмш. Б1рде 6ip жагдаймен Алматы обылпарткомыныд 6ipimip хатшысы Аухадиевке бардым. Рахад сонда Мэдениет 6eAiMi медгеруыпсшщ орынбасары едь Жардайымды, шаруамды сурап ж ж -ж апар болды. \"Ж ур, cem 6ip улкен агадмен таныстырайын\", — деп, обылпарткомньщ уйымдастыру бел1мшщ медгеруина Мырзарали Молдахметовке алып барды. У йымдастыру 6eAiMi деген ол кезде ете жорары д ы зы м е т , к а д ы р л а р д ы ipiKTeftTiH, су р ы п тай ты н , усынатын — сол бел!м. К ейш Алматы кдласындары Алатау аупарткомы ныд тущ ы ш 6ipiH m i хатшысы болтан, K93ipri Алматы обылыстык, кесшодак, кэмитетш щ торарасы Мырзагали агамен мен алгаш Рахадныд двнекерлтмен солай таныскдм. М ен кд1зм ет кумадым, эдебиетке бйржола келу ушш, кдйта одан кдшып кутылдым. ©йтуше баскд агаларым крл уш ы н берд). Bipax, ез1м ж етпеген кдлзыметке йпм жетсе екен, менде болмаган мумкшдж сода болса екен деген Рахадныд атальтын еш умыткдн емесшн. Оны умыту етк е тм д ! умыту болар едд. О дым мен солымды эл) ажырата алмай, Алматыга келш эрю мге жалтакуап ж урген кез!мде ондай аральщгы Рахад мен Мукрралидан баска ешюмнен кврген eM ecniH . Сондыдтан маран Рахадды жамандагандардыд да, жак,тырмарандардыд да ce3i еш етпейдь © йткеш м енщ де, Рахадныд да еткен eMipiMi3 ендд кдйталанбайды. © м 1рдщ а л д а н е с ы й л а р ы н , тар д ы р ды д KiMre н е буйыртарын алдын ала эрю м болжай бермейдд. Рахадныд екпршде де ондай болжаусыз езгергс болды. Зейнехан атгы айтулы жедгем1збен айак, асты дэм-тузы жараспай аж ы расы п к етп. Содан к е т н 6ip e y \\e p оны свкп, бурыш ы достьщ б1разы бездд, ж ерлестщ Ke6i Tepic айналды, сеитш 6i3 ондай е м е с т з дегендд ергам эркдшлы ж олмен кврсетш бакзы. Рахад бастан кеш кен ол д а 6ip сын шак, едд. \"Сырткд шыдсам, кергешмше сарынам, Бэлюм, ол кез тек сез1мге багынам. CeHi керш турсам рана кещлдщ, Сайрайды екен булбулдары багынан\", — 248

К<ю ^ т деп жырлаган арадныц сондай жецгецмен кеш н жараспай кдлары н кун1 буры н кдлай болж ап бь\\ерсщ ? \"Ж аца 6ip eMip eciriH, Ашасыц бугш, бал кд1зым. Сен уипн ыстык, осы кун, Сен ушш TinTi тац да узын\", \"TaTTi уйк,ын; бузылмасын, бебепм, Арманым да, т1лепм де сол менщ... Мэпелеймш, ceHi гулдей ecipeM, Бейбгг кунде тасысын деп неабец\", — деп ж ыр арнаган щлздары да анасымен ажыраскдн соц екпелеп кдлар деп гам ойлаган? \"Егерде мен кдлар болсам суйуден, Онда менщ айрылраным куШмнен, Онда меш 1здемецдер ушмнен\", — деп журш, агамыз суйе де биуу, куйе де бнуу, кэйтерсщ ? Алты Kj>i3bi алты к о м б а т ы болса, ж а с жецгем1зден 60-тан аскднда 6ip ул, 70-тен аскднда T a ra 6ip ул суйдд. \"Н еге ул суйуге умтылдьщ?\" — деп, e3i акдш, e3i сезЬггал аранды кэйтш жазгырарсьщ? Жазрырраннан жан жарасы жамала ма, ж азыла ма? \"Бул кушм Ж арыйа боп кетпесш деп, ©зген1 от боп шарпып em eciH деп, кдштадым ез сырымды езгеден мен, Баскд жан Ж ан азабын шекпесш деп\", — деп журш-ак, жардайын ж ары йа етш алганы, эрине, oraHiuiTi. Bipan, е стш 63i де не гатерш бш чей азап шегш турран аганды кэйтш сегерсщ? \"М ына ульщнан, мына куйщнен бас тарт, кдйт\" - деуге кдкдгмыз бар ма? “Бул куйге KiM юнвМ лапылдаран? М ен ез1м т1лемеген, шакдтрмарам. Жарк, етш аспаныма ойда жок,та, C eH 6icin Жулдызым боп жаркылдаган?\" - дейдд агамыз. Оран ендд 6 i3 не дейм1з? 249

\"Сенщ кез1ц — м аржан тузген макдал тун, тун етсе де, кун шык,са да батпайтын\",— деп кдй жецгеш здд айты п оты рганын кдйдан бглегак?! \"Тобылгы бурлеп, кек ала гулдер шашкднда, Бултгар да сиреп, К,она алмай ж урсе аспанда, Кедеш кекке кетерш энмен экеткен; Боз далам менщ, Кустарга крйнын ашкднда, Теб1ренбей кдлай Кдрарсыц мына acnaHFa?!\" Р ах ацньщ естш Te6ipem n ж у р ш тапкдн тагдыры 6i3 талклыайтын тагдыр ма? Эйелдд сушп, эйел уннн куйген, эйеличен ажырасып, баскрга уйленген еркектщ Рахац, эрине, басы да емес, соцы да емес. Суйгеш де, суйсшгеш де, екшйш мен eiuieci де, кдтелш м ен свтплш де — 6api е зш та. \"Б1зше неге eMip сурмейсщ ?” —деп ж азгыра алмаймыз. Б1рак,кдлай болганда да, сыйлы ага сыйлы кдлпында крлады. О л е й тк е т ж а й ага емес, Акдш ага, сез1м ага. Онын, ж ан куш н 6ip ж ети зсе, ж ы рлары гана ж етю зе алады: \"Келпп, саулем, Келнн, саулем, куммдеп, айтылмаган зш м болып, жырым боп. Бар алемге ж ар салайын айкдйлап: \"Мен твбеме кун кетерш турмын!\" — деп\". \"Сабыр — куат, Сабыр — акдлл Tiperi. Сабыр, акд>1л аралыгы — 6ip ел1. Екеуш1ч шегарасын бузсам деп, Арсыз ашу аласурып журедГ. \"©лен — менщ ж урепм нщ AipUi, Куаныш пен ipeHinrriH 6ip yHi. ©MipiMHin, кецш м нщ жылыуы, Жакрылык. п ен и гш ктщ тууы\". “Сеш Kepin, кецШ ме гул 6iTri, Айкдра ашып ce3iM атгы тундуеп\". \"Токдылса ар нек ж ш тей ёлец деген, Э р жолын кун кдк,таган, жел ецдеген\". 250

% зл()т \"Крцырелец, айналдым келбетщнен, Сендей мекен таппадым жер бетшен. Сешц бейнец алаулап алыстардан, Журепмдд келедд-ау тербетумен\". О сы лай кете бередд, кете бередд. \" С ек сенге келгенш е ел ещ н cepiK кдллган агам ыз о сылай ам ан-есен ж у р е б ер се екен, ел ещ ж у р ек к е ж е те б ер се екен!\" — д е п -плейдиз. \"Ж асА лаш \", N97, 04.12.2007-жыл. БАУЫ РЫМ, IH IM , БАКУЛ БОЛ Тумак, бар да, елмек бар екеш рас. Алайда ажалра к длй м ай ты н , а м а л ы ц ж о к , е к е н ш 6iAe т у р а та б и р и зацдылыкдщ кенгщ келмейтш сэт — ет жакдш ьщ нан айырылган сэт. Турсынгазыдан айырылу мен удшн солай болды. О н ьщ MiHe3i, кдылыры, б у к и э рекет! eMipiMe сщгсш кеткеш сондай, екеум1з мэщт 6ipre бола беретшдей сезш ш кеткен екем, \"Турсынразы дуниеден озды\", — дегендд еспгенде, менщ де емдршнщ улкен белшегч у з ш п тускендей кершдд. Ш ынында да, солай улкен: О нымен жап-ж ас кезш де осыдан 40 жы л бурын Ж аркентге таны сып еддм. Аудандык, \"Ж ацалы к,ж арш ы сы\" гэзетшде эйелш Айзаш eKeyi 6ipre ютедд. \"Ара\" деп, “ж ецге\" д е п б 1р д ен е р к е л е й у ш р б о п к е т ш едД. А л п ам сад ай акдкаркдш ж т т г щ ш ш к MempiMi де, бауырмал 6iTiMi де 6ip езгеш е едд. С ол взгешелдгд, со л бауырмалдыры 6ip басылмай, еле-елген ш е удедд де оты рды . О ньщ е ц п м е а й тк д н ы к,андай ед1, эцг1м е ты в д а р а н ы к д н д а й ед1? Кулагымен емес, буюл ене бойымен тындайтын, буюл жан- тэшмен айтатын. Bip улкен icTi тындьфранда, 0 3 in e e 3 i суйсшш , эдем! 6ip мак,танушы еде С онда с е зш е елйипрш, epiKci3 б аурап экететш бауырмал сыйкдыры бар едд. О дан баекдны с ен де умытып, сенен баекдны ол да умьггып кететш кез болушы едд. Ага мен ш ш щ ол да 6ip бакдгггы шары екен! Ол аз жазды. Э р жазганын узак, ойында шайкдп, узж- 251

Ъ ексут т Н ф кеке-т ы_______________________ узш н узак, жы л айта ж урш, nicipe журш, асыкцай жазды. О ны ц д еш жум а куш тацертец сагат 11-ге таман уз!лд1, ал ол содан ж арты сагат бурын ж ары Ж упармен ак, кдгазга ойын жазып сейлесп. © т р ш щ соцгы сэтше дейш крлынан кдламын тастамай елу жазуш ы уипн ол да 6ip ерекше ырым гой. ©лерш ен он шакзы-ак, кун бурын оныц \"Хулан сулу мен С ерен ноян\" деген ацы з э ц п м е а \"Ж ас Алашта\" жарияланды. Тукан ж е р ш щ тарихы на кдтысты танымдык, м эш улкен дуние екен. \"Е, эл1 айтары да, ж азары да бар екен!\" — деп куанткдн болатын. Сейтсек, бой жазгандай, б1збен, ж азушылыгымен бакулдаскдндай 6ip кдллыгы болып шыкды. Былтыр FaHa Кдзакртанныц халы к,эрпа Данеш Ракрпнев аганыц ем1р1нен кдндай керем ет эцпм е жазды. Егер Турсынгазы сол дерекп эцпмеш жазбаса, Дэнеш аганыц OMipiHe, ата-тепне кртысты аса кунды дерек мэцп жумбак, боп кдлгандай екен. ©йткеш ол д ерекп Турсынгазыдан баскд б1летш де, б1лсе, ж аза алатын да ж ан жок, едд. Нем1стермен согыстыц басынан а я т н а дейш кдтысып, 6ipaK,6ipAe-6ip HeMicri 6ipAe-6ip рет кермей кдйткдн момьш кдзакзыц бейнесш крзак,адебиетшде тек Турсынгазы жасап едг Ж е н е кдндай нанымды, жарасымды етш жасап ед! лргрнпм. Ш айахмет деген Kici атыныц 6ip-aK,epi6iH езгертш Байахмет деп алган-ды. Айта берсем, аяулы ш1мнщ айтулы ерекшелжтерш тауы са алмаймын. Сондыкуан оны жакры керддм. Ж акры MiHe3i yuiiH, жак,сы цылыгы уппн, агайын-туыскд, дос- жаранга, елге деген адалдыгы уппн айрыкдш курметгеддм. Амал не, адамньщ крлынан ажалга ара тусу келмейдд екен, айтулы азаматтан айырылып кдлдык, орны толмас екппш тастап кетп 6i3re. Аллага тэуба! Артында ул-цыздары, немерелер1 кдлды, атын умыттырмайтын шыгармалары кдлды. Топы рагац торкд болсын, бауырым! \"Ж ас Алаш\", N2, 08.01.2008-жыл. 252

'Келбет ОЦАЛУ МА, О МАЛУ МА? Кдзак, тш н щ кэз1рп жагдайы буюл кдзакды аландатып отыр десем, оным eiipiK болатын шыгар, алайда зыйалы кдуымныц кециинен шыкдай келе жаткдн кеп жагдайы бар екеш юмге де болса аян. Сол жардайдьщ ец кдлнжылтатыны — тэу е л а зд ж алганымызга 17 ж ы л болса да, баярыша кд зак,тш н эл1 сол оры с е м ы е а м е н кдмшылап кел е ж аткдны м ыз. Ж а с жетю нш ектердд м ектепте кун1 бупнге д е т и буйтш ж ат тыдщ ережес1мен окдггып келе жаткдны мыз алдымен А хмет Байтурсы нов атындаты Т1л бшм1 иниститутыньщ кдбыррасына батуы т и к едд, 6ipaK, ол м екем енщ кдыырына кдрасак, м эц п осылай окдгга беретш TypiMi3 бар. Сонда кдзак, т М н щ кдмын Т1л 6iAiMi иниституты ойламаса, ендд и м ойлайды? Ал ол ойламаса, халык,к8Йтед1? Зы йалы кдуым, 6i3 к эй тем з? Bip сезге болса да казак, т ш тузеле 6epciH дейм1з бе элде 6ip сезге болса да бузыла берсш деп журе берем1з бе? Кдзак, т ш — жалгамалы ты . Сондык,тан Ty6ip сезге жалгау жалгану аркдыы сез бен сез байланысса, журнак, жалгану аркды ы ж ац а с е з жасалады. К ез келген т ы eyeAi дыбыстан, сонан соц буыннан, одан кеш н сез бен сейлемнен турады. Осылардьщ б1реушде ты зандыльпы бузылса, онда ты ге iurreH ж е п т у с п деп есептеу к ер е к те, дереу оньщ алдын алатын эрекет ж асау кджет. Менщше, мемлекет Ты бшм! иниститутьш сол уппн ашкдн. Тыдщ 6yriH i мен е р те щ н крррам айты н, т1лге к,атысты кргйындык,тар мен мэселелердд ш еш уге араласпайтын, 6ip s p in пен 6ip ды бы стьщ тарды ры уппн таласы п- тартыспайтын иниститут езш кдымыс жасап отыррандай сезшу1 т и к емес пе? К ез келген ттл маманьшан, кала бердд жалпы т у р и тышен азды-кеггп хабары бар к ез келген кдзак,тан: \"Я, ю, щ, ц, э, ъ, ь, е (ио) apirrrepi казак, т ш н е тэн бе, жок, па?\" — деп сурацызшы, м шдетп турде: \"Тэн емес\", — деп, ойланбастан жауап беред1. Ce6e6i алдьицы терт эрпггщ эркдйсы сы ею дыбыстьщ тацбасы больгп келедь жалгамалы казак, тш н д е алдьщры буын жуан (не жщпике) болса, Ьран жалранатын келес1 буын да ж уан (не жщ пике) болуы керек, ал егер ею дыбысты 6ip apinneH белгыесек, онда е ю дыбы стьщ 6ipi алдыцры буынра, eKiHuiici соцры буынра б е л ш т кету1 мумюн. Ондайда, сез жок, буын ундестпт де, дурыс ж азу 253

Ъвксутан Нфкеке-у1ы_____________________ T9pn6i де бузылады. Мэселен, \"ащы\" деп жазып журшз. Бул жазу бойынша оны дурыс б у и т а белу еш мумкш емес, \"ащ-ы\" деп те, \"а-щы\" деп те буынта белу epi сауатсыздык, epi плге кдоианат болады. Муныц дурысы тек \"аннпы\" деп жазып, \"аш-шы\" деп буынка белу тана. \"Сиякуы\" сезш де \"си-як,-ты\" деп буынга белу жене солай сейлеу — ката. Дурысы тек \"сы-йак,-ты\" деп белу жене солай сейлеу. Сондыктан \"я, ю ерштершщ алдында ы, i эрштершщ орнына и epni жазылады\" деген ережешз казак, тшнщ табикатына кдйшы. ХМасырдын, жэддгер! Махмут Кдштаридыц \"Турж сездтнде\" \"айак,\" деп жазылтан сездд (Алматы, 1997. 1- том, 114-бет) XXI-Facbipaa \"аяк,\" деп адастыра жазуымыз — аса к,оркдынышты нэрсе. Ce6e6i сездердщ тарихын, табигатын зерттеуге тжелей зыйаны тиетш, сездердщ тепн едеш адастыратын ереже. Мэселен, кэз1р 6i3 \"аялы алакан\" деп журм1з, мундагы \"айа\" ce3i Кдшгари заманында \"алакдн\" дегендд 6i\\aipce, \"уйа\" ce3i сол кезде де Ke3ipri магынасында крлданылыпты (сонда, 115-бет). Бабаларымыз бузбай, аздырмай крлданып келген осы сездер/ц 900 жылдан кешн езгертш жазуымызда не макрат бар? Bip- ею сез болса екен-ау, Кдшрари сездптнщ баска жершдепш крспаганда, 731-бет1нен 827-бетше дешн тугелдей дерлж \"йа\" мен \"йу\"-дан басталатын \"йарбат\", \"йалбат\", \"йунжут\", \"йабрит\", “йулрит\", \"йуксит\" тер1здд сез екен (\"Диван Лугат атТурк\". Алматы, 2005). Осыны окьнанда, ез сез1м1зге ез1м1з жасаган жаулык,тан жыларъщ келедг Айыру белпа (ъ) мен жщпнкелж белп (ь) казак, ттлше мулде кджетсi3, ейткеш сездщ жуандыгы мен жщшжелт 6iзл1н т1лде буын ундестт аркдьлы жуан ие жнцшке болып табигн турде жузеге асып отырады. “Э\" мен \"е\" \"ио\" казак, сезшде кездеспейдг ал шет ттлден енген сездердд казаны \"е\" epi6iMeH айта беруге эбден болады. \"Ал олай болса, неге бул apimepai казак, тшнде эл1 крлданып журм1з?\" — деп сурасац, оган кез келген казак,тупл, кез келген ралымьщ да жауап бере алмайды. ©йткеш кэз1р OFaH рылыми да, саяси да жауап 1здеп журген адам шамалы, сондыктан бул жагдайды жауапсыздык, деп кана атаган дурыс. \"Казак, ттлшщ Heri3ri ем1ле ережелершдеп\" \"крсарлы ый, ш дыбыстарыньщтанбасы репнде и ерш крдаанылады\" деген кагида да тшм1здщ буын ундеспгш бузуга кдгзмет жасайтын кагида. Мысалы, \"сикыр\", \"сирек\", \"сиым , 254

\"биыл\", “билис\", \"мисыз\", \"минет\", \"миы\", \"жинак,\", \"жиде\", \"жш\" деп жазып журм1з. Буынга белсек, “си-кдф\", \"си- рек\", \"си-ым\", \"би-ыл\", \"би-л1к\", \"ми-сыз\", \"ми-нет\", \"ми- Iы\", \"жи-нак,\", \"жи-де\", \"жи-i\" болады. Осындагы \"си\", \"ми\", j \"жи\" буыны epi жуан \"сый\", \"мый\", жый\" дегендд, epi жЗДшке \"сш\", “мш\", \"жш\" дегендд де тацбалап, жуан буында да, жщнике буында да б1рдей жазылып тур. Тшм1здщ табиги зацын бузбасак, булар \"сый-кдлр\", сш- рек\", \"сы-йым\", \"бы-йыл\", \"бш-лж\", “мый-сыз\", \"мш-нет\", \"мы-йы\", \"жый-нак,\", \"жш-де\", “жЬш\" деп буынга белшуа керек. \"Сы-йым\", \"мы-йы\", “ж1-ш\" дегенде, т й т , е й дыбыстьщ орнына 6ip эрпггщ журу1 ерескел екеш, соньщ салдарынан 6ip дыбыстьщ алдыцгы буынга, екшии дыбыстыц соцгы буынга белшш кетут ап-айкдлн кершш тур. \"Крй\" деп жазып, \"ешга\" деп оку дегенМ з осы емес пе? Тап осы ережеш кезшде Мэскеу де, баскд да зорлап жасаткдн жок, ойлап тапкдн e3iMi3. Бул ереженщ, менщше, 6ip сез де болса кдзак, сезшщ табига зацын буза беруден баскд макраты жок, “Кдзакуа жазу-сызу болмаган сон, жалгыз-ак,табигапъщ законына ерген, сондыкуан ш азбаган. ©згелер табигатгы зорлап емтлеге тацып, тайн аздырган\", — деген ьой Байтурсьшов (\"TiAтагылымы'', Алматы, 1992.396-бет). Соны б1летурып, ез ттл1м1здщтабигатын бузатын, Ty6i аздыратын емитет езМ здщ крлдан жасап алганымыз кдлай? \"Плд1 бузып, емжеге ыцгайлау емес, емтлеш -плге ыцгайлау\" керегш де (395-бет) Акдц айтып кеткен. Акдцныц осындай улт ттлшщ мерей1н кетерет1н кдгидаларын Акдцныц атындагы иниститут крргамаса, гам к,оргайды; ол кэгидаларды сол иниститут дурыс крлданбаса, гам дурыс крлданады? Кдзак, ттлшщ кэз1рп хал-ахуалын аз да болса елестету ушш, крльщызга кез келген казак, газет-журналын алып, шетшен аш ьт керицзип. Олар арагаддк болса да \"машине\", \"нем1р\", \"нел\", \"epric\", \"кел1\", \"пошта\", \"рел\", \"Еуропа\", \"К,апказ\", \"пойыз\" деп ж азы п ж ур. Неге? ©йтш крлданыстагы емже тэрттбш бузуга бола ма? Ka3ipri ереже бойынша, эрине, буйтш жазу — ката. Ал 'плдщ кэз!рп жагдайына кдрасак, жане казак, тш нщ табиги б т м ш е салсак, буйт1п жазу — улт тш нщ ез ерекш ел тн api сыйлаудан, api тусшуден туган талпыныс. BipaK, мундай талпынысты т1л зацы дер кез1нде крлдамаса, кдлйсык, 255

Шсутан ,Нф1секе-ты кдридалар давдыга айналып орныгады да, онын, T y 6i тузелмейтш екш ш тен тынады. Оныд зардабын 6i3 тартпасак, болашак, урпадтыд тартатыны, ceirrin тшшздщ бузылатыны сезс1з. ©йткеш бул ешрдщ талас-тартысы ешк,ашан толастамайды. Сауатсыздауын сауаттысы, адкдуын кырагысы, бойкуйезш болашакзы болжарышы жутып яаберуге 83ip тур. Оран тетеп беру уипн, 6ip сез болса да кдзак, сезш, 6ip ic болса да кдзаккэ пайдалысьш улрайта беруге, сол ушш уйлесш ic кдллура, сол макрат тещрегшде 6ip-6ipi>ri36eH табыса б1луге, TyciHice бкуге тш стз. Т к — улт жойылса, ед соцында рана жойылатьш, кейде, Tirm , улт жойылганнан кешн де эр салада эртурл1 крлданыста болатьш, сол ултгьщ перзентгерш 6ip-6ipiMeH тугастырьш туратын ед езект!, ед кржетп курал. Сондыкуан оран немкурайды кдрау, сеткген жерш дер кезшде тузеп отырмау — улт болашарын ойламаумен барабар. Ахмет Байтурсынов сонау 1928-жылы-ак; \"Ескнпе уйренгендердщ кебТак, окд 6kin, жаза бкмейтш. Ондай адамдарды толыдсауатты деуге бола ма? Болмайды... Жаза 6kin, окд бкмейтш адам бола ма? Жок, Ж аза бкетшдер окд да бкедд. Олай болса, сауатгылык, непз1 оку бола ма, ж азу бола ма? Эрине, жазу болады\", — депт! (\"TiA тагылымы\", Алматы, 1992. 362-бет). Ал 6i3 болсак, кэз1р тек кдзакдга сейлеудд рана сез етш, жазу сауатына салрырт кдрайтын эдет таптык, Соньщ салдарынан тшм1здщ табиги кдлпын 6 ipTe-6ipTe буза беретш, сейтш туптщ туб1нде еш ережеге барынбайтьш, eiu6ip Heri3i мен устанымы жок,берекеаз ткге айналдырып тынатын кедестж кдридамен aAi жазып келем1з. Ce3iMi3 крзадтио болганмен, жазу ережем!здщ жартысы орыстпа. EAiMi3Aeri барлык, мекеме, бук1л сала-сала кэсшорын •гэуелаз елге тэн езшщ жада зады мен ережесш баягыда кдбылдап 6iTri, тек кдна А.Байтурсьшов атындагы Т к бш>п инисгитуты тырп етпей, ултымыздьщ тш н 1штей ipiTeTiH заднан aAi бас тартпай отыр. Неге? Неш кутш отыр? Оны ездрр' бкедь Б1здщ бкетиим1з: осы кдлпымызбен дам дылмай ж уре берсек, А.Байтурсынов айтдан: \"Ырастыдкд жугшсек, тYpiктiд туныд Tki, тузу ем кеа кдзадта... 20-расырра ш етн турштщ тшн аздырмай, асыл крлпында алып келген т к турасындары абырой мен алгыс кдзакдэ THicri\", — деген абыройдан мулдем айрыламыз. Ж ане OFaH 6ipAeH-6ip кшэл1 А.Байтурсьшов атындагы Т к 256

К(мбет бшм иниституты болады. Ce6e6i ты реформасын жасау, оны крзрау, жузеге асыру — непзшен осы мекеменщ дузырыцда. Ал егер бул мекеме жады н арада муны жасамаса, жалпы кдзак, ушш одан еткен екшпп бул 21- гасырда бола да крймас. Кдзак,тшнщ дыбысьш, буынын, сезш, сейлемш табига заддыльпын садгап дурыс айтып, дурыс жазып журшз бе, жок, па — б1здщ шын сауаттылырымызды сол шешедь \"Дауысты дыбыстар сездщ жаны есеб1нде, дауыссыз дыбыстар Ьэм жарты дауысты дыбыстар сездщ тэн1 есебшде. Тэнд1 жан кдндай билесе, дауысты дыбыстар баска дыбыстарды сондай билейд1, йагный дауысты дыбыстар жуан айтылса, дауыссыз иэ жарты дауысты дыбыстар да жуан айтылады. Дауысты дыбыстар жщшше айтылса, баска дыбыстар да жщшже айтылады\", — деггп А.Байтурсынов (Сонда, 325-бет). Бул заддылыдгы ттл рылымында ундеспк зады немесе сингармонизм дейдг Бул заддылыд — кдзад тш нщ туп кэзыгы. Бул тыде сейлеушыер де, бул тыд! уйренушыер де кдшын немесе ез1 кудпсгенген нэрсенщ берш осы задга суйене отырып кдна iuenryi тшс. Сонда гана тшм1з эр1де Махмуг Каютари, бер1де Байтурсынов айткдн еуездшгшен, ундшгшен, дыбыска дыбыс, буынга буын, туб1рге журнагы мен жалрауы ундесш туратьш табиги турпатынан мэдп ажырамайды. Осы тыде сейлейтш урпадгыц нег1зп борышы да тыдд солай садгау болуга тшс. Эз1рше, шуюр, садгап келем1з. Б1радтуйткы кеп. Em6ip ты езге ттлден сез алмай, сез ауыспай тура алмайды. Алайда кез келген \"сауатты ты\" ж ат сездд е з зацдылыгына барындырып кана кабылдайды. ©зш садгау ушш, тыдщ ейтуден баска амалы жок. Буран мысалга орыс тшн-ад алайык, \"Тауар\", \"утук\", \"кафтан\", \"ыштон\", \"нижадр\", “керш\", \"иорурт\", \"жулук\", \"дада\", \"борсык,\", \"тещр\", “беледд\" (мадырады), \"тышкан\", \"бурит\", \"думай\", \"аркар\", \"аркан\", \"асыд\", \"есек\", “ipeT\" тэркздд турщ сездерш олар ез тшнщ ыдрайымен езгертш, куш бупнге д е т и айтып та, жазып та жур, ол сездердщ туп теркйп туриста екенш екшщ 6ipi квз1р бые де бермейдд. Тек \"жир\" деген сезЫздд рана орыстар ал1 кунге ез марынасында epi сол кушнде жазып келедд екен. XI-Facbipaaтурисгер: \"Бу егге жир йук\" — \"етте май жод\" десе (\"Диван Лугат ат Турк\", 1698-ipeT, 317-бет), K83ip де орыстар етпд майын \"жир\" дейдд. Б1рад 6ip кдлзыгы, 6i3 ез1м1зей т т айтпаймыз. Ты тарихы болмаса, 17-749 257

Ъексултан ’НфкеЬ-ты_______________________ \"жир\" дегеннщ турж ce3i екенш бымей де журе 6epyiMi3 мумюн-дд. Б1здщ TiA 6u\\iMi иниститутымыз да орыстардан улп алып, eciin тыдщ ултгьж, ерекш елт мен зандыльнын к^тац сак,тайтын жаца ереж е кдбылдамай, тшм1здщ \\ емглесш ic жузш де безм ен ж1берш отыр. Соныц салдарьшан дыбыс ундеспгш де, буын ундеспгш де бузып жазып, бузып сейлеп, тшм1здш, 6ipTe-6ipre табиги турпатьш езгертуше e3iMi3 жол ашып отырмыз. Кдзакдъщ езшщ де, сезшщ де кэймагы бузылмай турган заманда орыс сездерш ез ты1м1здщ таботатына кенддрщ, \"кереует\", “самауыр\", “батес\", \"сыйса\", \"эшмешке\", \"кэрзщке\" дегенб1з. Ko3ip \"Кдзак, т ш орфографиясьшьщ непзп ережелершдеп\" 18- баптьщ: \"Орыс тийнен енген атау сездердщ тулгасы сак,талып, орыс орфографиясы бойынша езгертымей жазылады\", — деген кдгидасын басшыльжда ала отырып, \"монгол\", \"кэмитет\", \"совет\", \"манеж”, \"араб\", \"станция\", \"газет\", \"эрткгг\", \"баб\", \"пальто\", \"Арыстанбаб\" деп жазып, оны \"мацгол\", \"комитет\", \"сабет\", “манеж\", \"арап\", \"ыстанса\", \"газет\", \"эрпс\", \"бап\", \"пэлто\", \"Арыстанбап\" деп ощлйтын кулкш дэрежеге жетгж. Сабет заманында осыны сауатгылык, санаганбыз, эл1 де санап келем1з. Бул сананьщ ескенше жата ма, ешкенше жата ма, оны эз1рше анык^аган епнбм жок, Жарайды, бурьш бодан ел болдык, соган амалсыз кенген шьжармыз, ал ендд тэуелс!з ел болгалы да он жеп жыл етпедд ме? Бугауда, илеуде зорга шыдап келген т1л галымдары жанталаса кеп ты зацдылыкуарын неге кдлпына келпре бастамайды? \"Жала1д>1мыз аз болды, жагдайымыз жок, болды\", — дейтш шаруа емес крй бул?! Дегенмен Ты бшм1 иниституты тарапынан icre/vreH уркек 6ip эрекетп байкддым. 2005-жылы \"Мэдени мура\" багдарламасы бойынш а шыгарылган “К,азак, т ш н щ орфографиялык, сездптнде\" жогарыда аталган 18-баптагы \"сак,талып” дегеннщ орнына \"непзшен\" деп бшнер- бшнбес, байкдлар-байкэлмас 6ip езгерк: юрпзнгп. Осьшьщ ез1-ак, т1л галы м дары н ы ц да осы зацга куыстана кдрайтынын ацгартса керек. Алайда сол занды мулде альт тастауга, неге екенш, дэрмендер1 жок, Жазудын, езш гылымга емес, буйрьпдср багындырьш уйренген жалтакуар, cipa, элденеден крркдтын секыдд. BipaK, ofrreyip, тыден, тыддц neci халык^ан крркдайды. Ал халык, галымдарга, Ты 6iAiMi иниститутына сенш отыргалы кдшан! \"Сен салар 258

______________________ да, мен салар, Аткд жемдд ым салар?\" — дегендд казак, балюм, осындайда айткдн болар. 2005-жылгы жан,а сезддкте \"нел\" \"нем1р\" (392-бет), \"пойыз\" (421-бет), \"машине\" (373-бет), \"зауыт\" (242-бет), \"тауар\" (499), \"куналГ (286), \"кшэмнпл\", \"кш эй” (290), \"кшэипл\" (291) сеюлдд сездер, кудайга шутар, тел тглМздщ табитатына сай жазылып керсеплитп, бурьш будар сезддкте не керсеплмейтш, не \"ноль\" (1988-ж. 253-бет), \"номер\" (сезддкте жок), \"поезд\"(272), \"машина\"(228), \"завод\"(150), “товар\"(331), \"кунэлы\" (182), \"кшэмшыл\", \"к1нэсы\", \"кшэшыл\" (185) деп, крйыртпак, буынмен жазылатын. Ал мына езгер1стерд1 ж асауы на Караганда, Т1л бШм1 иниститутында да казак, тш н щ табиги зацдылытын сак,тагысы келет1н 6ipAi ж ары м адамныц бар екен1 адгарылады. Ал ендд солар бастамашы болып тол елшбшне реформа жасауды неге крзгамайды, неге крлга алмайды? Менщше, олар, б1рЬшпден, ез бепмен бастама кетеруден крркдды, жогарыга жалтадтайды. 0йткен1 олар унем1 жогары жакдъщ буйрыгын орындап уйренген. Сондыкдан олар ездерш epi талым, opi сайасаткер санайды. Екшнпден, кэз1рп жартылай орыс орфографиясын басшылыкдсд алып отырган занды кезшде жасаган осы институт. Сол себеггп осы занды ездер1 \"аш кулакдгантыйыш кулак,\" керш, ултгьщ жэне т1лдщ мудесшен repi “тыныштйк,\" мудесш жогары крйады. Ушпшпден, элшбидд латыншага Kemipe кдлсак, юнэм1з де, дэрменаздтм 1з де жабулы казан жабулы куй1нде кдлады деп кутетш де болу керек. Ал менщ угымымда, езш нагыз галым санайгын адам дал б1здщ елддн, K03ipri жагдайында ол1пбид1 езгертуд1 езект1 моселе кдялмауга тик. Ce6e6i apin ауыстыру — халыкдъщ жадын euiipyre умтылыс. Оны эдетге отарлаушы ел ктейдд. Ал елшбидД отарлаушы ел ауыстырса, — зыйан, оз1м1з ауыстырсак, — пайдалы деуге бола ма? Зыйанды нерсе кдй кезде де зыйанды. Кэз1р Кдзакртанда ттл тугастыгы да, ддн тугастыгы да жок, Ендд элшбиден де тутастьпымыз болмаса, онда ipreMi3 одан беки туседд дегенге сену — к,ыйьн. Он бес ж ы л бурын латы н ш ага кеш к ен Озбекстанньщ жазу-сызу, окулык,шыгару, жалпылай сауат кетеру жагдайыньщ кдншалыкды \"Kici кдязыгарлык,\" екенш филология гылымыныцдокторы Л.Дуйсембекова \"Аты бар да, заты жок,\" деген макдласында (\"Анатш\", 24.01.08) егжей- 259

Шсутт Нф1яЬ-ры______________________ тегжейы айтып, дэлелдеп берген соц да крпацдай берсек, елдщ де, бшмнщ де обалына кдларымыз сеэсга. Крлданып журген зацньщ залалын 6i3 кэз1рдщ езшде- ак, айкдон каре бастадык, Теледидардан, сахнадан дурыс сейлемейтш кдзак,ты бурынрыдан элдекдйда жш каре бастадык,. Бурын шыркдп, тамылжытып, созып, байаулатып, кдйырмасын куйк^глжытып салатын казаку энд! жш естунп ек, кэз1рп эннщ кебше жсжарыда айткдн тецеулердщ 6ipi де дал келмейдй эйткеш олар тамылжымайды, шыркду бшкке самгамайды, созылмайды, куйкдялжымайды, эр ce3i эуенмен астарласып б ай аул ам ай д ы да, кубы лм ай ды да. в й т к е ш энд1 шыгарушылар да, эннплер де буьш ундеспгш ескермейдд, сондьндган екпш туспеуге тшс дыбыскд (мэселен, алгапщы буынра) екпш туаред , ал екпш тусуге тшс дыбыскд екшн туармейдд (мэселен, сощы буынра), сондыкд-ан кей эннщ кдй ттлде айтылып турранын кейде 6ipa3Fa дешн ажырата алмай дал боласьщ. Осы жардайдыц к^ф-сырын сазгер bdMi3 Хасен Кржахмет \"Кдзак, эдебиеиндеп\" \"Кдзак, эш кдлай космополиттенд1?” деген макдласында тергеп- текшеп-ак, айтыпты. Ал енд1 бул жардайды осылай бейберекет ж1бере бермес уипн, 6i3 тшм1здщ туп кдзык, ережес1 деп ундеспк зацын устануымыз керек. Сонан сон; даулы, таласты мэселенщ бэрш сол зацньщ Heri3ri устанымдары бойынша m em in отырура тшсшз. Сонда сез1м]3де, свйлеу1мзз де, орфографиямыз бен орфоэпиямыз да 6ip жуйеге барынып, apbi-6epi берекеаз шайкдлмайтын болады. \"TiA тарылымьшда\" АБайтурсынов: \"Крзак, тшнде 6ip сезге жуан дыбыс пен жщйыке дыбыс араласып юрмейдд\", — деген (сонда, 391-бет). ©3i осы кдриданы сак,тап, \"кэ-з1р\", \"кд-pin\" деген аралас буынды сезден кдшып, \"кдзыр\" немесе \"кэз1р\" деп (344), б1рде \"кдрып\" (178-бет), б1рде \"xapin\" (388-бет) деп те (344-бет) жазады. Кдзакщалаура келмейтш, 6ipaK, пайдаланбауга болмайтьга сездердд, йагный кэз1р 6i3 халыкдралык,термш деп журген сездердд амалсыз жагдайда рана алып, Акдц онда да орыс сезш кдзагуя кдридара барьшдырура тырысып, \"нойабыр\", \"рьшуар\", \"этрел\", \"уйш\", \"утл\", \"aFyc\", “сентэб1р (351- бет), \"сыйпыр\" (178), \"нем1р\" (355) деп, ундеспк зацын багдарш ам ет1п устанрандык,тан, кдзак, сезш щ езш \"шэйнек\" (330), \"даражалы\" (337), \"екпрет\" (351), \"кэйтедГ 260

К‘мбет (347), \"жолга сыймаса\", (354), \"кдта тусшген\" (392), \"былай ш\"(353), \"ас кддырын\", \"ат кддырын\" (178), \"булыт\" (177), \"кдлыкд<д кдн жарлыгы\", \"1лезде\" \"289), \"кдтшы кдгаз жазды\" (194), \"ею урудан би\" (192), “сыйысу\" (301), \"апырым-ай\" (196), \"Жусып\" (290), \"кдт б1лу\" (358), \"тш десем, тшмейдд, Тшме десем, тшедд\" (350), \"ылайдын, ылайьша ыластанба\" (342) деп жазган. Муньщ 6api — тэлш. Осы багытгы бекем устамарандыкдан, б!з орыстьщ \"газета\" сез1н \"газет\" деп аралас буынмен алдык, ал 6ipaK, ез тиишздщ зацына багындырып, б1ржола \"газет\" деп ундес буьшмен алсак, юм крй дер едд? Енддп дарды жещп, ез сез1м1зден ажырарысыз болып кететш едд. \"К1тэп\" сезшщ де жардайы осы тектес, \"кггептщ\", \"ютэб1\", “ютэптан\" дегеннен re p i “кггептщ\", “к1тэб1\", \"ю тэптен\" деп дардыланранымыз дурыс едд. Эрине, тшшзде б1рл1-жарым аралас буынды сез 6api6ip болады, Макрат мулде болдырмауда емес, мумкшддгшше болдырмауда. 2005-жылры сезддк \"кунэс1здан-кунэс1з\", \"кунэсшан\", \"кунэкар\", “к1нэрат\", \"к1н1ратын\" дегеннщ орнына “кунэс1зден-кунэс1з\", \"кунэсшен\", \"кунэкар”, \"кшэрэт\", \"юшрэтш\" деп жазуды орныкдыра берсе, одан, мешпе, утылмайтын еддк. © йткет кэз1р \"а\" дыбысы баскдл буында да, сощы буында да ерюн айтыльт жур Foft. \"Мэм1ле\" деп жазып жургенддкген, “еьпле\", \"меддресе\" деп жазганымыз да жен емес пе? Осы сазддкте кдзак, эрпггершщ аты “бы\", “f h \", “ды\", \"жы\", \"зы\" деп сонау Байтурсынов заманынан кей1н 6ipunni рет дурыс бериген екен, алайда 1-сыныптьщ “Ана ттлшде\" (2001-ж. 27-бет) б уры ты дардымен \"бе\", \"ге\", \"де\", \"же\", \"зе\" деп орысша бершп-п. Муньщ ез1 окушыларра бшм беруде эл1 б1р1здшк жок,екетн ацрартады. Осындай- осындай \"елеус!з\" нэрселерден-ак, тшм1з оцбай ак,сап келедд, амал не!? Ендд не icrey керек? Менщше, ец эуел1 Т1л 6iAiMi иниституты \"Кдзак, тшнщ непзп емгле ережелерш\" кдйта жасауы керек. Ол ережеде кдзак,тшнщ eMiAeci ундестж задын непзге алатыны ашык, айтылуы м1ндет. 0йткен1 ттлдщ бук1л болмыс-б1т1м1н белплеп туратын 6ip ipreTac TyFbip болмайынша, ары тарт- 6epi тарт женс1з кеп болады. Шет ттлден енген сездер мен термшдер ундестж задына 261

ШотлтЯфМи-уж__________________________ сайкес тулгасы езгертшп жазылатыны да жеке бапта KepceTiAyi т т с . Сонан соц жаца термшдердД бегату шндеп де TiA бииш иниститутыньщ кузырына кешуге ттс. Сонда халыкдралык, термшдер мен кыскдрган сездердщ жаца xypi ана тшм1здщ табиги турпатына сай жасалатын жэне кдбылданатын болады ж эне соныц 6apiH TiA 6iAiMi иниституты 63i кддаралап, 03i жауапкершшк аркэлап отырады. Ж ац а ем1ле ж асаган соц да Ил тещ регш деп пиарталастыц толастамайтыны белп/и. Маселен, жщшжелж 6eArici (ь) элшбиден алынып таста/нан соц, \"фильм\" сезш \"фил1м\" деп пе, \"пил1м\" деп пе; \"ю\" болмаган соц, \"юморды\" \"йумор\" деп пе, \"йумыр\" деп пе, кдлай жазамыз деп дауласуымыз да мумкш. Алайда ондай таласты тшм1здщ м эр т еб е сш к ат ер у ж олындары жак,сы ниет деп кдбылдаймыз жэне оран тек куанамыз. Ал ендд TiA6iAiMi иниституты жуык,арада жаца ем1ленщ жобасын халык,талкылауына усьшбаса, онда зыйалы кдуым мен ултжанды ралымдар мен баспасез кызметкерлер1 6ipAecin, езд1г1м1зден ж аца eMiAe жобасын жасаура крмданранымыз ж ен uibiFap. ¥лт екен1м1з, улт перзен-ri екетмзз рас болса, ултымызды, ултгык, т1л1м1здд суйетппм1з рас болса, анаган-мынаран жалтак,таганды к,ойып, аз игШг1м1здд аз1м1з жасаура KipicemK! РЕДАКЦИЯМИ: БелгШ жазушы Бексултан Нуржекеулы, б1здщше, KanniiAiK зияли кдуымныц ойын деп баскдн. Кдзак, орф ограф иясы на сын айта отырып, a3i де б1ршама сездердД кэлыптаскдн ережеге барынбай жазады. К з де макдла акдшесшщ сол талпынысына кедерп келт^рмеудд жан керддк. Е н д т кезек, саз жок, Байтурсынулы атындары институт ралымдарында. Бурын да \"Ана TiAi\" гэзетшде аталган институткэ сан марте сын айтылтан. Б1рак, олардыц кебше институт ундемей кутылып едд. Осы жолы да \"Баяры жартас...” куйлершде кдла ма? Оны ездер1 б1ледд. BipaK, зиялы кдуым тыншымайтыны анык, \"А на т ш \", N 11, 13.03.2008-ж ы л. 262

^Кел^ет ЗАМАНДАС СЭКЕН AFA Жасы 70-ке келш, енддртш елец жаза басгаганына 50 жыл толып отырран аганды аман-есенднтмен, куанышымен куттык,тау кдндай жакры! Мен 35 жылдан астам уакдгг Сэкен Иманасовпен агайын боп, ud боп араласып келем. Сондык,тан оныц кдй елещнде кдй нэрсеш мецзеп, кдй жардайды ишаралап отырранын ептеп ацрарам. Агацмен замандас болтанный; 6ip артыкщыльны — сол. Сонан соц оныц елецдеп ш ы н ды ры мен ем1рдеп ш ы н д ы ры н да шамалап ажырата алам. Ол да замандас болудыц артыкщыльиы. Кунбе-кун TipuiiAucre: \"Эй, агасы-ай, сен сейтш крйдьщ юй, соныца екпеледдм юй!\" — деп, анда- санда састырьш, еркелей журу деген ол да бул дуниенщ таптыра бермейтш гажап рахаты! Белки, адами кдтынастыц ец кдрапайымы да epi ттршииктеп ец 3epyi де сол болуы мумкш. Осыныц бэрш салмак,тап Караганда, акдш аганьщ шыгармашылырына, адамдыгына бага беру —аса жауапты epi ете кдуйтп жагдай. ©3i айтпакщы, бул агам: \"Kipin-шыкдай есше ырым бары, Бата жасар жакдд да бурылмады. Айлага да жок, едд, пайдага да, Кдйда рана, кудай-ау, урынбады! Жол узарып жастыкден арадары, Байлыккд да бурылып кдрамады. Бак-дэреже тусына токтамастан, топтан аскдн дэмеде... барады елГ'. Оныц Tipm w iriH елецшен белш кдрау мумкш емес екенше осы елещ де, баскд елещ де куэ. Буйтш ce3i 6ip баскд, ici 6ip баскд шыкдау деген — анык, азаматгык,тыц басты 6eArici. Ал осы азамат арацныц азаматтык, yHi ец 6ip талма тусынды дел басады: \"Мацырап ылагы да, булаты да, ацырап ата журтын, жылады ма? 0тпесе, елееin бе, сез1м, С031Ц, жетпесе першггенщ куларына!... 263

Ъексутан Нфквке-уяы____________________ Торырып... 1здегешм шындык, едд, зорырып сешмнщ де сынды бел1. Журмш бе шоламын деп алысты мен, тусе алмай дэл устшен, им б1лед1!\" Бул — боямасы жок, б!здщ OMipiMi3. Сезщ етпегенде, сеш мщ шайцалганда, естш пушайман болмаранда кэйтесщ? Сенщ керш-бшп, кекейге тушп, 6ipaK, юмге айтарынды бшчей дардарып журген жардайынды естш елецге туйш тастаран агаца кдлай риза болмассыц! ? \"Жалынбадым еюмще, eMipre, жалбарына жалынбадым тэщрге, намысымды берген жокдын крлымнан, кенген жокдын кдянаткд, жэб1рге. Бала жастан алдым солай беюнш, маран да ешюм керген емес 3eKipin, ала ж1бш аттамадым ешюмнщ, алланды да мацтамадым OTipiK\", — дейдДбуил ешрлж устанымын елец жолдарына сыйгызып. Кдзакщ ортага кдзакд1 ттлек айткдны да жарасып тур: \"0Ai 6i3re усынатын кулш тер, бэр1м1зден баярыдай умггп ел, кец дуниеш карая турып тарылтпай, тату-тэтт1 журешк те, жтттер!\" — деггп \"ЖМтгерге” деген елегцнде. Жптгтер1 6ip-6ipiMeH тэту журмеген елдщ кдндай татулыгы, кдндай 6ipAiri болмак,? Елдщ ipreciH кдлап, шацыраган устап турран улдары — жттгерш щ — арасында жок, болса, ол татулык, ендд юм мен юмнщ арасында болмак,? Осыны эрден ойларан акын осылай демегенде, не дейдд? “Дау журген жерде жау журер, Байкдсацетп, жштгер!\" —деп, акдшныц татулык, 6ipAiioce айналып coFa беретзш де сондьпдган. Оньщ екшшп де халыкцыц кдмын жеген улдьщ еюншп: \"Кд1зды да, Кызырын да керд1к тары, кецш м 6ipiHe де орныкдады. Шындык, деп шыр-шыр еткен журепмнщ, келмей-ак, к,ойды-ау, ппркш, зорлыцкд элГ. 264

Рас крй? Кдйсымыздыц а л м з келш жатыр? Жалганы, жагымпаздыры жок, елец осылай жазылады да. B ipax, зорлыккд шамам келмейдд деп туцшп, дуниеден T epic айналып жаткдн акын жок, Шындыкуы бетке айтуыныц e3i — оньщ азаматгык, кэрсылыры. Сэкен акын — атак, ушш, мансап ушш, тары 6 ip ез басына тиер пайда ушш жалпакуаран елец жазып кермеген адам. Оныц ешрлж ец улкен мудес! де, T e y 6 e c i де кдрапайым рана казакы кднаратшылык, \"Турайын окта-текте мшбелерде, КОЛ СОРЫП, кетермелеп, гул де берме, елтщ ыкыласы жетш жатыр, езшщ им екенш 61лген ерге\", — Aeyi сондыкуан. Акындык талант езш е немесе элдеюмге кызмет жасау ушш емес, елге эдиуцкт! айтып, ар мен уятты ардацтау ym iH кажет екенш Сэкен агамыз айтуындай айткдн-ак екен: \"Бак-дэреже дейтш бар сан кубылган, кашпас ед1м, кдйтейш, барлырынан. Кете алмайсыц езщнен езщ безш, ете алмайсыц уят пен арды курбан\". ©те жакры, эдем! айтылтан жене кеб1м!здщ кекешм!зде журген, 6ipaK елещм!зге тусе коймаган сез. Алайда бул елецнщ бар KYAipeTi тек эдем! айтылтанында рана емес, Сэкен арамыздыц дэл осы устанымнан айнымай eMip cypin келе жаткднында да. Патриотсып сейлеу, эддлсшш айту, бгмтшсу дейтш жалган мшездер мен жасанды кылыкуар Сэкеннщ елещнде де, езшде де жок, оны кеп журт сонысы ушш сыйлайды, одан кеп журт сонысы ymiH кдймырады. Оныц: \"Ецсем TyriAi, етеНмдд елге бастырмай, 03iM бар жерде езгенщ жагын аштырмай, Пендеш бейме каратып керген жок ем мен, Бес тебет келш беттей алмайтын кдскырдай\", — деушде титгей де жалгандык жок, Сэкеннщ солай екенш б!лем!з, оны кеп адам ем!рде керш те журген болу керек. ©CTin шындыкпен кдбысып жаткан елец айызыцды кдндырады, сен де с!лкшщ, сондай болура умтыласыц; бола 265

Шсу/тан ЛфЫсе-шы_______________ алмасынды б1лген кунде де, болрыц кеп 6ip булкдшасьщ. ©лецнщ куддре-п, acepi дейтш эспет сез1м, cipa, сол болса керек. Буйтт шындырымен, шындыкды эдемъ\\еп айтуымен журепндд шымырлатуды шеберлж демегенде, не дейсщ? Ал ондай шеберлпсгщ нагыз акдлнда рана болатыны тары даусыз. ©3iH осыншама аскдк, бгак устайтын Сэкеннщ кдндай адамдарды жакдырмайтыны да елещнде тур: \"Санасып жатпай сакдлы бар деп, муртты деп, Жусатып айдап ifti жумсактау журпы кеп. Кун кврсетпейтш кызмет1 томен Kicire, Куш^к куйеудей кшпрейте сейлеп, туртк1леп\". Бул елендд окднанда, дал осындай адамдарды сенщ де кергенщ есще тусе кетедд. Менщше, дал бейнелеген соц, айнытпай суреттеген соц свйтедд. Ойьгаа келген нэрсеш Сэкен араныц бултацтамай, бастыккд да, баскдра да бетше айтатынын; жукдлатпай, жумсартпай тура айтатынын бул кунде 6ip Талдыкррран емес, букгл ел бьледд дерлжтей. Оньщ да 6ip ce6e6i ондай адамныц бул кунде сирекппнен. \"Акд>ш деген кеп крй!\" — деддц\" деген елецш окдлганда, хан алдында да кдскдйып сейлейтш эр]де Букдр мен М ахамбетп, бер1де Сушнбай, Бацтыбай мен Тубекп елестеткендей боласыц: \"H eK epi бар, Mexepi бар костаган, KepceTKici келдд ме элде сес маган, — Акын деген кеп кой бупн! —деп калды ел баскдрып отырран 6ip ecri адам. ...Жарк e-rri ме жалац кд>1лыш, кезддктер, Сарт e-rri ме жылдамдыктар, тезддктер, нар еддц рой, бар еддц foh дегендей, осы арада менен де 6ip сез кутп ел. ...Жацылса да, кдрылса да билжтен, хас акынныц жер1 бар ма ил1ккен, арак та бер, кднап та кер, тек кдна оны сатып ала алмайсыц сыйлыкцен. ...Акдга деген — акд.1лы рой халыктыц, акыл кеш-iK ете коймас, кдрарым!\" — 266

'К елбт деп туйедь Акдшныц кдадрга, елецнщ мацызын бите бермейпн, 6iArici де келмейтш кердецбайларра осылай деп Сэкенше жауап кдйтарып журген акдшдарымыз арамызда шамалы. JKirepiiw жаныйтын, намысыцды кдйрайтын мундай елец Сэкен Иманасовта мол-ак, Елу жыл жазган елещ елу жыл бойы халкдт, халкдшыц адал да момын мшезш ардакц-ап, жагымсыз кд1лыкц-ар мен жаны суймейтш эрекеттердд ымырасыз ешкере eTin, езш щ азаматтык, дкындык api перзенттш борышын арамыз осылайша аткдрып келедг Бугшде акдшдыкцыц аскдр бишнен кершш журген арамыз осыдан елу жыл бурын да, йагный 1958- жылы да сез1мща1 баурап, сезбен суду сурет сап, есщнен кетпестей елец жазьптгы, елецшщ аты — \"Тац\": \"Алатаудыц ушар басын суйш кун, Кдясына кетерйудд бижтщ. Кун cayAeci жакдар тасты жагалап, Ыларындай ойнацтайды кшктщ. Тацгы думай цызып бердД дэстурл1, Туш бойы жаурап шыадан тас кулдд. ...вкпелетш кетп ме элде тун сулу, Кдрагайдыц юргпгшде жас турды\". Бул, эрине, таулы жердщ тащы бейнес1. Bepi дел, 6epi эдем1, \"жакдар тасты жагалаган сэуле\", \"жаураган тас\", \"гартпнде жас турран кдратай\" — 6epi таныс, 6epi туран жердщ туньш турран cypeTi. Жыйырма жасында осындай тамаша елец тудырран акдшныц жеттсшде де найзагайша жарцылдаган жырлар жазып келе жаткдны ерекше суйсщаДредь \"Айтам ендд... Айтсам деген сез1м ец, Дуниеге кдрап шындык, кез1мен. Ар алдында мен ез1мдд эрдайым, Дар алдында туррандай-ак, сезшем\", — дейдд ол. Азаматгык,жауапкершшк’п, ар алдындагы эд1лдисп эрим естш Сэкен арамдай сезшсе, эттец дуние-ай, онда кеп жагдай алдакдшан жумакдд айналып кетпес пе едП Сэкен агамыздыц ец эуелп де, одан берп де ец 6ip эдем!, сыршыл елендер1 эйелдерге арналган екен. Б1ршен 6ipi етед1. Оныц бэрш мысалга келт1ре берсец, мацала 267

Ш сртн _____________________ жазгандай емес, елец кеппрт отыррандай боласьщ, шетшен шер таркдткдн журек жардылар. Bipi сананды серптсе, 6 ip i ce3iM inA i сыйпап-тербетедд, екшддредд, суйсштш KypciHTeAi, сеш де жетектеп жастык, шагьща карай экетедд, елецмен 6 ip re енштп, елецмен 6 ip re ьштыгасыц, \"Иэ, солай. B api рас!\" —деп бас ш ултсыц да отырасьщ. ¥крас окцрара, таныс тардырга тац кдласьщ, \"Апырмай, агамыз да сейткен екен-ау!\" - деп тамсанасьщ. C e 6 e 6 i 6 a p i шынайы, 6 e p i ем1рдепдей суретгеледд. Тары да сез де дал, сез1м де дол, эр кдяймыл, эр кдллык, та дол. Бутан кез жетгазу ушш \"Туцрыш рет сушскен кдаздыц сезш\" о к ат кери-цзип: \"— Kernip, жаным, —дей 6epin ем, — кутпрсем\", Кдтгы кдясып, кушагыца тык,тыц сен... Аспан кулап бара жатты успме... кудай урсын, содан кейш тук б1лсем... Кайда менщ алашасар ак, тацым? Кдлды ес1мде юлт узшп тэтп эшм: элдекдйда aFun кдна, дуние-ай, кушарында талып бара жаткдным!\". Сэл ыщайсыздау, сэл накцылау сеюлдд, 6ipaK, баскдша айтура мумган емес сез1м. Сэл ыцрайсыздыры мен сэл накдылау айтылранын шынайылыры жуып-шайып тур. Менщ шамалауымша, муны окапан адам узак, уакд>гг ез калпына келе алмай есецпреп калатын сеюлдд. Ендд мына 6ipiH о к а т карацыз: \"¥ячым, инабатты, уялшарым, Мен ceni осы кундер жш ацсадым, туамде ак, жуз1цдд керем бе деп, сенддрмей жатам узак, кцял шамын\". Алаынры элецге мулде KepeFap, алайда керкемддп одан 6 ip де кем сокдтайтын елец. \"Кдтал шамын сенддрмей жату\" деген —кдндай ражап айтылган сез!? BepiMi3 де сейтем1з, 6ipaK, \"кддял шамын\" жагып жаткднымызды байкамайды екем1з. Бул era елецнщ гамге арналганын 6 ip кудай биедд, сонан соц Сэкен арамныц ез | брледд, ал оларга мулде 268

украмайтын мына елецнщ Мариям жецгеме арналганында дау жок; \"Кдпыгудан мен тоймай, кд1зуьщнан сен таймай, катар келе жатырмыз кдлзырымыз ортаймай. 1шкен асым бойыма тарамастай кершер, жастык, алып жаныца 6ip жантаймай\". Бул, сез жок, кдзакдг шындык, Анандай елецдерд1 жазып-жазып келш, анандай кдялыкуарды жасап-жасап келш, эйелшщ кдсына жантаймаса, \"iuiK eH асы бойына тарамайтын\" еркек ол — тек кдзак, кдна! Менщ айтып отырганым, эрине, бурынты кдзак,тар, K93ipri кдзак,тан, бэлюм, б1здщ Сэкен агамыз рана сондай! Сэкен агамызда саясаткд ьщрайлап, бастык,тар мен баскдларра бегамдеп жазу, есектен кдшып, сезден крркдт жазу деген атымен жок, Ол тек болранын болранынша, сезгенш сезгеншше жазады. \"Тары унарсьщ 6ipeyre, тары унарсыч, Тары да унап, тары да жалырарсьщ. Мен еацнен шыкдаспын кдйда журсеч, Жек керш те отырып, Сагынарсыц. Мен де, белки, 6ipeyre тары унармын, Тары талай т!рлжте жачылар.мын. Сеш eciMHeH, ейтеу1р, шыгара алмай, Жек керш-ак, отырып, Сарынармын\", — A eyi с о л ж а л т а к д ’ам аран д ы к .тан . \"Окутаны ойдан курастыруга болар, 6ipaK,ешкдм сез1мдд ойдан курастыра алмайды, тек ез!нде бар сез1мд! рана жазады\", - деп едд 6 ip макдласында 6 ip эйел. Сол айтпакдиы, Сэкен агамыз да ез сезйчш e3i сезшген кдлпында жазады. Сонысымен суйсштедд. ©нер атаулыныц еч улкен эсер! — суйсшту. Акдянньщ суйсште алмаган ce3i — жай сез, енерге ж атпайтын сез. К,удайра m y K ip , Сэкен агамыздыч елецш суйсшт, елецшен ем1рддц ез1це таныс- бейтаныс кдяр-сырын танып, тушынып окдтсьщ. 269

Ш пшт ЩпМх-ут_________________ ________ Оньщ тагы 6ip ец тамаша елендер1 туран жер мен т>тан елге арналган. Ж эне 6epi шетшен мелддр, перзентгж сез1мнен туган елецдер. Мэселен, \"Ym ©ленде\" анасы былай бата бередд: “Жорткднда, улым, жолыц болсын, Жолдасьщ Кдлдыр болсын, — кдйда журсец, крлдасын! Bi3Ai, белки, умытарсьщ, кдрагым, туган жерддч дэм-тузы умыт болмасын!” Анасыныц сол батасын Сэкен аганыц eMip бойы умытпай келе жаткднын \"Алакел1м\" атгы ©лещ айкдш ацрартады: “Тура алмаран торында далаFa ушпай, жалтактаймын сен жакдсд бала кустай. Тайрачдап, крл босаса, жетш келем, туз кермеген туйедей ала кдастай\". \"Адыракдй\" атты ©лещ — туган жердщ езш, тарихын сую мен сыйлаудьщ рана емес, тарихтан тамм алудьщ да yArici: \"Жауызбен де, жатпен де сушспрш, тагдыр кешш турранда крыс бурып, кдлып едд тарихта Ацыракдй басымызды тары 6ip туйкпзрш. Уш бурышты кдзак,тьщ аспанынан, естгле ме сарыны баскд 6ip эн? — \"Белшгендд 6epi алар, белшбе!\" —деп, 6yriHrire туррандай тастап уран!\" Шолып кдна, кдлскдлап кдна, елецш ©Ai окдымарандар аз мысалдан аз-муз нэрсе укрын деп айткднда, агамыздьщ акдлндык, сыйпаты осьшдай. ¥йалмай, елшщ бетше тура кдрап, халкдыньщ мэртебесшде ©зул еа бар екенш ce3imn, 70-тщ терщде ецсесш ттк устап отырура Сэкен агамыздыч толык, кдкдысы бар. Эл1 ©Mip алда, эм талай сынак, эл1 талай белес тур. Алайда арамыздыц айнымайтын анты мынау: 270

К( м 6т \"Сатылмайтын мартебеге, алтынга, ук,саймын да нар тулралы март yAFa, ит десец де, кит десеч де, агайын, енд! езгермей, етем осы калпымда!\" Аз-замат!!! \"<Э деби ет а й ды н ы \", N 19, 08.05.2008-ж ы л. СЕГ13 CEPI ЖЭНЕ НЭБИДЕН AFA \"Сепз C e p i жэне Нэбиден ага\" дегешм, эрине, eKeyi тец дегешм емес. Алайда екеуш 6 ip re айткдным бекер де емес. Кдзацта “0лгешм xipi/vin, ешкешм жанды\" дейтш куаныш бар. К,азак, ушш С еп з c e p iH i кдйта TipiATin, халцымен кдйта кдуыштыруга Нэбиден аганыц себеп болтаны рас. Сол ушш мен о KiciHi айрыкща сыйлаймын. Дана да демеймш, шала да демеймш, кдзак,тьщ кдрапайым 6 ip i деп курметгеймш. Атак, ушш, абырой ушш ар атгап айар сейлемегенше, делелаз дакдырт кумаранына дан ризамын. © M ipi, шырармашылыры кэз1рп урпакда танылмай барады-ау деген азаматгык; уайыммен зертгеп, елден сурастырып, жер-жерден i3 A ecripin, узак, ж ы лры ецбепнщ нэтижесш \"Сепз c ep i\" атты ютэппен (Алматы, \"Жалын”, 1991) тушндегеш ушш сыйлаймын. Кдзакзыц кдмы ушш кдфуар ецбек жасатан атаны сыйлау — ата салтымыз. Bip жазушы том-том штэп жазса, аз рана жазып, Нэбиден ага сексен жылдык, румырында солардьщ шпнде \"Шок, жулдыз\" атты ютэбше айрыкша мэн depiirri жэне онда халык, тарихында терец i3 кдлдырран Кржаберген жырау, Сепз cepi, Махамбет, Эйтеке би, Жанак, акдш, Байеке эшш, Жанккз, Бекен би, Бауыржан, Мукдгали сынды адамдарды жазыпты. Кэп жазганнан repi кэп зерттегендд куп Kepimi. “Сейтш тарихи деректер мен ел аузынан жинаран шеждреге жугшгешмде, б1рден Исатай, Махамбетгщ жак^ш батыр сардарларыныц 6ipi Сепз cepi eciMi Ke3iKTi\", - дейдд Нэкец \"Сепз cepi” жинагына жазган езшщ \"Автордан\" атты алгы сезшде (Алматы, 1991. 3-бет). Оныц Сепз cepiHi 271

Ыстт ПфхЫ а -у ш ____________________________ зертгеуше Исатай — Махамбет кетерш а туралы жазуы туртю болганын осыдан б1лем1з. Кдрга тамырлы кдзакдъщ румыры Нэкецад жетектеп Кдлзылжар ещрше экелген екен, ол Сепз сершщ 0Mipi мен енерш зерггеудд 1954-жылдан бастапты. Бугшде 80-ге келш отырран агамыз ез ем1ршщ елу жылын 6ip сершщ eMip жолын зертгеуге арнапты. Бул — мак,тамайын д есец де мак,таура турарлык, туракдылык, \"Онын, eMipiHe кдлзыкдщным соншалык, — Сепз серией тиш айрылгым келмедд\", —деггп ол агынан жарылып. \"Кдзак, эдебиетз мен енер тарихында бурьш 6eArici3 осы еамдд\" белгии тарнхн тулга дэрежесше жетюзуде Нэбиден аганьщ ецбеп ерекше екенш мойындай отырып, онын, осы азаматгьпы взЬпзге улп боларлык, ic екенш де мойындауымыз кджет. Халык, тарихындары, енердеп \"акд-андактарды\" акдэрып зерттеген ep6ip адамга хальщгьщ да, мемлекетгщ де ыкдыасы ылайык, болуы — улкен мэдениетгшк. Bi3 OFaH умтылган сайын Нэбиден сияк,ты агаларымызды айрыкща сыйлауды да уйренем1з. Нэкец б1рде Орал ещршщ туррыны Зарипов Румырдан, б1рде Кдлзылжар ещршдег1 Жамбыл ауданынын, туррыны Крпышев Кекеннен, тары б1рде Кдлзылжар кдласындагы Кенжегозин Балгожа акракдлдан, Жезкдзран аймагында туратын ГНшенбаев Телепбергеннен, Павлодарлык, Э л кенш еков Тем1ррали мен К,алданов Елеукеден, Кдлзылжар ендршщ адамдары Эбдлулы Кэр1мнен, Кдлиев Эпеннен, Дэр1байулы Кржахметтен, Кдрарандылык, Сердалин Кдбыкештен, Крржынкелде туратын Эл1баев Ипбай эшшден, Солтуспк Кдзак,станда туратын Хасенов Тем1рралидан, К,азыбеков Крзыбайдан, Тэж1байулы Рамазаннан, Шьпыс Кдзакртандык, Рамазанулы Мэлпстен, тары баскдлардан сыр тарта отырып, солардан еспгенш тарих пен шеж1реге жугше отырып таратады. Сондыкд-ан оньщ айтадндары нандырады, иландырады. ©таен расырдыц елу тертшнп жыльшан бастап куш бугшге дешн Сепз cepiHi куш-тут зертгеп келедд десем, оным, эрине, артык^ау болар, алайда содан 6epi узбей кеч1л аударып, унем1 тьщ деректер жыйнап, умытылып бара жаткдн еамдд елге кдйта оралту — epi абыроилы ic, api азаматгык, борыш. Сол ушш рана Нэбиден аганы халык, алдындаты перзентпк борышын етеген ул деп санаура эбден болады. Сепз сершщ тарихи тулра болганын ескере отырьш, 272

K’ mfwm тарих рылымыныц докторы, профессор Зулкдрнай Алдамжар \"Тарих:. пайым мен тагылым\" атгы ютэп жазып (Алматы, \"Арыс\" баспасы, 2002), \"Исатай Тайманулыньщ азаттык, туы астындары ерлж жолдарын\" баяндайтын тарауында Набиден араньщ \"Сепз cepi\" итэбше жупнедд. Маркум ютебшщ ол тарауын \"Азаттык, туы астында\" деп атап, \"Кржаберген — Исатай — Сепз cepi бабаларды еске алу\" деген крсымша такдлрыпша бередд. \"Ocipece осы кезге дешн осы уды бабаларымыздьщ, ярн и Исатай батыр мен Сепз сершщ пкелей тардырластыры, ортак,мак,сат-арманы, шынайы кдяймас д о с ты ры , aFaAbi-iHiAi сыйластык,тары кдлтарыста кдлып жур\", — деген кдлнжылыс б1лддредд Зулкдрнай маркум элп ецбегшде (142-бет). \"Ол Исатай, Махамбетпен алгаш рет 1833 жылдьщ жазында Кдлзылжар ещршдеп Крскелге таяу жершдеп Малдыбай ауыльшдары тойда таныскдн едд... Ашамайлы керей Кдлррыз кджы Малдыбайулыныц Бектас деген баласы Исатайдьщ кенже кдрындасы Патшайымга уйленш, содан Кдмррыз кджы Исатайды кудалыкдд шакдфады. Исатай мунда ез1мен 6ipre батьф iHici Махамбетп де ерте келедд... Сол жолы Сепз cepi бул уйге Исатай, Махамбетгердщ устше келедд\", — деп, эйпл1 уш кдзакдъщ кдлай таныскднын тэпнштеп баяндайды (143-бет), Кешн Сепз сершщ \"патшаньщ жазалаушы эскери экспедициясына кдлзмет етуден бас тартып, Батые Ci6ipAeri патша эгамшшпнщ ектемддпне кдрсы шыра бастаганын\" айта келш, \"патша угамеп де i3iHe туеш, кутыншылык, эрекетш кушейте тускен\", \"сын саратга...ез батасын алган, улп тугьш ардакдаган Исатай арасына, Kinri жуз елше багыт алганын, кдсына кднды кейлек жолдасы батыр досы Мадияр керей Нияз серий ертш, патша угаметшщ курыншы жазалау экспедициясыньщ к,оршауынан сытылып шывднын\" жазады (143, 144-бет). Набиден аганын, кнэбш де келнрглген деректерд1 Зулкдрнай Алдамжар тарихи туррыдан тексерш, ел iiiiiHAe айтылып журген шеж1ремен мукдшт салыстырып шырады. Сейтш, “Сепз сершщ атасы Шакдиакдъщ memeci Ак,бота атак,ты шешен Сырым батардьщ туран апасы, Д атш ц 1дазы\" екенш , сондык,тан С еп з cepimH он eKi ата Байулыньщ ipreAi руы Байбак,тыра жиенш ар болып келетшш дэлелдд сез етедд (145-бет). 18-749 273

Ъексутан Нфкекв-ум_____________________ Сепз сершщ ата тегш эцпме еткен галым Нэбиден ага келттрген шежлре деректердд одан api аныкд-ай туседд. Сепз сершщ анасы Жамал сол ендрдщ атакуысы Кдрауыл Кднат бидщ баласы Бекболапъщ кдлзыекен. Сершщ анерпаздыгы улы бабасы Толыбай сыншыдан дарыган дейдд. Толыбайдьщ бэйбйиесшен 20 ул, жецгедей алган эйелшен 4 ул туган екен де, бэйбипеден туган 20 улдьщ ец кенжесй Кржаберген ж ы рау екен. Ал Толыбай сыншыныц ез нагашысы, Кржаберген жыраудьщ туп нагашысы Kiiui жуз Эл1м руыньщ Терткдра эулетшен шыкдщн атак,ты Жалацтес байадур Сейткулулы урпагынан екен. Кржаберген жырау бала кезшен бастап нагашы журтында тэрбиеленш, Ypremiu, Букдра, Самарканда бшм алыпты (146-бет). Осы деректщ 6api Сепз сершщ ата-бабалары да, e3i де Kiiui жуз ауылдарымен ежелден кдрым-кдтынаста болып, аралас-крралас еш р сургенш дэлелдейдд. Сепз сершщ: \"Kiiui жуз Алшын imiHAe, Он eKi ата Байулы, Жайык Bepiiu баласы. Букдра кдзак, атасы Баскддан артык багасы. Исатайдай батырды Мен Сепз бупн жыктадым\", — Aeyi Исатадай ердщ багасьш сол кездщ езшде кдтар жасаган казак,тардын, кдлай жогары багалаганын, Исатай — Махамбет кетершсшщ шын мэншде жаппай халыкдык, кетериис болганын дэлелдей туседд. Ж ане де: “Keirri алалап кермедщ, Соншалык эддл болсан, да, Журт KeceMi Исекем, Узак, дэурен сурмедщ. Елуге де келмедщ Кдтты батты халкдща Жау кдлынан елгенщ... Кдлрык, жепге келгенде, Барлауга барган кез1цде Тосыннан жауга жолыгып, Аз гана топтан жырылып, Тулпарыца ок тип, Крршауда кдлып акыры Ж еке G3in жаяулап, Душпанмен жалгыз урысып, Кдпыда кдза тапкдныц, — 274

% м бт Aeyi Исатайды Сепз сершщ ете жак,сы бигенш, кдсында болганын, оныц халыкдд ic re reH кдгзмеп мен е р л т н анык, тусшш, мшез-кулкдш ез кез1мен керш-б1лген адам екенш ацгартады. \"Елден естутш е\", \"журтгыц айтуынша\" деген сияк,ты с!лтемелерлд крлданбай, кдсында журген узецплес адамнын, созш айтады. \"Эскерще еге алмай, Дегенще жете алмай, Крршаудан шыгып кете алмай, Кдллышкд сансыз туралып, Ардагер батыр Исекем йшцде кетп-ау арманыц\", — деп eidH yi (З.Алдамжар. \"Тарих...\" 2002. 186, 187, 188-бет) халык, батырыньщ кдза болуы жагдайына Сепздщ ете кднык, екенш жене оныц ел1мд1 жепазем деген арманын жогары багалаганын жене ез! ушш де ел мудес1 жогары болганын ацгартады. Небиден аганыц зерттеу1 мен анык,тауына кдрап отырсац, Сепз сершщ эрЕйр шыгармасын кдй кезде, кдндай окдкдга кдтысты жене шмге арнап щыгарганы — 6epi ап- айкдш, далме-дэл айтылады. Мэселен, кдзак,еншщ маржаны саналатын \"ГауЬартас\" енш Сыр бойын мекендейт1н Баганалы найман Бакцпяр бидщ кдлзы Макдал сулуга арнап шыгарган екен. Жалпы, Макдал КД13 — Сепздщ eMipi мен шыгармашыльпында аса мацызды рел агкдрган адам. \"ГауЬартастан\" баскд ол оган арнап \"Кдлзга селем\", \"Кдлкдш\", \"Макдал\" енш де шыгарыпты (Н.Эбуталиев, \"Сепз cepi\", Алматы, 1991, 120, 121-бет). \"Байни\" эш, шындыгында, 1834—35-жылдары шыкддн. Байни (шын аты Байнижамал) Kimi жуздщ он ек1 ата Байулына жататын ысык, Кдлдыбай Крсаякулы батырдьщ бойжетш отырган щязы екен. \"Байни\" енш Сепз cepi осы кД13гаарнап шыгарган\" —дейдд Небиден aFa ( \"Сепз cepi\", 127-бег). \"Кдбыланбай Сепз сер1мен талай шайкдсты басынан кешкен... Тастебе согысынан кеш нп кугын кезшде Кдбыланбай патша ескершщ крлына туседд... Оны Ci6ipre айдатады. BipaK, орта жолда кдрауыл солдатгарды ел-ripin, Кдбыланбай кдшып кетш, Y6i мен Сепз cepi батырлардыц кдсынан табылды. Кдлдыбай Крсаякулыныц бес батыр улыныц iniiHAe бойжеткен Байнижамал атты кдгзы болтан... 275

Ъексутан НфЫе-уяы______________________ Бул батыл да, суду бойжеткенге Сепз cepi б1рден ряim.ro болады. Кдыздьщ кецш де Сепз cepire бурылады. BipaK, 6ip шайкдста Райнижамал жау оганан мерт болады. Кдтгы кдйгыртан Сепз cepi сонда ез журегше уялатан кдызтаарнап кейш ел арасьша кеч таратан \"Faram\" энш шытартан\", — деп, Нэбиден атаньщ \"Райни\" энш е кдтысты niKipiH тарихшы Зулкдрнай Алдамжар одан epi накдылай туседд (\"Тарих\", 2002. 191-бет). Алайда бул ютэпте \"мешчше, ете екшшгп кэте кеткен. 3.Алдамжардьщ Кдбыланбай туралы айтып келе жатып, кенет оны Кдлдыбай деп атап KeTyi кдтты ойландырады. Дурысы оньщ К,абыланбай деп отырганы кэте жазылып кеткен Кдлдыбай болуы керек. Бэлюм, кэмпуйтерде теруппден кеткен кэте болар, оны Зулкдрнай маркум байкдматан да болар. Кдлай болтанда да Кдлдыбай К,осаякрвтьщ тарихта болтаны жэне оньщ Исатай кетершанде жетекпл рол аткдртаны тарихи дэлелдд. \"Кдлдыбай Косаякулы Исатай — Махамбет бастатан шаруалар кетершспнч белгш мьщ басы батыры. Ол 1837- жылты шайкдста мерт болады\", — дейдд Нэкеч (\"Ceri3 cepi\", 127-бет) Ал \"Казахско-русские отношения в XVIII — ХЕХ веках\" дейтш кужаттар жыйнагында 1837-жылдьщ 17- кдраш асында жазылтан мэл1метте: \"Киргизцы рассказывают, что в числе убитых находятся бывший старшина Калдубай, но этот слух неверный\", — делшген (Алматы, \"Наука\" 1964. 286-бет). Демек ол елдд деген хабар жалтан болтан. Буран кдратанда, талым 3 .Алдамжардьщ оны крлта тусш Ci6ipre айдалды, одан кдшып шьпып Сепз бен Y6ire крсылды деген дереп шындыкдщ сай келедд. ©йткеш аталм ы ш кггэпы ч 286-бетш де 1837-жылдыч 24- кдрашасындаты мэл1метге: \"Возвратившийся киргизец говорит, что при Исатае находятся: Сарт Иделев, Мухаммед Утемисов ( я т и Махамбет — Б.Н.), Калдубай и прочие главные лица\", — делшген. Бул дерекпч кундылыты, б1ршипден, Кдлдыбай деген юсппч ем1рде болтанын жэне оньщ Исатай — Махамбет кетершсппч белдд басшыларыньщ 6ipi екенш дэлелдеу1; екшгшден, Кдлдыбай деген адамньщ ем1рде болтаны рас болса, онда оньщ Байнижамал атгы кдязыныц да ем1рде болтаны, отан арнап Сепз серипц \"Райни\" атты эн шыгаруы да дэлелдд болатыны. Ушшппден, Исатайдьщ сешмдд cepiri Кеддыбайды бтлсе, оньщ кдлзына ташык, болса, кетершс 276

жылдары Сепз сершщ сол ендрде болтаны да рас екеган дэлелдеуь Алайда Сепз c e p i Исатай кетершсше кдтысу ушш эдеш келмеген, кутанная кдшып ез басын KppFay уипн келген. Ол Исатайды керген, бьлген, таныс болтан, оньщ KOTepiAiciH жак,таган, насихаттаган, 6ipaK, Исатай крлымен 6 ip irin кдлай, кднша сотаскдны жайында накды дерек жок, Оньщ устше нагашы журтын паналап келген адам кдльщ крлмен емес, Нияз сеюддд 6 ip -eK i сешмдд досымен Faна келген болуы да мумюн. \"K^pFam\" энш Ceri3 cepi эй гЫ батыр Ж ангож а Нурмухамедулы ньщ к,арындасы К,арлырашк,а, ал \"Ж ылойды\" Kiiui ж уз Норайлы руынан ш ыкдан Бащлтжамал Кенжебай кызына арнап шыгарранын да Нэбиден aFa ел аралап журш аньщтайды. Жалпы, Ceri3 cepi 45 киса, 75 эн, 55 куй шьтарган деген дерек айтады Нэбиден ага (“Ceri3 cepi\". 159-бет). Сондай- ак; \"Сепз cepi осы жолы Акбулак, езешмен крштасып, езшщ атак,ты \"Акбулак,\" энш шырарды\", —дейдд (133-бет) жэне оньщ узак, елещн келтзредд. Оньщ шпнде: \"Айналайын Акбулак, Айнала жортып жагацды Сенен артык, езенд1 Kimi жузден табам ба?! ...СенНз жерде кечшм Ашылмайды, Акбулак, CaFaH деген кумарым Басылмайды, Акбулак,\", — деген маркум Бэйр Тэж1баевтьщ \"Акбулатана\" ете украс жолдар да бар. \"Кдзак, елшщ эн-куй енерш кеп зертгеген А.В.Затаевич езш щ \"К^азак, халкишьщ 1000 эш\" атты ецбегшде \"Акбулак,\" энш нотага Tycipin, oFaH халык, эш деп сипаттама берген\", - деп жазады Нэкен, (137-бет). Алайда бул нотага тускен эннщ Ceri3 cepi мен Б.Тэжзбаевгьщ \"Акбулагана\" кдншалыкты украс немесе алшак, екешн айтпайды. ©йткеш ол эндд Нэбиден ага нотадан оки алмаган жэне оны нота бойынша оган ешшм айтып бермеген. Кдзак,эндершщ тарихында мундай даулы эндер баршылык, Мэселен, Н.Тьлендиевтщ \"К^гз Жлбек\" кинофил1мше арнаи жазган Телегеннщ aH i — n im a H Жэлменд1 баласыныц \"Эннркул-Зейнеп\" эн ш щ 6ip нуск,асы. 277

Ъвксултан H yfnlceke-yiu_______________________ \"КешпендДлер\" филшшдеп \"Бул елке\" am де осы аннш, 6ip нускдсы деген пиар бар. М.Телебаевтын, \"Акдеарал сулу еркем-айы” — кэддмп сол атгас халык,эншщ 6ip нускдсы. Эйгш \"Гэккудщ\" e3i Ыбырай шыгарган куйшде емес, Иса акынньщ айтуында, Кулэш пен Брусиловскийдщ ецдеушен еткен кутнде айтылып жур. Ыбырай шыгарган \"Ащныньщ am\" Дэнеш аганьщ ендеу1 мен жендеушен еткен куйшде орындалып жур. \"Макдал\" а п ы эн Сепз середе, Акднда, Эсетте бар болса, \"К,араторгай\" атты эн Акдн мен Ыбырайда да, Шолпан Жанболат кдюында да бар. Алайда, саралап келгенде, муньщ 6api баскд-баскд, тек 6ip-6ipiMeH аттас эндер. C eri3 cepi мен Беюр Тэж1баевтыц \"Акрулагында\" да осындай сырткы украстьпдгары болмаса, аныгьшда екд баскд, 6ipaK, 6ip-6ipiHe украс эндер болуы эбден мумкш. ©KiHimKe кдрай, оны гылыми жолмен аньщгап жаткдн адам 63ipre жок, \"Кд13-Ж1бек\", \"Айман-Шолнан\" жырлары женшде де гылыми нак,тылык,тан repi эншейш кдрсы шыгу мен мойындагысы келмеу кылыкцары басым. Нэбиден ага: \"Кд13 Жгбек\" жырынын, кдзащпа тарихи шындыкдд, шежгреге непзделш жырланган б1рден-йр дурыс нускдсы — осы 6i3 сез етш отырган Сепз cepi варианты екеш дау тугызбаса керек\" — депп (97-бет). Тарихшы Е.©.ИИр1мбетова \"Кдхз Ж 1бек\" — XVII- гасырдагы кдзак,-кдлмак, кдтынасынын, керкемделген тарихы\" деген ецбегшде (\"Алаш\", N4(7) 2006.). Нэкецнщ бул nudpiH гылыми жолмен толык, дэлелдейдг Ол: \"Осы мэселе тещ репнде “Сыр бойы\" гэзепнде 2001-жылы \"Жлбек туралы б1здщ б1летттм1з\" деген айдармен макдла жарык, кер/ц. Макдла авторы \"Кдгз Ж1бек\" дастанын Орта ж уз Аш амайлы К ерей ден шык,к,ан C eri3 cepi (Мухаммедкднафия) Байрамулы Шакдгакрв (1818—1854) жазган\", — деп дэлелдейдг Макдла авторы Сайлау Абабуюров жыр авторы ретшде аталып отырган Сепз cepi туралы: Омбыдагы Ci6ip кдзак,-орыс эскери училтцесш 1834 жылы узддк б тр ген , жазалаушы жасакдд басшы болып баргысы келмегет ушш, патша еюметшщ отаршыл агамдер1 тарапынан кутынга ушырап, Kimi жуздеп туп нагашысы Байбак,ты Сырым батыр эулетш паналамак, болады. Кагашысыньщ ауыльгаа курдасы api ауылдасы Нияз cepim ертш келедГ, — деп жазганын айта келш, 278

ЧКелбвтп Кепбар Бесенулы (1762—1834), Арыстан Тшэл1улы (1778— 1855/57) батырлар мен Жагалбайлы Жанкдскд бидщ Сепз cepire Амман — Шолпан, Телеген — Ж1бек — Сансызбай хикаясын айтып берш, соны кдсага айналдыруын етшгешн, ал Сепздщ: \"М ен келд1м UleKTi — Т аб ы н а р ас ы н а , KeTi6ap, А ры стандай дарасы на. Ж ы рлай ы н А йман — Ш олпан, Кдгз Ж1бект1, Кдзак,тыц дацкд! шык,сын даласына\", — деп бастай женелгенш жазады. Сондай-ак; \"Зерттеуш1 С.Абабуюров Сепз сершщ \"Кдп Ж1бек\" жырындагы баскд кей1пкерлер Бекежан, Сансызбай батырлардыц урпакрарымен де кездескен. Мысалы, ол Тайлак, мерген Бекежанулыньщ, Тасбатыр Сансызбайулынын, урпак,тарымен Ж аманкдла (Орск) мацында жолырып, олардан шеж1ре жазьш алыпты\", — дейдд (86-бет). Одан epi талым: \"Ж орарыда Телегенд1 Бекеж ан емес, Кескентерек деген кдракщы елт1рд1 деддк. Бекежан — тарихта болтан адам. Туран жер1 — Алтын TeMip тауыньщ бектерь 1825 жылра дешн бул жердд Kiuri жуз Эл1мулына жататын Алты шекп мекендеген. Бекежанньщ э к е а Айбек ез тусындагы Kiuri жуз Эл1мулыньщ эскер басы болтан. Бекежан да эскер басы сардар болтан жене Шекп, оньщ шйнде Белектен тараран Кдбак, руынан. Эйел: башкурт халкдшыц естек журтындагы Курамыс байдьщ к,ызы. Аты — Салиха. Одан Байрак, Кдйрак, Тайлак,жэне Нургул еамдд кд1з туран. Байрак, пен Кдйрак, ipi батыр, Тайлак, узддк мерген болтан екен... Бекежан кдлмакуармен coFbicra жараланып кемтар болып, батырлыкуан да ерте кдлран. Оньщ балалары Акуабан пгубырындыда крл бастатан, ел баскдрран\", — дейдь Балымнын, бул niKipi шындык, екенш Кдзыбек бек Тауасарулы жазган \"Туп-тукдшаннан ез1ме шейш\" Khe6i де растайды. \"Kiuii жуз Шекп батырлары Кдбак,урпак,тары Байрак, Кдйрак, Тайлак, — yuieyi Далатаудагы согыста уш урулы елдщ урысын жург1зд1\", - делшген онда (Алматы, 2008. 958-бет). Ею деректщ 6ip-6ipiM6H булайша дэлме-дэл KeAyi оньщ шындык, екенш дэлелдейдд жэне эйгш уш батырдьщ \"Кыз Ж1бек\" жырында айтылатын Бекежанта придай кдтысы барын Тауасарулыньщ таратып айтпауына 279

Ъекситан НфЬкв-улы________________ _________ Караганда, ол кезде 9Ai \"Кдлз Жзбек\" жыры дуниеге келмеген болса керек. Е.ИПрцчбетованын; зертгеушде Сырлыбайдьщ да тарихи TyAFa ек еш айтылады. Оныц \"упинпи эйелГ Мен бэйбпыеден EcipKen, Мыса, Естемес, Батырсары, Ерсары атты бес ул жене Ж1бек суду туады\", - дейдд (88-бет). Ол осы OKjiFaFa кдтысты профессор С.Жолдасовтын, да мьшандай шгарш еске сала кетедд: \"Егер 1684 жылы Сайрам ещршщ Жоцгарияньщ крлына етуш еске алар болсак, онда Телегентц кдза табуы, Сансызбай мен Р^ыз Ж1бект1н, крсылуы XVH-расырдыц аярына кдрай кел1п турган сиякзы... Телегендд елтгрген — Кескентерек\". Бул пшрдщ шындык, екенш \"Ак,табан шубырынды\" кезшде Бекежан урпак^арыньщ Далатау, ягни Адыракдй согысына кдтыскднын КДауасарулы жазып кеткешн жогарыда айттык, Демек, Телеген — Ж1бек окдеасы ХУП-расырдьщ аягында еткенмен, ел шине ацыз боп тараганмен, \"Кд>1з Жлбек\" жырыньщ дуниеге келу1 ХК-гасырдьщ бас кез1 деген nudp шындыкдщ жанасады. Эйгш Ецлж — Кебек окдграсы да узак, уакдят ел арасында айтылып журш, Шекэр1м жазган сон, гана жырга айналган. Ал \"Кдяз Жабек\" жырыньщ шыкдсднына 500 жыл болды деп журген галымдардьщ niKipi мулдем непзсзз. ©йткеш тарихи тулра- кешпкерлер1 XVH-расырда ewdp сурген болса, онда жырдьщ олардан 300 жыл бурын шьпуы, эрине, мумкш емес. \"Сепз cepi iinjFapFaH \"Кдлз Ждбек\" жырыньщ алрашкдл нускдсында кара сезбен жазган жолдарды кездеспрмейм1з. 1892-жылы улу жылы жазда Кдязылжар уйезше барып ел аралап, ауыл-ауылдагы жас балаларды сундетке отыргызып ж урген мусылманш а сауатты Ж ус1пбек к,ожа Шайхысламулы (1861-1941) осы С епз cepi iubiFapFaH жырды, Кешебе керей энип-палуан Андамас Есболулы мен Беккулы Кудасулы eciMAi алпыс бес-алпыс алты жасгардагы эндш кэриялардан алгаш рет естш, жазып алган, — дейдд Нэбиден aFa \"Сепз cepi\" кпвбшде (100-бет). \"Телегендд елттрген Кескентерек деген кржаньщ орнына кдракдпы деп Бекежанды жазып, оньщ руын apFbm етш езгертш, кдгссаны едм шыгардым деп 1894-жылы — жылкдя жылы Кдзан кдласында бастырьш шыгарган\", — деп, галымдар 280

% ел6т кешн дэлелдеп шывдан шындыкцъщ 1991-жылы-ак, басын ашып бередд. \"Бекежан Ж1бек сулумен рулас, туыстас болып келедд. Кдзак, ж е н атага толмай кдаз алыспаганын ескерсек, Бекежанньщ Ж1бек сулага гашык, болып Телегенмен к,астасуы мумкш емес нэрсе\", — дейдЕ талым Е.ЦДрЫбетова. Эрине, бул жагдайдьщ бэрш Сепз cepi б1лдд деп ойлаймыз, ол ейткеш ол окдпаньщ болтан жершдеп адамдармен ауызба-ауыз сейлесп, сондык,тан Бекежан мен Кескентеректщ жырдаты релш алмастырып жырлау Жусшбек кржаньщ эрекеп деген Нэбиден атаньщ niidpi гылыми иландырады. Сепз серией сирек талантты ыждахатпен зертгеп, оньщ эр сезш ж ене ол туралы эр сездд ерш бей жинатан Нэбидендей агата 80-ге келген жасьщыз к уп ы болсын деп, елддк мудеш бшк устаганы уппн, басымды иемш! \"Э дебиет а й ды н ы \", N 40, 02.10.2008-ж ы л. ЖЕТЕ ЗЕРТГЕЛМЕГЕН ЖАМБЫЛ Жамбылдьщ езш керген, кэзбе-кез жырларын еспген, сан рет суырып салып айткднына куэ болтан Мухтар Эуезов, Сэбит Мукднов, Бабит Муареповтерден асып Ж экеце бага беру мумкш емес сеюлдд. Сэбен,: \"Жэкецнщ кдсына ергендер алуан такдлрыпта оньщ аузынан талай тамаша жырлар еспдд, б1р-ак,екшцн: олардьщ K©6i жазылып алынбады, ат устшде жазып алуга мумкш де болмады\", — деп екшсе, Мукдц: \"Халык, акдлны Жамбыл — тек ез шытармаларымен тана емес, тарихи — эдеби зерттеу тургысынан да езгеге украмайтын дара, окднау бет- бейнесЫен де аса зор кубылыс\", — деггп, ал Бабец оган: \"Феномен — Феникс\", — деген бага 6epin, \"Жамбыл жырлары маган талай гасырлар бойында 6 ip тутанып, 6 ip сенш, халкьгмыздыц есшде кдла берген, токранга келген акд,шныц журепнде кдйта TipiAreH халкдлмыздьщ жыры, взшщ сыры сиякды елестейдд\", —дейдд (\"Дастаната\", 1989. 13, 33, 46-бет). Осы баганыц 6api де Ж экецш ц улы тулгасына уйлеамм ен жарасады. 0к1н1шке орай, сондай дара 281

Ъ ексут ан H ijn lcete-yiu _____________ тулганыц eMipi мен шырармашыльпын рылыми туррыдан эл1де жете зерггемеген екем1з-аудеген соцш кезде менде 6ip куддк оянды. Ондай куджтщ ояну ce6e6i былай. 1992-жылы кузде П резидент Тургыт ©зелдщ шацыруымен ел1м!здщ туцрыш президент! Нурсултан Назарбаев бастаган 6ip топ баспасез кызметкер! мен юкер адамдар бауырлас Туркие елш араладык, Ыстамбулдага мемлекептк муражайды аралап келе жаткднымызда, 6ip кезде Кдзацстан президент! зайыбымен ошарыла тура кэлыпты. Сонда президент кдстарына енд! келш жеткен журналшы жштгерге 6ip, зайыбына 6ip кдрап: — Ал юммен 6ipre суретке тусесщ? Кдйнагаларыц мше тур, — деп Ш ерарац, С ейдагац тур Faн жак,ты, — кдйныларыц м!не келдд, — деп, жастарды нускдды да, Ж экец айткдн Foft: \"Ж т т к е жецгеден де кел!н жакры, жататын уйалам деп бетш басып\", —дед!. \"Апырмай, мына Kici Ж экецнщ 6i3 бглмейтш елещн 6iAeAi екен-ау, Ж акеце ауылдас ескен соц, еспген гой\", — деп тущдм. Алматыга келген соц, Ж экец ауылыныц жптп гой деп, Нагашыбек Кдпалбековтен: \"Президент солай дед!, ол елецш мен ею томдыгынан !здеп таба алмадым. Естш пе едщ?\" — деддм. “KiTa6iHe юрмегенмен, ел аузында айтылады, еспгем\", —дедд. Сонымен, президент айткдн елецнщ толык, нускдсын буран дей!н шыкдан ютэптерден таба алмадым. 1986- жылдыц 20-кдрашасында 'Тасырлык, гумырдан 6ip узж сыр\" деген атпен Рали Ормановтьщ Жамбылга кдтысты кунделт \"Ленинннл жаста\" жариялашан екен, одан да ол елецад кездеспрмедом. 1996-жы лы Ж э к е ц н !ц тураны на 150 ж ы лд ы р ы республика келем!нде тойланатын болды. Ол тойга \"Жадьш\" баспасыньщ да улес крскдны орынды болар деген шеппммен, \"Элем эдебиеп\" деген жуйелж бойьгаша 1994- жылдыц аярында Ж акеце б!р том эз1рлей бастадык, Оны ралым агамыз Нысанбек Терекулов курастырды. Тандап- тацдап алецдер!н, айтыстарын, дастандарын, б!ркцкцайларын жинап экелген Нысанбек ара tom f3 Рали Ормановтьщ кунд ел т мен ез!н!ц Жамбылга кдтысты сухбаттарын да енпзсем деген ттлек айтты. Окдллатын ютэп болсын деген оймен оран да келкгпк. KiTanTi е н д д р ю к е э з ! р л е у б а р ы с ы н д а Р ал и О р м а н о в т ь щ 282

ЧКел^ш кунделтн бурын газеттен керддм юй, тары окщсам ба, жок, па деп ею ойлы болдым да, акдгры окдш отырып, 1940- жылдыц 6-феврэл1нде Ж экецнщ 6ip \"рецад жас эйелге\" к,олма-к,ол арнаган елецш е келгенде, куанганымнан орнымнан ушып турегелддм. \"Ж у рген жак,сы ж ацы нм ен араласы п, Ж ецге журер ортада жанталасып. Ж ецгеден де ойнаура келш тыныш, Жаулырымен жататын бетш басып\", — деген екен. \"Таптым! Бар екен!\" — деддм президентан; аузынан уш жыл бурын еспген елещме кезптп. Ауызею тараран елецге тэн сэл-сэл ауыткуы болганмен, мэн- магынасы, уйкдсы — 6api сол елец. 0дем1 6ip келшшекке LiibiFapFaH Жэкецнщ бул елещ терт шумак, екен. — Гэзетте басылган кунделжте бул елец жок, ед1 Foft? — деп Нысанбек арадан сурасам, — Гэзеттеп жштгер сол тусын кдлскдртып ж1берпт, оныц толык, нускдсын \"Дастан ата\" ютэбше енпзгем, кермеген екенсщ гой, — дед1. Иэ, кермеген еддм. Бул елец кеган 2006-жылы акдш Есенбай Дуйсенбайулы курастырран \"Раритет\" баспасынан шыкддн \"TyFaH ел1м\" жинарында баскд-баскд 2 елец болып жарияланды (2006, 56, 57-бет. \"Кцраш кдс\", \"Жаульпымен бетш басып\") \"Дастан ата\" ютэбй \"Жазушы\" баспасьшан 1989-жылы iubiFbiriTbi. Бали Ормановтыц кундел1г1нен баскдныц 6 a p i естелжтер екен. Кунделж 1939-жылдыц 18- кдцтарынан 1940-жылдыц 12-тамызьша дешнп Жэкецнщ 1 жыл 7 ай 12 кундж eMipiH к д м ты п ты . \"Эдебиет1м1зд1ц эл1 баландау кез1нде, эпистолярлык, жанр мэдениетшщ кец YPAic алмаган уакдггында болашак, урпакда кэдел1 дуниеш жазып кдлдыру, бул — азаматгык, ерл1кке барабар\", — деп, Нысанбек агамыз Еалекецн1ц к у н д ел тн е ете ризашылыкден a p i эддл 6aFa 6ep irrri. Ол кундел1кте акдшныц eM ipi мен шырармашылырын зерггеушкерге кджета 6aFa жетпес деректер бар. Ал м е т ец кд,1зык,тырраны — Жэкецнщ буран д е т и еш ютэбше енбеген елецдерь Сол елецдер Жэкецн1ц будан кешнп жыйнакд-арына енсе, ол туралы эл1 талай тыц ой мен жаца пш рдщ айтылуына себеп болатынына сенгем. Ce6e6i Жэкецнщ эр кезде еш дайындыцсыз суырып салып айткдн 283

Ъвксутан Ифкеке-шы____________________ _ елецдер1 оны ц акдяндык, к,уд1ретш айкдяндаура таптырмайтьш дэлел гой деп оплатам. Krran енддрюке 1995-жылдьщ кдцтарында тапсырылып, сонда 6ip жарым жылра жуык, жатгы. 1996-жылдьщ басында 6ip куш кебинетме жазушы там Турсын Журтбаев келдд. — Беке, мен ci3re 6aFa жетпес 6ip улкен кдзына экелддм, —дедд де, алдыма 6ip крлжазбаны жайьш салды. Крлжазба Сапаррали Бегалин атамыздыц осыдан елу жыл бурын, ягаи 1946-жылы жазып бггкен \"Жамбыл\" атгы ем1рбаяндык, хикаяты екен. Оны жазушыныц муражайынан тарихшы ралым Акдяжан Игенбаев пен жазушы Турсын Ж уртбаев тауыпты. Ж экецнщ 150 жылдык, тойьша орай жариялап ж1берудщ жеш келш-ак, тур екен. Бул ютэптщ кез1нде неге жарык, кермей кдлранын кесш айту кцын. Cipa, оныц себебш ашып айтудьщ улкен 6ip залалы бар болса керек. \"Жамбылдыц ертедеп ем1рбаяны, акдяндык,жолы, замандастары, кдндай субел1 шыгармалары болтаны жайында ел аузынан, езшен сурап кдразра туару маран 1944-жылы тапсырылран едд\", —дейддСапекец \"Жыр жолы\" деген естелшнде (\"Дастан ата\". Алматы, 1989. 187- бет). BipaK, ею жыл бойы ецбектенген, Ж экецнщ кез1 т1р1с1нде-ак, басталган бул шыгармасыныц 1946-жылы Ж экецнщ 100 жылдырына орай неге шыкдай кдлганын айтпайды. Сапекец ютэпке \"Окушы жолдастарга\" деген кдяскд рана алия сез жазьпггы. 1936- жылы, ягаи Мэскеуде еткен Крзакртан эдебиет! мен енертац онкунддгшен кейш Ж экецнщ аты дурюрей шырып, элемнщ 6ipa3 туктрше тараганы тарихтан белгш. Алайда жалпы журткд акдянныц OFaH дешнп eMipi, акьшдыты кец таратылып айтылмай, кедей болтаны жэне кедей мудесш крргап айтыскдны рана саяси тургыдан таптап айтыльш келдд. Мше, Сапекец осы олкдялыцтыц орнын толтыруды басты мацсат еткен. ©йткеш ол жацары айтцан алгы сезде Жамбылды: \"©м1ршщ молырак, жарын халык, анер1 к,ад1рленш ескерымек тупл, есептен шырып, елеус1з болтан кезде ацындык, узак, жолын кешкец акдын\", - деп, оныц зертгелмеген, елецдер1 жыйналмаран кезш дэп басып айтады. Ж эне \"акдяндык, узак, жолын\" дал сол ескеруаз кезде етюзгенше екташ быддредд. 284

<Кмбет Сонымен, бул гатэп 1995-жылдыц 1-жартысында \"Кггап улы акдшныц туганына 150 жылдык, торкдлы тойына арналды\" деген ескертпемен “Ж ал ы н ” баспасынан енд1р1ске ж1бер1лдд. Krreirri басып шыкдас бурын кдязыга окдш шыкдым. Окдш шыкдым да, Жамбыл деген — оньщ жай аты, халык, деген — шын аты екенше анык, кез1м жегп. Ж экецнщ елге, жаца заманга, б у т и т окдярманга жетпей калган бурынгы елещ ушан-тещз екен. Шьш маншде ушан-тещз! Б1рак,сол ушан-тещзден устап кдлганымыз, еганшже орай, жарым-жартысы мен жырым-жырымы гана. Оган Сапекецнщ гатэбш окдш отырганда б1ржола кезщ жетедд. Мэселен, Сапекецнщ аталмыш гатэбшде Жамбылдьщ 1946-жылга дейш баспа бет!н кермеген 201 жол елещ, | Сайкдл кдлзбен айтысы жене Кдгсабаймен кактыгысуы, Шашубаймен айтысы сол айтыскд кдтысып отырган адамныц айтуында бер1лген. Алайда бул елецдер кун1 бугшге дейш Ж экецнщ e in 6 ip жыйнагынан орын алмаган. Б1рш1шден, Сапекецнщ бул KiTe6i елу жыл бойы жарык, кермей жатгы. Егашшден, Сапекецнен кейш ешгам куш бугшге дешн Жамбылдьщ жарияланбаган елецдерш жыйнамаган. Сапекец: \"Жамбыл жайынан бглетш юйлердщ бэрш б1рдей тауып алдык, бер1мен эцпмелесш крйдык,дей алмаймыз\", —десе де, неге екешн, оган ешгам кещл белмеген. Ушшийден, галымдар Ж экецде жарияланбаган, жазып алынбаган елендер эл1 де бар-ау деп ойламаган да болу керек. Тертшипден, Сталин елгеннен кейш Жамбыл жайында гылыми тгарден repi есек-аяц e p ic ала бастады. ©йткет гылым тощ-аган жер токдау судай борсый бастайтыны бешенеден белгш. ©ткен гасырдыц 86-жылы белгш болтан Ралекецнщ кунделМнде Жэкецнщ 152жол суырып салып айткан елещ бар екен. Одан 6epi жиырма жылдан астам уакдгг етсе де, Есенбай ескерген елецдерден езге а Ж экецнщ eui6ip гагэбше ам юрменп. Сапекецнщ гатэбшде 201, Балекецнщ кунделтнде 152, барлыгы 353 жол Жэкецнщ елещ жэне жогарыда айгылган айтыстары бул гасырдыц бугшше дейш галымдардыц назарына эл1 Ш кпептЕ Содан 6epi Жамбылдьщ каншама Khe6i шыгып жатыр, алайда олардьщ 6ipAe-6ipi бул елецл,ер1мен толыкдырылмапты. Бутан гам ганэл! екенш бымеймш, алайда, бутан Караганда, б1здщ 285

'бвкутан Hyfnlceke-ym_________________________ а д е б и е т -ri з е р т т е у р ы л ы м ы н д а эл1 e iu 6 ip ж у й е кэлыптаспаран ба деп крркдм. \"Туйеш ж ел шайкдса, ешкпп аспаннан квр\" дейдд казак, Ж ам бы л д ы ц ж ардайы м ундай болтан соц, езге халык, ацындарыныц ж ай-куйш 6ip кудай б1ледд. Эбдожэмол Нурпешсов агамыз \" 0 н бойы толы елец жыр\" деген макдласында: \"М.Эуезов атындагы эдебиет пен енер институтында Ж ам бы лга эдеш белом ашылды. BipaK, ол туралы бммейтш дер эл1 кеп. Ocipece революцияга дейш п енерпаздык, ж ольш ьщ талай бе-ri тайга баскдн тацбадай акцкдты аныцтала крйран жок,\", — дептт (\"Дастан ата\", Алматы, 1989. 161-бет), ©кшшпсе орай, ел1 сол \"анык,тала крйран жок,ты\" кдйталаура тура келед1. 1982-жылы ш ы ккдн Ж экецн1ц ею томдырын кдрап отырсам, \"Революцияра дей1нг1 шырармалары\" деген 1- томында айтыстары мен дастандарынан баскд 51 рана елещ бар екен. 71-ге келгенш е Ж е к е ц 51 рана елец шырарыпты дегенге ж ан адам сене ме? Тек дер кезш де жинамарамыз рой. 2 0 0 1 -ж ы л д ы ц 28-аоутаны нда \"Е ге м ен К,азак,стан\" гэзет1нде Бакщ тжан Кененулыныц \"О разжан\" атты макдласы шьщгы. Онда 1924-жылы 7-кдзан мерекесш 9 болы стан 20-Fa жуык, ак ы н ж иналы п тойлаганы, оран басшылык, еткен О раз Ж андосов п ен Ж убаны ш Бэр1баев болтаны, Tofba шакцгрылмай калган Ж амбылды кузетиилер гарпзбей, ал оны ц оран кенбей айкдйласып журю акцгры KipreHi, ш рген бойда елецдетш О раз бен Ж убан ы ш ка к,атты-к,атты с е з д е р ай тц ан ы , алайд а OFaH О разд ы ц а ш у л а н б а г а н ы а й ты л а д ы ж е н е со л е л е ц ш ц мэт1н1 келт1р1лед1. Б ул окцра С ап е к е ц н щ \"Ж ам бы лы нда\" да ай ты л ад ы (140-бет), 6ipaK, О р а зд ы ц аты н атамайды , \"сайлауш ы ж1г1т\", \"осы Ш апы раш ты руынан шыккдн OKjjiFaH ж а с ж ш т\" дейд1. Ce6e6i “халык, жауы\" атанган О разды эдей1 атамайды. К ененнщ \"¥стаз\" аталатын естелш нде д е бул окцга тэртшггеп айтылады ж ене 40 жол елещ мысалра келттркедь Бакцггжан мен Кенекец аиткдн бул елецде ептеген айырмашылык,бар, б1рак,мэн-марынасы украс. Екеушде де Ораз бен ^Кубаныштыц екелерш еске ала тшседт \"Сиыр баккдн, тас ертеп, Экелерщд! б1лупп ем. 286

% £j^m Ораз бенен Жубаныш, Торкдлы тойFa шацырмай, Мен сендерге нарылдым?\" (\"Ж амбы л - м енщ ж а й аты м\", Алматы. 1996. 59-бет). \"Уа, тас шакдан, сиыр баклан, 0келер1нд1 6Uyini ем. Ж андосов пен Бар1бай, Торкдлы тойга шалырмай, Мен сендерге не кдллдым?\" (Бакддж ан Кененулы, Егемен Кдзак,стан, 28.02.2001.). Осы уш дерек те Кенекецнщ айтуымен тараган. Сапекенде де Ж экецнщ осы окцрага кдтысты айткдн 6 ж ол елец1 бар. Алайда осы узын-ыррасы 40 ж о л елец Ж эк ец н щ eiu6ip ж инагы на эл1 енб ей келедд екен. Н еге екенш 6ip кудай бйледд. М урагатта, крл ж е те берм ейтш кцы нда ж атса екен-ау, баспасезде, кггэпте ашык, жарияланган елец гой. Н ысанбек Т ерекулов “С ухбаттар\" атты дерект1 ш ыгармасында Ж экецн1ц Сэкенмен, Динамен, Кулманбетпен, Тоцтарулмен, К,ажымукднмен, генерал Панфиловпен, Бауыржанмен, Мэлткпен жолырып кдлай сухбатгаскднын жене сол сэтге суырьш салып айткдн 6ipep елещ н мысалра келттредд (“Ел кдадрш 61л, балам\", Алматы, 1996). Алайда ондагы ел ец д ер д е эл1 Ж э к е ц н щ eui6ip ю тэбше юрмей келедд. Сапаргали Бегалин агамыздыц \"Ж амбыл\" атты ютэбше жугшсек, Ж эк ец — терт эйел алран, он 6ip бала суйген адам. Т уцш ш айтгырып алган э й е л т щ аты — Момын. Одан Кржак, Кржаш, Кржамбердд атты уш ул, ею цыз суйген, б1ршщ аты — Гултай, екш ипсш щ аты белг1с1з, ерте елген. Тэйт1 деген агасы М екеге барран сапарында кдйтыс болып, Ж экец оныц цыргыз токдлын ж ецгелей эмецпрлж жолмен алады. iHici Крман ел1п, о ны ц Ардан атты эйелш де алады. Одан 6ip цыз, 6ip ул суйедд. Ец соцры а й г г ы р ь т алган эйелшщ аты — Кднымжан. Одан Алгадай, Ш ыныбай, 1зт1леу, Т езекб ай атты т е р т ул суйедд. С ап ек ец к1тэб1н ж азган кезде, ярни 1946-жылы булардан Tipici 2 ул м ен 2 кд.13 Fana болады. Н ы сан бек агамыз \"Алыптар кездесу1\" деген шыгармасында Ж эк ец н щ Кд>тшак,бай деген баласы боганын айгады (\"Ж ам бы л — м енщ ж ай атым\", 1996. 212- 287

Ъвксутт Нфокеке-улы_______________________ бет). Cipe, ол С апекенде аты аталмаган 6ip баласы болса керек. ©MipiHAe т е р т эйел ге у йленгенм ен, суйш пенпилж жатынан Ж эк ец н щ жолы бола бермеген. О л алташ Бурым а п ы сулута ташык. болып, оны алып кдшады. Алайда ел арасы булшетш болтан соц, оны айттыртан жерш е кдйтарып бередд. Одан кешн 35 жасында Аманжол дегеннщ Кызын куйеушш, уйшен алып кдшып, оны да Сушмбай араласкдн соц, кдйтарып бередд. О л келЬпиекп Ж экец: \"Аппак, сутгей едд. Адамньщ акдуы едд\", — деп еске алады екен. О раз деген Kici елш, оны ц Баяу деген келш ш еп ж е а р кдлады- Эйел О ж ан а п ы эмецгерш менсшбейдд екен. Ж ам бы л Баяуды алам деп, Баяу Ж эк ец е тием деп, акдлры ел Fypnbi екеуш щ крсылуына ж ол бермейдд. О сы сэтйзддктер, с ез жок, Ж эк ец н щ eMipiHe де, елещне де айы рыкди эсер еткен болу керек. Амал не, кезшде оны терген, жинатан, и п и сурастыртан да ешюм болматан сеюлдд. Сапекецнщ ютэбшде Жамбылдыц Балуан Шолакден кездескен жардайы айырыкдпа эцпме болады. Сол эцпмеш байыптап кдрасац, Естай М ырзахметов агамыздыц: \"Балуан — менщ нагашым, суйеп Сары уйсш едд\", —дегеш рас болу к ер ек деген oifra кдласыц. Ж амбы л Кулманбетпен айтыскднда: \"Кулманбет, акын Шаншар Суандалдыц\" Нашар еддц, бул кунде жуандадыц”, — дейдд. О ны Н ы санбек атамыз: “Бурын тубщ Ш анш ар едд, ендд Албан — Суан болдыц дегеш\", - деп туанддредд (\"Ел кдддрш 6iA, балам”, Алматы. 1996. 122-бет). Алайда мундагы Шаншардыц Ш аншар руына ешкдндай кдтысы ж ок, © йткею \"акд>ш Ш аншар\" деген сез ап-айкдлн айтылып тур. ©ткен тасырдыц отызыншы жылдарында суан тайпасыныц Кдрабек руында Шаншар атгы акын болтан. Елдщ айтуынша, к ебш е есек мпип журедд екен. Ол жайында мен \"Ж ау жатадан алтанда\" романымда ж азтан д а еддм. Ел ес1нде сакталтан: \"Домбырам exi ппеки, 6ip тиекп, Аулыца Шаншар деген акын кепи. ©лещм боз борандай боздаткднда, Туцлж пен туырлыкты желпмдетп, — 288

%ел^вт деп сез саптауына кэраганда, ол да осал акын болматан сыкмдды. Кулманбет, мше, сол Суан Ш аншармен айтысып жецген. Ж экецнщ Кулманбетке айткдн алп сезш ажырата кдрасак, дурысы \"Кулманбет, акдгн Ш анш ар суанды алдьщ\" екеш беп-белгш боп тур. Ш аншарды жендщ деп Ж экецнщ атакдвп айткднына кдратанда, кез1нде Ш анш ар айтулы акынны ц 6ipi болтан. Бул ойы м ызды С апекецнщ KiTa6i д е дэлелдей туседд. \"Ж амбы лды ц ез1мен тустас акдшдар\" атты тарауында \"М эцке деген болыстьщ атасы Эбддлдата ас бергенде, кап ат шауып, басына ояз келйтп. Аскд Сарыбас акын, Куандык, акын, Кулманбет, Ш аншар акын, Ж амбыл, Кржантай акы н — 6api жиналады \", — дегегане кдраганда (81-бет), кезшде Ш аншар Ж амбыл, Кулманбеттермен кдтар журш, •пзе кдгыскдн айтулы акы н болтан. С апекецнщ де: \"М шеки, Ж ам бы лды ц ез1мен тустас цатар ес к е н ел iiiliHAeri акындар — осылар\", — дегеш (85-бет) бул ойы мызды б екем деп тур. А м ал не, i3Aeyiuici, ж и н ау ш ы сы болмагандыцтан, Ш аншардыц 63i де, алецдер1 де бул кунде умыт боп кеткен. Сапекецнщ гатэбшде мундай умыт боп кеткен, умыт боп бара жаткдн 6ipa3 нэрсе атусп болса да айтыльш кетедд. М эселен, 168-бетте: “ 1920 ж ы лы к,ысты куш Ж етю у обылысыныц сол кездеп угамет басындагы ж тттер1 (\"халык, жауы\" атаньш кеткендердд атам ай оты р — Б.Н.) Ж егёу акдшдарын жинайды-Умбеталпе Саурыкды жырла дейдд, Макд.1шкд Т азабек батырды ж ы р л а дейдд, Ж ам бы лта ©гегендд жацтыртьш, улкейтш ж ы рла дейдд\", —деген д ерек бар. Бутан Караганда, ол кезде Т азабек батырды K e6i быген, ал кэз1р оны ц гам екенш Албан, С уандар болмаса, былайты ж урт б1ле б ерм ейдь Т азаб ек — б асы нда улы ж уз кдзакд-арыныц Ресейге крсылуына крл крйган, прапорщ ик атанган, 6ipaK, 1871-ж ы лы К алпаковскиге де, Ресей д щ о тарлау саясаты н а да к,арсы ш ы ты п, о р ы с эскер1м ен атысып Кдггайта кдшьш атш, одан Ресейдщ К улжаны басып а л у ы н а с ы л тау б олы п, к е ш н 1881-ж ы л ы Кд>1тайд аты кдзак;гар мен уйтырлардьщ Ж етш уга кеш уш е себеп болтан, албан тайпасыныц Ж эш бепнен тарайтын батыр. Шамгали Сарыбаев: \"Жамбылдыц ерте уакытгагы елецдершщ б!ркдтары мыналар едд: 1. Каруглы (15 кун удайымен айтады деседд... 7. Ш алтабай дастаны\",.. — деген д е р е к айтады 289

Ъвксттн Нфкекв-упл______________________ (\"Ж ам б ы л — м енщ е з аты м ”, Алматы, 1996. 178-бет). Мундаты Ш алтабай батыр жацагы Тазабек батырдьщ кдсына ерген cepi житг. Ол — эйгш Албан кетершсшщ басш ысы Саурыцов ¥зак, батырдьщ а к е й Саурыкуьщ imci. Оны орыс патшалыты тулдындап итжеккенге айдайды, ол одан кдш ып кел1п, кеш н е л шинде елед1. Шалтабайдан калган э н де бар, оны кэз1р айтуш ылар да бар. Тазабек, Шалтабай, Саурык, (¥зак, батырдьщ экеа) батырлар туралы кез1нде 1лияс Ж ансуг1ровтщ де ж азтаны бул кунде ок^ф м анга белгш . Алайда кецес уюме-п кезш де Тазабек пен Ш алтабайдьщ аты ум ыт бола бастатан-ды. Ж эк е ц н щ айты стары кдтарында оньщ Умбетэл1мен азы айтысы eui6ip зертгеуде айтылмайды. Алайда Сапекецнщ ютэбшде ол айтыс бар ж эне Умбеталшщ ез аузынан ж азьт алынган. \"Бул — Ж экецнщ ец кешнп айтысы\", — депп Умбетэл! (145-бет). Ауык,-ауык, ш ытып келген \"Айтыс\" ж инатына бул айты стьщ да енгеш абзал емес пе? \"Айтыс\" ж инатьш а енуге ти к , айтыс ретш де зерттелуге т и к тары 6ip н эрсе — С апекецнщ к1тэб1нде тугел кел-пръыен Кржаш пен Сэулетайдыц айты сы (131 —135-бет). Кржанггыц: \"Кдйысып кдбыррамнан сегтлгенше, 1ш1мнен кдйрым сырткд сезымедД. Салмасын кудай баска, кцын екен Бауырдыц журегщнен белднген!\"; Сэулетайдыц: \"Бауырга журектен де екпе жакдш, Ж ацыига кос буйрепц тец соратын. Екеум1з eri3 тунде жылкы 6aFbin, Заман ж ок будан былай шарк уратын\", — деген1нен-ак бул айты сты ц керкем айты с екен1 ацгарылады. Ж экецнщ Сайкдл цызбен айтысында бокдуыз сез бар деп елем ей келу1м1з кдлай болады? Болтан нэрсен1 болмагандай елец аз кдлдыру кдй мэдениетгшкке жатады? Ел аузында Ж экецнщ тары 6ip бокдуыздау айтысы бар. BaAiKTiKTi Ж э к е ц емес, кел ш ш ек бастайды: \"Ай, Жамбыл, тесешн бе танауыцды? Бутыма танауыцды кысып алып, И ккетш кояйын ба анауымды?\" — дейдд. 290

________________________________________________ % £л6вт Ж эк е ц жещлдд, бутан ж ауап бола крйм ас д еп ойлайсыц. Алайда Ж экец: \"Бэленше, мына сезщ ауыр болды, Бутыца танауымды кдгсып алсац, Сейтуге жакдш жерден Tayip болды\", — деп ж ец ш кетедд. Бул — эдепазддк емес, тапкд>флык, ушкдлр ойдьщ табан астында тауып ала крйран кдзынасы. Тапкдлрлык, ушкдлр ойлау, бегелмей елец айту — Ж экецнщ айрыкдпа ерекш елт. Оган мысал Сапекецнщ ютэбшде эте мол. Саяд1л акдш айткдн соньщ 6ipi мьшандай: Колхоздыц бастыгы О спанбай Кдракуппк баласы сэлем бере келгенде, Ж амбыл: \"О, бул им ?\" - деп сурайды. \"Мен Кдракупдктщ баласымын, атым — Оспанбай\", — дейдд. Сонда Ж э к е ц жулы п алгандай: — Сенщ экец байты К,аракуш(к, Кэшеде жатушы едд арак, iiuin. Ауылта содан келш молда болып, Кун керш журупп едд бала nim in”, — дейдд. \"Eui6ip ойланган ж ок, Ж ам бы лды ц 6ip ауыз, ею ауы з елецдд ойланбай айтатынын... сондай мерген, encip айтатынын, 6ip ауыз елецге 6ip адамныц барлык, мшезш, жаратылысьш тепе сы йдьф ьт тш етш ш кэргем сонда\", — деггп Саяддл (138-бет). Сейтсе, Кдракуппк бурын орыстыц шошкдсын багып, тапкдн акдпасына кебш есе арак, inrin кряты н Kici болыпты. Кейде ел inriH аралап бала сундетгейдд екен. С оньщ бэрш Ж экец крлма-крл 6ip ауыз елецге сыйдырыпты. Сапекецн1ц ж азганы на Караганда, Ж экецдд жак,сы бглетш, ж ацы н ж уретш адамдар: \"Ж ам бы л елецд1 баласынан да арты к,керген Kici гой, ел ец бул ю еш щ ез1мен 6ipre еледд гой\", — деседд екен (131-бет). С ейткен Ж эк е ц к еш еп кдлхоздастыру к езш деп кдлепакдщ ушырап, ш аш ал десе, бас алатын белсендцуердщ: \"Сен байларга, манаптарра елец айтк,ансыц, е зщ де орта дэулетп болдыц\", — деген \"асыра с1лтеуменен Ж экецнщ балалары Тезекбай, Алгадай, Кржаш, агасыныц баласы С эп ш тер кдлргыз imiHe кетедд. Ж экендд де ала кетедд\" (Сапекецнщ ютэбь 159-бет). Сонда Ж э к е ц е ю жы лдай болады. Бул — Ж экецнщ ж эне заманныц шындыгы. 291

Ъ'вкстлт HiMeke-тм____________ С апекецнщ ютэбшде Ж эк ец н щ ата тегше кдтысты 6ipa3 ш е л ф е де бар. 0K eci Ж а л а баты р болтан Kici екен, оньщ Ж ады ра, Кдзыбай, М эйке деген бауырлары болыпты. UJeiueci ¥ л д анньщ нагаш ы сы Кднадан деген Kici Асан К дйты ны ц ж е л м а ям е н ж о р ткд н к у й н тарткднда, елдД жылатады екен. Кднадан жалайыр шпнде улкен бакры, крбы зш ы болыпты. Ж ам бы л да к еп куй тартады екен, 6ipaK, оньщ кдйсысы езш ш , кдйсысы баскдшю екенш еш им ажыратпаган. \"М енщ экем нщ а зан крйган аты Ж а л а едг К е й н 6ip ж ау гер н п л ж те е р л ж KopceTin, к е зге тусш ть Содан кдсындагы ж т т г е р ауылга келгенде: \"Ж ауга кэддмп Ж абай баты рш а тш сп\", — депп. Содан Ж абай атанып кеттггп\", — дейд! ек е н Ж эк е ц н щ e3i (\"Ел кдаДрш бы, балам\", Н.Терекулов. 465-бет). Ж экецнщ жогарыда айтылган шыгармаларында “Кененге\" деген елец бар, 6ip шумак, Ал Кенекецнщ естел1гшде о л ел ец 3 ш умацтан астам (Сонда, 68-бет), оньщ толык, нускдсы неге em 6ip ю тэбш е енбей келе жаткднын тусш у кцын. Сол естелжте Кененге айткдн тагы ею шумак, эдем! елещ де елеп ескерымей келедь С эбецнщ \"Ел-журты оны \"Татем\" дейтш \" атты естелш нде ескеруге туратьш Ж эк ец н щ Эбдждй деген idcire берген мьшадай батасы бар: — Кудайым осынау уйге дуа берсш, Тыдерш душпандардыц буа берсш! К елшнщ балагынан бала саулап, Салпы epiH/y сэры улдар туа 6epciH! Айта берсек, мундай-мундай ескерымей келе жаткдн ел ец Ж эк е ц д е к еп-ак, О ны бул кунде гам жинайды, гам жинауга тис, — оны бымеймш М енщше, муны ешюм крлта алмаса, ¥зынагаштагы Ж ам бы л муражайы гылыми жумыспен де айналысып, о с ы олкц1лык,тыц о р н ы н то л ты р у га талпы нганы ж е н . “Э д еб и мура\" багдарламасы бойы нш а Ж эк е ц н щ 93ipre б ел гш болтан елецдерш жинакргатан 6ip ж аца ютэптщ ш ы ц ц а н ы д а ар ты к, б о л м ас едд. Ж е т е зер т те л м еген Ж ам б ы л кдлайда зерттелм еген куш кдла 6epMeyi тшс. \"Эдебиет айды ны \", N43, 23.10.2008-жыл. 292

'K arim 8БЕКЕНД1 ЖАЗУШЫ ЕТКЕН - 0M IP 0p6ip эимнщ , ap6ip буралтырдьщ е з дэрежесп, е з багасы, ез тардыры болатыны сиякуы, туганына токран жы л толып отырран жазушы Э бжапар Жылкдшгаевтьщ да бул еш рде езш е тэн дэрежесь езш е ылайык, багасы, адам суйсшетш тардыры бар. О кщ аны айнытпай к ез алдьща елестете алатын, ен; дал сездд тауы п ж азатьш M yxrapFa да, э р сездщ сикмрлы эсер ш салмак,тап керш , соньщ ен, тшмдгсш рана тацдап алаты н Рабитке де, а у ы з е и с е зд щ алуан турл1 нускдсын емш-еркш крлданып баяндайтын Сэбитке де украмайды Эбекец. Оньщ сейлемдершде сал екшеп, сэл сузш тастауга болатын селкеулнсгер азды -Keirri кездесш кдлады. Есесше сен есттмеген, сен бымейтш , бул кунде сирек крлданатын халыкцъщ ражап сездер1 де жарк, етш кездесш жатады. Баяндауында, суретгеугнде эл1 д е ш ирата тусетш, эл1 де безенддре тусетш тусгары кейде epiKci3 кезге урып турады . Алайда окдяган сайы н, шыгарманын, окдграсына бойлаган сайы н ол селкеулж тщ 6api де тасада кдлып, ешрддц шынайы о к р а с ы мен нанымды б ей н е а 6ipre-6ipTe бар ынтацды баурап алады. Есттген, тарихтан окыган, е з кезщ мен керген, е з eMip тэж1рибецнен туйген окдналар мен жардайларра уйдек-туйдек ж уздесесщ де ж атасы ц. Э б е к е ц жазран, су р етгеген 6ipAe-6ip OK^FaFa немесе кеюпкердщ мшез-кулкдша \"жок, олай болуы мумкш емес\" дегенд! мулде айта алмайсыц. © йткеш оньщ жазранында ешкдндай да жалгандык, жок, Bapi болтан, болуы мумюн, болура тш с жагдайлар рана. Ол сомдаган кейш кердщ 6epi д е кдзакдл мшез1мен, кдзакд1 кдяльпымен, кдзакдсд тэн шеш1м1мен, мэртт1г1мен, осалды ры мен, момындырымен, ынжык,тырымен, алауы зды ры мен, кд1скэсы , т е к кдзакдщ рана тэ н болм ы сы м ен наны м ды баяндалады. Ал нанымдылык,деген — керкем шыгарманын, ец улкен кудфеть Эбекецлд жазуш ы ретшде таныткдн да сол нанымдылык, атгы куддрет. \"М ен ж азуш ы боламын деп ойлаган ем есш н... MeHi жазушы жасаран — кеш еп ¥лы Отан сорысыньщ тарихы. Сурапыл соты е™ ез кез1ммен керддм. Уш рет ауыр жараландым... Д остарымньщ Ke6i к е з алдымда окдщ ушты. О ларды е з крлы м м ен жерледдм... ©м1рдщ ж ал ган a p i e n d m u i рана екенш согыста жургенде-ак,тусшд1м,\" — деген 293

Ъвксутт Н ф Ы е-yiu__________________ _ ек ен Э б е к е ц ж а зу ш ы iHici CepiK Ж анэбглге сы ры н ашып. Э б ек ец н щ жазуш ылы к, ю лтш осы сезд ен 1здеген дурыс. О ны ж азуш ы еткен — кеггп кергендт, кеггп бжгеш, еш р мен е л т н щ арасындагы сан кдлы сумдыкды сан алуан жагдайда сезшгенддгр соньщ берш сезш ш кдна крймай, ой туйе бжгенддгц сол туй ген ойларын сол кдлпында урпакдд, болашаккд жетюзпса келгеш. Эбекецнщ, менщше, жазуш ылы к, купиясы ньщ Heri3i, мш е, осында. О ньщ кдй ш ы г а р м а с ы н а л с а ц д а , к,азак*л б о л м ы с п е н кдзакдл т у р м ы с т ы ц Hici а ц к ц п т у р а т ы н ы н е ж а з с а д а е з ш щ ем!резепнен етю зш барып жазатьшынан. О ньщ 2003-жылы жарык, керген уш томдыры ньщ шпнде тарихи такдлрыпкд жазылран шырармалары айырыкща кещ л аудартады. Turn оньщ кеш еп еткен ¥лы Отан сорысы мен ел шаруашылыры жайындагы жазгандарын да тарихи шыгарма деп кдрауга болады. Ce6e6i ондары ер окщаныц кдй жылы, кдй мезплде, кдй мекенде болтаны — 6epi тарихи дэлддкпен айтылады. Алайда Э бекецнщ ец алкаш тарихи такдлрыпкд дурыстап бет крйраны \"Батырдыц балалык, шары\" певесш ен басталган болу керек. Б ул п ев е с С о в ет О д агы н ы ц Б аты ры Аред1л Суханбаевтьщ ем1рше арналган. Кеш еп кецес заманында А лександр М атросовты ц е р л т н 6ipiH iiii кдйталаран кдзак, д е п Агэддлдд 6epiM i3 д е мак,тан е тп к . А л кез1р к ец ес заманы да жок, Аюддл кррраран Отан да жок, Алайда ерлж кдй заманда, кдндай ж агдайда ж асалса да, 6epi6ip ерлж. Оньщ у с п н е Арэддлдщ е р л ш кдизыл с а я с а т га ц курбан ы болтан ерлж емес, кдгсылтаяц сэтге ец соцры мумкшджп пайдалана бжген, е зш курбандыккд шалу аркылы езгелердд крррап кдлган адамгерш шктщ айдауына жугшген ерлж. Шабуыл кезш де кдрша борап турран ж ау пулеметше ец жакын ж ер д е ты гы лы п турран Атеддл рана болады. М айдандас достарын кдлрып бара жаткдн тажалдан 6 ip куткдрса, тек Агеддл рана куткдруы м ум кш е к е ш жаура да, ж ауы нгер д о с т а р ы н а д а белпл1 бо л ады . С о н д ы ц тан ж а у Атед1л тьпыльш жаткдн топ агашты айрыкщ а тепеп аткылайды. П улем еттщ унш еппрудд ойлаган Агаддл eyeA i о ц крлымен граната лакдгырады. О к ,о ц крлы на тиедд де, крлы салбырап кдлады. Сонан соц сол крлымен лакдырады. Ок, сол крлын да салбы раты п тастайды . О дан к еш н ендд тек ел1м рана кдлганы б е л г ш ем ес пе? Агеддл сонда да берьшейдд, бар 294

'Квлбет купан жинап ж ау пулеметш е кдрай умтыла жупредд, кеудеам ен оны жауы п улгередь Ажал ceyin турран пулеметгщ унш сейтш еппредд. С ейтш майдандас достарын от шашкдн ажалдан куткдрады. Оньщ сол е р л т н керш TypFaH буюл достары оны Батыр атагы берЬлмей турып-ак, Батыр атап кетедд. М ше, осы ндай айрыкдда тардырдыц и е а Арэддл ж айы нда Э б ек ец толрана, Te6ipeHe жазады . О к сан ы ез атынан баяндап отырран Ж апаш деген адам Эбжапар Жылкцпниевтщ e3i екеган окц отырып ащарасыз. Солай eKeHi Э б е к е ц н щ баскд ш ы гарм алары аркдллы дэлелденедд де. Арэддлдщ анасын ьщ аты — Тайтан. Атасы — Нурэддл. Арэддл 1920-жылы, ал Э б ж ап ар атам ы з 1918-жылы тутан, Агеддлден екд-ак, ж а с улкен. С отан к д рам астан Э б е к ец Арэддлге устаз болады, отан б-класта сабак, бередд. О л кезде ж т т жасындагы адамдардыц да мектепте о к е а н ы — шындык, О ны ц ш ет ж агасы н б1здер д е керддк. Арэддлдщ epAiri кездейсок, ж асалган, 6 ip с э т п к кдна ышкцшыстан тутан ерлж емес екенш Эбекец оны ц балалык, шатын, ата TeriH баяндай отырып таратады. \"Болар бала борынан\" екенш е ю мнщ де болса к езш ж етю зе суретгейдд. Арэддл8-кластан кеган окдямай, тракторш ы болып ютейдд, 1940-жылы эскери кдлзметш етеуге атганады, содан сорыскд тап болады. Э й г ш epAiriH 1944-жылы ж асайды , С о вет Одарыныц Батыры атары 1945-жылы бергледд. О л бала куншде-ак, батырлык, жасайды. Кдруланган уш ауыл урысы н Арэддлге ерген т е р т бала у стап экелш , содан \"Батыр бала\" атанады. Арэддлдщ ан асы 87-ге келш, еткен расырдыц елушпп жылдарында кдйтыс болады. Эбекец ол KiciMeH у ш р ет ж уздескен екен, е ю уйддц арасы нда бурын цуда-жекжаттык, та болыпты. А насы Тайтанны ц устамдылыры, акд>1лдылыры аркд>1л ы Э б ек ец Арэддлдщ де анасына тарткдн алып болганьш, турашыл, эддл, шындыкдан таймайтын цайсар болганын шендест1ре суреттейдг Шындыцтан езге эддлддктщ куддреп ж о ц д е п тэрбиеленген Арэд1л ез1н окдпкдн м у р ал тн щ к д т е л т н д е бугежектем ей бетше айтады. \"Арэдмдд ж а с ш агы н ан бглемш, б1лгенддктен д е ол жайында 6ipa3 ецбек жаздым,\" - дейдд Э б е к е ц “Тары да Арэддл туралы\" деген есгелпзнде. Агэддлдд ж азу аркдьлы кдзак, ж асгарыныц еж ет, шыншыл, батыл болып есу ш е а з 295

Ъекацлтн Hvfnlceh-ifiM ____________________ да болса ©бехецнщ улес хрсхдясы келгеш байкдлып-ак, турады. Д ер ек-ri, та р и х и ш ы рармаларра айрьнциа ден крйган Э бехечн щ ец субель ец тартымды шыгармасы — \"Дауылдан к е ш н п жорых,\" повесь Т ахыры бы жарынан да, окутаны ширату, тарату, шешу жагынан да бул шыгарма Эбекецшн, бшмдь тарихкд адал кдрауга тырысатын адам ехеш н дэлелдейдд. 0 p 6 ip i влденеш е тарихи шьнармара кейш кер бола алатьш Кенесары, Сьшатай, Жаураш, Байзак, Сецюбай, тагы-тарылар бул шырармада тарихи шындыкхэ сай суретгеледь ©cipece Кенесары мен Сыпатай батырдьщ арасы н дагы TyciHicneym iAiK ш ы нды ры м ен, нанымдылырымен хещл аудартады. Exeyi де тэкаппар, exeyi де намысхрй, exeyi де дацхды, exeyi де атахды, exeyi де ездерщ ел ушш туран батырмыз деп есептейдь Алайда exeyiнде д е ж е х е бастары на хдтысты усах,-туйех ырьщ- ж ы рьщ д ы ум ы тгы ры п Ж1беретш а с а б ш х махрат, елддх ортах, муде ж ох, Сондых,тан олар 6ip-6ipiH тусш е де алмайды, 6ip-6ipiH xem ip e д е алмайды. С ейтш , мшездщ х ем ш ш п е з xecipiH елддх муде м ен халыхзых, махратхд тштзедд. А кдфында ауызб1рлш болмаган батырлардьщ 6ipi хдфрыздан, 6ipi хрхдндыкуардан хррлых, табады. Бул — тарихтьщ унеш есте устайтын улпсь Эбекен, осыны ете дэл устанран ж эне ете шебер шешхен. Тарихшылардьщ e3i талдай алмай ж урген жардайды кдзакд1 ем1рдщ тыныс- ■ripmiAiriMeH алдьщ а тэптшггеп ж айьш салады. М ен теремш деп Кенесары буйыра сейлейдд, Сыпатайды алдына exi рет шахдярады. Торе сыйларан эдетпен Сьшатай да exi рет алдына хеледь TepeAix пацды хден К ене Сыпатайдын, сэлемш алмайды. ТТГакырган ез1ц, ты м болмаса ж асы мньщ улхенддгш сыйламадьщ деп, С ыпатай оны х ех тутьш хдлады. К енесары хдзахдъщ ж ауы — хдфрыз, соран мен1мен 6ipre хдрсы ш ап дейдд. С ыпатай д эл xe3ip хдзахдъщ ж ауы — хрхдн, ал хдфры здар м енщ хрхднга хдрсы 6ipAecin шапхдн одах,тасым, ендд оньщ езш е хдрсы не беттммен шабам, не унпн ш абам дейдд. М ш е, диплом атиясы ж етсм аз, 6ipiH- 6ipi тындап, улхен мудеге 6ipiH-6ipi ш е алмаран exi б атьф ды ц exi TypAi устаны мы осындай. Ехеуйпц де саясаты 6ipiryre, 6ipAecyre з эр у ем ес адам доа сехмдд. О ньщ ахд>фы аянышпен б п к е т тарихтан белгш. Сол белгш тарихтан алауыздыкдъщ туп себебш тамьфшыдай талдай хелш тамм усынран © бехец шын мэнш де шеберл1х танытхдн. 296

К( мбет Тарихшылар мен тарихца ден крйып журген кей жазушылардьщ e3i шатасып журген даулы мэселеге Эбекец крркдай, батыл барран. © йткеш ол бул о к е а н ы , бэлюм, бала куншен естш, бш п ескен. Сол еспгеш мен быгенш е оку аркдялы, куж аттар м ен тарихи д еректер аркдалы к е зш б1ржола ж етю зген со ц батыл, эддл жазт-ан. Халык, сыйлаган, халык, уш ш зецб1ректщ отына байланран Байзак,даткдныц батырлырын мадакуай отырып, Эбекец оныц кдтыгездйтн де аяусыз керсетедг Коп алдында намысына тиетш 6ip сез айткдны ушш, е з куйеу баласын ол OAiMre буйырады, о ны е з баласы орындайды . Кдязы ж ы лап жеспр цалады. К,атыгез баты рды ц цаты гез ш ы нды ры н кдзакдя ем1рдщ салт-д эстурш е сы йгы за суреттейдь Ж а у гаш б аты р ды ц жы лкдлш ы лары icTereH кцянат, Кдламкдс пен Суйеркулдын, махабатына кдтысты Ж аураш тыц акдялды билж айтуы, Ракдямныц Ж а н та й мен Кенжегудад сатып алып, арты нан ек еу ш е бостандык, 6epyi, Батырбек пен Байзакдыц арасындагы бацталастык, — 6api Эбекецнщ эр кешпкерше тек жарымды не тек жарымсыз кдллыкхарды рана ж апсы рмай, ем1рдщ е зш е тэн ац-кдрасы мен жак,сы-жаманын араластыра, api ем1рдегчдей, api нанымды керсете быгенш ацгартады. Э б ек ец н щ тары 6ip айтпай кетуге болм айты н ш ыгармасы — \"Кдясталац кезецдер\". О л \"Ауылда\", \"Дурбелец\", \"Топалац\" атты уш бел1мнен турады. Бул ш ы гарманыц басты м йп — к е й т к е р д щ к е т -iri. М ш ез- кулкд.1, кдрлыры дараланбаран кейшкерлердд есщ е сацтай алмай шатаса бересщ . Алайда \"Ауылда\" белЬп кдзакдя эдет- рурюттар мен салт-сананы суретгеу жагынан кап дастур мен тэл1м-тэрбиел1 нэрсеш м укцят уйретедг \"Дурбелец” бел1м1пде кдзак, ауылына кднды ш ецгелш аяусы з салган кэмпеске наукдны суреттеледд. К еш еге деш н ел сыйлап келген Ы бырайымды k jjc imiHAe кэмпескелеп, 70-тен аскдн к а р п ы ж аяу айдап ж ер аударады. BipaK, дал солай етудщ em6ip кджетгшктен тумаранын Эбекец шыншылдыкцен далелдеп суреттейдд. К еш у малта байланысты, м ал курыса, кдзакдыц Keuiyi де тыйылады деп б!ржак,ты \"дэлелдеген\" Гелещекиннщ саясаты кдзак,халкд1уш ш кдндай трагедия ра экелш соцтырганын \"Топалац\" атты бел!мде жжтеп, ж ш к т е п с у р еттей дк Ж а н е со н д ай е л 1м м е н ем1рдщ арасында айырма болмай кеткен шацта да: \"Барында 6ipre жейм1з, жорында 6ipre ашырамыз. Аштан елсек, 6ipre 297