Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Б. Нұржекеұлы. т9

Б. Нұржекеұлы. т9

Published by biblioteka_tld, 2020-06-10 00:36:00

Description: Б. Нұржекеұлы. т9

Search

Read the Text Version

Ъ ексут ан Н ф квке-уяы ___________________ _ _ фонд-кд, фонд-ты, фонд-тан, фонд-ы; шрифт-шрифг-ке; штамп-иггамп-тау; факт-ф акт-ке; митинг-митинг-ке. Ал осылай ж азуда нендей ерескелдж бар? Тптп \"кт\" -пркесше б1тетпн \"пункт\" с е зш е \"пункта-лер\" деп \"нд\" TipKeciHe б!тетш \"раунд\" сезш е \"раунд-ы-Fa\" деп крсымша жалгап жаткдннан repi \"пункт-тер\", \"раунд-кд\" деп жалгаган элдекдйда жатык, емес пе? Ал енд! \"ромб\", \"киоск\" сездерше келеек, кдзекец оларды атау тулрасыныц езшде- ак, “ромбы\", \"киоск!\" деп атайды. Сондык^ан оларга \"ромб- кд, киоск-ке\" дегеннен rep i “ромб-ы-Fa\", \"киоск-i-re\" деп крсымша жалгау орынды кершедд. Демек, маселе дэнекерде ем ес, с е зд щ айты луы нда, hfhh орф оэпиясы нда. Крсымш алардыц кдлай жалгануы \"ы\", \"i\" дэнекерш е емес, бщдщ бул сездердд атау тулгасында кдлай айтатынымызга байланысты тер1здд. Б о дщ ойымызша, \"Н епзп ережеш \" эл1 де кдзак, т ш н щ е з зандылыкуарына сэйкес жеттлддре тусу кджет, жеттлддрмес буры н жан-жак,ты акдллдасып- кецескен де жен. Э.Кдйдаров айткдн баекд усыныстардыц да жай-кую жогарыдатыдай. Толык, орфографиялык, орысша-кдзакдга ж ен е кдзакдпа-орысша терминологиялык, сездштер uibiFapy; ж аца сез бен сез тзркестерш ега-уш жылда 6ip жинакцдп ж ариялап туру; кдзак,тш н щ этнографиялык, сезддгш жасау; •плдщ дамуына дурыс барыт-бардар 6epin отыратын баспасез органын ашу, газет-журналдарда ттл мэселесше байланысты жарияланган материалдарды жинак.тап басып ш ьпару icrepi ел! кунге KpAFa алынган жок, ал кун тэрпбшде бар ма, жок, па, ол да белгкзз. Т1л ж еш ндег1 улкен 6 ip алацдаушылык, кебш есе тер м и н о л о ги я, а у д а р м а ж е н е TypAi с е зд ш те р ж асау те щ р е гш д е болы п оты рранды гы аян . © й тк еш кдз1рг1 жардайда ттлдщ дамуына, баюына, ж аца сездердщ тез орньнуы на олардьщ ecepi айрыкдпа зор. О н томдык, \"Кдзак, т ш н щ туешддрме сезддгш\", ею томдык, \"Орысша-кдзакдпа сезддкп\", 6ip томдык, “Кдзак, тш н щ фразеологиялык, сезддгш (1.Кецесбаев), тары баекдларды жасау, эрине, елеуы жумыс. Алайда бул сездйсгерде кеткен кемшшктердд кдлай тузету меселесш де ж едел ойлау кдж ет емес пе? ©cipece, елеул1 кдтелпстер жлберген ею томдык, \"Орысша-кдзакдпа сезддктз\" тузетш кдйта шыраруды крлга алатын мезпл жетпедд ме, ол сезддктщ шыкдеднына да он ж ы л болды гой. Б1здщ аударма жумысындагы 6ipa3 кем пплтм 1з сол 348

'Кмбт сездпсгеп шалагайлык,тарта барып унггасып жататынын да дэлелдеп ж ату кдж ет пе? Кбайта басылым, тольщ гыру ттлейтш к д ж е п т туыруар с е зд ш б а р . Э .Б о л танб аевты ц \"Кдзак, -плшдеп с иноним дер с езд ш \" (1962), \"Кдзак, т ш н щ цы скдш а этимологиялык, се зд ш \" (1966), \"Кдзак, т ш н щ диалектологиялык, сездш \" (1969) бул кунде крльщ а ш ам алый 1здесец таптырмайды. Халык, уш ш ep6ip с е з ком бат, сондыкдан 6i3 э р сездщ < дурыс к,олданылуы уш1н, э р сезд щ м аты насы дурыс 1 TyciHiAyi уш ш ж эн е баскд ттлге д е дал аударылуы уш ш куресуге тшсгаз. С ол себептен д е б1здер багалы сездш тщ j шпнде кеткен KiuiiripiM кдтелердщ е зш е к е з ж ум ы п кдрай ' алмаймыз. © йткеш сезддк дегеш ш з — эр сездщ ресми документ!. Кез1нде \"К,азак, эдебиетснде\" М ах ам б еттщ елещ ндеп 6ip сезд щ м энш анык,тау у ш ш (\"epeyiA\", \"ерулГ', “ереулт\") а к а д е м и к -ж а з у ш ы м ы з Б аби т М у ш р епо втщ , галымдар Кджым Ж умалиев пен Кдйым Мухаметхановтьщ, галым-жазушы Зейнолла Кдбдоловтыц, сол таластьщ шыруына себеп болтан Беркдйыр Аманшиннщ кдлай ж ан аш ы рлы кц ен niKip айтк,аны на, акдлры нда эд1л кррьпынды ны Эбддлда Тэж1баевтьщ ж асатаны на бэр1м1з де куэ болмадык, па?! Coufbi кезге дешн ж аца атаулар мен терминдердщ аудармасын арнайы Терминком б е к т п келдд. Ж у й ел ш к , 6ipi3AiAiK сакуау ушш , мундай тэрттп кд ж ет едд. Кдз1р, cipo, бул кдлзметп TiA институты ньщ терм инология 6eAiMi аткдраты н болу кер ек. А лайда т1л халык, кдзы насы болтандык;ган, бул icKe м умкш дш нш е жалпыхалык,тык, мэн 6 e p in , сезд1 куш теп бекггуден re p i х ал ы к д ен ке ц е с ш беютуге кеш кен дурыс болар едд д еп ойлаймыз. “К ецесш гашкен тон келте болмайды\" демекпп ж аца аудармалардыц баламасын беютер алдында, оны 6 ip e p гэзетке (оньщ шпнде \"Кдзак,эдебиетт\" м ш детп турде болута тш с деп ойлаймын) жариялап, халыкрен ашык, niKip алысу жасаса. Елден тускен усыныстар ескерш п барып жаца баламалар б ектл се. Turn, \"Кдзак,эдебиетт\" гэзетш щ бетшде кейб1р сездердщ кдзакдю баламасын табу ж енш де Терминология бел1мшщ кдтысынсыз да ашык, niKip алысулар етгазш п турса, ттлге деген ж ауапкерш ш пм 1зге ол д а себеп болар едд. С о ц ры ж ы л д а р д а о н eKi том ды к, К,азак, с о в е т энциклопедиясы, \"Алматы\" атты, тагы баскд да энциклопедиялык, ю тэптер жарык, кердд. Кдзак, совет 349

Ъексутпан Н ф квкв-уш _____________ _________________ энциклопедиясыныц Бас редакциясы турацты жумыс 1стеуде. О сы ган орай кдзак, ттлшдеп кдгскдрган сездердщ аясын кдйта кец!ту к д ж еттт туып отырганы анык, Ралымдар бул ж е н ш д е ж ед ел усыныстар жасап, кдзак, т ш грамматикасына да кджетп e3repicrep енпзсе жен болар едь Тшм1здд байытатын, оньщ крлдану аясын кещ тетш (аупартком, ауатком, АКД1 ж ене т.б. тэр1зд1) жаца к.ыскдрган с е зд е р ж асаудан неге кдшкэк,тауга тш сш з? О р ы с т Ш н щ к,азак, T uiH e м ундай Hri е с е р етуш м ум ю ндш нш е кецейтш оты рганньщ Heci айып? Бул женшде СССР М емлекепж сыйльпыньщ лауреаты Жубан агамыз \"Кдзак, едебиетГ гезепнде ете дурыс niidp айтгы. Кдй ттлде болмасын жалкдо есЫ дердщ атаулары мен атгары екшип плге аударылмайды. Мэселен, кешеге \"Мир\" деп а т крйылса, ол кцзакщаланып \"Бейбпнйлж\" делшбейдд, ал егер \"Бейбггшшк” деп крйылса баскд -плдердщ бэршде де сол куш аталуга тшс. С ощ ы кезде бул принциптен ептеп ауытку байкдлады, кдз!р астанамызда кдтар ею аты бар орындар пайда бола бастады. Мэселен, \"Мухит\" — \"Океан\" дукендерь \"К ек базар\" — \"Зеленый базар\" сияк,ты. Муны галымдардыц кдлай тусшддретйп 6i3re белпаз: нормадан ауыткушылык, па элде пайда болтан жаца норма ма? Кдйсысы болганда да бутан жедел туснпк кажет. Эйтпесе, мулде ауа ж айы лы п кетущупз кэдж. Бурабайдаты Жумбак, тасты — Сфинкс, Ж еке батырды — Спящий рыцарь дей бастагандардыц пайда болуы осындай салгырттык,тыц салдары. Ттлге ьлтипат булай ж асалынбайтындытын алдымен б1здщ т ы м амандарымыз туанддруге Tnic емес пе? Кез1нде Алматыныц орьш сы з — Алма-Ата, Есжтщ — И ссы к, М ед еу дщ — М ед ео болы п кетуп ecT in бузы п сей л еу д е н б асталтаны ю м ге ку пия? “Асы\" совхозы н оры сш а \"совхоз Асы\" демей, неге \"Ассинский\", \"Сегетни\" — “Согеты\" демей, неге \"Сюгатинский\" дейгфз? Ал енд! Кулжа селосын — \"село Кулжа\" деуге де кцынсы ны п \"Кульджинский\" деп орысшалаудыц кдндай кдж етгш п бар? Муньщ 6epi ж ай нэрсе емес, елге кдтысты нэрсе екенш ескеретш, глтипатпен кдрайтын уакцгг жетпедд м е? © йткеш оном астика м еселесг оны ц imiHAe жер-су, мекен атгары, мекеме, уйым атгары, мал атаулары мен Kici атгары тек ттл тарихы на емес, ел тарихы на да тпселей кдтысты екенш, epi оныц улкен мацызы барын кундеджт! ок д т-б ш п ж ур емесгаз бе? Бул саладагы кемш ш ктер де 350

% м()т tLvm сауатсы з пайдалануга жатады. М эселе ралымдарды, шаруашылык, басшыларын немесе акдш -жазуш ыларды айыптауда емес, ортак, кем ш ш кке ортак, уяла бш п, ортак, шара крлдануда. \"М ен жанбасам, сен жанбасац, ол жанбаса, енд1 гам ж анады ?\" — д еп Н .Х икмет айтпакщ ы, \"сен салар да мен салар, аткд жемдд гам салар\" деп ж уре бергешм1з жараса ма? Ереназдисген, немкурайдылыщан, Tiirri м эдениетазджтен кеткен ттлге кдтысты орашолакуык,тар астанам ы зда да аз емес. Л енин проспектгаш щ бойында \"Бес орденд1 Казахстан жасасын!” — деген кдте жазудыщ турганына талай болды. Сэтбаев к о ш е а м ен Байзакрв ж е н е Ж андосов кешелершщ токдйласкдн тусында N1 кдлалык, наубайхана бар, соньщ дэл rape 6epic кдкдасында: \"Нан эрдайым ж эне барлык, уащ>ггта м ем л екетпк к д зна болы п саылады\" — деген кдте ж азу тургалы да талай ж ыл етп. Оньщ е з1 сол наубайхана территориясындагы жалгыз кдзащна жазу. Кдтелж кетш-ак, жатады гой, м эселенщ улкеш онда да емес, сол мекемеде сол сезд щ кдте ек енш б1летш, тусш етш де 6ip адамнын, болмаганы ма деген ой гой гасни щшайтын... \"Ботанический бульвар\" кеш есш де, N21 мектептщ м ацайы нда: \"Д о но р к,аны ем1рд1 у зар т а д ы \" — д еген жарнамалык, ж азу тур. ©MipAi узартудыц ондай оцай ж олы табылса, оган гам кдрсы болсын-ау, 6ipax, ол сез: \"К ровь донора спасает жизнь\" — дегеннщ орашолак, аудармасы гана гой. Астанамызда М .Эуезов пен С.М укдновтьщ эдеби- мемориалдык, уш бар. Bip сез1лсе, ттлте курм ет алдымен осы музейлерден сез1луге тага едь Амал не, олай емес. К о п т еге н TyciHiK т е к о р ы с т1л1нде ж а з ы л г а н , о н ы ц кдзащнасы берглмеген. Бериген ж ерде кдзащпа сездерден кдте кеткен... К,аз1р Эб1лхан К ,астеев а ты н д а гы е н е р м у з е ш н д е барлык, экспонаткд TyciHiK кдзащ на, о р ы сш а era т1лде жазыла бастады. Ж эне era ти ге де улкен ыждаЬатпен кдрау байкддады. Б1зддч ойы м ы зш а, бул — куптайты н улп ж эне жогарыда аталган кдулыга кдтысты нащгы крлга алган и п ic. Астанамызда улкен Ботаникалык, бак, бар. О л бак,тагы вш м дж тщ Typi 6ipH em e ж уздеп саналады , Бащгыц танымдык, эстетикалык, мэнш дэл Kp3ipri экологияга улкен мацыз берш п жаткдн заманда айтып жетгазу мумган емес. 351

Ш сут т И ф Ы я -ут __________________ Алайда Typi де, т у а де аса мол ондагы еомдиегердщ аты к,азакд!а к ер сет1 л м ей тш ш е e p i к^янж ы ласы ц, epi Дагдарасыц. Самырсы ннан майкдрарайды, аршадан кдш ланы, кедеден бетегеш ажы рата алмай-ак, кдртайып б ара жаткднымызра м уны ц да ce6e6i бар-ау. Т1л аркд1лы таны м ы м ы зды кдлай кещ тсек, тану, ке р у аркдглы TiAiMi3Ai д е байытьш отырура мшдетпм1з гой. Халык, шаруашылыры жетютйсгершщ керм есш ен де, археологиялык, музейден де, Э скери комиссариаттардыц кецсесш ен де, кез келген мекеме м ен кесшорындардагы ж азулар мен жардайлардан т1лге д еген к урм ет ацгары лы п турса, елге деген интернационалдык, сез1мд1 содан-ак, керш , куанып журсец кдндай ранибет! Ж астарра тэрбие бергенде, 6i3 осындай кдрапайым н акзы гске к ещ л белмей, куррак, сезге карай ела д е бегам ту рам ы з. 1стен кер ш б еген нэрсеге сезбен иландыру мумюн бе? Казак, ж ене орыс ттлдерш окдш уйренуде жене жастарра интернационалдык, тербие беруде мектептщ, усгаздардын, рел1 айры кдга ек е ш гамге д е болса аян. 0 3 ip re Шраз мектептер м ен устаздар ж огары да аталган кдулыларр-а орай к ц ж етп бетбурыс ж асай крйран ж ок, Биыл кдкгга ж олы м тусш Ж ам бы л облысыньщ Красногор ауданында болдым. \"К^языл О к тяб р ь\" совхозы н дары к,азак,-орыс орта мектебшде кездесу e n i Бул мектепте балалар кдзак,тшнде ж ене орыс тьлшде аралас окцды екен. Алайда, сол кепк,абатты у л к ен м е к те п тщ кщ руар стенд1с1 м ен безенддрулерш, жазылган урандары мен таблицаларын тугел аралап, иш нен казак, тш н д е жазылган 6ipAe-6ip сез, TinTi к а за к д и ж азы лган 6ipAe-6ip окуш ы ньщ фамилиясын таппадым. Совхоз орталырындары yriT насихат куралдары д а т е к 6ip ттлде ж азылы пты. М ундай ерескелдж 6ip осы ауданда рана болып отырса, оныц ж арасы жец1л болар едд-ау! К ерпп ауданньщ да, баска облыстардьщ да осы халде ек ен ш кергенде кдлай кцгнжылмассыц... Эрине, айта берсец, проблема кеп. Оньщ берш 6ipey кел1п ш еш ш бермейдь Ж абы ла жумылып кдна жузеге асы раты н ж ум ы стар. Кдзак,стандык, оры с жазуш ысы Владимир Гундарев \"Абайдыц тш , Ж амбылдьщ тш \" атгы макдласы нда (\"Казак, эдеб иетГ , 21-август, 1987-ж), кеп ж ай д ы дпты айтып, нагы з агайындык, жасады. \"Адам айтса нанры сы з жардай пайда болды, — д ем еп п е елд ол, республикада ж ергш кп халыкдъщ саны кебейе тускешмен, 352

Ушбет оньщ ттлшде сейлейттндер куннен-кунге кемш барады. Кдзак, эдебиетт ер к ен д егетм ен , оны о к щ ы н дар азая тусп\". Осыньщ бэрш е e3iMi3 кшэл! екеш ш з, oFaH алдымен акдш- ж азуш ы лар, ралымдар, баск,а да зи ялы лар — интеллигенттер — 6apiMi3 де ж а у а ш ы екендгтм1з акдкдт. Сол Гундаревтщ: \"Окырмандар процентш щ аз-кебш айтып крйтешн, кей казак,ак^ш-жазушыларьшыц балалары да е з ш щ э к е с ш щ к г г а б ы н о к ы п HibiFyFa OAi ж е т е берм ейдГ, — д егеш д е ш ындык, к,ой. С ол сияк,ты, e3i казак, мектебш де мугамм бола журш, ез баласын ол м ектепте окдггпайтын педагоггер д е кднш ам а?! ©3iMi3 ж еш сш ж еп оты рган араштыц там ы ры на ез1м1здщ балта шауьш жаткднымызды к ебМ з ал! тусшбей келеш з. ©зЬпз тусшбегенд! е зге кдлай тусшед!? Тусш бедщ деп OFaH кдлай окпелейшз? А на тййн б ш н е й т ш ж а с та р ы м ы з д ь щ а з eMecTiriHe а р л а н у ы м ы з к е р е к , к ы с ы л у ы м ы з к е р е к , 6ipaK, OFaH мактануга болмайды. Сол ттлде сейлеген ата-анадан туа турьш, сол ттлде сейлей бтлмеуден откен тт/уу кррлау тары болм айды . А на т ш н кррл аран адам ал д ы м ен e3iH кррлайтынын TyciHyi керек. Совет Одагында туратын барлык, улт, барлык, халык, ез ана т ш н ж эн е оры с т ш н белуге тш с екенддт Kp3ip а з сез больш журген жок, ЕлМ здщ саясатьша, интернациоиалдык, мудемтзге, халк^пчыздьщ кдж етш е толык, сай келетш осы принцишт жузеге асыру, acipece, интеллигенциядан улкен бшмдарлык,ты талап етеди “Bi3Ai сьшады\", — ден ралымдар жазуш ыларга, \"Б1зге акы л айтгы \", — деп ж азу ш ы л ар ралымдарFa р е н ж и т ш ж е тм 1 з жок, \"Пл м у д еа, ярни ел м у д еа бэр1м!зден бшк. Сол ушш 6ipirin кдюмет жасауга тшсгаз. \"Кдзак, вдебиеп\", 26.08.1988-жыл. ТЫ ЗАНДЫЛЫК.ТАРЫН САК.ТАЙЫК, С оциалистж зам ан ньщ арк,асы нда казак, т ш н щ каншалыкцы кауырт ж ене сапалы дамыраны крз1р ж уртгьщ 6apiHe аян. К еркем эдебиет1м1здщ 6yriH ri еркендеу дэреж еа, казак, тш нде шыгатын газет-журналдар саны, радио ж эне телехабарлар аукымы — 6api коз алдымызда: 353

Ш сутан H’ tfafrh-yn,____________________________ кэзак, т ш ipreAi елдщ ттлше айналды. Ал 6ip елге кызмет e iin отырран ттл удайы дамып, байып отыруга тшс. Сондык^ан ттлдщдастурл1 ереж есш е де, даму барысында тутан ж а ц а л ь и ы н а д а 6apiM i3 а с а с е р г е к т ж п е н ж ан е ж анаш ы рлы кден кдрауга м1ндетпм13. Кдзак,ттл1 грамматикасыньщ жасалуына, дамуына ежелп Aecrypi бар улы орыс тш нщ тжелей ыкдал е т к е т белгш. К П С С Орталык, Комитета С аяси Бю росыньщ орыс ттлш окдггуды жакрартуга байланысты ш еиимше сэйкес 6i3 ол ■плдщ ана тш >пзге ти п зш оты рган и п ыкралы н ардайым жуйел1 зерттеуге ж ане грамматикалык, орфографиялык, ережелер1м1здд соган б еш м жеттлдДрш оты руга т ш с т з . Сауаттылык, талаптары тек и л мамандары мен эдебиетиплер унпн FaHa емес, сол ттлде сейлейтш барлык, адам уипн н е п з п тэрттпке айналганда рана халыктын, ттл мэдениетт жогары дэреж еге кетерглмек. Осы орайда езара ойласатын, келкетш маселелер баршылык, Ж окцан езгеш д а у г а а й н а л д ы р м а й , 6ipiMi3Ai4 niKipiMi3Ai eKiHuiiMi3 ьлтипаткд алганды а з б!летш дтм1здей кермей, заманмен 6ip re зацгарра к е те р ш п келе ж аткдн ан а тш м 1здщ дэстурл1 дам уына бар1м!здщ д е улес крсуым ы з кджет. С оцры ж ы лдарда е р е н а зд ж те н бе, бым естж тен бе, эйтеу1р, грам м атикалы к, е р е ж е с 1 еж ел д ен бар, ем1лес1 алдекдшан кдлыптаскдн сездердщ езш де бузып ж азу Aacrypi байкдлып жур. М ерз1мдд баспасез б ен баспалардьщ дал кдз1рпдей дам у к езе ф н д е кдте ж а зу аркд1лы кдтелжтщ езш кдлыпты жагдайра айналдырьш жтберу к^ын емес. С ондыкта н ондай кдтеш ттл м эдениетоизге тускен дак,деп тусшш, дер кезш де тузетш отыруга тш стз. К еш н п кезде республикалык, обылыстык, жане аудандык, гэзеттер де, журналдар мен баспалар да рептк сан eciMHiH ем ы есш е е р е н а з кдрап бара ж аты р. Кдзак, т ш грамматикаларында рептк сан ес1мнщ ем ж еа былай керсеттлген: \"Р етгж сан е о м д е р араб циф ры м ен берьлген кезде, -ыншы, -imni, -ншы, -mni журнак,тарыньщ орньша дефис крйылады\". Бул ереж е бурыннан бар, бурыннан осылай. Дефис д еген сезд щ кыскдш а м эш — к ^ с к э сызыкдш. Ал ендд осы е р е ж е ш кдлай б у з ь т журген1м1здд дэлелдеу е ш кдын емес: кез келген гезет-журналдан табасыз. Мысалы, гэзет- ж урналдар былай ж азатьш болып жур: \"Б.Сержов. 10 класс 354

’K u fm окушысы\". Бул сейлемдеп санды сезбен жазсак, былай емес пе: “Б.С ерж ов он класс окуш ысы \". О сы ньщ тубшде 6ip кдте бар-ау деп куджтенгеннен бе екен, 6ipa3 гэзет- журналдар жацагыдай сейлемдд былай ж аза бастайтын болды: \"Б.Сержов 10-шы класс окушысы\". Эрине, муны дуры с о ку ы н окцсы ц-ау, 6ipaK, мунын, жазылуы да кдте. Ал кдтелжтщ ce6e6i, cipe, орыс т ш ем1леамен шатастырудан. ©йткеш орыс тш нде ретгж сан е а м н щ ж алгаулары родкд байланы сты э р к д л ы келедд, т ндыктан ол -плде деф истен кеш н де ж алгау ж азылады. Мысалы: 1-й курс, н а 3-й странице, 67-я годовщина. Кдзак, тш нде мундай родтык, турленулер болмайтындыкуан, тек дефис крю ж е тк ш к п , сонда жогарыдагы с е й л е м т ц б1рден- 6ip дурыс жазылуы \"10-класс окушысы\" болуы керек. Р етп к сан ес)м нщ ем1лес1нде е р е к ш е ескерттлмеген, 6ipaK, ic жуз1нде кдте ж азу дэстурге айналы п кеткен 6ip жай бар. Мэселен, гэзет-журналдар: \"N108 орта мектепте\", “N26 уйге орнатылсын\" деп ж азады , о н ы 6 i3 \"HOMepi ж у з сепзш нп орта м ектепте\", “HOMepi ж иы рм а алты нш ы уйге орнатылсын\" деп дурыстап окцмыз. Ал ережеге сэйкес ж а зы л у ы б о й ы н ш а окд1сак,, \"н о м е р ! ж у з c e r i3 о р т а мектепте\", \"номер! жиырма алты уйге\" деген болар едж. Ойлап кдрасак, жогарыдагыдай ж азуым ы зда оры с тьм емжесш кдте пайдаланудыц ьж ралы бар, вй ткеш о л ттлде бул свздер былай ж азылады гой: \"в ш коле N108\", \"установить на доме N26\". Кдзак, т ш н д е п крсымш аныц щлзметш оры сш ада “в\", \"на\" предлогтары аткдры п тур жане ол сездер орысшада р е п ж сан еам ге де жатпайды. Сондык,тан ереж енщ езш орынсыз кубылта бермей, эр т1лдщ е з зацдылыгына орай, э л п тектес р етгж сан еам дерд) де ежелден бар е з емжем1з бойынша жазганымыз ж ен емес пе? М эселен, \"Ж 08 -ор та мектепте\", \"N26-yftre...\" деп ж азу ана тш м1здеп ретп к сан ес!мнщ емж есш е толык, багынады. Т ек энш ей ш еж елден бар ем1лем1здд мундай сездерге дурыс пайдаланбай, кдте дэстурдд кдлыптастырып алып, оган еш кдйсымы з мэн берм ей келгенб1з. Таты да ретп к сан eciMre байланысты 6ip ж айды ортага салгымыз келедь О ры с тш нд е айды, кундд, жы лды цифрмен керсеткенде, ретпк сан еймнен кешн дефис крйылмайды. Ол ескертпе кдзак, т ш н д е де бар. Б1здщ ойымызш а, осы ескертпе кдзак, т ш н е кджетс1з, ейткен1 буы л р е т п к сан 355

Ъексттан Н^юкеке-ули______________________________ еам н щ еш лесш е дурыс кдлзмет ж асап турран вр еж ет крлдан киындатьш, OFaH крсымша ескертпе берудщ кереп не? Оны былай крйгаща, окылуы мулде баскд ею сезд! де б1ркелю ж азу кдшнат емес пе? Маселен, \"Будан 6ip мьщ торы з ж у з сексен т е р т ж ы л (1984 жыл) бурьш\" дегендд де, \"Успш здеп 6ip мьщ торыз ж у з сексен тертнщп ж ы лы (1984- жылы)\" дегендд де 6ip кдридара сыйдырып, дефисс1з жазганымыз келюпейдд-ак, О ньщ у спне алдьицысы есептж, соцрысы р е п ж сан е а м гой. Казак, тш н щ ез табиратьша сай мунда да: \"7-ноябрь, 1984-жыл\", — деп дефиспен ж азганы м ы з ж е н сеюлдд. 1983-жылы 25-августа Казак, ССР Ж огарры Совей Президиумы \"Казак, т ш орфографиясы ны ц н еп зп ереж елерш \" бею тп. Бул ер еж е б!раз даулы меселелердщ дурыс ж олы н белпледд. М эселен, соцры жылдары гезет- ж урналдар \"ак, ау, мыс\" шылауларыньщ кдтарында \"даты\" ш ылауын да деф и с аркылы ж а за бастаган болатын. Ал “Н еп з п ереж еде\" д еф ис аркдялы жазылаты н шылаулар кдтарында \"даты\" шылауы керсеплмегш . Б1з де соны дурыс санаймы з, расында да, \"дары\" шылауы д е ф и с а з белек ж азы лута тш с. © й т к е т \"дары\" шылауы “да, де, та, те\" ш ы лаулары ньщ б1рден-б1р синоним! рана. Мысалы, “Тыншыгарсьщ сен даты, Сабыркдллсацазырак,\", —дегендд \"Сабыр кдллсац азырак, сен де тыншырарсьщ\", — деп тусшбейм13 бе? Н емесе: \"Сен д а та не болса соны айта бередд екенсщ \", — дегендд \"С ен де не болса соны айта бередд екенсщ\", —деу1м1зге болады гой. Сондыкдан \"Непзп ереж едеп\" бул езгерту орынды болтан деп ойлаймыз. Дегенм ен ж ац а кдбылданран \"Н епзп ережеде\" де ел! ескериш еген жагдайлар бар-ау деп кдлдык, ce6e6i онда: \"ак, ау, ай, мыс, мю, ды, дд, сьшды шылаулары ездерш ен бурынгы сездерден дефис (-) аркдллы белшш жазылады\", — делшген. О сы туж ы ры м кещ лге тугел крнбайды. Б!здщ урымымызша, \"сынды \" с е з т щ ш ы лау ек еш рас, 6ipaK, ocbiFaH синоним дес \"сеюлдд, сыкдялды, тэр!здд, сиякды, такдллетп\" деген шылаулар да бар гой, олар неге дефис аркдылы жазылмай, тек \"сынды\" шылауы рана дефиспен ж азы л у ы к е р е к ? 1961-ж ы лы шыкдсдн \"Казак, т ш н щ тусшддрме сезддгшде\" \"сынды\" шылауына \"сиякды, сеюлдд, тер!здд\" деген шылаулардьщ магыналас (синоним) екенддп керсеплген ж ене келпрыген мысалдар дефисс!з жазылган 356

%м*>т (303-бет). Дуры с ер еж еш бурые ж олга салудьщ н е к д ж етп п болтанын туешбеддк. Расында да, \"Амангелдд сынды батырымыз бар\", — дегендд “Амангелдд сеюлдд баты рымыз бар\", —деп езгертш айтуга болмай ма? Эбден болады деп ойлаймыз. Ендеше, \"сынды\" шылауын е з тобынан ж е н а з белш алып, жалгыз езш дефиспен жазудьщ не peri бар? Кдзак, т ш н щ iirnci е з зацды лыктары на суйене о ты р ьт, 6ipa3 сездщ ем1лесш эл1 д е ойласты ру к дж ет пе дейм1з. \"Н еп зп ереж ен щ \" тагы 6ip ескерту1 былай: \"п, х дыбыстарына аяк,талатын орыс тш н ен енген сездерге дауысгыддн басталган крсымша жалганганда, п, х дыбыстары уяндамайды: принцип-i — принциш, тишн-де — титнде, окоп-ы — окопы, цех-ы — цехы, альманах-ы — альманахы\". Соцы \"п\" мен \"х\" дыбыстарына аякдалатын кдзак, сездер1 де баршылык, крй. \"Heri3ri ереж енщ \" 2-параграфына бермген ескертуде е з сез!м1з \"epinKe\" \"i-m\" крекднда, \"эр- ш\" деп ж азу усынылады. Ал ендд тш м щ дщ е з занды льпы на ж у п н ет к п п . K h a n — \"кггабы\" болганда, \"epin\" неге \"epi6i\" болмайды? \"Эддп\" с е зш ен “эддбГ ш ы ккднда, \"LUepin\" дегеннен \"IIIapi6i\", \"кррап\" дегеннен \"кррабы\" \"торап\" дегеннен \"торабы \" ту р л енгенд е, о с ы н е п з д е н е ге 6i3 “принцибг т и й , окобы, це™ , альманагы\" д еп ж азбай м ы з? Элде \"альманахы\" деген \"альманагы\" дегеннен repi жатык, па? \"Тиб1\", \"цехы\" деген ею с е з гана кулакда сел тосац есплетпидей, ал крлдана келе олар да ттл зацдылыгымен уйлесш KeTepi ce3ci3. Bip кдраганда, “шах\" дегенге \"ы\" крсьт \"\"шагы\" деууйлеом аздеу кершгенмен, \"шахиншах\" дегенге \"ы\" крсып \"шахинш агы\" д еу уйлес1мдд еспледь \"Таспихы\" демей, \"таепшы\" деп келмеддк пе? Э р сезге бола эркц лы е р е ж е ж асам ай , осы н дайда -п л а щ е ж е л п дэстурш сыйлаганымыз орьшды болатын ш ьтар . ТШм1здщ д ам у т а р и х ы н а к е з салсак,, 6 ip к е з д е р д е \"eTicTiK\", \"бастауыш\", \"баяндауыш\" дегендерге де 6ipa3ra дейш оекдяра кдрагандар больш кел1ггп гой. Кейб1р дауыссы з дыбыекд бггкен с езге крсымш алар ы, iдэнекер1арщялы барып крсылатыны рас, алайда осындай с езд ер д щ к д тар ы н а \"нг\" д ы б ы сы н а 6iTeTiH \"м итинг\" дегеннщ де жататыны ойландырады. \"Митинпге барамыз\" Аеу дурыс та, \"митингке барамыз\" деген кдте сеюлдь Осы тектес \"нк\" дыбысына бггкен сездерге де крсымша жалгануы ер еж есш ретгеу кер ек сиякды. © йткеш “танк\" 357

'Sehymm H ^jehs-ym __________________________ с е з ш е бары с сегтппнщ ж алгауы н \"танюге\" д е п те, \"танкке\" д е п т е е ю TypAi ж алгап журм1з. Б1зше, дуры сы , т ш м !зд щ imKi т э р н б ш е у й л е а \"танкке\" бол у керек. Ал тэуелд! сеп те у д щ улгта \" ж ау т ан ю сш е умтылды\" ем ес, \"ж ау таню не умтылды\" бол ота тш с. С о л сияк,ты осы т е к т е с сездер дд \"цинк-цинкке, цинктен, цинкпен (цинюге, т. с. емес)\", “бан к -бан к к е, банктен, б а н к п ен (баню ге, т. с. с. емес)\" деп 5 1 р 1 з д Ы к п е н т у р л е н д 1р г е н д у р ы с , б у л а р г а \"ы\", \"i\" д ы б ы с т а р ы т э у е л д е н г е н д е FaHa кр сы лу ы керек: м е н щ бантам, с е н щ банк-щ , о н ьщ б а н к -i (банк-ici ем ес); танк-iM, танкщ , танк-i (танк-ici ем ес); цинк-iM. цинк-щ , цинк-i (цинк- ici емес). Bipi3AiAiK дегеннен шьнады, 6ip ем1леге багынуга тш с 6ipa3 сездд е з б е т п з ш е бузьш, \"постысы заставадан ета- уш м ьщ метрдей жерде\", \"nocibiFa жайгаскдн\", \"постыдан Караганда\"; \"повесимдд аяк,тадым\", \"noBecriciH окылым\"; \"бюстш жасады\", \"бю спсш орнатгы\", \"тостьша мен де крсыламын\", \"тосты сына а л ь т кряйык,\" д еп жазуды да, айтуды да ж ш летт барамыз. Ал \"Н епзп ереже\" бойынша \"сг, сть\" дыбысьша бггкен сездерге крсымша жалганганда, Ty6ipAeri соцры дауыссы здар т у с т кдлуга тшс. Мысалы: т е к с т — те к с -к е , т е к с п е н ; т р е с т — тр е с -к е , т р е с -i, коммунист — коммунис-i, коммунис-ке. О сы ереж еге сай жогары дагы еоздер д е \"повесть — повесамдд, повесш; бю ст — бюс-ш. бюс-i, пост — пос-ы, пос-кд, пос-тан; тост — тос-ына, тос-ы\" болып жазылуга ж эне айтылуга тик. Кунтсы зды к^ан рана к д тем кке ж о л 6epin журм1з. \"Н епзп ереж е\" бойьшш а \"кт\" дыбысьша 6iTKeH сездерге крсы м ш алар \"ы\", \"i\" дэнекер1 аркдглы ж алгануга тшс, М ысалы: ф а к т — ф а к т-i-re, факта-ден; объект — объект- i-re, об ъек т-i-Aep, т. с. с. А лайда “Абай проспекткш е\", \"сайлау пункпсше\" деп тэуелдж. жалгауын perci3 крсып айту, крсып ж азу эдетке ай н альт барады. Жогарыдагы ережеге багынып, \"Абай проспектЧ-не, сайлау пункт-нне\" AeyiMi3 ж о н е м е с п е ? Б 1ртектес сезд ер д 1 э р сак д а суйрелегенде не пайда табамыз? Айналып келгенде, одан •пл мэдениепм1з к енж елем ей ме? Э р ауылда эртурл! ай ту кезд есе берер, 6ipaK, эдеби норманы б узу боп саналаты н \"Ke6i\" дегегуц \"ке б к Г , \"6ipi\" дегендя \"6ipici\", “тэщ р Г дегендг \" тэщ р к Г , “68pi\" дегендд \"6apici\" деуда ток^ататын Ke3iMi3 ж етк ен сиякуы. Ондайга 358

ерж бере берсек, ертецп кун ештецеге ие бола алмай кдлмасымызды KiM 6uvciH. Еренс1з болып бара жаткдндырымыз соншалык, — \"прозашы\" деудщ орньш а \"прозаик\", \"комбайншыньщ\" орнына \"комбайнер\", \"футболш ыньщ \" орнына \"футболист\", \"хоккейш ш щ \" орны на \"хоккеист\" деп жазудан да, айтудан да еш кькылмайтын дэрежеге ж етпк. \"1941-жылытудым\" деуден арланып, \"1941-жылытуылдым\" дейтш дер ш ьта бастады, \"Ypy\" мен \"урлеудщ\" мэнш ажыратпай, \"урлемел1 аспаптар\" деудщ орнына \"урмел1 аспаптар\" деп атауды эл1 крйм ай келем1з. И т кдна урмеупп м е едд? \"Ш ек\" п ен \"iuieKTi\" ш ат аст ы ры п , \"eKi iuieK Ti домбыра\" дегеннщ езш \"era ш екп домбыра\" дей салатын болдык, \"Батырлар жырынын, нускдсы\" дегенд! сезддк к р р ы м ы зр а c in ip in к,алып едок, ендо о н ы \"б ат ы р л а р жырыньщ варианты\" деуге кдйта кеипп барамыз. Ол ол ма, с а у атт ы л ы к д а су л есо к, К ар аган д ы к,тан, с у р а у л ы сейлемнщ соцы нан су рау белпсш , лепта сейлем нен кейш леп белпсш де крймайты н болдык, К рс нукте, нуктел1 у п р сияк,ты ты ны с белплер1 TinTi с и р е к крлданы лады , умытылып барады. Ж азылуы 6ip i3re туспей журген сездердщ кдтарында \"уйкд1\" мен \"кррку\" да бар. \"¥йкгау\" дегендо \"уйьщтау\", \"крркцык,\" дегендд \"кррыкуык,\" деп ж а зу эдетке айналды. Тш впзде \"уйык,\", \"кррык,\" деген де с е з бар Foft. \"¥йык,\" деп судьщ батпак,ты, тубш е тарты п кететш ж е р ш айтады. \"М алымыз уйык,тап калган екен, соны ш ы гары п алдык,\", — деп ж атад ы . \"Б ал ам ы з уйк,тап кдлды \" — дегендеп \"уйкуап\" пен ол \"уйыкуап\" екеушщ айтылуы да б1рдей ем ес, о м о н и м ге ж атп ай д ы . \"К,орк,у\" co3iH турлендоргенде де туб1ршде жок, \"ы\" дыбысын орынсыз крсып жазып журм1з. \"Кррьщгьщ шпнде мал жур\", — дегендеп \"кррык,\" пен \"мен крркы п кетпм \", — дегендеп \"кррку\" co3i де омонимге жатпайды, сондык,тан бул сездердо б!ркелга жазбаранымыз ж е н болар ед1. Соцры ж ы л дар ы о н eKi том ды к, К,азак, со в е т энциклопедиясы, \"Алматы\" атты энциклопедиялык, анык,тама, сондай-ак, коп томды Кдзак, т ш н щ туандорме сездоп, era томдык, О ры сш а-кдзакди сездж тщ шьп-уы ана •miMi3 уппн KpiCKapFan сездердщ оте-моте к д ж епапн толык, далелдед1. А лайда 6i3 “А К Д Г д е ге н н е н о з ге кдзакдаа Кыскдрган сезден бас тарттык, Зорлап к ез келген сездо 359

Ш суш т НфЫсв-шы_______________ ____________ кдгскдрту, эрине, эбе с п к болар, дегенмен -плМ зге эбден сщ ш улгерген \"аупартком, ауатком, аукомол\" сияк,ты сездердд оп-оцай сызып тастай салганымыз ж е н болмаган сияк^ы. О рыс ттлшщ ип эсерш ен ана тшлпзде пайда болтан бул жацалы к^ы е те укдтты лы крен игеруге ж ене дамытура •mic еддк. 1968-жылы Алматыда етю змген гылыми-практикалык, конференцияда айтылган кейб1р усыныс непзш де Волга, Сибирь, Оренбург, Омск, Урал деп жазуды дурыс коретшдер бар. Сонда кдзакхар ежелден ай тьт келе жаткдн Едьл, C i6ip О р ы н бо р , О м бы , Ж ай ы к , сияк,ты тарихи атауларды неге умытуымыз керек? Ол кдй мэдениеттшкке жатады? Барды бар демеу де -плащ дамуына камкррлык, бола ма? Туптеп келгенде, олай ету тгл дамуыныц марксиспк-ленинддк теориясьш а мулде кдйшы нэрсе гой. Халык, т ш н щ тарихын, дамуын Kecin сойлеп, Kecin айтып ш еш е салу еш м у м к т емес. Аялап, мукцят зертгеп, эбден ойланып-толганып, акылдасып-кецеап барып кдна оган e 3r ep icrep енпзуге т ю с т з . А л т1лде еж елден кдлыптаскдн тарихи, географиялык, атауларды бузып жазу, езгертш сойлей салу — марксистж-лениндж ш мге ж ат нэрсе. П лащ n e c i — халык, сондык;ган халык,тьщ кдсиетп кдзы насына ралым да, акьш -жазуш ы да, журналш ы мен студент те, ш аруа мен жумы сш ы да, к£1зметкерлер мен ж а й адамдар да — 6apiMi3 курметпен кдрауымыз керек. Н е п зп мшдет1м1з ттлдеп тарихи кдлыптаскдн ж уйеш бузбай, ауыткулар м ен жан,алык,тарды дер кезш де байкдп, тамы рш ыдай ту й с ш т, тек тшм1здщ ескелендйгше улес крса алатын жацалык,тарды рана крлдап отыруымыз керек. Кдзак,тш н е з зандыльпымен, ©з табигатымен дамыту б1здщ интернационалдык, муратымызбен де тжелей байланысты. К^азак, ттл! курылы сын, грамматикалык, табиратын жете мецгерген ядам орыс, агылш ын ттлдерш де рылыми тургыда терен, та ллай алады. Т1л м ен ттлад салыстыра зертгеу ел м ен еддд жак^ш дасты рады a p i еы лы мды байьггады. ©з ттлш бы ген адамньщ езге ттлд! уйрену1 д е оцай, е й т к е т ттл мен ттдащ тарихи ук,састык,тары да, табига жакцшдьщгары да адамдар м ен адамдардьщ тарихи ук,састьщгары мен табига жакцш дьщ гары нан аумайды. Сондыкуан ана т1лге деген ынтамыз бен крмкррлыгымыз еш уакцггга бэсендемеуге ттс. \"К&зак, вдебиеп\", 12.10.1984-жыл. 360

Т1ЛДЩ ЗАЦЫ Э Р Т1ЛДЩ 0 3 ЗАНДЫ ЛЫРЫНАН ТУУЫ ТИ1С Сездщ сырын, ягаи мэн-магынасын сауатты сейлеу кдлай ашса, сауатты ж азуда солай ашады. Сондыкуан гэзет- ж урнал б е п -epi м ен кггап пш ндеп кэз1рп кдте ж азулардан тез1рек арылуга тшсгаз. Эйтпесе, кдтелштщ e3i зандылыкда айналып кетер 'iypi бар. Сураулы сейлемнщ соцына сурау белпсш , лепт! сейлемнщ соцына леп белпсш крймайтьш боп барамыз. KjbicnjpMa, одагай сездердд, те л с е з б е н те л е у сездердд сощ ы жы лдары ты ны с белп ар к ц ш .1 дуры с керсетпейтш болдык. Оран себеп, белим, ереназддк, Tim i салакдык, та болар, 6ipaK, б ш м азддтм дз де кдты ссы з дей алмаймьш. О н ы ц ез1 ок,у ж у й е с ! м е н тал гы л ы м ы н д агы олкылыкуарымызка айгак, тэр1зд1. Казак, т ш н д е ш ыгатын кез келген республикалык, немесе облыстык, аудандык, басылымдарра кез салсацыз, \"5 класс окушысы\" \"122-mni катар\", \"30-шы ж ы лдар\" тэр1зд1 жазы лтан ттркеске тап боласыз. Ж ене осьшьщ ерескел кдте екенше ешюм кещл аудармайды. Кудай-ау, казак, тш нде ретп к сан еом нщ ем!лес1 сонау Байтурсынов зам анынан 6epi 6ip ae-6ip езгерген ем ес ж ене езгеру1 тш с те емес. Б е р т булддрш журген — орыс еш лесш щ ыркщмен кеткендер. Орыс тш нде сездердщ жыныстык,айырмасы бар, ал казак,тш нде жок, Сондык,тан орыс тш нде 5-ая колонна\", \"6-ой ряд\", \"5-ое колесо\" деп айырмасына карай езгерш , ал казак, т ш н д е \"5-колонна\", “6-катар\", \"5-децгелек\" д еп 6e p i б1ркелк1 ж азы лады : \"ынш ы\" \"iHuii\" кр сы м ш ал ар ы ны ц кцгзметш казак, тш н д е шолак, сызыкдга FaHa аткдрады, ал ондай сы зы кщ а крйылмаган р е т п к сан eciM \"бес класс\", \"алты катар\", “бес децгелек\" болып атау тулгада ок^длады. TaFbi 6 ip тубегейл1 о й л а с а ты н iciMi3 — цазак, алфавитшдеп эрштердщ калай аталуы. Э р кагида халык, тш н щ ез зацдыльпргарына суйене отырып жасалуга тшс. Эйтпесе, ец ж акры кагиданыц e3i ттлдщ дам уынан repi теж елуш е кцгмет ж асап кет-yi гаж ап ем ес. 1926-жылгы FbiAbiMHталастан (дурысы: эю м дж ектемдж) к ею н латынды крйып, оры с ал ф ав и тш е кеш кеш м 1з б е л гш . Енддг! ол алфавит е з алфавипм1з болып т а к етп. Алайда 6i3 ондагы ерттерад ез тш м вдщ зацдылырына икемдемей, сол орыс 361

Ъвксушпан <Ну(п1секв-уны____________________ _ п л ш д еп таботатын сакуап, дыбыстарды \"Эм, эн, эс, тэ\" деген ретпен этап келем1з. С оньщ салдарьгаан кыскррган сездердд оры с тийнде кдлай атанса, крзак, тш н д е де тапж ылтпай тап солай атап келем1з. Ал Байтурсынов ж асаган крзак,алфавитшде эрш тер \"мы, ны, сы, ты\" болып аталган (\"М адениегжэнетурмыс\", M l . 1989). \"С оциалист. Крзакртан\" гэзетш б э р М з де кдюкдртып \"Сыкы\" дейм1з, ал егер оры с тш н д еп улпм ен \"Эскд\" десек, api epci, api т1л1м1зге у й л е а м Ь з емес пе? Сондай-ак, Америка Курама Ш таттары н (АКД1) \"Акдип\" деп айтам ы з гой, ал егер \"Акдша\" д есе ж арасар м а едд? Э р и л за иды, е реж еш езш щ осындай iinra зацдылыкгарына непздеуз керек. Сондыкц’ан 6i3 алфавиттм1здеп эрштгердщ аталуын Ахмет Байтурсынов непздеген тэртшпен кдбылдауымыз — эдкет. С ощ ы кезде ж ер, су атгары ньщ кдзак, тш нд е 6ip баскд, орыс нлш де 6ip баскд аталуына к ап наразылык,бьлдр1луде. О ны кезш де мен де айткдм, менщше, соньщ орындысы да, орынсызы да бар. М еселен Бурабайда1ы Ж ум бакдасты Саринис, Ж аке батырды Спяндий рыцарь деп ежели тарихи мэн-магынасын бурмалау — ерескел кдте. Ж эне намыскр тиетш, саяси-этикалык, асгары бар кдте. Алайда Бурабайды Боровое, медеуад медео деп атаганга бэлендей булш бесе да болады. ©йткеш, оры с п л ш щ е з зацадяльпы бойьш ш а солай аталуы ьщтайлы api уйлеамлд шьпар, гам б1ледд. Т ш келмегенге плщдд кел пр деу де кцын емес пе? Б1з де С ем ипалатинсганщ С емей, Усть-Каменогорсгаш © скемен, М оскваны Мэскеу, газетаны газет деп журм13 гой. Сондыкд-ан буьшсыз ж ерге пышак, ура бергенше баскд нлд ен енген сездердц е з т ш м 1здщ пита зандыльпына орай атап, жазы п, ттлддк кррымызды байыта бергешм1з утымды сиякды. Мысалы, самоварды самауыр, кроватгы кереует, ч ай н и ки ш айнек деп е з сез1м1з кдялып алдык, крй, алда да осы принциптен таймай, бэлгам, милицияны мглиса, Тюменьдд Темен, Барнаулды Барнауыл, ад во к атш атпекет, т е к с и тегас, завод ты зау ы т деген тэр 1зд1 е з тш м1здщ орфоэтиялык, жэне орфоэтиялык, жэне орфографиялык, yftAeciMi б о й ы н ш а к,алай айты л са, солай ж азу га гыры скдны мыз ж ен. Сонда гана 6i3 идадк текеирестщ б1разы нан кутылатын болармыз. К,азакдна ф ам илия т е ф р е п н д е де айкдяндык, жок, Токдграу жылдардан да жаца туган балага босану ушнен шыкдай жатып ат крюга мэжбур, еткеш белгш. Соньщ 362

%ui(m кеарш ен балага ат крю сиякзы еж елп халык, дэстуршен амалсыз крл у з т кдлдык, Ж а н е м ш детп турде баланын, буюл аты -ж еш оры сш а тэртш пен ж азы лы п ш ыгатын едД. Сондык,тан ата-ананьщ а з баласына фам илия беруге курды болмайтын. О ндай тертш ж ек е д е адамнын, курдын куш теп шектеуге ж ата ма элде кукдш KppFayFa ж а та ма, ол ж аты й зац кд1зм еткерлер1 айта ж атар, ал, м енщш е, халык, т ш н щ кдлыптасу дэстурше жупнсек, кейб1р фамилияга \"ов\", \"ев\" крсымшаларыньщ жалгануы аты-женнщ бурмалануына ж эн е тусшжс1зджке уш ы рауы на ж о л бередД. М ысалы, мен Н урж екеевтн. Буран кдрап менщ екемнщ иэ Нуржеке, иэ Н урж екей ек енш и м дэл аньпдгай алады? Т ек екендД б1летш дер болмаса, баскдлар OFaH бакрылык, ж асай алмас. Ал егер хальпдгыц ежелг! дэстурД бойынш а Н урж екеулы боп жазы лсам онда 6api де оп-айкдш ту рар едД. Сондык,тан буйтш \"улы\" дегендД тандаран адамдарра со ны ц устш е тары фамилия крсып берудД м шдетгемеу керек. \"ЭрюмдД м ш детп турде отчество болу керек\", — деген талап ж еке адамнын; с у в е р е н е т п к курдын к,атты кр р л ады . А затты к, T ipxey мекемелер! халыкдыц ттл е р е к ш е л т м е н санасура тш с. Барлык, адамга e ip -ак, ыцгаймен ту у рсуэлДгш б ер у — о л да кцянат. Кдй ата-ана ез баласына кдндай аты-жен берем д есе д е epiKTi болура кдкдиы . М енщ ш е, эдДл за ц соны куптауы керек. Т1л зандылыры дегеннен шырады, Keft6ip ж а ц а сездердщ баламасын кдбылдау бары сы нда бДзде о сы зацды лыкдд б1ржак,ты, баскд плдДк кдриданыц нег1зДнде кдрау кездеседД. М эселен, крыррыз агайындар “Кдфгы з С С Р М инистрлер Советинин терарасынын биринчи орунсабар\", \"Кдфгыз ССР театр ишмерлер союзунун терарасы\", \"Кыргызстан жазучулар союзунун баскдрмасыньщ катчысы\" деп жазады (\"К ы ргы зстан маданияты \", N 1, 1990ж. 5-бет, ал 6i3 \"терагасын\" д а \"хатшысын\" д а кдбылдай алмай крркдрдтап журм1з. Улкен лауазымды \"хатшы-машинистка\" деген атаумен кдбаттастырудан кдшамыз ба? орыс тш нде кдбаттастырып-ак, ж ур рой. \"ПредседательдГ' ертеде \"TepaFa\" д е п атаптык,, о д ан к е ш ш р е к е к,ол y3inni3. \"Ауылкецестщ терагасы\", \"ауаткомныц терарасы\" дегенге 6epiMi3 д е келюетш тэр1здДм1з, ал \"колхоз баскдрмасы ныц терарасы\" даудан тайсардгаймыз. Н еге? М енщ ш е, бул арада халыкзыц ол сездД кдлай крлданып ж ургенш е кулак, аскдн ж ен сияк,ты. Халык, “правлениеш\" де, \"председателцаД\" де 363

Ъексутан Нф/свке-уш___________________________ баскдрма атап, \"Баскдрма келе жатыр\", — деп сейлейдд. О баста дурыс атамаудан солай кэлыптасып кеткен. TiA тарихы нда дурыс атамаудан ж ад а сез жасалуы кездеседд. С оны д 6ipi — “кенгуру\", 6i3 \"кдлталы кдскыр\" деймДз. Австралиядагы ж е р г ш к п тургындардыд -плшде \"кенгуру\" деген \"бим ейм ш , тусш беймш \" деген с е з кершедд. \"Мьша адныд аты не?\" деп сураган агылшынга солай жауап берген гой, ал агылшын: “Э , аты кенгуру екен гой\", - деп ойлаган. Халык, угымында кдлыптасып кдлган сездд кдйта кушке салып тузетпей-ак, \"баскдрма\" сезш \"правление\" жэне \"баскдрма, терагасы\" дегендд де б1лддретш омоним, кеп магыналы с е з деп кдрасак, ттл тарихы мен этимологиясы оны неге сегуге тшс? Ь1лги теорияга кдрап ттлдд тузеткенше, кейде накды жагдайга теорияныд да мойын бурганы дурыс болмас па? Магазиндд дукен деуде де осындай ттлддк ерекш елж бар деп ойлаймын. Л авканы дукен деймтз, магазиннщ магьшасы одан кед, сондык,тан магазиндд м агази н деудд дуры с керетш дер бар. Ал неге \"дукен\" ce3i \"лавка\" мен \"магазиннщ\" де магынасын омоним ретшде бере алмайды? © з ттл1м1здщ магыналык, аясьш да \"дукен\" ce3i соншалык, шагын \"л а п к е т д \" гана магынасын бередд деумен кел ке крю кдын. \"¥сга дукеш\", \"эдпме дукен\" деген -пркестер \"дукен\" сезш щ молдыдты, келем дш кп танытатынын адгартады. Унем1 сезбе-сез, етелеп аударумен гана шектеле б еру — ттлдд жутаддататын аддс. Т Ш м 1зде \"б аск д р м а\", “д ук ен \" т е к т е с эдгопен кдлыптаскдн сезддд 6ipi — \"сот\". Кдзак, ежелден \"суд\" дегендд \"судья\" д е “сот\" д еп атап келедд. Ол — омоним. Ендд к е п 6i3 сол кдлы птаскдн сезддд а р а ж ш н кдйта аж ы ратуга эрекеттенш журм1з. Менщше, бул, жукдлап айткднда, зорлы к, “С о т болып кггейдд\", \"сот журш жатыр\", \"сотталып Kerri\" деп бурыннан айтып келе жаткдн, алдекдш ан ез1м1здш болып кеткен сездд кдйтадан ережеге багындырудыд кдндай к д ж е ттт бар? Оныц тшм1зге пайдасынан rep i з ияны басым гой. \"Ы\", \"I\" дыбыстарьшан басталаты н сездердд ж а зу тэрпб ш д е д е кендлге крнымсыз ж агдайлар кездеседд. Лай, ласкун, шек, рай, Рысбек сиякды сездердщ алдындд айрылатын \"-ы\", \"i\" дыбыстарын жазбай кротаннан н е уты п журм1з? Кдгаз унемдеп журм1з бе элде, баскд ма? К дзакдыд \"Ырай\", \"Ылай\" ж эн е орыстыд \"пай\", \"лай\" ce3i, м эселен, б!рдей айты ла ма? Ж о к, Ендеше, неге 364

%зл()т eneyi б!рдей жазылады? \"Лас\", \"рыс” деген сез кдзакуа жок, бола тура \"1лескул\" мен \"Ы ры сбектГ неге кдте жазганды ж ен керем1з? Домбыраньщ inieri мен крйдыц пнегш маганалык, жагьгаан аж ы рату у ш ш 6ipiH \"илек\", еганнпсш \"шек\" деп алайык, деунплер, солай жазатындар бар. Кудай-ау, ол е й сез омоним гой. Екеуш щ де аргы Ty6i — сол 6ip \"илек” ce3i, тек келе-келе айтылуы б1рдей болтанмен, маганалык, езгеш елжке ие болтан. Ал \"шек\" деген мулде баскд, мулде бетен магына беретш та г а 6ip ce3iMi3 бар е к е т н кдлай естен ш ы гары п аламыз? Индия деп журген1м1з де тшмвддщ е з зандылыгьш ескермеуден. Ежелден халык,ты ундд, елдд Унддстан деп келгетм1зд1 аяк, асты ум ы тьт барамыз. Бгздщ ойымызша, эр сездщ магьшасьш саралауда эр ттлдщ е з зац ды лы га 6ipimiii басшылыкдщ алынуы керек. Сонда барып тусшкгпкке жетем1з. КДСАШЫ 0CET Энид, акдш, ком позитор Э с е т п K93ipri кдзак, кудайга niyidp, 6ipmaMa жак,сы б1ледь А лайда с е п з кдлрлы, 6ip сырлы акдшнын, 6i3re тастап кеткен 6ipa3 купиясы бар. Ж ал ы к д ай ж э н е 6ip-6ipiM i3re кулак. к,оя оты ры п, сол купияларды б1ртшдеп аш у — 6i3re борыш. Э сет гщ 1867-жылы туганы на кэз1р 6epiMi3 KeAicTiK. Эуелпде муныц езш эргам эр сакдд ж упртетш . Акдярында галым С.Ордалиев 1961-жылы \"ХУ1П-Х1Х-гасьфлардагы кдзак, эдебиетш щ \" 6ipiHmi гатэбш де е зш щ дэлелд1 nirapiMeH барш ам ы зды мойындатты. Э с е т т щ С е м е й д е м е, ж ок, К е к т у м а д а м а — к,ай меддреседе окднаньш анык,таудын, да еш рбаянды к, улкен м эш бар. BipiMi3 Э с е т 1916-жылы Кдггайга етш кеткен десек, 6ipiMi3 ш екара жабылганда, с ол ж ак та калым кеткен деп журм1з. О ны ц 65 ж асы нда елгенш бь\\е турсакда, 1923- жылы кдйтыс болды деп келем1з, К^ятай ж ерш д еп кулыптасына да сол дата жазылды. Алайда Эсет кдйтыс болтан уйдщ бел баласы Эбддрауф 1922-жылдьщ 26- ш мдеанде курбан айтгьщ 6ipiHiui куга жамбасы жерге тигенддпн кез1нде ж азы п крйган ж е р ш е н окдяп берген болатын. О ныц устш е курбан айттыц 1922-жылдыц 365

Ъексушан Н ф кекв-т ы ____________________________ ___ нилденщ соцында, 1923-жылдьщ ортасында болганын кдртгар есептеп шыгарып отыр. Бешмбет Майлин де \"Айт KyHAepi” эщ тм есш 1922-жылы пилденщ соцы нда жазып, тамыздьщ басында \"Ецбекпп кдзаккд\" жариялапты. Муньщ 6api гылым ескерм ейтш факта емес, менщше. Агат niidpAi э д е т кьш алу да бэленд ей кдтын н э р с е ем ес, дегенмен рылымньщ дэлелдд ж а к д а жантайраны ж акры гой. Э с е т энд ерш щ ш нн деп ш жу-м арж анньщ 6ipi — \"1нжу- маржан\". Бул — махабат эш. Муцньщ, сагыныштьщ эш, зарырып шырарран эн. \"Э сеттей сал эн салсан,, эсемдетш\" д е й т ш с е з — э н н щ iniKi- с ы р ткы э у е з т е уйлеспейтш зорлы к, \"О л ce3i менде бар\", — деген 2-3 азам атгы керддм, солай дегендерш ен 6epi 7-8 ж ы л етп . Бар екеш рас болса, кудай-ау, солар еннщ е з т е к с т неге жарияламайды? Ктмнен кызганады, неден крррашак,тайда? ©здер1 жариялаудан ж урексш се, ж ариялайты н адамра неге бермейдд? “Бэленш е буйтш айткрн: менщ экем керген, сол юоден еспгем \", — деп т е Э сеттщ рылыми-ш ьиармаш ылык eMipiH ж ац а ш ы рармалармен, тын, деректерм ен толыкцыру — ете кдуштт. Б1лмей арат кету 6ip баскд да, кдйткен кунде Э сетп зертгеуипнщ 6ipi болам деп кулык, ж асау — 6ip баскд. М ен щ е з ойы м ш а, Э с е т шырармашылырында элт купия куйшде кдлып келе жаткдн тары 6ip мэселе бар. Ол — Э сеттщ Ы ры сж анм ен айтыскрн-айтыспаганы. \"Ойбай-ау, екеуш щ айтысын ецбектеген баладан ецкейген шалга д е ю н битедд, сонд а кдлайш а а йты спайды ?” — деуддн, орны б ар. BipaK айты стьщ ©3i болганмен, айты скдн к ы з ©м1рде болмаган Foft. Ы р ы сж ан деген ак ы н кргз ©м1рде жок, болса, онымен Эсет кдлай айтысады? Осы сурау меш кептен ойлантатын, акдяры ©з ж орам алым ды ж а р и я етуге уйгарып отырмын. Эсетпен айтысында Ы рысжанньщ аузынан: \"Алты акдш Аязбай мен Шашубайлар, Артымнан ж ете алран ж о к KYCTa® куып\", — д еген с©з шьидды. А язбайды ц кай акын екенш кайдам, Ш ашубай Крш кдрбаев — Э сетпен замандас акын. Ол 1865-жылы туы п, 1952-жылы кайты с болган. К,азактыц халы к акы ндары н кезш де 6ip кгещ ей-ак зерттеген талым Есмагамбет Ысмайылов Ш ашекецмен сан рет жолырып, сан р ет сей лескен. BipaK о л гасш щ Ы ры сж ан а п ы кы збен 366

Ушбет айты скднын иа кдкды ры скдны н 6ipAe-6ip рет аузы на алмайды . Э с е т те н б а с к а eu i6 ip акдын Ы р ы с ж а н а тты кызбен айтыспайды. Муныц e3i тепн емес. Эсетп керген, Эсетгщ татар досы Афаридщ ушнде узак, жы л кдызметшШк ж асатан маркум С улеймен Эбддлдаевтан: \"Э секец Ы ры сжанмен кдлай айтыскднын айтпауш ы ма едд?\" — дегеш мде, \"ол айты с Э сетгщ а з шырарраны гой, ондай кдлз жок,\", — д еп едд. Э с е т п ендд- рнл! ерю н ауызра ала бастаганда, о ны ц е ц э й г ш айты сы кершдь Оньщ устше ондай пшрдд ерюм-ерюмге ауызша айты п к е р у д е кд ж ет едд. Б айкал кдрасам, Ы р ы сж анны ц болган-болмаганына кеп журт-ак, кудисп екен. Ондай кд>13 жок, болса, оны м ен еш кдш ан айты спаса, онда Э сет неге ол айтысты елге жаяды? Б1ршидден, Э с е т пен Ы рысжанньщ , сондай-ак, Б1ржан мен С араньщ б!з окд,ш ж урген айты сгары болтан айтыстьщ дэлме-дэл 6epiAyi емес, кцсага айналдырылган, hfhh 6ip айтушыньщ баяндалуына багынган турлерь Ярни кцса. О дан repi кдзакд>1лау айтсак, — дастан. Kp3ipri плге жакдшдатсак, онда — поэма. Демек, 6i3 бул арада \"Ь1рысжан былай дептГ, \"Эсет алай депп\" дегеннен repi: \"Эсет Ы рысжанньщ аузына анандай сез салып, ез аузы на мынандай сез салып отыр\", — дегенге бешм болуымыз кёрек. Екшппден, бул айтысты елге таратута Э сетпц абден кдкдлсы бар. Э йткега бул айты с — бастан-аяк, Э с е т п ц ез шыгармасы. Э сетпц де, Ы рысжанныц да елещ — Эсетпц 63iHiKi. О л — айты сты ойд ан ку р асты р у ш ы , б аскдш а айткднда, айтыстьщ , hfhh кц сан ы ц авторы. Cipa, эдеби шындык, осылай шыгар. Ендд осы ойы м ызга дэлел болады-ау деген жагдайларды ■пзш кереш к. Э уелп дэлелдд айты сты ц е з ш пнен i3AereHiMi3 орынды сиякды. Б1ршпцден, \"Айтыстым аскдн ж у й р ж 6ip крюбенен\", — деп, Э сет ез басынан еткен 6ip окцганы баян еткендей болады. Э зш басты кеш пкердщ 6ipi erin баяндау — едебиетте кез1рге деган ец ешмдд эдгс. Э с е т п сол эддсп бастаушылардыц 6ipi деп кэраута эбден болады. Екшппден, \"Ол кунде кцын кушм татымды ендГ,.. \"Сол кезде он сепзге келген ед1м\", — дегею — \"бул айтыс, менщ ж ас кушмде болды\", — дегеш. 367

Ъекстпан (Н.фкеЬ-ты_______________________ Бул да акдшньщ нанымдылыкдд шакыру эдда. \"Жакдшда FaHa айтыстым\", — десе, \"Сол Ырысжаньщ ыз кдйда?\" — деген сурак, ез-езш ен туындамай ма? Сондык,тан Эсет окдпаны эдеш apire, Kyaci кры н кезге итерш отыр. У ш ш п й д е н , Э с е т т щ кщ са eAiciH та ц д а п а л у ы н а Ж .Ш айхысламулыньщ 1898-жылы Кдзанда \"К,иса Б1ржан сад менен Сара кыздьщ айтыскдны\" деген ютэбшщ жарык, Kepyi себеп болтан ба деп ойлаймыз. Олай деуге ею кдгсаньщ окдса дамуындары украстык, итермелейдд. Б1ржан — Сара айтысында: \"Кдязы екен Тастанбектщ акын Сара\", — деп, Kipicne бел1мде Ж у с ш б е к к,ожа е ю ак,ы нньщ кыск,аш а еш рб аян ы м ен таныстырады. 17-ден 18-ге шыкдсдн акдш кр>13ды он 6ip ж1г1т ж олдас алып, 38 ж аскд аяк, баскдн Б1ржан 1здеп келедд. \"Ат яй бер ш С араны алдыртамыз, Аулына Т уры сбектщ ж е тсек барып\", — дейдд Бдржан. Сонан кейш айтыстын, кдлай басталып, кдлай аякталганьш Сараныц e3i елецмен баяндап отырады. Э сет пен Ырысжанньщ айтысында: Э с е т С емейге 6 Kici сауда кд!ла барады. С ол арада 2 Kici айтыскд шакырып сез салады. Б1ржан \"Бул уйде Сара бар ма? Шыкрын 6epi!\" — деп таскындай келсе, артынан жещлсе: Ырысжан сыртган келген Эсеттщ заресш алып: \"Осы кец дуниеш 6ip уыс кд>ш, Т астайды крлмен ж инап умак,-шумак,\", б1рак,артынан ж ецш п тьшады. Ы ры сжан: \"О н алты, он жеттде айырма жок,\", — деп ж ас сурасса, С ара да: \"Так,сыр-ау, он ceri3re биыл ж етг!м\", — дегендд айтады. Ею кусаный, да аярында баяндаушыныц крргынды c©3i келттрыедя, Сара: \"Сал Б1ржан журш кетп амандасып, Ею кун арпалыстым табандасып. 1Шрюнге кнмаганнан жорра берддм, Басында сейлесем де жамандасып\", — десе, Эсет: \"Кдп сонда едебшен аспай келдд, Аягын титтей кия баспай келдд. Ш етше орамалдыц жуздк туйш, Алдыма 6ip торрынды тастай бердд\", — деп аяк,тайды. 368

% мбт Б1ржан мен Сара айтысыньщ к^сасьш а ем1рде болтан OK^Fa н еп з болса, Э с е т пен Ы ры сж ан айты сьш ьщ н епзш е Э сет акынныц шыгармашылык, кф ы ы аркду болтан. Кдзак, едебиетшде бэлен акдш мен кдскырдьщ немесе баскд жануарлардьщ айтысы дегендер ежелден бар. Айтысты ойдан курастырудьщ, былайша айткднда, у л п а ариден бар. Осындай-осындай ойлардан келш, eMipAe Ы ры сж ан атгы акы н кдгз болматан, а л айты сты Э с е т тщ e3i к ^ с а етш курастыртан деген крртындыга келем1з. Эсет акын Сарамен де айтыскдн. О л жайындаты м э л т етп Сарамен айтыскдн Теребай акдшнан алып отырмыз (\"Айтыс\", 2-том, 115—128-беттер). Сарадан Т еребай 9 ж а с улкен. Екеу1 1901-жылы, ты ш кдн ж ы лы айтыскднда, С ар а 48-ге, Т еребай 57-ге келген. Д емек, С ара 1853-жылы, Т еребай 1844-жылы туган. \"Мен де би\\.ем сенщ де бар екенщ, Найманда акдшсымак, Сара екенщ. Б1ржанга он сепзде муцын шатып, Кутылган Ж иенкулдан жан екенщ\", — дейд! Т еребай Сарага. Ягни Б1ржан м ен С ар а 1871-жылы кездескен. Екеу1 кездескен бе, жок, па деп будан былай дудемалдану — енбес дау. Ж ене быместпсген туган дау. Теребай — е з к езш щ купгп акы ндары ны ц 6ipi болтан адам. Э й гш Тубек, Дулат, Балта акдшдардан бата алган енерпаз. Ол айтыста Сараны жецедг \"©з елщнен шыкддн Ак,тамберд1, М анак,бай, M eftip, К дбанбай б аты р сынды атакуы адамдарды тугел айтпадьщ, бымедщ\", —деген улкен юне тага отырып жепедд. Теребай: \"М аманулы Кудайберген саган FauibiK, болтан\", — деген п ш р /у CapaFa б1рнеше рет айтады, Сара б1рак, ол с езге ж оламайды. Демек, ш ы нында да, 6ip сы р болтаны гой. \"Он терт жас Эсет акын сенен кши\"... “Эсетпен сен айтыстыц сиыр жылы\", — деген Теребайдын, деректер1 де едеби тарихы м ы з yuiiH аса кунды. 1853-жылы туган С арадан 14 ж ас киш болса, онда Э сетгщ 1867-жылы туганы аны к, С иы р жылы, я гаи 22 жасында 1889-жылы Сарамен айтыскдн. Ыбырайым Маманулы маркум 6ip жолыкдднымда: \"Экем Э сегп Бак,тыбаймен айтыскдннан кешн ауылга шакдфып акеи 6ip ай крнак, кылган\", — деген мел1мет айткдн едд. Белюм, 369

Ъвксутт ИфЫе-шы________________________ Сарамен д е сол ж ы лы айты скдн болар, и м бгледд. Оны аньиргау ушш , aAi д е крсым ш а деректер ж ин ау керек. Э сет — к ^ф ы м ен сы ры к еп акдш. 0 p i arnni, api эн mbiFapFbim, api к иса айткрпп. Э сет улкен молда едд дегендд д е а з адам н ан есэтм едж . \"©3i акдлн, e3i энпп, e3i палуан\", — дейдд Теребай Э с е т . Оньщ палуан болганын да 6ipa3 юс1ден еспдж . Ш ыгыс эдебиетшен еспген о к ^ал ар негтзшде \"Агаш ат\", \"Ш еризат\" сеюдад: орыс эдебие-п эсерш ен \"Татиана\", мацрол ацы зы бойынша \"Сэлиха- Сэмен\" атгы киса тудырумен кдтар, кдзак,тьщ тел eMipiHeH альш \"Кешубай\", \"Эсет пен Ырысжанньщ айтысы\" сиякды кисалар жазуы оньщ казак, эдебиетшде дастан жанрын дамытура да аз улес крспаганын дэлелдесе керек. Эсетгщ киса айтушыльпы аз алдьша, киса курастырушы (тудырушы) ек еш — оньщ улкен шырармашылык, ерек ш е л ш . О л саладагы ж е тк е н ш ьщ ы — кулл! кдзак, эдебиеттндеп уздж киса \"Эсет пен Ы рысжанньщ айтысы\". СЫН СЭТТЕ СЫНБАГАН СЭКЕЦ ЕД1 С ейд ах м ет ага Ш эк ец (Ш ерхан aFa) exeyi — б1зддн, кдтарымызра тете ара icn erri. © зге агаларымызра Караганда булар б!збен api жгарек, api емш-еркгн араласты. Оньщ ец басты ce6e6i: exeyi де узак, ж ы л жастар баспасында басшылык, д ы зм етге болып, iHi-кдры ндастары на агалык, улп-енеге к ер сете б ш е н -д ь Сол im-кдрындастарына 6i3,aj4 к д т а р ы м ы з д а ж а т а д ы . Кдз1з м е т п е н KiciAix м ш езд ! у ш т а с т ы р а б 1 л ген д ж тен д е , С акечД ! iHiAepi ер ек ш е курметтейтш. Ж ер барып хабар бермесш, агамыздын, жалпак,журткд унай крймайтын мшез-щлльпдгары да болушы едь Алайда ол MiHe3i е з басьгаа кдтысты жардайларда рана кылан, 6epin, ел д ж , халык,тык, 1стерде о л Kici е з ш щ ipiAiriHeH еш жазбайтын. Сондьщган агамыздьщ элп 6ip осалдыгына ж ы м и ы п к,ойып к,ана ж у р е 6epeTiH 6i3. О н ы ч eai ж а з у ш ы н ь щ ж ак ,сы к и я л ы м е н а р м а н ы с е к 1л д ен ш , Сэкечш ч езш е тан ерекшел1гшдей кершетш. © зш мак,таранды, журтш ыльщ гьщ е зш ж акры кергенш, ici м ен TipiuL/viriH баралаганын эрюм-ак, унатады. Халыкцъщ ку р м етш е и м ш ц 6eAeHrici келмейдд? К ейде хальщ гьщ 370

УОлбет кдргысын алуга n ric юсДлер алгысы н алуга э р е к е т жасап, шындыкхы; езш щ шын бетш буркемелеп эуре-сарсац болады. Ондайда ш ы найы батаны уакдгг кдна бередд. Батыр д а батырлыкды кун сайы н ж а с а й бермейдд, OFaH оны батырльирты кдж ет ететш ж атдай жасатады. Сол сэтшде, дер кезшде жасалматан ерлж ел курметше белене де бермейдд. Сондьирган елбасына кун туран кцлы кезенде, сын caFarra жасалады. Сейдахмет aFa сондай кцын жардайда жалт ете кдлатын алмас екенш кергем!з, суйсшгем1з, тацданганбыз. Сол ce6enTi Сэкендд батыр деудщ еш секептп жок, Кдсымызда журген аганьщ жеме- ж ем ге келгенде, ары станш а жапа-жалры з а йб ат кд,1ЛРанын керш, нитей: \"Кудай-а, тэуба! Ел болтан соц, елден ер де шыгады екен-ау! — дегем1з. Сейдахмет агамыздьщ сондай 6ip айрыкдна ер л ж к ер сеткен кез1 эйгпн сексен алтыншы жыл болатын. С аяси бю роньщ Mymeci, кезш де Крзакртаннан кдрабет болып кеткенддктен, кдяжылы мен кеп кею репн кернеген Соломонцев сексен алтыншы ж ьш ы желтокран окцгасына байланысты кемисия бастьпы б о л ьт Мэскеуден келген- дД. Ж а с ы р а т ы н Heci б а р , к дзак, басты к ,тар д ы ц ж у ш жырылып, е л ymiH е р л ж ж асам ак, турм ак, ж ел то к р ан жайы нда э ц п м е крзратан ж ер ге жолам ай к/а/жан тусы едд. С ол к езд е С э к е ц К,азак,стан к о м со м о лы О рталы к, комитетш щ бю ро Mymeci болатын. С оломонцев жастардьщ Орталык, комитетш е келш з1рюлдеп, саусагын шош айтьш турып шетшен куыра бастаган гой. Сонда Секец Колбин м ен С о л о м о н ц е в тщ б е т ш е т у р а к,арап ту р ы п ; \"Б1здД к у р тк д н — о с ы ш о ш айтк,ан саусак,\", — д е г е н foA. Енггеценщ байыбына бармай байбалам салудьщ, баскез жок, саяси айып тагу мен ю нэлеудщ елд! осы хэлге жепазгенш ол кезде ecrin С экец рана бетпе-бет айьштаран- ды. Эрине, желтокран кдрсылырын Сэкец уйымдастырран жок, оныц басы-кдсында болмады. Ол ерлпсп жасаган — Ербол, Кдйрат, Лэзэт, сиакды кдзакдыц ер1мдей ул-кдяздары. BipaK, ол к ез ж астардьщ ерлЫ не саткдяндык, тэр тш азд ж , аскдлнган ултшылдык, сеюлдд соракдя баралар 6epin, ycri- устш е айтып, устемелей айыптап ж азып жаткдн кез болатын. Кд.1лыш ынан кдн тамран саясатган сескенбей, эл1 ак, пен кдраны ел де, басш ылар д а аж ы рата крям ай k ^ im - куыт болып ж аткдн кцлы заманда ж астардьщ iciHe 6ipmmi 371

Ъвксутам ‘Н ф кеЬ -т ’Ы____________________ боп ара тусш , алгаш ресми кдрсылык, жасаран кдлай болганда да С экец болганын каз1р кез1 -ripi iHUepi кдлай умьггайык,?! С ол е р л ш ецсем1зд1 кетеруге, ес жиюымызра талайымызра туртю себеп болган-ды. К еп узамай кур1лдеген даусы мен к у л и Кдзак,стан халкын оятып Ж азуш ы лар Одагыньщ кдсиетп мшбесшен Ж убан агамыз желтокран окцгасы на кдтысуш ы ул-к>1зым ызды крррап с е з сейледг Ец сы н сэтте ел, халы к, намыс, улт деген ец кдсиетп урымдарды ец бш к дереж еде сацтап, \"еркек тоцты — к у р б ан д ы к \" д е г е н а т а - б а б а д э с т у р ш е с а й ел1 у ш ш курбан ды к болура дайы н екендерш керсете бглген ею агамызга желтокран окцгасына кдтыскдн кцфшын урпак та, кдтыспаса да солар ушш уйде отырып такщмын кыскдн уркек урпак, та дэн риза. Ец сы н с а п е ер л ж ж асаган сол С эке ц ендд арамызда ж о к Тумак, б арда ел м ек бар ек е ш белгш . ©Mip бойы ел1 угшн 6ip ерлж ж асай алмай, жасайтьш сэтге бас саугалап кцп, кдуш ыдыраган соц кдскдйып сейлеп те кун кешу тацсык, емес. Ондайларды кезге шукып айтып жургендер де, сыртынан куцюддеп кешп жургендер де баршылык. Ал 6i3 С экецнщ желтокран окцгасынан кейш п ерлнтн улттыц мактанышы етш, ултгыц абыройы кылып айта журеш з. Оньщ е р л т соган ылайык, Батыр агамыздыц рухы урпагымызга дем бергей! М .Э уезов атындагы театрда жазуш ы ньщ 70 жылдык, тойында сейленген сез. КДНДАЙ ЛК.ЫН.’ Оразакын Аскар — жазгандары 55 жыл бойы узбей ж ари ялан ы п келе жатк,ан, 30-дан астам ел ец кггэп шыгарган, шырармашылык,табыстары уипн Халыкэралык, \"Алаш\" эдеби сыйльшын алган, М укагалидыц терт томдык, толык, ш ы гармалар ж ы йнарын туцрыш цурастырып шыккдн ацын. Оныц акын екенше ешюмнщ дауы ж о к б у п н ендд багам ы зды б ер ей ж , о л кдндай акы н? ¥лы акын деп багаласак эрине, ец алдымен агамыздыц езш ен уят. Ж ам ан акьш десек, ол — жала. Орташ а десек, ол — олкы. Сонда кдндай акцш? © дегенде айтарым, ол — кдзак екенш е макганатьш, 372

'Кмбет элемдд тек кдзак, боп таниты н, те щ р е п н те к крзак, боп керетш, буюл ене бойы, мшез-кулкдг бетен imc-крцыспен, журш-турыспен булшбеген таза кдзакд1 акдш. Халыкдыз эюмшен акыны кеп, \"Кеш!\"— десе, сактамайтын батыры кек. Кдзбалап бейтаныстан ж ен сураймыз Кдйтсек те шыккымыз кеп жакдшы боп. Кдырдан бала келсе, курак, ушып, TepiHeH кдртымыз да турады ушып. Алысты жакдш етпек боп журенпз Тым курса кд13 6epicin, кыз алысып. Паш болтан жомарттыкден алташ аты, Деп б1лген эр кггщ бар алда сеть Халыкдыз еш адамнан ап кермеген Ас акы, келж акы. жамбас акдг. Уйшнен дам татуга кдкдллы деп, Ж епздж келмегенге шакырып ет. Жакдшды кдадрледдк жаттан бетер Алысты курметгед(к ата улы деп, — дейдд акдш атамы з “Т е к тш к \" а т г ы .елещ нде. Кдзак,тыц тект! дэстурш дел б уйтш мак,тан е те ж ы р л а у э р ю м н щ крлынан келе бермейдд. 0 й тк еш ондай дестурдщ бар екенш б!лу керек, сонан соц оны сыйлау керек, ал сыйлау ушш оньщ ултгык,непзш, тэрбиелж кдсиетш тусшу кджет. Eciri ашык, крнакдд Tepi дайын, Туцлнс турш тенетш кун мен айьщ. ¥ясына оралтан кустай болам, Кш з уйдд жайлаудан керген сайын\", — деп, тек жаны да, тэш де кдзакы адам тана айта алса керек. Мунда ата-бабаньщ козш дей киелт уйге деген перзентпк суйснпс пен табына унату да елец астарынан ацтарылыи турады. ©лецнщ уйкдсы мен ш еб ерлтнен бурын KiciHi сол баурайды. С онан соц айтарым: О рекец —ж окуан е згеге ж аситын, куйггай кдындыкдэ крлакдандай окпесш ала жупрепн куйрек, к1нэмш1л акдш ем ес, саспайты н, сабы ры н ■гауыспайтын, тау крзталса да крзталм айты н орнык,ты, байсалды, байыпты кдлпын ешкдшан бузбайтын, атакдд, 373

Ы срт н _______________________________ манданта бузылмайтын, бэрш е з ащллымен таразылайтын тектп акдш. Оны 1здед1м елецнен де, сезден де, Оны 1здедДм ж ер шолып ел кезгенде, Талай жерде к ел ке алмай булкдшдым Эдъууктщ аз екешн сезгенде\", — Дейдд “Эддлдж\" атгы елещ нде. С ол аз эд1лд!1сп е лт-талы п жак,тайтын а з эдДлдщ 6ipi — б!здщ О разак^га аБамыз. Оразак,ын А скдр — жамандык,ты жы рлап журтты ж еркенткенш е, жак,сылык,ты айты п суйанткендд артык, санайтын саналы ак^ш. \"Жакрылык, пен жамандык, еп з дейдд, BipeyAep тек жамандык, неге (здейдд? М ен ж аза алсам, жазам тек жак,сылык,ты, \"Ж арым ырыс, — ел, — жак,сы леб1з\", — Дейдд. Жак,сылык,ты айт, кез жумба кермеген боп, Жакрыльщкд кднык,сын шелдеген кеп. Жак,сылык,ты 1зде, тап, ол 6eArici3, — Жамандыкдга турмайды келденендеп. Жакрылык, — аз, жамандык, — кеп, Жакрылык, — гул, жамандык, — шеп. дегеш бул ce3iMi3re дэлел. Бул — азаматгык, тугыры б т к , макраты нык,адамньщ Бана аузьш ан шьп’атьш аталы сездер, О л — елш, ж ерш , Отанын ерекше емшш суйетш, тэубэинл, барымен базар болганды унататын ынсапты, ар-уятты атгап баспайтын арлы акдш. \" — 0к1мет алмайды, — деп, — жырды eciHe, ©кпелеп кей акдшдар жур неоне? \"Шырылдап шындык,ты айта бередд,'1— деп, Ж аппаса болды емес пе турмесше? — деген ак^ш елш е мщдетсшбейдд, кдйта елш щ крындыгын KOTepicyAi ез1не м ш дет санайды, ол ойы \"Кдйта кеш кен кдндасы ма\" д еген елещ нд е былайш а е р 1лед1: Дербес ел боп тагдырмен тайталасып, Ш акдфып ек eciKTi айкдра ашып. \"Жылы суга крлымды малмады\", — деп Ж ё н болмады-ау кеткенщ кдйта кдшып. 374

К<ел()т 0 6 irep боп кеп icneH жаткднымда, Ойдатыдай кецшцд1 таппадым ба? Атажуртты алыстан ацсап келш, Бола ма екен тусе сап аттанура? Шубырынды шак, па бул ацтабандай, Болтаный; не аруактан атгатандай. Не кершдд тэуелоз мемлекет боп Кдзатын, ту ттккен ж ер жакрарандай? 1рге кдлап ж еке ел боп жаты р едж, Bip жатына шырыссац болмас па ед1?!\" Осы елецнен Орекецнщ тек азаматтьпы рана емес, терец парасаттыльны, дуниеш бетшен емес, тубшен ойлайтыны анык,ацгарылады. Эр1ден ойлайтьш адам бергш щ 6ip кундйс a6irepiHeH элдецайда ж орары турады, сондыцтан ол с ай асап а да, ултгык,м акратга да солкрглдакуык, жасамайды: там ы р ы те р е ц агаш ты ж е л м е н б о р а н н ы ц ж у л к р1лай алмайтыны сеюлдь Орекец — халкршыц тарихын ата-бабамньщ тардыры деп багалайтын, сол еткеннен ой туйе бглетш бшмдд акрш. \"Халкума\" деген елецшде: \"Халкым деген улыцды туцтдлдрме, Бастаушым деп соцынан ж упр кунде. Орнын сыйпап кдласыц excin ертец, Бола алмасац кдсында бупн 6ipre. Bip ауызды болсацшы эр icre, ел1м, Бармарынды аз ба едД TicTeremn? Ацтаратын уакдпъщ болмады ма Алыпкд да колдаушы куш керепн?\" — дейд1 ол. Ол — сынаушы, сыналушы, Kip i3Aeyiui емес, елш щ к ы й ы н ды ры н да, к ем ш ш гш де ез1мдпо деп тусш етш туйсжтт акдш. \"Сараркдда сап журген Сайран казак, ©pic таппай кдн журме Кдйран кдзак, Крррай алмай ерлерш Ж ойган кдзак. 375

Шстпан Нфкеке-ти_________________________ Сонда ымдер сенгенщ? Ойлан, кдзак,! Кемецгер1 кем емес Ойдан кдзак, Багалайсыц неге кеш Ойлан, кдзак,! Салмас саяк, журткд к1м О йран кдзак, Рудан ас, улт кдмын Ойлан, казак,! Ж уре бермей к,очыр боп К,ойдан кдзак, Егеменддк жольщ кеп Ойлан, казак,!\" д еп туйшдейдд ол \"Ойлан, казак,\" деген елещ нде. Бул, сез жок, ойшыл акдшныц, ойлантатын ак^шнын, елещ. Елшщ тарихы н б1летш ж эн е алауыздык,тан аскдн дерт жок, екенш , ауызб!рл1к тен ас а р куш жок, ек енш окдлп-б1лш ескен ак^ш рана буйтш айта алса керек. Оньщ айткдны — ж ал ац yriT ем ес, бастан кеш кен, тарихк,а тускен ж эй ттер дщ туш ш м ен тэж1рибе ce3i. О л — \"Орбулак,” атты ж е к е жинак, шьтеарган, Орбулак, ж ещ сш халкаш а улп етуден талм ай келе жаткдн, 6ipAiK пен ерлж тщ жанкуйер акашы. \"Орбулак,шайкдсы\" деген елещнде ата-баба ерлш н О рекец былай макуан етедг \"ЕЬмулы хан Ж эцпр К,олга билнс алган жыл. Белжайлаута 6eKiHin, Кдлмаккд ойран салган жыл. Ш апырашты Кдрасай, Аргалн Токдн, Агынтай, Эл1мулы Ж алацтес — Yin жуз тугел сайма-сай\". Ауызб4рл1п, ку ш 6ipAiri б а р елдщ езш е н кеггп де Ti3e буктзре алаты ны н акдлн агам ы з 6 ip бул елещ нд е емес, талай елещнде талмай-танбай жырлап келедь Орекен, ез кергенш езгеге айнытпай елецмен ернектеп беретш ете суреткер акын. Кдрацыз: 376

\"Булт — сэбш кетерген аркдсына, Кдрагайы — ук/caFaH алкдсына. Ак, жаулыкты армысьщ, ару тауым, Саягынды caFHHFaH ал кдсыца. Арнап асем керкщнщ баршасына, Ж ыр жазайын жалама жартасьща. Бултган тускен кете алмай келецке де Ж аты р ук,сап беткейдщ аршасына. Кдйда барсам м е т алран ортасына, Алуан гулдДц ат табам кдншасына... Жайлауымныц жанымды жадыратар, Шайыр HCi ацкд1Ран жацкдсы да\". Бул ©ленде: \"Тутан жер1мд! суйем\", — д еген с е з жок, алайда суюден е зг е сез1м ж ок, Тутан ж е р ш щ портретш акдш агамыз эр щлрынан суреттеп, ез суйгспеншшгш елец-сез1ммен эдем1 ©ре бгледд. \"Акдиа булттар ыстыккд ем болатын, Кдры п-кдрып кряды ж ел к днаты н. Бултында да даланын, кдсиет бар, Аспаннан да журетш жерге жакргн. К^яктана крймаран мурттары элр Кек KaycepiH епн тур урттагалы. Жерд1ц тарай бастады шалгын шашын Кекжиекте аспанныч булт тараил\", — деген суретп кдзак,елшщ кдй кршырынан да керш еспеддк пе? Ал мына \"Есю уйлер\" деген елещне кдрацыз: \"Озшен бурынгы баспаналардан, Кезшде бул да бшк, жаца болтан. ©м1рден eTin жаткдн адамдардай, Есю уй де кетш жатыр кдлалардан. Осы Foft мвлшерл1 кун e rri деген, Тозды еден тойда топ ж урт тепюлеген. Тачдана кдрайтындай ©3i де енд1, Самсаран ж ара уйлерге кек ттреген\". Бул уй туралы рана ©лен бе? Ж о к, бул — ©Mip туралы ©лен. О ньщ мундай ©лещ ушан-тещз. Б эрш айт та, 6ipiH 377

Ъвксушт !НфЫх-ут_________________________ айт, эйел туралы, сушспенш шк жайында ж ы р жазбаран акцш акцгн ба? Агамыз бул жагы нан да осал емес. \"Риза Fbm 6apiH де улпредь Ж ансызды да жайнатып кулд1редь Эйелщ е iAecin таза ауа, Белмелерге шутылалы кун гаредД. Сен салган кдйрыны да сый деп ук,тым, Сарыла тосуды да уйрентпш. Автобус санатып ец арры аптада, Бул жолы сарат санап уйде к у т м . Кун батгы, кцнап 6ip ой жанды сол шак, ЖузДме жанарымнан тамды моншак, \"Ал ецгу б1збен 6ipre боласыц\", — деп, Кдмалап кдйгы-уайым алды крршап, — дейд! ол \"Эйел\" атты гажап елещнде. Елдщ тауелсДзддпн О разакдш aFa е ц кдсиетп жеттстж д еп баралайды. Сондыцтан ол т э у е л а з елш щ кдлйындыеы м е н KeMuiiAiriH к,айта-к,айта а й ты п с ы н а гы ш т ар д ы ж ак,ты рм айды , к,айта сол цы йынды к,тарды ж ец ш , кемш ш ктердд ж ойы п, елДмДздщ т а у е л а з д т н ныгайтуга улес крсуды уарыздайды. © зш щ \"Бас бата\" дейтш елецшде ол сол ойын былай жетюзедп \"Ру да, улт та 6ip-6ipiH сыйлап, Аялайтын болсын асылын жинап. Алаштыц азаматтары 6ip ауызды болсын, IlIbiFapa бермей буйректен сыйрак, Мэдениеттм1з м анд болсын, Турмысымыз сэнд1 болсын. Бэрш айт та 6ipiH айт: ДербестДпмДз мецп болсын!\" Э у м и н ! А й тк д н ы ц ы з к е л с ш , aFa! Тыныш тык,, бейбпш ш к деген угымныц астарында есу, ену деген улы магына бар е к е ш н О разакцш aFa осылай таразылайды. \"Алыстан ацсап с е т Отан — ана, Зар болып 3opFa жеткем босагаца. М еш де мерт eTyi мумюн едд, Ацдыран 6ip Бекежан Крсобада. 378

%вл^ет Кдтерден арашалап тенш келген, © зщ сщ куат берген, epiK берген. Шыр e iin шерменде боп шетте туып, Отансыз тул TipAiKTi Kepin келгем\", — деп ем рен е елец жазган акдш арамызды, айтьщыздаршы, крндай акдон деп барала>та болады? О л — езш дпс yHi, M8Hepi, ш е б е р л т , о й ы м ен niKipi бар, Tim i, езшдпс к ем ш ш п де бар кэзак,тьщ улкен акагаы. Ондай акдш елш щ есш ен де кетпейдд, тарихы нан да туспейдь 75 ж асьщ ы з к у п ы болсын, aFa! Аман журпцз, жасыцызга жас крсыла берсш! Кдзакртан Ж азуш ы лар одагы ны ц мэж ш с залы . 14.05.2010. \"К,азак, адебиет!\", 28.01.2011-жыл. ЕРЕКШЕ ТАГДЫР ИЕС1 К аз! ripiciH Ae 6 ip томра т аппы н, ал алтеи сор терт том K ira6i ш ы кран ары н Ол — Мукдрали М акдтаев. М укдц \"дел кдлрыцтыц бесеушде\" \"уйк,тап кетсем болтаны тесепм де\" деп ел ец жазып, \"дел к,ырык,тыц бесеушде\" уйк,тап к етп. Туцрыш KiTa6i “Ильич\" 1964-жылы ж ары к, к ер се, K63i тзркпнде жарык, к ерген соцры KiTe6i \"©м!рдастанра\" 1976-жылдыц 2-акранында 6acyFa крл крйылыпты. Осы он ею жылдыц аральпында оны ц он 6ip KiTe6i ж арык, Kepiirri: \"Ильич\", \"А рмысыцдар, достар!\", \"К,арлырашым, келдщ бе?\", \"Мавр\", \"Ш еп жапырацтары\", \"Сонеттер\", \"Куддретп комедия\", \"Дарира-журек\", \"Акдсулар уйк,таранда\", “Шуагым менщ\", \"0м1рдастан\". Bip Караганда, бул OFaH ж асалган ражап камкррлык, сеюлдд. © йткеш оны ц KiTa6i ж ы л сайы н дерлж шьпъш турыпты. Кецес заманында ондай жомарттык, эрюмге жасала бермегеш белгш. Алайда солай бола тура неге кейбф еулер М укдц TipiciHAe ершмдерден, улкендн ш ш ш бастыкд-ардан кдлсым кердд, крлдау таппады дегендд кайта-кайта айта бередд? ©йтш айту упнн дэлел кер ек емес пе? Ал дэлел болмаса, ол не жалага, не есекке ж атпай ма? Ж алп ы , K63i TipiciHAe М укдралиды ц аты а с а ш ы га крймаганы рас па? Рас болса, оган не себеп? М уны бурын 379

Ъексутан fiufnbb-wm_____________________ _ _ зертгеп, екшеп айтпасак, та, акдтньщ сексен жылдышна орай осы сезд щ тубш е 6ip ой ж упртш керсек болмас па? Ол, шынында, K03i TipiciHAe коп а к д т н ь щ 6ipi болып крна ж урдь О ньщ шын меншде мьщты акдш екенш 6 ipeH- саран адам бглдд, багалады, тпгп ептеп айтып та журдд, 6ipaK, оны жалпак, журткд жетю зу, дабырайта айту тым КД.ШЫНедд, е й т к е т оньщ ж ы л сайын дерлж ш ьпып ж аткан ж ы р жинак,тары ш етш ен жуп-ж укд, кш -ю ш кентай кггапшелер болатын. Оларды оцыган кез келген адам: \"0лендер1 ж акры екен, 6ipaK, а з екен, ж аца ж азып журген 6ipey шыгар\", - дей салуы эбден мумкш едг C e6e6i кднша жакры болтанмен, аз елец адамды тушынтпайтын, элденеа элл де болса ж етп ей жаткдндай, мына жак,сы елецдер э нш еш н кездейсок, туа калган 6ip топ с ети елецге украп, ш ы ным ен мык,ты акдш болса, неге к есш тп кеп жазбайды, кпэб1 неге ютэп кусал шыкпайды деген сиякды дудамэлдер кекейде зуратын. Осыньщ ак, кдрасын аньщгау ушш, оньщ кггептерш крлга алып кдрасак, М укдцньщ KG3i TipiciHAe щ ем щ гген кагы лганы р а с екен. Bi3Ai бул туж ы ры мга келпрген — мынандай жагдай. 1979-жылы М укд ц кдйты с б олтанная к е й ш ж ар ы к, керген 6ip гана \"©Mip-езен\" кггебшщ KeAeMi (14 жарым баспа табак) Ke3i TipiciHAe жарык, керген мына бес ютебшщ келем1мен барабар болып шыцгы: \"Армысындар, достар!\", \"Карлыгашым, келдщ бе?\", \"Мавр\", \"Дарига-журек\", \"Шеп ж ап ы р а ц та р ы \". О н ь щ Ke3i TipiciHAe ш ы гарган ауы з тол ты ры п айтаты н д ай е ц ул кен e p i кдтырцалы KiTe6i \"KyAiperri комедияныц\" аудармасы мен тацдамалысы \"0м!рдастан\" гана екен. \"©м1рдастанньщ\" e3i елерш ен 6ip ай буры н гана жарык, кердд, сондыцган оны ж урт акдш кдйты с болы п к етк е н сон; оцы ды . С оган кдраганда, \"Тагдырдыц 6ip ж ары тпай-аккойганы-ай!\" - дегендд акдш акщага гана кдтысты емес, пейглге де жарымагандыцган айткдн болу керек. ©3i гана емес, езге де кдтарлары естш шетш ен шемшгген кдгылып жатса, ерине, М укдц “жштш ен кдзацгын, дос таба алмай” “ж ы лай ж у р т , eiipiic кулмес\" едд. О ны ендд айттын, не, айтпадьщ не? BipaK, кдлай болганда да, акдганьщ мундай жагдайга куана крймаганы хак, Алаида те к и акьшнын, осындай цысымды анадан кердДм, мынадан керддм деп, аты н атам ай, ту сш тустем ей eTKeHiHe тек танданасьщ . BipeyAi теуш , 6ipeyAi ззстелеп жанжалдаспай, 380

% елйт жан жарасын елещмен жалап, жарым кецш н елещмен жамап, болашакда арызын жазып, аманатын айтып, ардак,талар куш эл1 алда ек енш e3i болжап, e3i б ш п , 03i айтып кетп. Ец гажабы сол: 6api сол айткднындай, сол болжаганындай болып шыкуы. О л кэз1р \"жыйырмасыншы 3 расырдыц курдасы\" болып кдсымызда, елец суйген - кдуымныц кушарында жур. Оран ел куэ, урпак, куэ. I* Керегендйт ражап ем ес пе?! Осыдан он жы л бурын ж етш с жылдык, тойында: \"Артында муншалык, жарияланбаган мол мурасы калган акдшды казак, бурын-соцды быген де емес, карген де |емес\", —дегем. Шынында, солайы солай гой. Бул жагынан Мукрцныц тардыры — айрыкдга тардыр. Егер тзрлтнде |I элдеюмдерден кысым немесе шггарлык, кермесе, соныц ! 6api неге елгеннен соц рана жарык, кередд? ©лген адам елец ж азбайды рой? BipaK, е ю и ш к е орай, к е ш е п кецес I заманында бук!л жазраныныц тек терттен 6ipi рана и тэ п болы п шык,к,ан к,азак, акдлны т е к М укдрали рана. Нанбасацыз, карацыз. 1979-жылы \"Ж азуш ы \" баспасы нан \"©Mip-езен \" атты елгеннен к е ш н п туцрьпп кэтыркдлы кДтэб1 жары к, кердд (кдтырка мукдба тек келемдд ютэпке берыедд). Оран галец em6ip кггэбше енбеген елендер1 жыйнакдвлды; 1981-жылы елу жылдьпына орай Сэрсенб1 Дэугговтщ курастыруында “Ж алы н\" баспасынан балаларга арналган туцгы ш ютаб1 \"Bacipe\" деген атпен жарык, кердд; 1982-жылы \"Ж азуш ы \" баспасы е й томдырын шырарды; 1984-жылы “Ж а л ы н \" баспасы бурын еш кггэбше енбеген елецдерш тогггастырып \"Шолпан\" атты катыркдлы жыйнагын, 1991-жылы бурын б е л п а з болып келген \"К у нд ел тн\" шырарды; 1991, 1993- ж ы лы \"Ж азуш ы \" баспасы уш томдырын nibiFapca; 1994- жы лы, акд>ш кдйтыс болганнан кей1н 18 ж ы л дан соц, \"Ж алын\" баспасы буран дейш п еш басылымдарына енбеген елецдерш курастырып \"Ж ылап крйттым еш рдщ базарынан\" атты ж аца ж ы р клтэбш шырарды. Сейтш М укдц 03i елгеннен кейш 18 жы лдан со ц да окцгрмандарына ж аца елецдерш жолдап жатты. Мундай тардыр кдй елде, кдй акдлнныц басынан еткеш н м ен бглмеймш. Быеттшм: кдзакда М ук,агалидыц рана б а с ы н а н e r r i. А й таты н ы жок,, тацгажайып тардыр! 1999-жылы \"Ж алы н\" баспасы \"К,арасаздан уш кан 381

Шсутан НфкеЬ-ты________ _____ к д р л ы р а ш \" а т т ы ж а ц а KiTa6iH ш ы р а р д ы , о р ан а щ я н н ь щ бурьш еш ж ерде жарияланбаган бала ку тн д е ж азган балац елецдер1 д е ендд. О д у н и еге аттан ы п к етк еш н е 23 ж ы л болтан акнш ны ц бурын жарияланбаган балауса жырлары да окдфманды бары нш а тацдантгы. \"Болар бала богынан\" д е г е н н щ б е к е р а й ты л м а р а н ы н а т а г ы ж у р т -ш ы л ы к х ы ц K63i ж е т п . С о н ан сон, ак ы н н ь щ 70 ж ы лды ры на о р ай \"Ж альш \" басп асы О р азак ы н А скар арам ы зд|.щ курасты руы м ен буюл ш ы гармаларын ж азы лу ж эне жариялану реп бойынша жыйнакц-алран 4 томдык, толык, ш ы рармаларьш шыраруды к,олга ал ы п , о н ы 2 0 0 2 -ж ы л ы аяк,таган б олаты н . С о н ьщ 6ipiHuii т о м ы 24 б а с п а т а б а к , к ел ем 1 н д е ж а р ы к , кердд. А л б у л д е г е н М у к д ц н ь щ к ез1 TipiciHAe ю т э п к е е н г е н б у ю л е л е щ н щ к е л е м 1 м е н б а р а б а р е к е н . С о н д а т е р т TOMFa сы й га н б у ю л е л е щ н щ 6ip том д ай ы , ярный т е р т г е н 6ipi рана кез1 TipiciHAe ю т э п б о л ы п ш ь н ъ ш , к а л г а н ы к е ш н г е ы с ы р ы л а берген гой. Акрпнньщ да, поэзияньщ да мундай тардырьш казак, ш уы рманы б у р ы н да, одан к ей ш де бглген емес. М у к д ц н ь щ к д й т ы с б о л г а н н а н к е й ш р ан а н ар ы з атак,-дащсрд не болуыньщ неп зп сыры, менщ ш е, осында. Ж аркы рап туран ж ы рлары ж аркы раган ю тэп болып ш ьпып жаткдн сон, рана ж у ртш ы лы к, oFaH ж а п п а й к е щ л аударды . Т уш ьш ып о к д д ы д а , с у й с ш г е н б а г а с ы н 6epAi. О сы ф актш щ езш ен-ак, М укдчныц муцын, кейш журген кундерш, кы зганы ш пен шггарльиуф ж ем болтан жардайьш, кррланганьш , б1рак,шыдаранын, ш еккен ж а н азабы н елецге гана шарьш, сан рет \"ем1рдщ базары нан ж ы лап кэйткднын\" ce3eMi3, елестетем 1з. T u rn н е ге im in к етк ен ш д е тусш елпз. 1шкендердД ю н э л е й ж е н е л е т ш э д е т н з д е н д е к д й ты п , ендд М у к а г а л и д ы TyciHin, а р с е з ш щ а с т а р ы н а у ц ш п , 6 ip r e курсш ш , 6ipre ж ы лап, ж аны м ы збен сезш ш ощг бастаймыз. М у н ь щ б э р ш 6iAreH с о ц , е з з а м а н ы н ь щ е з ш е ы л а й ы к ,а й л а - шаррысына уш ыраган М укдцды юнэлей ме элде онымен 6 ip re ку щ р ен е ме, он ы окы рм ан н ьщ e3i быедд. М ук д гал и K63i TipiciHAe еш ю м н е н к ы сы м к е р ге н ж ок, KiTa6i е з к е з е п м е н ж ы л с а й ы н шыры п ту р д ы д еп , к ей сы н ш ы га м ш тащ ф н кей сы н ш ы н ьщ т ю р ш окртаны м бар, сондык,тан соран кдты сты м ен д е е з о й -тю р ш д 1дэлелмен ж етю зуге тьф ы сты м . © й ткеш М укдгалидьщ елендер1 бул к ун д е у л ты м ы здьщ м ак,тан ы ш ы на айналды , сондык,тан оньщ елендер1 м ен еш рбаян ы куцпрт жакуар мен булдыр 382

____________________ %ел^т нэрселердд мумюнддгшше кдлды рмай зерггелу1 кдж ет деп быем. М укдралидыц тагдыры на да, талантьш а да тацраласыц. О н ы ц эл1 з ер т т е л е т ш , ан ы к,тал аты н ем 1 р б аян ы к е п -а к , Э ртурл1 себ еп п ен 6i3 б1разын айтп ай д а келем1з. Алайда айтпаган сайы н оран кцянат ж асап журм1з бе елде адамшылык, ж асап журм1з бе, езиюз де б1лмейшз. М енщ ш е, 6i3 о л крглырымы збен М укдгалиды ц е зш е де, ел е ц ш е д е емес, езгелерге ыцрайлы ж агдай ж асап келе ж аткдн сеюлддшз де, есесш е М укдц ем1ршщ к ей тусы, соган орай к ей е л е ц ш щ ж а з ы л у c e 6 e6 i ж ум бак, к у ш н сак,тап келедд. О л да енерге кцянат болуы мумган. М ьш а 6ip елендд М укдц он ceri3 ж асьш да ж азы пты : — А кдф ы нда ты нарм ы н, бгеер дем1м, Ж аркдфаран жулдызым сенер менщ. Т он imiHAe м уздаган к д й р ан тэш м , Б ет-д у зд тц бес M eiip болар кебш . О кд^анда туда бойьщ ттркенедд. М уны он сепздег1 бала айткрн се з деуге аузьщ бармайды . Ол, cipa, е зш щ де, елецш щ де тардыры е л т т е кдтысты боларын сол бала кунш де-ак, сездд м е ек ен д еп сезпсгенем. © йткеш , ш ы ньш да да, теш елген куш оны ц елецдерш е кдйта ж ан бггкендей болды ю й! О ньщ аты н да, дацкрш да e3i елгеннен кейш ж ары к,керген K heirrepi шыгарды. С оны сезген, бы ген акы н елерш ен ею ж ы л бурьш кундам гш е: \"М ен XXI-расырдыц курдасы м ы н. Белю м, одан ер1деп урпак,тарды ц туы сы м ьш да\", — деп ж азган екен. \"Ж ы л д ар етедд, ж а ц а урпакд-ар келедд, б1здщ эрц ай сы м ы зды е з орн ы м ы зга солар кряды \", — деггп б эрш ап-айкрш керш турран адамдай. Арры атасы Крнгедлд б атьф ж ауы ры нра кррап болаш акды болжаран екен, 6epri атасы Ы райымбек epi батыр, epi эулие болыпты. С ондай керш келддк М укрца да б еры ген сеюлдд. Эйткенмен оны ц бул дел айткрн кершкелддгш крйш ы , ез уагында барасын алып, елецдерш щ кдязьпын керш ж урген адам буйтш ерюмдд \" е з о р н ы н а к р яты н \" к у н н щ aAi алда екенш кдянжыла ж азбайды гой! Ж ан ы н а баткрн соц, крны крткрн с о ц ж а зга н гой. © стш М укрралиды ц е з ш ынды рын е з елендерш ен тапкрны м ы з ж е н сеюлдд. C e6e6i ол езш щ к у н д е л т н е 1976-ж ы лды ц Н -ак ц ан ы н да: \"M eH i е з елецдерЬш ен белш кррамаулары цы зды етш ем. Естершдзде б о л сы н , м е н щ е л е щ м ж е к е гу р р ан д а т у к т е е м е с . BipiK-ripin 383

Ъексутт ’НфквЬ-улы__________________________ К араганда, о л п о э м а ic n e rri. Б а с ы ж э н е аядъд б ар. О л кейд е кул1мдеген, к ей д е тудцлген ж ан ы м н ь щ кудды дауысы ндай... Ж ан ы м н ы ц муцы мен куаны ш ы — 6api сонда\", - деп ж а з б а п п а едд? М у к ,агал и д ы ц аск ,ан т а л а н т е к е н ш \"А р у а н а\" дастаны ндады м ы на 6ip ж атдайдан да байкдуга болады. Кдй к езп , кдй замандады кдзак, уш ш де е ц улкен бакдгг — перзент сую. С ол бакдпты сатке елен, арнамаган акын да аз. А лайда п ер зен т суйген кдзакдъщ , кдзак, болганда да, кцракдпы к эзак д ъ щ ж а н Te6ipemciH М укдгалиды ц кд закы кд лы ппен, к д зак ы ж ан -к у й м ен е л е ц етк еш юмдд болса да бас ш айкдтпай крймайды. — К дш ан м ен щ тагды ры м ты ны м кердд, К,ан к д к с а т к д н 6 e p i еддм р у л ы елдд. У рпадым бар, дуние, ендд менщ , Е с т и с щ б е, ей , eMip, у л ы м келдд! Ж а л гы з еддм та ста е с к е н ш ы рш адайын, Ж а б ы р к д у ш ы е м д а у ы л д а с ы н с а кдйын,. С у боп кетпей неге тур крс шырагым, Ну боп кетпей неге тур ку самайым? ...Ж а п ы р а к ,с ы з, б у т а к с ы з к у б а с еддм, Ж алгы зд ы кд д ен ж а л г а н д а с ы р л а с еддм. Ей, дуние, неге сен куанбайсыц, Куйin келмей куш гш тур ма сенщ?! С е з д е, ce3iM д е т е г ш п т у р га н б у л е л е ц кдракдпы ны ц ез1 н ж а к ,с ы K ep ri3 in ж 1б ер ед ! Foft ад ам га. © л ец н щ , тал ан тгы ц куддретз о сы б олса к ерек! О н ы ц \"Кдш кын\" аггы дастан ы н окдлп та, кд ш к ы н н ы ц дуниетан ы м ы н а, адамдык, ой-пы йгы лы на кдйран кдласыз, ж ауы зды ц езш е ж ан ы ц ы з аш и бастайды , 6ipre-6ipT e оны есгш кдшкцш еттп крйган ж агдайга, тагды рга налисы з. А дамныц акыльш, ce3iMiH с е й т ш с а н сакдсд с ал ы п к р й га н а к ц ш н ы ц куддретш е epiK ci3 р ы й за б оласы з. Б ер ш а й т та, 6ipiH айт, кез1р о н ы ак ы н сан аты н д а кдлай м ак,тап, к д л ай с у й с ш с е к те, ад ам сан аты н д а М укдгали^ — арманда еткен ж ан. Ол, менщ ш е, айтатыны н тугел айта алмай кетп, ауруханада ж аты п кунш е алты -ж еп, жетн с еп з елец ж азуы — соны ц айгады. А йты п улпрейш , ж азы п улпреш н деп ж анталаскдны содан да белгш емес пе? О н ы ц eMipi, о н ы ц тад д ы р ы — т а л а й кдзак,ты, бэлкдм, будил кдзак,ты ой л ан таты н , белдим, у ял т а ты н тагды р. Адамдьд 384

%£jdm тан у м ен талантгы тануды , о н ы багалауды 6i3 ала узак, уйренетш Ш Биармыз. © йткеш уйрену еш кдш ан бггпейтш , та у с ы л м а й ты н ж у м ы с к,ой. К ,азак,тьщ к л а с с и к акдяны М укдгали М акртаевтьщ сексен ж ы лды гы н суйсш е тойлап ж аткд н ы м ы збен , 6i3 о н ы а/й ту б егеш и зер т тей крй ган ж окды з, зер тгеп те ж аткд н ж окды з. Сондык,тан эл1 он ьщ окдфманга купия, жумбак, тусы толып жатыр. \"Б ую л м е н щ ж а зга н ы м — б а р -ж о гы 6 ip FaHa б у тш п о э м а . А д а м н ь щ eM ipi м е н eAiMi, KpcipeTi м е н к у а н ы ш ы туралы поэма. Егер нанбасандар, барлык, елещмд1 ж инап, 6ip ж инакрд топтасты рып керщ дерпд. Естерш де болсын, ap6ip елещ м е з орны нда турсы н\", — деп ж азы п ты ол к у н д ел тн е елерш ен 6ip ай бурын, А кдпш ьщ сол айткрны н орындау макратымен \"Ж алы н\" баспасы 80 жылдыгына о р а й э р е л е щ н ж а з ы л г а н н е м е с е ж а р и я л а н г а н KyHi бойынш а орналасгырып, ол ж айлы естелштерд1 крса бы йы л он ьщ алты том дьпы н ш ьн аруды аяк,тагалы оты р. Э р елещ , е л е щ н щ э р ж ол ы халык,тьщ кы м б ат е н е р к д зы н асы н а айналган классигМ здщ ш ьнармаш ылы к, та, ем1рбаяндык, та кур-сы ры кун санап халщя уппн кымбатгай беретш ш е кумэн ж ок, О ны зерттеген сайы н акдш ньщ рана емес, халкрш ыздыц да мэдени кекж и еп кеци туспек. \" Е гем ен К,азак,стан\", 08.02.2011-жыл. “К р з а к э д е б и е т i ” г э з е т ш щ Б а с р ед а к т о р ы Ж ум абай Ш аиггайуды на Ею б1рдей ж азуш ы — м ен ж эн е Сэрсенб1 Дэуггов — \"Ж ас Алаш\" гэзетш щ кэрш е уш ырап, е з адалдыгымызды сол гэзетгщ бетш де айтуга басш ысы Ры сбек Сэрсенбайулы толык, мумкщадк бермегендисген, ам алсы з ж азуш ы лардьщ е з газет! ара туспесе, ж а зу ш ь та гам ара туседд д еген умггпен взщ е aFa басы м м ен ж угш ш оты рм ы н. © й ткеш баскд амалым ж ок, М эселе еткен ж ы лы ж елтокранньщ 16-сында \"Ж ас Алашта\" ж арияланган Ж анболат Э лиханулы ньщ (А упбаев) \"Райы м бек, Райы м бек!\" поэм асы . О ньщ \"Л ен и ш ш л ж а с т а ” (“Ж а с А лаш \") ж а р ы к, к е р у ш щ та р и х ы \" атгы макрласы ж айында. М ен ондай макрланьщ жарык, кергеган к езш де бьлмеппш. Ж акргнда окрш шьпргым да, 25-749 385

Шсутан Нфкеке-ули_____________ мэселега туанддру макратымен мьш а езщ е усынып отырган м а к д л а н ы ж а з д ы м . О н ы \" Ж а с А л аш к р \" са л ы п жДберддм. С онан соц Ры сбекпен сейлеспм . Ол: \"М акдлацызды аддым, б а с а м ы з . BipaK, к е к е т ш , м у к д т к р н ж ер л ер ц ц зд д к ы с к а р т ы п б ас а м ы з\", - дедд. ''© з сез1м е ез1м ж ау ап б е р е алаты н адам м ы н м ен. Кдлскдртпай бас\", - деддм. \"Ж о к , олезш дзге ы лай ы к, ем ес, е згщ зд щ аты ц ы зга у я т болады \", - ap*i \"Ендеш е тугел баспасац, баспай-ак, крй, баска газетке б е р е й ш \" , —дедом. “О н д а ci3 б у л ш е т ш д е й ен ггец е ж о к , Б ул буры н ана 6ip ю тэпка, сонан соц \"М укдгали\" журналы на ж а р и я л а н га н м ак ала\", — дед!. \"Н еге о л сон ш а рет басы лган?\" — д егеш м е \"О лардьщ ти р аж ы аз гой,\" — деген ж ауап алдым да, жагамды устадым. Сол жауап, шынымды айтсам, м еш кртгы ш ош ы пы . \"Соншалык, соцымызга шам алы п тусеэтндей, С эрсенб1 екеум !з не будаДрш крйды екем1з?\" — деп тандандым. Егер м ен сол он ж ы л буры нгы баяндамамда М укдгали м ен С ейдахм ет агамыздын, н ем есе А кдй Н усш бековтщ элде К ецес Н урпеш сов пен Халел Аргьшбаевтьщ арына нукран ке л п р е тш д е й 6ip Terip со з айты п калган болсам, онда бул уш рет ж ариялаудьщ ж еш баска, онда ж е п рет жарияласа да е з обалы м ез1ме, алайда м ьш а кайта-кдйта жасалган насихатты н, м акраты н да, м удесш д е м ен 93ipm e тусш е алмадым. Кдлай болганда да астары нда кара пыйгыл бар- ау деп круш тенем. \"Л енинппл ж ас\" — менщ ец алгаш ею е л е щ м д п о д а н к е ш н к ,ар т тар ж а й ы н д а г ы туц гы ш макаламды, кеш н эцпмелер1м мен талай жанайкдйымды ж ари ялаган , ж ан ы м д ай ж ак р ы к еретш газеттм. О н ы куруга казак, ром аны ны ны ц айрыкдпа улпсш ж азган С атгар Ерубаев атсалы скдн, тарихы да касиетп газет. О ныц м акраты халык, арасы на ж ж салып, ш и ж упртш а л а у ы з д ы к р ы к р з д ы р у е м е с , е л 6ipAiriH , а д а м д а р б 1 р л т н н ы г а й т у б о л с а к е р е к -Ti. С о л у ш ш к у р ы л г а н г а з е т , © з б ас ы м ы зга т у с к е н ш е ой лан б ай д ы екем !з, г а зе т эдоддокп ж ак у аган боп, эдглдпс уп п н ку р е с ке н боп, талай ды ж ер д ен ап, ж ерге сап жатады. Соньщ кебш де осы маган жэне Сэрсенбгге ю тегендей киянат ж асалып ж атпасы на и м к е т л ? М е т кэз1р осы ой катгы кдшай бастады. Газет тура- а к ,д е с е : \" Ж а з у ш ы л а р д ь щ а л а ц г а 6ipAe-6ipi к е л м е й кадд ы \", “Т и т е д е , хал ы к д ф АЗ ж а н ы а ш ы м а й т ь ш Ж а з у ш ы л а р о д агы ю м г е к е р е к ? \" д е г е н сы к д ы тт'ы н эрселердд ж ал ау л ата женеледд. Алайда ж азуш ы лы р мэселеш алацмен емес, 386

%м(ж кдламмен ш еш етш ш , Ж азуш ы лар О дагы б1реулерге керек болмаса да, б1реулерге керек е к е т н осы Ры сбек неге ойламайды, Доскдлиев элдею мдерге унамады екен деп, бую л Д ен саулы к, сак,тау м п п с п р л т н ж а у ы п тастай ы к , д еп жаткдн еш ю м жок, крй деп ойлайтынмын. Сейтсем, бул и п ш з г е Keperi е л к д м ы е м е с , е л д щ к д м ы н ж е г е н с ш , еддлддк уппн курескенс1п, ал ш ьш м энш де кейб1реуге оры н сы з ж а л а ж а у ы п , ю н а а р т ы п , afrreyip, e n d p е ц п м е м е н е т ю р се з айткдлш д еген атак, алып, со н ьщ саясы нда ж у р тты газетке тарту сеюдад. М ен, эрине, Р ы сбектщ \"Ж азу ш ы л ар Одагы юмге керек?\" дегеш сиякды \"М ундай \"Ж ас Алаш\" гамге керек?\" дем ейм ш , ей ткеш ол газетгщ тарихы нда кдзак,тыц тал ай м аргаскдсы н ьщ м ан дай Tepi м е н ар-уяты ж атк д н ы н ж ак,сы бдлемш . Р ы сб ек й ш о з д е й эдд летоз, б1ржак,ты , б1реулердд м ак,тап, б1реулердд д а т т а п к д н а сейлейтш , кер-жердд сылтау етш , кдзак, п ен кдзакдъщ а р а с ы н , е л м е н е л д щ а р а с ы н ipiTe б е р е т ш а д а м д а р — е т е к д у т т т . А л Р ы с б е к iHiMi3 ж а р и я л а м а й к р й г а н м а к д л а м мынау: Ж анболаттьщ м акрласы на ж а уап \"Ж ас Алаштьщ\" басш ы сы Ры сбек Сэрсенбаевкд етшйн: менщ де макдламды дэл Ж анболатпкш дей кернею ж ерге басуьщ ызды сураймын! C e6e6i адам тагдыры мен адам абы р о й ы ж е т н д е п с е з кернек1л1кт1 талап етедд. Ж анболаттьщ м акдласы \"Райы м бек, Райы м бек!\" поэмасы. О ньщ \"Ленинппл ж аста\" (\"Ж ас Алаш\") жарык, к е р у ш щ т а р и х ы \" д е п а т а л а д ы (10.1 2.10.). О н ь щ с е з е т ш оты рганы осы дан он ж ы л буры н М укдгали агам ы здьщ 70 ж ы л ды гы н д а м е н щ К ,арасазда ж а с а га н \"К ,арасазды ч кдрлы таш ы — кд ра кдзакдъщ мак,таныш ы \" атгы баяндам ам ж а й ы н д а . М е н щ а т ы м д ы а т а м а й , \"eciMi е л г е белпл1 ж а з у ш ы агалары м ы здьщ 6ipi\" д е т з . C ipe, eiip iiau i ек ен ш аты н атамай-ак, айтайы н деп аяган болу керек. М ен ж айы нда Ж анболат: \"М укдгали М акдтаевтьщ \"Райымбек, Райымбек!\" дастаны н баспа бетш е ш ьтаруга мурындык, болтан азам ат — Серсенб1 Дэутгов. О л Кдзак, С С Р Былым академиясыны ц сол кездеп вице-президенту ак ад ем и к А кдй Н у с т б е к о в к е Kipin, п о эм а т у р ал ы niKip ж а зт ы зы п ал ы п , \"Л ен и н ш 1л ж аск,а\" а п а р ы п 6 e p in , талымньщ сол алгысез1мен М укдтали М акдтаевтьщ батыр 387

Шсз/тт Htfauh-nm_____________________ баба т у р а л ы т у ы н д ы с ы ж а р и я л а н д ы ,\" - д е п к р й ы п к е п к д лд ы \", — деггп. О н ы с ы eTipircri coFbin к е п кд лд ы д егеш гой, эрине. Ж а л а ж а т д я с ы келген адам мш детп турде eripuc айтады. © й т к е т eTipiK а й т п а с а , еш ю м дд к д р ал а й ал м ай д ы . Ш ьш м эн ш де м ен баяндам ам да бы лай дегем: \"81-ж ылды ц к драш асы нда елу ж ы лдьн ы н ел м ерекелеген Мукдгалидын, \"Ы райымбек! Ы райымбек!\" атгы поэм асы \"Лениниллжас\" г э з е т ш щ у ш н ем 1 р ш д е ж а р ы к , к е р д ь BipaK, е з -е з ш е н , оп - оцай ж ары к, керген ж ок, ©уел! поэмага тарихи тусппк беретш алгы се з ж азды ру ж енш де ак^ш-ралым Сэрсенб! Д эугговке тапсы рм а берыдд. О л Тарих, археология ж ене этнограф ия институты ньщ сол кездеп вице-президент!, тарихш ы , кррам K pitpancepi А кдй Н усш бековтщ алдьша б ар д ы ... Д е р е у т а р и х ры лы мы ны ц д о к то р ы Х алел А ры ы нбаевты С эр сен б ш щ к езш ш е шакдорып алып, м е сел еш тусшддр1ггп де: \"К ец ес ек е у щ ж акры лап алгы се з ж азьпт бер!ндер!\" — д еген тап сы рм а берйгп... Алгысез1 ж азы лган поэм аны \"Л енинш гл ж асты ц\" сол кезд еп р е д а кт о р ы С е й д а х м е т БердДкулов агам ы з 6ip ку н юддртпей HGMipre ж 1 б е р г е н ш 6i3 эл1 у м ы т а к р й т а м ы з ж о к ,\" — дед1м (Б .Н у р ж е к е у л ы . \"О й у ш к ^ ш \". 2002. \"К ,ар асазды ц кррльп^ашы — кдра крзакзъщ м ак^аныш ы\". 210-бет). О н жы лдан кеш н ойы на тускен аталмьпп макдласында Ж ан болат тэты бы лай дейдг \"Акрш М укдгали М акдтаевтьщ \"Райы мбек, Райы мбек!\" поэм асы н газетке шыгарута м у д ел 1 к т а н ы т к ,а н д а ж е н е с о г а н к,аты сы б ар ж ау ап кер ш ш кп мойны на алган да ол — \"Л енигатл ж астьщ \" сол кездеп редакторы С ейдахмет Бердщулов. О дан баскд ентам д е емес. Рахмет айтсак, осы агамызга рахмет айту керек\". Б а с к д л а р д ж ! eTipiK, о л п о э м а н ь щ ж а р ы к , KepyiHe баскдларды ц еш кдндай крты сы жок, дегеш бул, эрине, я лды нт ы eTipiriH ж а б у у ш ш р ан а а й т ы л т а н с е з . BipaK,м э с ел е птьтнындд сол ай м а? Элдеб1р с еб еп п ен м ен С эр сен б п а бул ю к е eTipiK а р а л а с ты р ы п о ты р м ы н б а? Ж ан болат та, М укдрали уш ш ж аны н аямай ш атцллап ж урген баскд да жуйрпстер быуге т т с , М укдц кдйтыс болтан соц, оньщ эдеби мураларьга ж инау ж ене жариялау ж енш де Ж азуш ы лар одагы арнайы кэмесие курды. Оньщ терарасы Эбд1лдэ Тэж1баев, ал ж ауапты хатш ысы мен болдым. M yiueAepi Л аш ы н жецгем1з, Б акдож а ж ен е Нурлан 388

едд. Bi3 эуел1 к у р а с т ы р ы п 1 9 7 9 -ж ы л ы М у к д ц н ь щ \" 0 ш р - езен ” атгы жинарын \"Ж азуш ы \" баспасына тапсырдык, С о н а н с о ц , жорэлып к е т п е с ш д е г е н с а к д ы к д е н , букдл е л е ц ш ■пшмдеп о ты ры п е ю том ды гы н т а г а б аспата тап сы рд ы к, BipaK, 6ipAe-6ipiMi3 к у р а с т ы р у ш ы е к е ш ш з д 1 к е р с е т к е м 1 з ж ок, О л кезде элдею мдер ж азган алга сезш де кеш н пулдайды д еген о й б1зде болтан ж о к . Т ек М укдцньщ аруагын, елецш сыйладык, Сол ею томдыккд \"Ж азуш ы \" б аспасы ю р п зб е й к р га а н ел е ц д е р ш “Ж а л ы н \" б асп асы н ан \"Ш олп ан\" д е ге н а тп е н тары ш ы гарды к , \"Ш ы рарды к,\" д еу м н щ ce6e6i, м ен сол кезде сол баспаны ц б ас редакторы еддм. К е ш н \" Ж а л ы н \" б а с п а с ы \"Х о ш , м а х а б б а т \" д е г е н а т п е н М укдцньщ прозалык, шырармаларын да, \"Кунделжтерщ\" де ш ы гарды . К эз1р кеп ж ы л бойы респ убли ка театырларынын, репертуары нан туспей келе жаткдн \"Хош, махаббат\" пиесасын М эдениет м ш ю п рлтн щ репертуарлык, коллегиясын баскдрып отырран кезш де Дулат досы м макан сэл ендетш репертуарра кдбылдаран болатын. О л кезде М ппспрлж кдбылдамаран пиеса еш театы рда е з бетш ш е крйылмайтын. М уны ц бэрш мен айту мш дет емес деп ацкцы п ж урсем , М укдцньщ ж анаш ы рлары оран ютеген эр кдкзметш есептеп, содан, а р э , езш ш е бедел де жинамак, ойда кершедд. М енщ ш е, соньщ бэрг — бекерш ш к, ондай эрекетгер М укдцньщ шыгармаш ылыгы мен ем1рше бедел крса ма, к елец ке т у а р е ме, оны 6ip кудай б1ледь М ен М укдцм ен 1966-жы лдан 1976-жылра д еш н араласты м , 1970- ж ы лдан бастап алты ж ы л А лматы да кдсы нда болды м. Ел- ж уртына барранда ю мдер ж агалайты нын бьлмеймш, ал А л м а ты д а н е ж е р л е с , н е а г а й ы н ara-iH iA epi OFaH ж о л а м а й , кдш ып ж уретш . © йткеш зияны тиедд деп есптейтш . \"Bi3 ак а д е м и я д а н niK ip су р а т к д н б ы з. О л кд р аз д а келд1,\" - д еш т С е й д а х м е т арам ы з, Ж а н б о л а т ты ц ж азуы н да. М ун ы сы — ш ы нды к, А л ендд бул ж агдай ды кещ нен туанддрешн. М ен М укдцньщ мурасы ж е т н д е п кэм есиеш ц мушес1 болсам да, Лаш ын жецгем1здщ кел1амш аз, о ю сш щ e3i ак ел ш кэрсету1нс1з 6ipA e-6ip ш ы гар м асы н е з бет1мш е акдарган адам ем есш н. \"М ш е, м ы налар гой,\" — деп, со Kici э к е л ш б е р г е н к р л ж а зб а л а р ы н ран а к д р ай т ы н б ы з. С онды к,тан М у кд ц н ы ц \"Р ай ы м бек! Р ай ы м бек !\" атты ЛДстаны б а р е к е н ш С ей д ах м ет кекем 1здщ е зд о т н ен б1ле к рю ы ж э н е он ы б ар ы п 6i3 жок,та Л аш ы н ж ецгем 1зден ала 389

Ыситт НгШи-рш_____________________ ___ крю ы еш мум кш емес. О л поэманы Сейдахмет кекем1зге а п а р , ж а р и я л а т д е п С е р с е н б н й ж у м с а г а н — 6i36i3. Bipax, С ек ец Сэрсенбж е: \"С ен eyeAi м уны Акдй Н устбековке апары п, 6 ip к н н кен е алгы с е з ж азды ры п экел,\" - деп ж ум сад ы . С о н а н с о ц FaHa C a p c e n 6 i А кдца барды . Eid рет б а р д ы . BipiHiiiiciHAe о Kici С э р с е н б н й д у р ы с к д бы лдам ады , тек екш нп барранында рана Халел арамыз бен Кецес агам ы зга алгы с е з ж азды рьш бердд. С одан кеш н рана дастан ж ар ы к, кердд. О л ymiH, эр и н е, С ей д ах м ет агам ы зга рахмет! А лры сездд ен д еп ж азган Ж анболаткд д а рахмет! Алайда оны ц: \"Алрысезд1 тэу екел деп ж азы п, сжан крлдары н крйы п\", — дегеш шындык, болранмен, \"алып келген сол кездеп тарих рылымдарыньщ докторлары Халел Арръшбаев п ен К ец ес Н у р п еш со в \" дегеш — алдыцры eTipiriH со щ ы еттрш пен ж а б у рана. Алры сездд С ейдахм ет araFa алып келген — Сэрсенб1 Даунов. А л ендд Ж а н б о л а п ъ щ : \"А кдй Н усш беков ешуакдггга поэмага алгы сез ж азган емес ж ене ондай тусш штеме ж астар газен нде академиктщ аты мен жарык, керген ж о к ,\" — деу1н е з eiipiriH e e3i б ерген ж ауаб ы деп кдна т у с 1 н г е н ж е н . © й т к е т с о л а й деддм д е п , о н д а й eTipiKTi м ойны м а алар м енщ ж ардайым да, мудем де ж ок. Неге олай деп Ж анболатты ц С ейдахм ет арамыз, Лаш ын ж ецгеш з, Халел ж ене К ецес агаларымыз о дуниелж боп кеткен соц рана жулкдш ьш шыга келгенш уру маган тым тусш жс1з. \"Е гем ен К дзакртан\" атгы атак,™ гезетгщ бас редакторы, х а л ы к ,а р а л ы к , \" А л а ш \" с ы й л ы р ы н ы ц л а у р е а т ы , 6iAiKTi ж у р н а л ш ы iHiM i3 Ж а н б о л а т т ы ц м а ц а л а с ы н а о р а й айтары м — осы. “Кдзак, вд ебиеп\", 11.02.2011-жыл. /А лды ндагы тусМктемемд/ алы п тастап ж ариялады) КЕРБЕЗ ЖЕЦГЕЙ М е н е з е м 1 р 1 м д е у й imiMeH а р а л а с а ж у р ш 6ipa3 басты кты ц ейелш керш-бмддм, б1ршщ щ ллыгына тацгалсам, 6ipiH e к д н д а й 6aFa берер1мдд б1лм ей к д й р ан кдлды м . К у й е у ш е н д е а к д 1лды, б ш м д д е к е н ш бну ц р гк л к еп , с е зд д р п а кеп тураты н эйелдердд ез басым айрыкдю жацтармаймын. 390

Ал куйеуш ж амандап, оны ц наш ар екенш дэлелдей ж е н е л е п н д е р д i е к и п ш р е т к е р м е у ге т ы р ы с а м . Keft6ip м э д е н и е т -ri, 6epiH TyciH e riH 6iArip а д а м б о п KepiHyre ты р ы с ы п , с е з ш д е, е з ш д е ж а с а н д ы у с т а й т ы н epTic эйелдерд! де кер/ум, оларды epi аяймы н, api ж акы ндам ай а у л а к ,та п ж у р е м . BipaK, eMip б о л т а н сон , о н д а й д ы д а , мундайды да кересщ , ам ал бар ма?! © зш щ карапайы м ды лы гы м ен, к у й еу ш щ кдызметш булдап кцглык, керсетпейтщ адтм ен ею эйел м ен щ е а м д е ерею п е кдлды: 6ipi к о л х о з б а с т ы ™ Н у с ш б е к aFa С а у р а н б а е в т ы н , эйел1 Ж а к д н т э т е б о л с а , eKiHinici К е ц е с aFa А у х а д и е в т щ эй ел ! — К ер б ез ж ецгей. А ты К ербез болганм ен, ж е ц г е м ! з д щ к е р б е з д д г! д е , м е н м е н д 1 п д е ж о к , е д ь Bip кдллыгым, 6ip с е з ш ун ам ай кула м а д еп, ю м м ен д е болса ете сыпайы, ете эд е гт , ептеп уркектеп, сацтаны п с э й л е с е т ш . О н ь щ к е з ш е н , к д аы гы н а н 6i3 д е й з д е р д е й кэддмп адамбы з, езнцздд ем ш -ерю н, таб и га устасацы зш ы деген е и н ш унем1 байкдлы п туратын. К е р б е з д щ м е ш а й р ы к д 1а с у й с щ а д р г е ш — к у й е у ш с у й е б Ы п , с о л у п п н eM ip с у р ге щ у е з ш е бакдлт сан аган ы . Кдтелессем, кудай Keuiipep, К ер б езд щ агайы н-туы спен, дос- ж аранм ен, таны с-бейтаны спен, акцш -ж азуш ы ларм ен сы йласуы ны ц 03i К ец есп курметтеу1мен астасы п ж ататы н сиякд-анатын. К ецес сыйлаган, К е ц е с п сы йлаган адамды мен де сыйлауга тш спш деген тусш ж Кербездщ суйегш е с щ т кеткен кусиет сеюлденедд. Ж а й тек эйелге кутысты ш ар у ал ар б олм аса, б а с к у н ы ц 6apiH куйеу1м ен акцглдаса о т ы р ы п ш е ш к е н н е н а с а 6 ip л э з э т а л а т ы н д а й едд. 1стеген iciH К э к е ц н щ р и з а ш ы л ы к д е н к у п т а г а н ы о н ы ц т е б е с ш кекке ж етю зепн болу керек. ©3i 6ipeyre сейлеп отырганда, б а й к у т п а й К э к е ц н щ ж у з ш е к е з кц гры н с а л а о т ы р а т ы н , OFaH унамайтын нэрсеш айты п крймаута ты ры сады -ау деп ойлайты нм ы н. К э к е ц н щ -гуран к у ш н д е А й заш екеум1з у й л е р ш е б а р ы п тураты н ек. Bip ж олы ж ец гем е кулж ы цдагы м к е л т , дэл ортасы нда ш ош айган суй рж 6ypiuiri бар гул саты п алдым. \"М ы нау — ci3re. А на ш ош ак, агам ы зд ы ц куатгы лы fbiны ц сим волы \", - деддм. Б1рден ту сш е крйы п , iuieK-ciAeci куты п кулдд. С о н д ай ш ы н ай ы , со н д ай р а х а т г а н ы п куддд, к у р ап оты р ы п м ен д е ез1мд1 с о н д а й 6 ip б а к ы тт ы сезш д1м . К е р б е з д щ KyAKici б у ю л у й ш и н е гу л ш а ш ы п ж 1 б е р ге н д е й эсер кулдырды. Крнакуу келген ж урт отанасы ны ц анандай 391

Ъвксутт Hyfnlah-mM________________________ кулюсш еспгеннен кейш кдлайша кецыденбесш, бэрш щ ж уз1 к,олм а-к,ол ж а й н а п ш ы ?а к е л д ь © з ш щ ш ы н ай ы лы гы м ен е зг е ш д е ш ы н ай ы кдллып я а б е р е т т к у д д р е п б а р едд. К э к е ц б1рде а я гы н а н ж у р е а л м ай кдлы п, акдыры Германияга бары п ем делетш болды. К ербез 6ipre кета. Аягымен ж уре алмай кеткен адам уш ацтан e3i т у с т кеде ж атк д н ы н кер ген де, 6apiMi3 к е з М з г е ж а с алдык, К ербездщ куаныш ында тш тен ш ек жоцедд. К экец Германияда емделш жаткднда, м ен оньщ Райы м бек бабамы здьщ басына алгаш тас белп крйгы зганы ж айы нда макдла жазгам. \"Сенщ макрлац агаца дем болды, Райымбек бабамыздьщ шарапаты тидд агаца\", — деп, м аран 6 ip ш у м а ц е л е ц арн ап та ж1бергеш б а р . К е ц е с о н ь щ б у ю л OMipi б о л а т ы н . К е л ш б о л ган ы н , бал а суйгенш ; ана, е н е болганы н; эж е, куд ага болганын; кдлзмет ic r e n , хал ы к д щ кдддрл1 б о л г а н ы н ; е л -ж у р т т ь щ о р т а с ы н д а ойнап-кулш ж ургенш — бврш Кецеспен 6ipre керш журген бакдатым деп кдна багалайты н. К ецес болмаса, оган о л а р д ы ц 6 ip i д е к е р е к е м е с с и я к ,ты едд. К у й е у ш е й т ш с ы й л а г а н а д а м ем 1рд е к е п ш ы г а р , м е н 6ipaK, К е р б е зд е й к ер ем ет эйелдд кездеспрмеддм. О л ете биймдд эй ел болаты н. Бул ж ерд е езш щ м ам ан д ы гы эк о н о м и к а н ы ж ак,сы м ец гер геш н ай ты п о ты р гам ж о к , ад ам б о п eMip с у р е бьлуш ай ты п о ты рм ы н. Улкендд улкендей, кп ш ш кпнддей, кдтарласы н кдтарындай, кдазметтесш кдлзметше кдрай, агайьш -туысты араласуына кд рай сы йлай бглетгнш, эрю м н щ орны м ен багасын анык, аж ы р ата бглетш ш айты п оты рмьш . Н енщ epci, ненщ уят с а н а л а т ы н ь ш с а н а с ы м е н с е з е т ш . К э к е ц 6 5 -к е то л а р д а \"©Mip ж о л ы — тар сокдак,” атты естелж ю тэп ш ы гарды . С оны ц ш пнде кдте кетш кдлмасын деп, еткен кундердеп жиындар м ен пленумдардыц материалы н мурагатган e3i барып тексер1п ш ык,ты. К э к е ц ум ы ты п кетедд-ау д еген талай о к д г а н ы е с ш е са л ь ш ж а з д ы р д ы . К э к е ц н щ eMipi м е н к ы з м е т ж олы н , со л ж олд а жолыкд<эн адам дар м ен кездескен окдгаларды К экец н щ взш ен арты к, б!лмесе, кем б1лмейтш. Б астары нан еткен ж акры ны да, ж аманды да умытпай журш о й т у й е т ш а д а м едд. Ж а р к е н т е щ р ш , е зд е р 1 а л г а ш о т б а с ы н к у р ы п eMip сурген Уш арал ауылы н К ербез айрыкдпа ытипатпен эцпме кд>1л ы п о т ы р а т ь ш . О л у п й н У ш а р а л а у ы л ы н ы ц а д а м д а р ы 392

%£jdm ез ауылыныц адамдары саналатын. М ен де басты ецбек жолы мды У ш аралда бастарандьпрган, соны сьш а у н е ш ш пм жы лып отыратын. К ербездщ кдзасы бую л ж акдш дары уш ш кутпеген кдза болды . © й ткеш о н ьщ д ен сау л ы !ы е те ж ак,сы болаты н. \"Кулай буйыртса, биы л араларыцныц жетгпс ж ы лдьнъш ж ацсы лап атап етем 1з\", — деп, ж ы л басы нан-ак, дайы н далы п ж у р етш . ToftFa дайы н далы п ж у р ген адам н ьщ денсаульпы дэз беред! деп и м ойлаган? Bapi аяк, астынан болды. © йткеш б эрш кетеретш , б эрш е тетеп беретш 6ip рана ж урек крй, ж у р ек аяк, асты ны н сы р бередд екен. К е р б е з ж а к р ы ж е ц г е р а н а е м е с , ж а к р ы а д а м д а едд. Ж аткдн жер1 ж айлы болсьш! 2011-жыл. ШАЛК0ДЕ ЖАЙЛАУЫНДДГЫ ТОЙ Б у л р ы л ы м и -к о н ф е р е н ц и я н ы ч Heri3ri м а к р а т ы — М укдрали ш ы рармасы н зертгеу. CoFaH ж у й е салу, ж о л салу. М укдцныц ец алраш кы тойланган 50 жылдырын да, кеш ш т 60 ж ы лды ры н да, 70 ж ы л ды ры н д а к е р д ж . M iH e, 80 жылдырын да керш , куэ болудамыз. Э р жылры тойыньщ э р турлД б о л г а н ы н к д т ы с к д н а д а м д а р д ь щ 6 a p i д е б1лед1. О н ж ы л сайы н ел! де, ж урты да М укдралота деген ыкрлласын ар т т ы р ы п к ел ед]. Д ем ек , о н ы ц бо л аш ак,тьщ акдяны екенд1гтнде д а у ж о к , BipaK, рылым д е г е н м ад ац тауд ан , э а р е л е у д е н ту р м ай д ы . Б ы лы м ш ы н ды к,тан ту р ад ы . Bi3 келер урпакдф М укдралидьщ езш ж ети зу1м з керек. О ны ц б о я м а л а га н , э о р е л е н г е н , ш ы н д ы к ,тан а л ы с т а р ан атак,- абы ройы н емес, он ьщ адам екенш , 6i3 сиякды адам бола туры п сонш алы кды керем ет ш ы гарма туды рранын рылыми турры да дэлелдеу!м1з керек. М эселен , Б ауы рж ан н ы ц баяндамасында ондай талдауды тындадьщ ыздар. Кундел1пнде не деген ражап сездер ж азы п кеткен! Ж а р т ы с ы к д за к щ а , ж а р т ы с ы о р ы с т ш н д е . BipaK, со л к у н д ел 1 п ш ц т у п н у с к д с ы н а л г а ш ш ы г а р р а н б1зддц \" Ж а л ы н \" баспасы да керген жок, мен де, а зд е р де керген жокрыздар. Тупнускд кдйда? Былым осы н ы 1здеу керек. Ж а р ы ц к е р ге ш м ы н ау , ж а р ы ц к е р м е г е ш к д й да? Ж ы р т ы л р а н ы к дй да, буттрп 393

Ъексутан H^ojceke-tpiu______________ ___________ к э й д а ? Б у л — 1 ы л ы м н ь щ ici. Б у л б1реудд м ад ак ц ау н е м е с е к д ралау ем ес. Б ул — М укд тали д ы 1здеу. М укдталиды б угш д е Ke6i iiuin ж у р ген дейдд. М укдгали im in ж у р г е н з а м а н д а 6epiM i3 д е im in ж у р г е н б !з . BipaK, анандай дарьгамен, анандай акы лм ен М укдгалидын, неге iuiin кеткенш неге зерттем еске? Б ул — едеби етп зертгеудщ элемь Ж алпы , М укдталидьщ елещ н окдш отырсац, муцсыз е л е щ ж о к , Б у л к д н д а й м у ц ? K ed ic i М у к эт а л и д ы TipiciHAe неге багаламады к, дейдд. Ш ы ны нда, н еге багаламадык,? О л енирде кдындык, кермесе, ж акры мен жаманды тец кермесе, мынадай асыл сездер шыкдайды? М у к д ц ез1 м е н к д т а р л ы а к д т д а р д ы д а бглдд го й . © з ш е н тем ен акдш дарды да шамалаган болуы керек. Сол жылдары, м ы салы , 67-ж ы лдары Т ум анбай ш кпнщ , Кддьгр ш с ш щ де K rrairrepi ш ы гы п ж атты . П о э зи я белДмш б аскдры п оты рган С а г и Ж и е н б а е в т ы н ; KiTe6i к д н д а й к е л е м м е н ш ы к,ты ? \"Ж азуш ы \" баспасы бас редакторыньщ орынбасары болып о т ы р г а н К д й р а т Ж у м а г а л и е в т щ KiTe6i к д н д а й к е л е м м е н шьпргы? Ж у м екен Н еж !м деновтщ кггэбш ьщ келем1 кдлай ш ы к ц ы ? М ш е , о с ы л а р м е н с а л ы с т ы р г а н д а ш ы н д ы к ,к е р ш е д 1. М укдгалиды ц неге налиты ны , неге ренж ш тш сонда кершедд. Ел 7-8 баспа табакден ш ьпы п жаткднда, М укдцаш 2-3 баспа табакден ш ы гады . Адам болтан соц, пенде болгандык,тан, бул кещ л ге келм ей ме? Bi3 е н д е ш е М у к д ц э л е м ш зертгеудд к р л та а л у ы м ы з к ер ек . М укдцньщ анасы езш ен к е т н кдйтыс болды. Ж ецгем1з Л а ш ы н д а к е ш е п д е к,ай тты . А л М у к д тал и д ы ц ш ыгармаларыныц жарык, керуш е Лашын да кеп ецбек ciH,ipAi. Д е л б у г ш п д е й М у к э т а л и д ы тан ы м ад ы к ,. Е лу ж ы лды ты ныд да, алпыс ж ылдыгыньщ да кдлай еткенш б к е а з д е р . Tiirri елу ж ы лдьпъш да \"М ук/мали елу жылдытын атап етуге тураты н акдш ба, турм ай тьш акдш ба?..\" деген м эселелер болды. С онда Эбддлдэ Теж1баев агам ы з Алматы облы сы ны н, 6ipiHuri х а тш ы с ы н а Kipin: “Ел туры м тайдай балалары на дакды ртьш той ж асап жаткднда, сендер неге М укдталиды ц тойы на тары лы п оты рсы ндар, баталай алмайсы ндар ма?\" — деген. Сол Э бекецнщ аркдсында М у к д ц н ь щ е л у ж ы л д ы г ы а т а л ы п е т ш едд. Б ы л ы м д е г е н — к д ь ш н э р с е . Б п 6ip-6ipiMi3AiH к е ц ш ш з г е кдрап, оньщ отбасьш а и р б ец тусш кдла ма деген сиякды 394

%мйт ойларм ен крраймыз. А уруханада ж аткдн кезш деп соцры крлж азбалары бар ма, жок, па, соны мураж айдан керейш д е п еддм. О л к р л ж а з б а б о л м аса, М у к эг а л и д ь щ к е п ш ь ш д ь п ы ж ок, жогалган. М ен оны е з кез1ммен окрпан адаммын. Сондары елецдерд1 Н уркдсы м К дзы беков арамыздын, зайы бы м эш щ кеге басы п едь Бул М укдцны ц е ц соцры \"Ж урек сыры\" атгы кдлыц дэптерден туратын крлж азбасы болатын. Ауырып ж аткдн адам жазран дегенге нанбайтын крлж азба едг Булар болмаса, рылымда н еп з де болмайды. (Кдрасазда вткен М укдцны ц 80 ж ылдыгына арналган гы лы ми конф еренцияда свй леген свзд ен газет ке гускеш ) \"Алатау\", 04.08.2011-жыл. КЕУДЕМ13ГЕ УЯТ УЯЛАСА ЕКЕН! Б у р ы н о й л а у ш ы ед(м : \" К д за к у а р 6i3 д е 6 ip к е з д е ipreAi е л б о л р ан б ы з, т ш м 1 з б е н а т а д э с т у р 1м !зд 1 сакдгасак, ал1 д е к ,азак , д е г е н а т ы м ы з д ы е л т 1р м е й м 1з ! \" — д е п а ш ы к , айкдйлайтын мумкшдпс туса, онда кдзакдвр бодан ел боп ж у р ш т е ipreciH свктзрм ес рдд-ау!\" — деп. А ш ы к, айтаты н мумкшдпс болмагансын, еж елден ел болмаранымыздыц тарихы н корсеттп, кггэп те ж азы п керддм. \"Э, солай екемДз- ау!\" — деп суйсш е м е деген кдзапым \"осьш дай хандар м ен батырларды макуап гатап ж азды \" деп усттмнен ары з айтады. А кдф ы нда ж ум ы ссы з кдцрып кдлдым. О л кезд е солай б о л у ы з а ц д ы ед1: 6ipiM i3A i 6ipiM i3re б а ц т ы р ы п к р й г а н заманды ж еке басыны ц мудесш куйттегендер е з кдндасын саты п т а ж ар д ай ы н ж а к р а р т ы п а л а к р яты н . Б ip ад ам ды б1реудщ сагкдны н он ш а ауы р ала к рй м ай ты н д а сияк,ты едж, \"вй , e3i уяты жок, адам\", — деп, кеппре салгандай ма э л д е е л е м е г е н д е й д е м е , в й т е у 1р , к р л д ы 6 i p ш л т е й салаты нбы з. K e3ip ш е? K a3ip \"Е л болайы к,!\" — д еп т е б ар даусы м ы збен айкай сап-ак,ж аты рм ы з. З а ц д а кдбы лдаймыз, о н ы о й б а й с а п жеттлддрш т е ж а т а м ы з . BipaK, a \\ i д е 6ip - 6ipiM i3re р и з а ем есш з, а м д е 6ip-6ipiMi3Ai к у ы р ы п ж еу ге 83ipMi3. \" З а ц н а ш а р \" , — д е й м 1з ез!м 1 зд щ ж а к р ы е к е ш м о д ь ез1м1здей ж ак р ы н ы ж а м а н за ц epixci3 ж а м а н кдялып турранына уялатымызды быддру ушш. 395

Ъексушм Нфо/секв-ут_______________________ __ Ал, ш ы нды ры на келеек, кэз1р б1зде к еп н эр се бар: кудайга пгуюр, бары м ы зды ц е ц к д еи е тп а — тэуелазддк, ел1ш з бен ж ерш 1з, жер1м1зден ш ы м-ш ымдап табылып ж аткдн кец-байтак, тагы-тагылар толып жаты р, тэубэ деуге ту р а р л ы к ,-а к , BipaK, б1зд щ жорымыз д а к е п : е ц б а с т ы с ы — ж ум ы с, ж ум ы с болм аган ж ер д е акдиа болм айты ны беш енеден белгш , акдпасыз нан да кем, кещ л куш де бесец, 6api 6ip-6ipiH e байланы сты . Ж е к е м енш ш болуды жендд ж у з е г е а с ы р а ал м ад ы к ,, с о н ы ц Kecipi еддлддкке д е, уятгы лы кда да тш п ж аты р. Кдометз барлар, крлдаушысы б ар л ар т эп -Teyip нерселердд ж ек еш елен ддрш алды; кдгзмет! де, к р л дау ш ы сы д а ж о к д а р ал1 к у н ге д еш н epi-capi. ¥лы н ьщ , кдызыныц уш н саты п, со н ы ц ак д и с ы н а иэ дукен, и э тары б 1 р д е м е ж а с а й ы н д е г е н д е р д щ 6ipi к р л ы н м у р н ы н а тырып к д лд ы , 6 ip i е л е р м е н д п ш е н б 1 р д ем еге ш н ш ж а т ы р , 6ipaK, е л б а е к д р р а н д а р д ы ц , з а ц к ,оррауш ы л ард ы ц H e6ip сумдыкуарын солар керш те жатыр. Б айлар пай д а болды, кедей лер д е кебейдд. Б арлар 6ip- 6ipiMeH б е с е к е г е т у с е б а с т а д ы , э р ту р л 1 эд д с п е н к е к а л у кдлы птасты . З ан д ы б е т к е устап зац сы зды к, ж а с а у кушейдд, тапсы ры спен ic крзгау, сотгатуерипдд; кылмыскердд крлдан ж асап , с о н ы е ш к е р е л е у аркдылы а б ы р о й алу эдда шыкды. А дамды адам аяу ем ес, адамды адам кцнау алльна шыкды. Тергеуш ш щ , адвокаттыц, сотгыц, прокурордыц, мыисаныц, кд у ш азд д к кдлзм еткерлерш щ зан ды ш ала брлетш кдзак, ж е м т т н е айналды ; ж аны уппн, ж ак ан ы уппн аузы ндарысы н соларра тосты. Бурын аталарымыз: \"Эй, батш агар, будан бы лай есы генщ д1 кереш н, жорал кез1мнен!\" — деп, жердд 6ip теуш кдп ж !бере салатын тентектер мыц, б1рнеш е м ы ц доллар берш (эрине, бергенде з а ц с ы з б е р ш ) а р е ц к у т ы л а т ы н ц ы л м ы с б о п TipKeAeTiH болды, есесш е бурын \"не арым, н е малым\" дейтш декей кдглмы стар ж еп -ж ещ л куты лы п кететш ойынш ы к, боп кд лд ы . О с ы н ы ц 6 e p i з а ц ж ок,ты к,тан е м е с , зан д ы эддл пайдаланаты н уятгы адамныц курт азайы п кеткенш ен б о л ы п ж а т ы р . Елдд е ц к дтты к ц н а п ж а тк д н — у я п ь щ жокдъпы. Эддлддк Дздеп, ел ш -тал ы п а ю м н щ алд ьш а зо р га ж етесщ , “Ж ак ,сы , iuenieM i3, ж а у а б ы н а л а с ы з\" , — дей д н О р ы н б а с а р ы н а и р с е ц : \"Ж ак,сы , бес к ун де ж азб аш а ж а у а б ы н б е р е м !3 , спзддга д у р ы с е к е н \" , — дейдд- С о н ы м е н 396

бую л едуудж i3Aey н ау к д н ы ц ы з б й е д ь Ж а у а п т а ал м ай сы з, эдьдлдк т е тап п ай сы з. О л эю мдд ж о л та сал аты н — т е к президент. С енщ президентов ж ете алмайтыныцды ол эю м д е, о р ы н б а с а р ы д а к э т т э бнЕеда. С о т а н а ш у л а н ь т : \" О й б а й , эюмдд п резидент тагайы ндам асы н, халык, e3i сайласьш !\" — д е ш н д е с е ц , о н д а Keft6ip к д з а г ы а з е щ р д е к д за к , э и м ш ж у з ж ы л д а д а с а й л а й а л м а й т ь ш ь щ д ы о й л а п , к д зак , aidMi ж о ц ж е р д е к д за к ,т ш н щ де, крзак,халкдш ы ц д а хэл1 ен ш еш н кезбояуш ы лы кден тунш ырып кдлатыны н А лматыньщ жардайьшан-ак, кун сайы н керш отыргандык^ан, аш ум ен аш ы п кдлган аузы нды ж алм а-ж ан ж ум а крясьщ . О ппозиция да хальщ тан крркдайды ; алдайды, ж ала ж а б а д ы , ©TipiK а й т а д ы ; еддд е м е с , е з к д м ы н о й л а й д ы . Б а с т ы ц т а р д а х а л ь щ г а н к р р к д а й д ы : а л д а й д ы , ©TipiK у э д е м е н ш ы г а р ы п с а л а д ы , б а р а р ж е р щ н щ ж о г ь г а ж а к р ы бьледд. © й т а е ш б а с ш ы а д а м д а р д а н у я т Kerri. ¥ я т ж о к , ж е р д е 6©pi де жок, хальщ гы кджыты п турган — осы. Бул, эрине, оцай ж о й ы л аты н н в р се ем ес. BipaK, Ж а ц а ж ы л а з д а б о л са адам дарга у ят экелер, м эдени етке к етер ер деп сенем . Teri, ж аца зацныц кереп жок, уяты бар адам баскдрран ж ерде кем ш ш кп зац да кемелдж ке бастайды. 397


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook