М. Мақатаев т2

С Э БИ Б О Л РЫ М КЕЛЕД1 ...Кус та болрым келмейдд! Кднатым бар. Кднатым бар кумгстен жаратылран. Саби болрым келедд, сэби болрым, Мына ем1рден хабарсыз, жаца туран. От та болрым келмейдд! Жылуым бар. Жылуым бар, керексе, жылыныцдар. Элди болрым келедд, алди болрым — Кун сэулеа ойнак,тап тулымьщда, Отыратын анасы кулынымдап. Тар 6eciri — кен, жайан тарылмаран, Eipeyre бар, 6ipeyre табылмаган. — Сэби болрым келедд, сэби болгым, Ана cyri аузынан арылмаган. Кднаттанып eMipre ушарымда, КесДлмесш 6api6ip тусауым да. Сэби болрым келедд, сэби болрым, С э б т жок, Ананыц кушарында. 1.XI.1972 ЖУЛДЫЗДАР СОН1Г1 БАРАДЫ Айналып келдд баткдн кун, Ж ырылды туннщ жалауы. Алауын бакдай ак, тацныц, Жулдыздар сешп барады, Адамньщ барзы арманы — Жулдыздар кдйда манаты? Аспанныц ларыл маржаны, Мухиткд батып барады. 1X1.1972 202

АУЫЛ ЖАТЫР ТОЙ ЖАСАП Барымен базар кдглып той тойлатан, Уа, пэл1 ! Айхай, заман; ойхой, заман! Ж ерош ак ,... Тай кдзанда ет асылып, Болыскей самауырда шэй кдйнатан. Ауыл жатыр той жасап, Ат шаптырып, Атасыныц дэстурш мак,сат бш п. ...Ьф1зыр-кдзак, кдрайды Kjbip басынан, Лак,тырып шашуын, сак,-сак, кулш... Ауыл жатыр той жасап, Ат шаптырып... 1.XI.1972 СЫРЛАСУ Аспан мен Жер, Уак£1т, заман жайлы, ©3iM ж айлы , Сен жайлы, анау жайлы, Б у т и т урпак, Бупнп Адам жайлы, Азды-кетз алдында айтылган сыр, Сотьщнан сенщ сак,тап кдла алмайды. Соны ойлап сорлы кец1л алацдайды. Бтлесщ бе? Ж ыр жазу — матан кдйты! Мысалы, Анам жайлы Сезбенен сурет салып, ой туйсем де, Анамдай 6api6ip ол бола алмайды. Мен iiuiMHeH ертен1п, алаулаймын, ©з отыма жылынып, манаураймын. ...Шындыкхыц ауылында кдзына бар, Шыр айналып, соны 4здеп алацдаймын. 2X1.1972 203

Ж АРАЛЫ ЛАР ХУРАЛЫ БАЛЛАДА Шомылып сэуле булак,та, Нур жанып жатыр кырагга. Ажалдан калган ардагер, Отырды келш шуакда- Ж асыл бак, тыныш как пен жер. Мазасын алып кетпендер! Сэбилер шашкан тарыга, Ж абыла крнды кептерлер. Ж алт eTin кенет жанары, Ардагер куска карады. Жаралы жалгыз ак, кептер, Жоргалап эзер барады. Yftipi мойын бурмады, Тарыны таусып, жыргады. Жаралы жаннын, журегш, Ж аралы кептер тырнады. 2 Тунерген тупн кек пен жер, Кершер ме екен, кершер ме екен кек белдер?! Каргыс аткан жауымньщ, Крлына тастап, к,олына тастап кетпецдер! Осылай солдат жалынган! Д эрм ет курып, далада жатыр жарымжан. Канаты сынык, ак, кептер, Алдына келгп тускен-д4 кулап жалыннан. Кауырсыны жыртылган, Жаралы куска жаралы солдат умтылган. Адамнан коркьш ак, кептер, Алыстап epi, 6ip жьпылып, 6ip турган. Алыстап кеткен, не дерсщ?! Аяулы кусым, азапта мумкш елерс1ц. Тырнады-ау ecici жараны, Тобынан жырак, жаралы мынау KerepniiH. 204

3 Мен coFbicrbiM , Жогалды жолдасым кеп, ©ипрде жауыздык,тар болмасын деп. Мен жецддм, Ж аралы ормандарга, Жаралы кустар келш крнбасын деп. Ак, кептер, айтшы н е т армандадыц? Жаранда кдндай сумныц калган дары? Оцаша отырганда ойлаушы еддм, Жойдым деп жауыздык,ты жалгандары. Ак, кептер, айырылып кеюрепм, Жараца кдрап сенщ екшемш Зулымдык, бас кетере бастаган ба? Майданда жерлеп оны кетш ед1м... Тыныштыкда жаралган кусым едщ, Мен с е т тусшемш, тусшемш. Сешц жаран; — кдшаннан менщ жарам, Жауыздыкка жай отын туиремш! 4 Шашылтан дэцад тауысып, Кептерлер caMFan женедь Жаралы кептер жабысып, Кррегш жерден тередь Сэбилер ойнап, култщ, Алыстап кетш барады. Жаралы солдат 6ypicin, Жаралы кускд кдрады. Аянбай сермеп кднатын, Ак, к е п т е р у ш т ы a cnaH F a. Бурап 6ip крйып сагатын, Аянбай солдат басты алга. ©лген жок, жырткыш тас бауыр, Жаскднба, солдат, жаскднба! Кдлрансын, Tipi, кдс жауьщ Аяры н ды алып кдшкднда, Жаскднба, солдат, жаскднба! 2.XJ.1972

СЕН ЭЛ1 TIPI ME ЕДЩ? О, Махаббат! Сен а й Tipi ме едщ!? Кез4мнен гайып болтан кушм едщ, Гул1м едщ... Елтц-ен TyHiM едщ, О, Махаббат! Сен а й Tipi ме едщ!? Мен сеш умыткдмын. Жылыткдньщ есте жок, суыткдньщ. Суып кдным, Жинагам курып хайм, Жытылтан отауымныц уык,тарын. Содан 6epi мен сеш умыткдмын. О, Махаббат! Сен а й Tipi м е едщ ?! Tipi ме едщ... Мен де ен й Т1р1лемш! Ак, nepinrre, алдьща жугшемш, ...Крлдай гер, ташыкз-ардьщ rripi, м ет? 2 XI.1972 ECTEJIIK Ауылын, жаны — ак, басгау, Ак, бастау бар да, жу бетщ. Ак, бастау ry6i — ак, таста, Айнымас сенен суретщ. Суретш кар де, езщ кер, Кдйтесщ, кдлкдм, айнаны. Оянсын неШр сез1мдер, Ойыца Tycin кдйдагы. Жаудырап, жаным, кезщ сал, Ак, таста туртан елеске. Жамалыц — жаЬут, сезщ — бал, Нересте кезщ емес пе?! Табынып туртан тагдырды, Танымай кеткен нересте, Тогайды, торкд-шалгынды, ©зщад, MeHi ал еске. 206

Ауыльщ, Аппак, бастауъщ... Айналып кетп-ау елеске. MoHiuaFbiH, шашыц, шашбауьщ, Нэрестем — Bapi эм есте... 2X11972 ЕЛЕС ЖАЙЛЫ ЕСТЕЛ1К Терарасы жайрасты терге барып, Бос орын жок, Зал imi кембе халык, Эуезов-ri 6ip шешен мак,тап жатыр, Аракцук тамарын кенеп алып... Bip бурышкд отырдым мен де барып. Ж урт мак,тауда. Мак,таусыз сез болмады. Нелер шешен тайпалтты-ау сез жорраны. Ак, шырардан астында — терарасы, Терагасы — Эуезов, крзралмады... Ецбег1мен, еспмен бак,ты жанран — Айналасы Мухацныц ак, шырардан. ...Терараныц аузына кдрайды журт, Кдлт ж1бермей айткднын кдкдсып алран. Куттыкдаулар, мацтаулар тынды дары, Залдыц imi 6ip сетке тунжырады... Терагасы сатылап сейлеп Kerri, Сэл ырралып орнынан турды дары. Еамде жок, Мухацныц не деген!, (Жацылып, жалган айтып не K eperi.) ...Алдымда \"Абайдары\" Абай турды Эуезов жасап берген кемедеп... 0 p i кдрай e K e rri елее м е т , Шырак, сендь.. BeArici3 неге ешкеш?! (Мухац маган алыстан елестедь..) Сурарым... Сурагым бар емес пе едд? 207

Шырак, кдйда?! Ж ацагы жарык, кдйда!? Кимелеп умтылады халык, кдйда?! Шынымен Эуезовке мацытпай ма?! Мына аган бара жатыр алып кдйда?!.. ■(Кдлкдып, кдрауылдап турамын ба?) Мен даты кдрсы жуздДм бул агынра. Толкдшнан кеудемд1 алып, Айгай салдым: - О, Муха! Сурарым бар! Сурарым бар!.. Алыстан айгайлап мен крймарасын, Аялдап, андап, шолып, айналасын. Арынмен арпалыскдн м е т керш: - Айт, — дедд - сурарынды, Кдй баласыц?.. Сурак, та, жауап та мен кдйтармадым, Тымкурса атымды да айта алмадым... 3.XI.1972 КУРРАКД1ЫЛЫК, Bepi де бар, Bepi бар... Жетпей тур-ау б!рдеце. Анау алып шыршара, мынау нэз1к гулге де, Мына келген тамызга, Kemeri еткен пплдеге. Жетпей тур-ау б1рдеце, Ж етпей тур-ау б1рдеце... Куддрета кудайра, кдрапайым пендеге, Анау мунар acnaHFa, мынау куба белге де, Жетпей тур-ау, б1рдеце, езенге де, келге де, Жетпей тур-ау б1рдеце - Жайлауга да, шелге де... 208 ■>

Аунар ма едД дуние ак, несердщ селше! Жетпей тур-ау сол кургыр Жаца шыкдсдн кепме. ...Мухит пенен тещздер жатыр ма алде ертенш? Мынау жалын ацызак, алде сонын, Ae6i ме?! Айкуш-уйкднп жай ойнап, аспан мен жер ундесер, ToFaH толып, су агып, топыракден т1лдесер, Аркд-басы малшынып, дихан баба кун кешер. Жетпей тур-ау 6ip несер, Жетпей тур-ау 6ip несер... 4X1.1972 БАРЛЫРЫ ДА MEHIKI Барлыры да мешки мына Aayip, мына eMip, Мынау аспан, мына кун. Мына мухит, мына жер — Мына менщ турагым. Барлыры да менпа: Жулдыздардьщ шырагы — Жердщ ушкдн Сыцары, Еддл, Жаиык, Дон, Дунай, Кдрасаздыц булагы, Барлыры да мешки Кдыр Шырыс, карт Ci6ip, Карт Оралдыц крйнауы, Балтык, Кдфым, Кавказ бен Кдркдраньщ жайлауы, 0зендер мен келдерде, ормандар мен таулар да, Астана мен Одак, та, облыс пен аудан да, Манаураган тундер де, алаулаган тацдар да — Тиген менщ ешшме, к,олым жеткен армада, Октябрьдщ жулдызы аспанымнан жанганда. 4X1.1972 -909 209

К.ЫЗЫКДА, KJbl3! Акдга жайлы айтады к.ызык.ты ацыз, BipaK, с е н кдлзыкда, кд1з! Кдоыкда, кыз! Рас-ак, 6i3Aep - патша! Мужык, та — 6i3.... Тузж те — бхз, тунерген бузык, та 6i3! Акындарра кдшыкда, К,ызыкда, кд>1з! Шынымен акын жанын кдлайсьщ ба? Шыдайсыц ба, шынымен, талай сынга? Акын деген б1рде кдрт, б1рде сэби, Кдртты сыйлап, сэбиге кдрайсыц ба? 1лжпе, кыз, Акынныц туярына. Зымиян да осылар... Зиялы да. 4X 1.1972 МЫК.ТЫМЫН ЕОЙ ДЕГЕНМЕН... Мык,тымын рой дегенмен, Крррасындай 6ip салмак, кетер емес денемнен. Басады кеп тебемнен. К,ош айтысып елецмен, Терезеге тенем де Алатауды керем мен Басы KppFa беленген. Бауыры кекке кенелген Алатауды керем мен. (Крррасындай 6ip салмак, арылмайды денемнен) Мык,тымын Fofl тегхнде! Крркытарын, ел1м бе, оранарым кебш бе?! Тушр/рм мен оларра! Ей, журег1м, жец1лме! Ана турран кепцде, жулдызыц бар сенщ де, Басын и ген ел1мге, ту и р д д м м ен eM ipre! Ей, журепм, жещлме! Ей, журепм, жещлме! ...Мен несше жершем?! Крркдтыным ел1м бе?! Кррыкдай-ак, берЬлем. 210

© кш ш т... Амал не... ©лмейттндей кел1п ем... Мына жарык, дунием 6ipre туган мешмен, Bipre еледд мешмен!!! 5.X I.1972 БАКСТЫ НДЫ ЖЫРЛАЙДЫ Жыламашы, шырагым, Кутрренген крбыздьщ Бурамашы Кулагин. Умыт болып мына кун, сейЬ\\едд мунарыц. Жыламашы, шырагым, Шашыратып шуагын, Мен б1лем1н мына кун шутыламен тынарын. Аттанады мына кун, ашылады аспаньщ, Шашылады аспанга сенщ жаЬут тастарыц. Сонау алые аекдрга асылады шашбауьщ, Шашырайды баекд нур, крсылады бастарьщ... Шаттык, пенен куаныш, ©KiHim пен м у ц -к д й г ы ©м1рбакдг турмайды, алма-кезек зулайды. Жыла, жаным, жылай бер... Мен де мэцп турмаймын. Зарыцды и м тындайды? Ертец KeAin баекд акдлн бак,ытыцды жырлайды. 5.X U 972 0M IP ЖАЙЛЫ ©Mip жайлы сурай берме сен менен, ©MipAi мен aAi зертгеп кермеп ем. ©Mip жайлы бш тц келсе, кдрткд бар, Кдн майданнан жалтыз улы келмеген. Ж-ecip келш 6 ip нэресте кермеген, Жеттм шалды бала орнына тербеген. ©M ip жайлы не турнем мен деген... ©м|р жайлы сураи берме сен менен. ©M ip жайлы бш тц келсе, кдрткд бар, © M ipiH e к е п кеткен, елмеген, 211

Жалган айып тацылтанда келденец, Акикаттын, аппак, туын бермеген. Содан сура, содан с у р а eM ipai, HeHi кердд, н е т сездД, н е б1лдд. Неге акдглды акдшак,тан жещлдД, Bipey жылап, 6ipey неге кециуу? Содан сура, содан сура ©MipAi. 6X 1.1972 ДЕЙТ1Н ЕД1 КДРТ АКЫН \"KbipFH жолдас бола алмайды кептермен, Ce6e6i ол кептер етш жеп кврген. Крй крралас бола алмайды кдскдфмен, Кдскдфдан ол KepeciHi кеп керген. Кебелектер 6ipre ушпайды кептермен, Кептерлер де кебелекп жек кврген. Мысык,тармен ойнамайды тышкдндар, Ойнаймын деп омакдсып текке елген. TipmiAiKTe тамак,ты и м ж ек кврген. Ку TipuiiAiK соныменен шектелген. Кыбын тауып торгай жуткдн жыланды, Ебщ тауып кумырскдлар бвктерген\", — Дейтш ед|, Дейтш ед1 карт акын, (в зг е л е р г е KiHeHi квп артатын) Оцашада шарап iniin екеум1з, 0 3 i менен шылым сурап тартатын. 6X 1.1972 МЫНА КАСКА- К,ор болтан жылдарым-ай, кундер1м-ай! AcayFa ауыздык,сыз мшгешм-ай! Мына каска бэрш де бгде турып, Мына каска 6ipiH де бглмеуш-ай! Шынымен тусшбей ме мына каска, Мына квз, мына журек, мына баска?! Мына кдскд шынымен тусшбей ме, Булбулдьщ крнбайтынын ку аташка?! 212

Мына журек, мына кез, мына баста, Ненщ барын б1лед1 мына кдскдц... Ce3riiirririH бьлддрш алам ба деп, Тас ж уреин жасырар к^ша баскдн. Аламын деп кдскдньщ тас кдмалын, Тас журекпен кдшангы тас боламын. Тас журекке табынтып тастаматын, Ж урепн бер, T6nipiM, жас баданын,! Сатындым ceHi, сэби кездер1м-ай, Сандалтып м е т тастап безгенщ-ай. ...Мына кдскд бэрш де ce3in турып, Мына кдскд 6ipiH де сезбеуш-ай! 6X 1.1972 КУРМЕТГЕНДЕР ЖИЫРМ.АСЫНШЫ ЕАСЫРДЫ Б1здер журм!з дер кезшде туылып, C w a Tycin, откд ертенш, жыльгаып, Жет^мдердщ уясына тыгылып, Ж ейрлердщ кез жасына жуынып, Эйтсе даты дер кез1нде туылып! Б1здер мына дэ^рм енен 6 ip re ecTiK, Кдрап сонын, кдбагына кун кештпс. Уакдггтыц ун1менен ттлдестж, Уакдггтын, кеинменен 6ip кештж. Адамзатты крррай журш кдн бастык, Адамзаттын азтынымен арбастык, Аласапыран арпалыстан аман кдп, Адамзаттьщ eMipiMeH жалгастык, Бул двртрдщ бетш б1здер ашкднбыз. Болашакд<д солай кддам баскднбыз. ...Шздер - 3Ai жан баспаган аскдрмыз, Б1здер — eAi жазылматан дастанбыз. Bi3 жараттык, мынау ражап расырды, Тарихы оныц б1здерменен ашылды. Б1здщ мына крлтацбамыз басулы. К,урметгецдер жиырмасыншы гасырды! 7.X I.1972 213

МЕНЩ РАСЫРЫМ KipniKKe Kip жуытпай кундакд-аган. Мына eMip, мына Aeyip комбат маран. Бул расыр, cipa, менщ журепм-ау, Тынысын кыбыр етпей тындап багам. Бул Facbip менщ журек-сагатымдай, Тамырым 6ipre онымен согатындай. Амалсыз абайсызда кдлрып кетсем, Басырым 6ipre уйык,тап кдлатындай. Мына Aeyip м е н т , мына Facbip, Минут сайын керемет улан-асыр. Мэщолжке гасырьщ бара жатса, Bipre кетпей кдлайша тура аласыц. Тыным алмай тындаймын сырласымды, Тынысын багам... Менен не сыр жасырды! ? ...Cipe, б1здщ урпакдщ (щын болар, МэцгШкке женелту бул расырды... (Б1здщ урпак, сол шакцы керер ме екен?..) Келер-кетер расырлар, келер-кетер. ©3iM ж ы р л ап кдлайын расырымды, Келер урпак, езшше влецдетер... 7.XI.1972 БАСПА, MYHAP! Арылмасын аппак, нур бастарынан, Шашпа ызрар, KyHiMAi баспа, мунар! Кетпе, шуак, Мына елдщ аспанынан. Мейрамы майдан болтан кдрттары бар, Мейрамра жаца келген жастары бар, Шашпа, ызрар, KyHiMAi баспа, мунар! Аймалап Алатаудыц шыркду басын, TyriHci3 тунык, акдпа бултты аунасын. Майданга емес, мейрамра жаратылган, Кдным сщген Туыма су тамбасын! Тыныштыктын, тутш аз булты аунасын. 214

Адамзат тарихында дара турган, Октяб1р, От пен ок,тан жаратылган. Октяб1р — ок, пен оттыц кднатынан, LLIyaFbiH тыныштыктыц сыйлы тутан, Шашпа bi3Fap, кутмдо баспа, мунар! 7.X 1.I972 Б1Р1НШ1 МАЙ. АЛМАТЫ Bapi де унасымды: Неше тэулпс тунерген кун ашылды. Алацдарды кернеген сэн-салтанат, Асылып Алатауга кулаш урды. Алкд1зыл урандардан, жалаулардан, Кешелерде а/нуызыл алау жанран. Зиянсыз зецб1ректер атылуда, Эскери кдлашык,тан, алацдардан. ¥насымды, жарасымды, Адамдардыц барлыгы бала сынды. Алауларан Алматы тербеледь Кд1зралдагы кулпырган дала сынды. ...EciMe алдым ауылды, Кдрасуды, Сагыныштан кецш м аласурды. Кдрасу да мейрамдап жаткдн болар, Салтанаты бойына жарасулы... Тамашалап жатыр-ау таулы мекен, Таулы мекен... Жаныммен баулып етем. Bip у ы с булт d ip там б ай KeTneyuii едь K,apacyFa кар ж ау ы п кдлды м а ек ен?.. 7X 1.1972 ТЫЛСЫМ КЕУДЕ Бэрш де туйсш, бш пн тылсым кеуде, Крсылсын Aypcbv келш дурс1лдерге! Курсшсец, аспан болып KypciH, кеуде, Ж ай оты жанар болып журсш менде. 215

Булттардыц салмагынан курсшгенде, Ак, несер ак,тарылсын тылсым жерге. Курсшсец, аспан болып курсш, кеуде, Шугыла арманым боп турсын менде. Ашылсац, аспан болып ашыл, кеуде ■Таратсын акдга бултыц шашын желге. Жарк, етсш кекжиектен журек — кунщ, Ак,тарып аппак, нурын шашып жерге. ...Аспандай бола алмаса тылсым кеуде, Турме боп журепме турсын менде. Жаралганда журектщ табыты едд, Табыты боп журепме KipciH жерге. Ж урепмшц табыты — тылсым кеуде, Тынымсыз дурсглдеуде, дурсглдеуде. Кектемдеп аспандай куршрейдд, Болар-болмас журепм курсшгенге... 9X 1.1972 МЕН - 03Щ М 1Н (Оцай Foft суйемш деу, куйемш деу...) Мен — е з щ м т жаныммен, суйепммен! ©з айнацнан e3inai танымайсыч, Соныца куйемш мен. Мен — 93i4MiH, ©з1цнен айнымадым, ©з1це усап жеш сш жайды багым. 0 з багыцнан ез1ндд куалайсьщ, Соныца кдйгырамын. Мен — ез1цмш, 0з1ц боп еркеледдм, Тел ескен ез1цменен тентек едДм. ©зщаД е з г е д е н д е ж а т K ep e cin , Соныцнан ж е р к е н е м ш . ©зщ менс1з, Мен сенс1з калгандаймын, Табамын, мейл1 e3ipre тал кдрмайын. Куаламай танырсыц, жат кермесац, Осыцды армандайын. 216

О, менщ гул алацым! Саган кеп сенд1ремш мун, алауын. Сен — маран тыным бермес TipmiAiKcin, Осыран куанамын. 9.X U 972 АЯ M E H I, АРДАК.ТЫМ Б1лесщ бе, курметпм? Арасында дурмектщ, CeHi умтып кетер1мдд бкмепшн... — ...Ендд, м1не, ойланатын кун жетп, Арасында дурмектщ, Элдекдлай журмеппш. Кеп нэрсеш ce3inniH, Ce3inniH де, туйшшн. Б1реулерден жеркенш, 6ipeyAepAi суйшпш. Б1реулерден аласа, б1реулерден б ткш н . Акдяры кеп, Ат басын саган бурдым, сушкпм. Арманым да, умш м де, Сенде екенш урындым. Жеб1р керген сэбидешн бауырьща ты ры л д ы м . ¥ ры н ды м мен Баскдларра жок, екенш кунымныц, Ая, ардак,тым, ая м ет! Алдыца кеп ж ы р ы л д ы м . Б1лесщ бе, ардак,тым? Саран деген асылымды эримдерге арнаппын. ©3iMAi ез1м алдаппын, Кешесщ бе, аруакдым? Кулын, болып кдлмакдын. 10.XI.1972 Э Н CAJ1, Ж АНЫ М Кдрсы алмаса, Курысын кдрсы алмаган. Эн салып бер, Энщмен жан сад маран! Жанрырырып жасыл тау женелсш 6ip, Жатсын уйып жапанда дел-сал далам. 217

Шыркд, жаным, бабацньщ салган энш. Кез ушында \"Кекжендет\" самгаганын, Тулк1-фэни к,ыранды алдаранын, Кдфдан кдшкдн тулюдей заулаганын. Эн сал, жаным! Энщмен тербет меш. Bip сэтке, Тынсын TipAiK жер-кектеп. Дала уйысын, Дамылдап таулар жатсын, Таулар жатсын мэцплж жергектеп. 10.XI.1972 Бакдгг 1здеп неоне шаршарамын!? КДсымда жур екен рой ацсаганым. О, менщ эн-самалым, жан-сонарым! Тамсанамын, Тш цнен бал сорамын. С е т мен кеп (здегем, кеп 1здегем. Жулдыз боп т е н т ед!м тещзге де. KepiHin кез алдымда турмарасын, Тубшен туцриыкдыц ceHi 1здегем. Оралдым туцриык,тан батып барып, Одан да экелмед1м бакдгг тауып. Кдсымнан — жер бетшен таптым сеш, Жайына бакдгг кдлып, жаЬут кдлып. Ж айна, жайна, жулдызым кегтмдеп! Кенде Fbin жаратпаган eMip м е т. Кдсиетп ойымсын, кещлдеп, Кдсиепз эшмсщ теплмелй 10.XI.1972 КОРМЕСЕМ ЕКЕН Кезщнщ жасын кермесем екен мен сенщ, Кезщнщ жасын керсетпе маран, ецсел1м. Кдйгыру саган — Кдра тердз боп тецселу, Кдйгыра керме, тем1рден сокддн семсер1м! Кдпыда 6ip кун кдйгыра кдлсац, ардагым, Кдпаста мен де кдра тунекте кдлраным. 218

У м тм менщ, муратым менщ. арманым, Осы кдлпыцнан, ж аркий салтьщнан танбагын. Кдра жер1мдей кдйыспас менщ тез1мд1м, Кермесем екен жылаган сенщ кез1цйД- Ke3iHAe жасьщ, кецшнде ащы сезщлд, Есггпей, кермей, жамылсам екен без1мдд. Керсетпе, жаным, кезщнщ жасын, кеп кергем. Ж уре бергенде, уайым деген еткелмен, Кдлтарыс жерде кддалган кднжар екпемнен, Кдйрыла 6epin, кдк, журепме деп келген. Кезщнщ жасын кермесем екен сенщ мен, Кдйгыцнан сенщ крбыргам талай сеплген. К]ара кезщнен кдра моншак,тар тег1лген, Кдлган тукдшмын кдра моншак,тан себглген. I4.X1.I972 СЕН МЕНЩ Сен мына жанарымньщ шпндесщ Жанардын; б!лесщ гой KiuiipMeciH. Ьшне жанарыцнын, сак,та MeHi, BipeyAep келецкесш туармесш! Сен мегац мына тылсым кеудемдесщ, BiAeciH кеудеме епш м тен; келмесш. Кеудене-зынданыца салып сак,та, BipeyAep кекпар кд1лып ецгермесш! Сен мына плш десщ утмдесщ, BiAeciH рой TiAiMHin булшбесш. Сен MeHi унще крс, тийце тут, YhIm euiin, yiiucip TiA TiAiH6eciH! Сен мына мешц алып басымдасьщ, BiAeciH еппйм де оны басынбасын. Сен MeHi ез басьщмен 6ipre кррга, BipeyAep зулымдыгын асырмасын! Сен менщ миымдасьщ! BiAeciH миым жаткд буйырмасын. Миыннын 6ip жерше жасыр MeHi, К^ылсын eMip солай... киылгасын!.. 14.X1.1972 219

Ж А ЗД Ы Ц ТАЦЫ Жарык,тык„ Жаздыц тацы-ай! Жадырап, кднатымды жаздым талай. Ак TayFa асылганда ак, тан; келш, Ашылган ак, шымылдык, макдал дерлж. Ак, сэуле уяма кеп уйыранда, Ак, тацра кднатымды кдцкдм келш. Аскдрдьщ кун ш гш селдесше, Кдрайды дуниеге сэл Keuiire, Айдында — Ж ер мен Кектщ арасында, Ак, тацныц шомылгамын сэулесше. Кун — меш шомылдырран асыл анам, (Жан-жатым ак, моншацтар шашыраран.) Ак, таудьщ белеп меш беснгше, Ак, тацныц суэтменен асыраган, Кун — менщ асыл анам, асыл анам. Жарык,тык„ Ж аздыц тацы-ай белден аскдн! Бауырын жерге баскдн, шелдеп аспан. Кдя алмай жаз TeceriH — жар тесегш, Кдылып, бозаруда жер мен аспан... 16.X I.1972 Щ 1РДЕ Бейуак,. Беймаза шак, абыр-сабыр. Кдгзыл inip шекпенш жамылса кдф, K^bipFa шыгып кд1зык,тап кдйткдн гажап! KbiAbiFbi бал жас курбы табылса 6ip. Жарылгансып арыцнан ак,тарылмай, Ак,тарылран ойыцды жаткд бурмай, Ж уре берсец, uiipKiH-ай , уназ-т1лс1з, Баяры сол буйыры шак,тарындай. Ж уре берсе, ниркш-ай, кезе берсе, Унс1з-тунс1з 6ip -6 ip iH сезе керсе, 220

вз-езш ен крс сызык, крсылатын, К,осылмаскд кенбейтш меже келсе. Айкуш-уйк^нн зарядтар Aip еткенде, Тамыр бойлап, ток ойнап журектерде, Ак, моншарын аспан да шашып алып, Нур жамырап женелсе тунектерге. Бейуак, Беймаза шак, кь1зыл ujip. Кеджэда еткен куннщ кдязуы жур. Ж аны жак,сы жас курбы кез келер ме, Жастык, шакдъщ еске сап кдлзырын 6ip... 16.X1.1972 TIPI АДАМДАР 0JIMECIH ©AiM, eAiM, ©AiM деп, Негыламыз KypciHin. ©лген адам комьлмек, Tipi адамра — TipiniAiK. 0л1м, ©AiM, 0л1м деп, ©KiHeMi3 несше. ©лген адам кем1лмек. Tipi адамра — H eci6e. Tipi адамдар олмесш! TipmiAiKKe келгесш, Шамы ертерек c0H6eciH. Шаруасын жондесш, Жаманшылык, кормесш, Tipi адамдар елмесш! Ж асай б е р е т Tipi адам, Жыламасын, шаттансын. Bip адамнан — мьщ адам Мына OMipre аттансын, Мыц TyriH боп от жансын. ia.X l.1972 221

CEHIM ТУРАЛЫ Ж Ы Р ...Сенемш! Сенемш мен! Сенем1н мен! (Сенбесец, окдш кдра елеч1мнен.) Мына жер, ана аспанныц терецшен Сенделт, сешмдд 1здеп келемш мен. Сенем1н, Мейлд ацсарым табылмасын, CeHiMiM тек сертщнен жацылмасын, С еш маз тучгиыкдсд табынбасын. Тынымсыз крзгалысгьщ барлытын да, Тынысым сешмменен кдбылдасын: Сенемш, сенемш деп дамылдасын, С етм н щ ак, керпесш жамылгасын... Сурама. Неге сенем, гамге сенем, Мумкш, мен мына жарык, Кунге сенем, Жанамын, жанамын да 6 ip re сенем. ...Куннен де еткен жарык,ты бымесем мен, B ip минут eM ip cypin журмес ем мен. Сенемш... Сенем Жердвд Сершне, Бутан жене сенддрем ceHi, мше. ...Ей, дуние! Тагзым ет, басыцды шп, Адамньщ кудДрето ceHiMiHe! 18.X1.1972 Б6Р1 ДЕ ТАНЫС Bepi де таныс маган: Ана таныс алдына бала устаган, Бала таныс басынан багы ушпаган. Аслан таныс негурлым кеп кдрасац, Согурлым шынырауда алыстаган. Bepi де таныс маган жер бетшщ, BepiM eH 6 ip бесжте тербетглддм. 222

KepAiM м ен ак, аспанд а мамык, уш ы п, К ел -Kecip ак, ж ау ы н н ы ц селдетуш . Кергемш жай отыныц жаркдшын да, Кд к д ы ры с ы н булттардыц, кдлкуын да, Шутыласы шубалып кдлып криран, Алкд болып аспаннын, алк^шында. Кун таныс кумк: шашы таратылган, Ай ганыс ашык, тунде жара туран. ...Bapi таныс, бэрш де кергендеймш, Таныс маган! Cipa, мен бурынырак, жаратылтам. Bapi де таны с маран, Таныс маган! Cipa, мен бул ем1рден ауыспарам. Cipa, мен кдрсы ап журмш урпак,тарды Таныспаган, aAi де кдуышпаган. 19.XI.1972 КУЗДЕ Сен менщ тынысым ец, турмысым ец, Сен ymiH eMip cypin, тырмысып ем. Ж ыл кусымен оралтан жаным менщ, Bipre аттанып кетесщ жыл кусымен. Ky3i келга, ею рдщ жазы кдйтып, Кдзы кдйтып, атганар назын айтып. Айдын келдщ бет1нде сызат кдлар, Жазылмайтын келгенше кдзы кдйтып. Кустар кетп крштасып келзменен, Жер1менен, тауымен, кег1менен. Ж аным менщ, тардырым жазбарай-ды, К,ош айтысар кезецаД сешменен. К^,1зылы жок, кдфманда кузде, мше, Кдйткдн кустьщ кдраймын -пзбепне. ...Бара жатыр аттанып акду-кдздар, Б1здщ жацтан кудерш узгеш ме? I9 .X I.1972 223

БОЗКДРАРАН Бозкдраран... Кердщ бе бозкдраран? Сирен Hici ацкдды боз даладан. Бозкдраран — тшенек, Tiкенге ескен Сирен гулш eunciM де крэкамаган. (Соныц аты б1здщше Бозкдраран). Кдра судьщ жагасы бозкдраран, Бозкдраран бутарын крзрама, адам, Бозкдраран ш ш де бойжеткенге, Бозбалалар бозарып кез кддаран. Бойжеткендер тойларын жасарында, Бозкдраран жанатын ошагында. 0 T ip HiciH акелш аш ауылра, Ж елж 6epin туратын жецгейлерге, Ж ер тубше б!реумен кдшарында! Кдрасаздьщ торайы сайран багы, Сайран барын нелштен ойрандады!? ...Бозкдраран гулш ап, хаткд салып, Ж1берупи ек туыскд майдандагы, Бозкдраран! Армысыц, кдсиеттш безге ораран! Кдйда элп бойжеткенщ кез кддаран? Кдйда жецгем Содынан сез бораган?.. 20.XI.1972 АЙХАЙ, K0KTEM! Тентек жацбыр терезею Бытырамен атып тур. Кенеледд Ж ер езеп, Рахаткд батып кдф. Удерш кек, Тунерщ кеп, Аласурып аткдндай. Алабурткдн, куреррткен, Аласапыран ша^тарды-ай! 224 ■

Куршретш, Дурк1ретш, Мына келген кектем бе?! CipKipeTin, Бургап етш, 0Tip шашып кеткен бе? Алацым да, Адамым да, Жадырады-ау шалкдш 6ip! Кардан ескен самалында От Hici ацкдш тур. ...Тентек жацбыр тереземдд Бытырамен тур атып. К,андырайын кенеземдд, Айхай, кектем! Тура тур!.. 20.XI.1972 БЕС1К кел Айна кемм Кдйда менщ? Айналган ба тещзге?! Кднатымды жайган еддм. Акд<у болып ceHi 1здеп. Ж айлауым да, Сайраным да, Bapi неден саскдндай... Кдйык, жатыр кдйранымда, Тецкер1лген астаудай. EciK-TepiM1. Ес1ткен1м: Bip сурапыл еткен деп, Бесж келщ — несштерщ, Булт боп ушып кеткен деп. Сел1 жецад, KeAiM елд1, Селд4 таскдш аткднда, Кузетуде ел1 келдд, КДлыц шырша кдпталда. -909 225

CapK,uHFa маз, Сарала кдз, Келипктен ап талшык,ты. Сая болмай самала жаз, Сай ацкрсын кдцсытты. Айна келш Кдйда менщ? Крсылган ба тещзге?! Сая 1здесец, сайран eAiM, Тещзге кеп мега 1зде... 20.X I.1972 ЖАН.БЫРДА Ж ас едщ сен, Жак,сы едщ сен, жан курбым. Жак,сылыкден жаттьщ отын жандырдьщ, Ток,та, курбым, Кдйда Kerin барасы ц? Акдфын бак, мына несер жацбырдьщ! Аялдай тур, Мына кун де ашылар. Келпп мына ык,тасынга кдсыма. Ак, жузщнен алщлмьща жосыган, Жацбыр ма алде жанарьщныц жасы ма?! Ж аныма кел, Ж асыма да, шошыма! Жагдайынды тусшддрнп досьща! Жакры едщ той, КуЛЫН МуСШ КЬ1ЛЫК,ТЫМ, Тузагына тустщ кдндай курьщгьщ? К^йдан журсщ? Ж узщ неге сынык, там? Неге умытгьщ, неге б1зден суыттын? Ещреп тур, Бульщгырда адаскдн 6ip кулын жур. ...Мына елкега кетш едд шач басып, К^ара несер, жуындырсан; жуындыр... 26.X I.1972 226

КДРА СУЫК, Кдр да жаумай кдф сы кды мына мацра. Кдра суык, кдтайып куарандап, Беттен осып, кулак,ты бураганда, Табаньщнан тон, урып, куарар жак, Анау уй мен мынау уй кдтынаран, Кдра жолдын; кдк, Teci кдкдфаран. Кдра cyFa кдк, турран майыскдк, муз, Шертш кдлсац, быт-шыт боп шатынаган. Тозацы ушып ак, кдрдьщ кдглауларан, Тунжырайды анау кдф, мынау далам. Курк-курк Kepi k^ic жетелш тур, Элдекдйда элыреп тумаураган. Кдцтар келдд, Кдр жаумай кдфсыгып тур. Кдра суык, кдриды кулшынып 6ip. Шолак, кейлек бойына кдмсау болмай, Tyci кдшып кдрайды кдшсынып кдф. 26.XI.1972 КДЙДАН Б1ЛС1Н \"К ертбейсщ газет пен журналдардан...\" Деген мен сез естимш турандардан. Ж аркы ндарым!.. Жанымды кдйдан 6iAciH! Жак,сы жырдыц жолында курбан болтан. Кдйдан б1лсш ж ы р ж азу к д ы н д ы ры н , Сокыр жармак, екенш сыйым 6yriH . Кдйдан бглсш келе алмай кушм бугш, Сансыратып кеткешн куйын-кушм. Б|лсш деп дерт екенш TiA e H e p i, TiA eHepi жоталтып ж!берерш. TyciHciH бе дым тамбай кек аспанньщ, К,ургакд1ылык, жылдары тунерерш. Кдйдан 6iAciH... Туыстар кдйдан 6iAciH. 227

Оцай емес орнату ойдан муст! Болдырам деп болмасты кдялыммен, Кдйдан б1лсш бгскетн кдйран кунпм. ...Оу, менщ ойран кусым, сайран кусым! Оцаша ез багында сайрап журсщ, Бул ралам сенщ титгей журегщде, Не б о л ы п ж а т к д н д ы р ы н к д й д а н 6L\\ciH... 26.X I.t972 — Душпанъщ бар ма? — дейсщ, Кдйдан б1лем... Bfireyip, журген жер1м сайран юлец. Кдзак,тьщ кдйсы уйше барсам дары, Алдымда — ак, дастаркдн, жайган юлем. Душпаным жок,-ау деймш, iypi жаман. (Cipa, мен бул майданда Tipi кдлам). Кдзак,тьщ кдйсысымен кездессем де, Кдйрылмай к ет к е т жок, 6ipi маган. Достастым KimiciM eH, улкешмен, 0з1мшъ\\ ежеймен, уркепмен, Ата кдзак, алыста той жасаса, Алдымен Ti3iMiHe TipKepi — мен. Кдйгырмаймын соцымнан сез бескенге, Б1лемш бутатынын кездескенде. Эйтеу1р, жуздершде жылылык, бар, Кдзак,тыц кайсысымен кездессем де. — Душпанъщ бар ма? — дейсщ, Кдйдан брлем... Асыр сап ортасында ойнап журем. Cipa, мен бакдптымын душпаны жок, Уйден шыкрам, сауык, пен сайран илец. 27X 1.1972

Алдынан терезецнщ журш етпм, Сен меш байкддыц ба, куддретпм ? Турдыц ба терезецнщ ар жагында? Тецселш, туткдн пердец AipiA eiri. Неге ертендд? Ж урепм неге ертенд]?! Нелер келш, басыма нелер тендг.. Балконыцнан к,ол булгап кдрсы алушы ец, Неге менен жасырдыц келецкецад? Кдйран кектем, Кдйран гул, кдйран жазым! Саркд1лган ба, шынымен, сайран-назьщ? Айныдыц ба шайлыгып шалкдрыцнан? Айдынымда кднатын жайган кдзым. Кезщ кдйда кешеден м е т 1здеген, С езщ кдйда жанымыз еп з деген? ...Терезецнщ алдына келш турмын, Кегерппндей Кд,1сты кун... жем 1здеген... 28.X I.1972 ЕМХАНАДА ©кшшт... Мына кургыр сыркдттьщ 6eTi куигп. Ж урепм кетериис жасап жатыр. Бузбак, болып кеудемде бегатсп. ©KiHiurri... О, Журек! Менщ алтын кдзыгым-ау! Кдйтешн, кджыдыц-ау! ...Кдпык,таган бауырдыц \"назы\" мынау. Кджыдыц-ау, башусым, кджыдыц-ау! Не штемекшн? Жаным-ай, саган шипа югемек им?! Жаралганда бутш ем, уш белекшн: Ж урепм — Африка, бауырым — Кипр, Мыиым — Музды мухиттай... Не кггемектн?.. 31.X I. 1972 229

Ж АЗЫ ЛРАН УАКД>1ТЫ БЕЛ ПС13 0 Л Е В Д Е Р “ Ш уагым менщ” ютабынан (1975-жыл) АР НАУ Кдадрмм, кдсиетпм, Ордам мешч! Отаным — аркд суйер кррран бел1м. Зацрар кепм, сая бак, орман-кел1м, Ж ем жеген алакдннан ак, кептер1м — Боз кусым иырыма к,онган менщ! Рухым — бар пэледен крргар менщ! Keuiip, шеше! Мэцг1ик майдандамын. Жа>та олжа болмасын деп жайран малым, Отан деп аталатын сайран багым, Кдламаймын б1реулер ойрандауын, Сол ушш кузеттемш, майдандамын, Мыч есе намысымды кдйраудамын. Тусш, шеше! Мен емес жаман бала, Решюме маран да, заманга да! Кдрызынан Отанныч кугылайын, Отан деген — маран да, саран да Ана! Кч меш Отаныма, аландама. Сен — мешч жаратушым кундак,таран, Мен сешч ульщмын деп юл мак,танам. Keiirip, ана! Bip сешч еркеч болмай, Отаныма ул болу — комбат маган. Сешменен Отаным eri3 деймш, Сенен Отан, Отаннан - сею !здеймш. Отаныма бер меш басы бутш, Нашар эйел тапкдн ул дег1збеймш! Кшелглар бар aAi, кунэлылар, Сак, болмасач, салатын ылачы бар. 230

Алып жердщ 6ip бурышын мекендеген, Жумырткдсын шайкдган жыланы бар. Кдламаймын эждаЬа тармтенш, Таптагам бар апатты кун L/vrepi. Музыканыц сазымен ceHAipriM бар, Дабыл кдккдн сорыстыц дуб!рлерш. ¥йкд1сыз eTciH, Meibu, б1рнеше тун, Кдкым жок, бейкдмдыкден кун кеше-пн. Элемдж бейбшшлж керек маган, Ушмен Отанымныц ундесетш. Кдшан да т ы н ы ш т ы р ы н кдра бастьщ, Cipa да, тыныштыкдд баламаспын. Г.пндыктан Сонгмидщ сэбиш мен, Аузынан арыстанньщ ала кдштым, Жаскднбай жауыздыкден жагаластым. Солай, шеше. Мен мэщ-i кузеттемш. Ж аз еткенш бишеймш, куз еткенш. Кешеп экелердщ жещс баги Тапжылмай кун-туш кузеткешм. Мен сакдын. Кузеттемш, Кез Ьшеймш. ©зщнен, Отанымнан безшбеймш. в з щ а з , Отанымсыз ем1рд1 мен, Cipa да, eMipiM деп сезшбеймш. Kemip, Ана, Табынбан саган рана, Отан деген — маран да, саган да Ана! Алдымен Отанымды ырза етейш, Бер м е т Отаныма, алацдама. Ана — Отан наркьщменен, салтыцменен, Кдрсы алам мына келген мартьщменен! Ана — Отан аяцдамын, кдсындамын, BipreMiH езщменен, халкдщменен!.. 231

ГУЛГУЛ Ей, Жастык,! Сенщ гажап 6ip кунщд!, Алар ем айырбастап 6ip жылымды. Мэз1рще береке чтлей келд1м, Кушагыма толтырып гулгул1мдд. Ж ас отау, желпыдетт тунд!пнд1, Жалгай бер жарасымды TipAiriHaj! Кдбылда саган деген гулгул1мд1. Мен мак,тансам жешмен мак,танармын, Болашак, дейтш алые жакдд бардым: Бул раламнан табылмас гул шок,тарын, Жастык, дейтш жазира бак,тан алдым! Кештерщнен кешнепм, ак,талармын, К^зран кезде думаньща тап болармын. ©сиет айтар саган ата емес мен, Сырласыцныц сыцайын ак,тарармын, Болашак, дейтш алые жаккд бардым. 1здедДм сенщ салран 1здерщд1, К,анын, мен терщ тамган туздер1цад. К,арсы алдымда сен жаткдн муз кер1ндд, Жет! кдт Ж ер мен Аспан кезш тйскен, Керд1м мен езщ салран 1здерщд1. Кезем1н деп е л т т ц бар аймарын, KemiKTiM мен кешщнен, кдрайладым... КердДм с е т , ез1мдд, дидарымды, Тургандай-ак, алдында шар айнаньщ. Ата болып кетшещ талайларьщ, Сояу-сояу селеудей самайларыц. Талайларьщ 6eArici3 сарбаз болып, Мэрмэр таекд айналып талайларьщ... Кдрадым Отан деген шар айнара, Талай ага кел1mi-ay, талай бала, Уш расыр кетере алмас ауыр жукт1, Уш урпак, кетердд екен кдлай рана?! Дегенмен болашагым б!лсе болды, Дап-даяр дастаркдн жок, кдлайда да! 232

Тусшем, тулейдд eMip, жацарады, Ж аца ещрде жаца оттар жанар элк Нелер урпак, эм де агарады, Сек1лденш езш щ бабалары, Кдлса болды халкдяньщ шеж1реанде, Эр урпак,тьщ 0з1ндДк багалары. Жылдар... Ж ылдар жылжиды жогалады, Ж аца жылдар сагаты сорар aAi. ...Ей, Жастык,! Сенщ жаца бул жыльщды К,уттык,тап, ЭкелдДм мен гулгул1мдд. Барьща мен айналып сора берем, Байланган арыта алмай гандДпмдд. Кдярык, рет кектеген TipAiriMAi, К^ияр ем, кисац маган 6ip кунщдь К^лршын жастык, — сен менщ рашык,тырым, К^фкьшшы баспалдак, басып турмын. К,артаю кдпел1мде жок,-тын менщ, Кдйтешн, аралыкдд асык,тырдьщ. Абыржып, аттай алмай сасып турмын, Алдыца гулгул1мдд шашып турып, Келед1 кушарыцды ашып KipriM. Кдфшын жастык, — румырлык, рэш ы к,т ы р ы м ! Отыррызба орнына Акддланьщ, Аяз болып кдлайша бак, табармын?! Ец KepiKTi, кецЬлдд кдйсьщ барсьщ? Мен сонын, бар мшезш ак,тарамын. Аяз ата болудан жок, хабарым. Кушак, толы гулгул1м - макуанарым: Раламда жок, эр шорын гулгул1мнщ, Qp6ip урпак, ecipreH бак,тан алдым. Мына 6ipiH — солдаттьщ кдб1ршен, К,анды майдан боп еткен жак,тан алдым. Музды жарып алам деп мына 6ipiH, My3Fa а й н а л ы п к ету ге шакдсд кдлды м . Мына 6ipiH мартеннен, отган алдым, Мынауысы жалганда аты жок, гул, Хабарсыз кеткен Faftbin жок,тан алдым. 233

Бейтаныс кдрындасым, Бауырларым, Гулгулш!.. Гулгул1мд1 кабылдаган! — Ей, менщ дауылдарым, жалындарым, ©ртеп кет жамандык,ты, жалынбаган! Тусшем, Отан деген 6ip журекте Быемш барлыгацныц кдныц барын. — Ей, менщ хандарым мен ханымдарым, Гулгул1м!.. Гулгуммд1 кдбылдагын! Ж аца урпак, келсш мейла, жаца гасыр, — Ей, Жастык, Жогалмайсыц, жацарасыц. Ж аца жылга бергенде крнакдсы, Меш есще ал, Жастыкдыц тамадасы?.. 1971 БИЫЛГЫ МАЙ Не деген гажап e,ai биылгы Май! Табигат та сыйлады-ау сыйын булай! Шуак, толы уйлерд!ц эйнепнен, Ацтарылып, сырткд нур куйылгандай, Не деген гажап едд биылгы Май! Шуак, жанып барады, шуак, жаньгп, Кумарланып барамын, кумарланып! Тершкейден, туспктен тегтлген нур, Шыдамды алып барады, шыдамды алып, Bip бейтаныс арудай сылац кдгап, Шыдамды алып барады, шыдамды алып. Аппак, нурга ак, жаным дыгер едщ, Адамдардыц жузшен нур керемш. Алтын сагам ойнап тур аймагамда, Алтындатып жатыр ма ipreAepiH?! Алтын KyHiM солармен 6ipre менщ, Алакдйлап ойнап жур 6ipre елещм. Ж ер жасыл, аспан жасыл — жасыл 6api. Бу Heci жасылга кеп бас урганы?! 234

Ана-Жер,ад крлга алсан; тасын даты, Жап-жасыл гул даяр тур ашылгалы, Bapi кектеп барады, жасыл 6api. Адымдай бер, адымда! Адымда, Май! Курещтпей, булттанбай, дауылдамай. О, Жарык,! Куйыла бер, куйыла бер, Куйыла бер 6ip сэт те дамылдамай! Не деген гажап едд биылгы Май! Куаныш болса болсын биылгыдай! Табигат аямасын сыйын удай, Ж асасын Болашак, Май биылгыдай! ЕЙ, МЕНЩ КЙЫН 0TKEJ1IM Ей, менщ сайран мекешм! Адамга бермес ею ешр, (Эрине, болмас eKi ел1м). Мен сенен ертец кетемш, Айдынын крмас акдудай, Айналып ушып етемш. Суынгам, б1рде жылынгам, Жупргем, б1рде жыгылгам, Ж иырма беамде угынгам, Он алты жастыц не екенш. Ей, менщ сайран мекешм! Ей, жастык, ерд!ц c ep T i едщ, Ерке едщ, ердщ cep-ri едщ, Лапылдап турган ерт едщ, Кдншама жанды жылытып, Кдншама жанды ертедщ? Арыма, менщ аяулым — Елуге толар ертещм! Жаукдзын гумыр, жыр жастык, Кдншада б1здер кдф бастык, Кдншама рет кдр жауды, Кдйтадан 6i3Ai турмас кдш?! Сонда да б1здер жырластык, Сонда да б1здер сырластык. 235

Он сепз бенен отызды, 0зара белш, курдас кдш. Кдншама кдюган етпеддк, Кдншама рет кектедж?! EpKeci болдык, 6i3 елдщ, Есерсок, болып кетпедж. К.ИЯНДЫ кдлап шептеп Киындык,тарга беттедж. Ер сыналар майданда, Еншнюзге деп келш, Кдншама кдфшын кетп елш. Ак^кдт дейтш ауылдыц, Кдсынан дэшм табылдык, Ауырдан сауыт жамылдык, Сонда да 6i3,ai жауыр Fbm, Жогалта алмады ауырлык, Eip-6ipiMi3/v бауыр рып, Сонда да б1здер сарындык, Ошагы сонген уйлердщ Оты болдык, та, жакылдык, Махаббаткд да сенгелпз, Еашык, та болып кергем1з. Баяны бар ауылра К,озы болып та келгенпз. Есерсок, болып кетпедж, Еркелей быдж елге 6i3! II Ей, менщ нурлы румырым! Жастырым, мелддр туныгым, Ей, менщ кыздай к ы л ы ры м ! Тегш п ж1бек тулымыц, Бойьщды басып бурымыц, Кдй жерде журсщ, кулыным?! Кдй жерде журме, кдй мацда Кднатын кектем жайганда, Сайранда, жаным, сайранда! Тунып кдл тупс1з кдйнарда, Кдулап жет кыркд, сайларра. Ж ал аулы жастык, йайданда, 236

>Ka6biFa керме, жайрацда, Сайранда, жаным, сайранда! Ей, менщ шуак, кектешм! Кектеьим — кцмас еткешм, Ей, менщ кцын етке/им, К^налмай кдлай еткемш?! К,алайда-кдлай кеткемш?! К^ырыкдсд кдлай жеткемш?! Саялы бацты бектер1м, Саяцнан кетем деп пе еддм?! Ей, менщ кдын еткеллм, Куанышым да кеп метц, ©KiHimiM де кеп менщ! Шыт кейлек... Б е л т dip бурген, Етепн желге щддрген, Омырауында булддрген. Кдсындаты кдрлыташ KeTepiH ушып ым бьлген?! Кдрындас ед1 6ip журген, Кдй жакдд Keiin улпрген?! Кдй жак,та мейл1 журмесш, Бакдггты болтай ipreci, Бакдпты болтай... ©з уй] — ©3iHin болмай TypM eci, Эйтеу1р, жылап журмесш, Муцлык, боп eMip сурмесш. Б осата атгап, KipreciH... (Кдшанда, Жаным, б1ргесщ!П) Кдшанда кектем келгенде, Турасыц кектеп сен менде, Ж арылмай жаткдн жаукдзын, Тулайды менщ кеудемде, Кектемдд мынау кергенде, KjadipiMAi кдк, жарып, шытарсыц сен... Ей, менщ кцын еткел1м!

“Шолпан” кпабыиан (1984-жыл) ОМ1РГЕ КЕЛГЕН KYHIM Серпишмш, ектвб1р, сен келгенде, Желшнддре рухьщ дем бергенде. Кумбезденген кдзакдыц шацырагын Кдтар крйып, елдермен тец кергенде. Серпнуемш, ектеСйр, сен келгенде, Ж елшнемш рухьщ дем бергенде. Менщ атамекешм, кдлам, далам, КудДретп унще аландаган. Ду<йрше сыр 6epin кдла алмаган. Тауларымныц кеудеш жацгырыгып, М е т ц байтах, елкеме хабарлаган. Кдрт Питерден аттанган ер Бостандык, Алатауда жорыгын тамамдаган, Кдйта тулеп, жасарган кдлам, далам. Жапкднда экеп ercre6ip жасыл багын, Жабыцкдным басылды, ашынганым. О, eKT86ip, с е т и асылдарым, С е т и сагаттарым, гасырларым. Kyaipence сенен белек бас урмадым. Саган деген кушагым айкдра ашык, Пеййим тур кекпенен тайталасып. Кдзакдыц дастаркднын 6ip керген жан, Мыц керуге болады кдйта гашык, Досым неге муныма куанбасын, Кдсым оны кдлайша байкдмасын?! Кдшан даты кушагым айкдра ашык, Шат кещл1м шалкдшас кез! ме едщ? Куанышпен оянып, кез глемш. Bip бакцгггы бугш мен атгандырып, B ip бакдггпен e p T e ci кез1гемш, ©ктэб1рдщ eM ip re келген кунзн ©мгрге келгешм деп сезшемш. 238

КЕШ1РЩДЕР KeuiipiHAep, ту ы стар, KemipiHAep, арайын, © ркею рек бейбакдд ©кпеледщ талайыц. Kipci3 кещл ак, туын Ж огары устап, арайын, Ак, кшмге оранып, Алдарьща барайын. KemipiHAep, жарандар, Кршакдньщ болайын. Сый сурарам жасыцнан. Мешр куткем кдртыцнан. Еркелеп ем сендерге, Емш-еркш шарк, ургам, Екенм1н рой airr урран. С ез epri3in артымнан, Арыла алмай келемш бала кунгп кдлпымнан. KemipiHAep, достарым, KemipiHAep, кдстарым, EciM Kipe бастады, EpKeAiKTi тастады м . Мен мен емес, баскдмын... Естерще алрайсьщ, ери н журген кдлкдны. Адалмын деп, араммын деп айта алман, Адалдыкрен 6ipre ойладым, 6ip куллдм. Арамдык,тьщ кеметнде шайкдлран, Тентек болтан тайыншадай дшзрддм, Адалсын деп кечйймд1 кепсггпе, Адалдык,ты ала келгем анамнан. Арамсын д еп OMipiMAi OKCinie, Жумыр басты пенде болып жаралрам. Адалдырым, арамдырым байкдлган, Жырым мен1н — сырым менщ — шарайна, Адалмын деп, араммын деп айта алман, Сен сурама, жарай ма? 239

...Сонымен кундер erri, Кундер erri... Юмдер кеп, шмдер erri?! Жонынан майы тамган жомарт ел1м! Ьэрш де кдбылдапты, кундемепть Кундемегт бэирщ, талгамапты, (Умф ушш адамдар кднга батты). Кеткендердщ артында айгыз-айгыз Бфеуден 13, б1реуден тацба кдпты. Шреулерден i3 емес, жол кэлыпты, (имф жолын олардьщ оцрарыпты). Артында тугьфы жок, пакдфлардыц Алдында апандайын ор кдлыпты. ©тп кундер, Kerri гам курарынан, Ит еуимд1 epiKci3 мура кылган. Адамдардьщ eM ipi жаралсашы Радийдщ езшщ шуарынан... К,апырык, 6epi: Кецшм де менщ кдпырык, Емендер анау, Жапырактары шашылып, Кдйыцдар эне Бексесш жерге батырып, Ah урып 6api Ацсайды несер шакдфып. Автобустар да, Трамвайлар да тур жанып, Самалга шелдеп, Саяны куып жур халык, Yn еткен жед/у туткындап алып дэу уйлер, Демгмен ыстык, Тротуарларды тур кдрып. К,апырык, 6epi: Аслан да, жер де кдпырык, Ауъф 6ip тозац Элемдд тур-ау жапырып. -

...Оцаша кетш, Айнабулацта отырып, Сыра iuiceM бе екен, Жумекецдерд1 шакдфып.. ©MipiMAi HeciHe ж ек керемш, Ауыр-жец1л болса да еткеремш. © M ip кдшып барады кускд мшш, Мен артынан жетем бе деп келемш. Тагдырыма HeciHe екпелетн, Мойын бурмай келш ем кепке дейш, О, eMip, устатпаран уыц бар ма? Экел, экел, оны да жеп керешн! СЕН MAFAH ШАРФЫНДЫ БЕР (К...ге) Сен маран гнарфынды бер, шарфьщды бер, Сыйьща сый жасаймын, наркршды кор, Кдрызыцды мьщ есе кдйтармасам, Шапалакрен жагымнан тартып ж1бер. Сен маган шарфьщды бер, шарфыцды бер, Сырдыц жем мойнымды шарпып журер, Алатаудьщ арда ескен тентег1мш, Кдйырымды курбыньщ наркрш бъ\\ер... МАХАББАТ БЕЙУАКД.1ТТА ТАБЫСПАЙДЫ Ж ай рана кец1лде жок, кдлараным, Кешкшк бак,ты узак, араладым. ©6icin те eAicin екеу отыр. © Tin кетт1м, бурылып кдрамадым. ...Ес1мде жок, жаз ба едд, кузде ме од!, Кеп жыл етп бул бакдд 6i3 келгель Эйтеуар, дел осылай бейуацта К,умар кец1л элдене i3деп едь Ky3ri туннщ салк^нын елец етпей, Отырушы ек epvrin муз д ен ет. 16-909 241

Бул жастык, крй б1лемш, таныс жайды, Махаббат бейуакдпта табыспайды. Махаббатты улкендер улесш ап, Жастык,ты ш1\\ерге табыстайды. СОЛАЙ-АК, БОЛСЫН... Солай-ак, болсын... ©uiipAiM ендд ушмдд. Тылсым боп кдлсын, тютешн ендд тиимдь Кермешн ендд, агызайын жанарды, Кун1мд1 тун деп, кун дешн кдра тушмдк Мен болып сейле, мен болып ендд сен кергш, Солай-ак, болсын, мен болсац, coFaH мен кенддм. Абайла 6ipaK, арыма акду туорсец, Атыла турып, барлыгын кдйта жендермш!

ЖЕР YCTIHEH РЕПОРТАЖ поэма ...Ж ер у сп н д е бар салмак, Ж ер у сп н д е зо р м айдан... \"М авр \" поэм асы нан Т у сш е р ... BiAep 6i3Ai басы бар жан... Ал кетпк! Поэзия — асыл арман. Поэзия, сенен де, езгеден де Дэузрдщ ак^кдтын жасыра алман. Ж асыра алман куанып, ашынуды, Ж асыра алман сабырым, ашуымды... Ж ел уакдгг M iHri3in желмаяга, Алып кдшып барады расырымды. К,айда? Кдйда барады алып кдшып? Кдлай-кдлай заулайды кдлыптасып. Aayip атты кеменщ жотасында Нык, турмын аярымды анык, басып. Поэзия... FauibiFUM кдсыма алган, Б1лер 6i3Ai... Тусшер басы бар жан... Ж ер устшен бастаймын эцпмеш, Ж ер устшщ шындыгын жасыра алман. Кектем!.. Кектем!.. Кднатында тырнаныц, Кдбатында кдфлардьщ, Курепнде дикднныц. Ж урепнде жылганын, — кектем. Шалык,такан баладай, Шабыттанран данадай, Ж ас босанган анадай Шып-шып терппп мацдайы, Шалкдш жаткдн даланы-ай!.. Тыныштык, Кун теге/у шуагын, Су тербейд1 курагын. 243

Ж ер мен кектщ арасы, Кдлбыр-кдябыр 6ip aFbiH. Самал келш желпидь Саумал булак, мецкидд. Саясында кдйыцньщ, Сэулетай кд1з елтидД... Тыныштык; Эне, кдра дала батыр. Дастаркднын жайыпты. Кара да тур. Туцгыш улын элдилеп жан Ана отыр, Жарын, улын кд>1зык,тап жан Ага тур. Сьщкдллдасып, KyAicin, сырды ак,тарып, Сылкдлм жастар барады кдгрга аттанып. ©пенде кдрт кетерш немересш, ©жемДздщ алдында тур мак,танып. Береке бар бетзнде Анамыздьщ, ...О, naAi! MyciHiH-ай ана кдяздьщ! Ах! Ецбек пе?! ¥лы ецбек бара жатыр Дуриудетш тесшде даламыздьщ. Тыныштыкден кун батып, кеш гаредД, Б1здщ жерден шаттык, ен еспледД. Адамньщ баласына жат кд>1лык,тар 0p6ip тац аткдн сайын есюредД. KiM сенедД дегенге Кун сенедД, Кун сенедД... М ецгшк тун тегедД?! Осы жайсац табигат аясында Жауыздык, бар дегенге и м сенедд?! Жауыздык, бар, алайда жауыздык, бар! Жак,сылык, атаулыны ауыздык,тар. Ех! Осы жауыздык,тар, жауыздыкгар!... 244

Ей, Facup! Атом-Facbip! Крркдггпа купияцмен. Жасырмашы, Кдлайша кек жузше кетер1лген, Атлант мухитыньщ акуласы?! Аркдлап итпк наланы, Эне ол Ж уйткш барады, жуйткш барады. Ормандар уйткдш жанады, Ауылдар уйткдш жанады. Эне ол Ж уйткш барады, жуйткш барады. Kypiiirri дала кул болды, Курышты дикдн кул болды, КддДрл1 ару тул болды... Эне ол Бупн тары бомбалады, Ана Ж ердщ ак, Teci крлдырады. Отты ертпен сецадрш кектт халык, Отты ортке epixci3 крндырады. БуЛ — COFbIC Жауыздык,тьщ жакдга досы, Жакдга досы, жанашыр акд1лдасы. Азия орманында бык,сып жатыр Атлант мухитыньщ акуласы... Туысты туысына айдап салып, Пентагон отырган жок, жай мак,танып. Кдсиетп Азияньщ кдны жатыр Ак, Уйдщ ipreciHAe кдймак,танып. Вьетнамда coFbic... Агрессор барады басып-жарып, Ар-намысын крргауда асыл халык, ...Азия Ана, кез1цд1 аш, аш кез1ндь Азия Ана, барады шашьщ жанып! Кектем... Б1здщ елде кектем. Шопан елде кектем. 245

Шопан куш ан тастады, Дикдн епнш бастады. Далада, крстыц басында, Ауылымныц жастары. В1здщ елде кектем — даланыц дастаны. Кдсыма epiin кдозымды, Даламен келем, даламен... Баламныц ещ бузылды... Балам-ау, неге алац ец?! Анау ма, анау... жосыган? Танктер. Бар да танып кел. Даланыц жонын кдсыган, Шаруа момын танктер. Нанбасац, кдне, барып кер. Шарадай болып жанары, Шаттана балам кдрады. Танктер ару даланыц Бурымын epin барады... К,ара кум. Жалгыз уй. Ж апан дала. Бармайды машина да, атарба да. Куйзелш, кущренш кунддз-туш, Э лареп ыцырсиды шопан гана. Bip басынан еткерш бар бэлеш, Ж ауган оцтан жаны аман кдлган едд... Таты, мше, ажалмен куресуде ¥лы Отан сшысыныц ардагерь Сулаткдн сурапылдыц сыцайы бул, Омырткдсы шаншитын удайы 6ip. Кек аспанга кез тастап, кемек кутш, Мал соцында алацдап жубайы жур. Ж ар жагдайын ойлайды, муцайды анык, Кдйырып жур отарын жылай барып. 246

Кенет боран, ушрген ак, кднат кус, Крна алмай жур кртанды шыр айналып. Ойдым-ойдым кум maFbiA, кдйдан крнсын, Аэродром отарда кдйдан болсын... К,она алмай жур айналып ак, кднат кус, Дала мейл1 юлемш жайран болсын. Ал ауру элареп, дем1гедд, Ажал келш, алмак, боп желйедй Кдн майданный, кднсырап ортасында Кемек K y rin жаткдндай кершедд. Сандырак,тар... сагымдар... бел е ет е й-дд... С орыс!... CoFbic!... Тыныштык, емес дейдд. Ж анган отгар... жазыкдыз жайратандар... TeMip басты ф а ш и с те р елестейдд... Ак, кднат кус тары да темендедд, Кдйтадан кетеррлдд, бегелмедд. Жайылуын токдэтып, мацраз крйлар Мацырап кекке кдрап елецдедд. Елецдейдд Aer6ipci3 аты дары, Бак,ташы ана сабырсыз ah урады. Умптщ сэулеандей самолетп, Жаулырын шешш алып шакдлрады: — Темен!... Темен!.,. Болмады, тары алдады, Ананыц алыстады тары арманы. Ак, кднат кус акыры кец даладан, Аядай крнатын ж ер таба алмады! Кдлмады ендд кетуден баекд амалы, (К,ос кднатта Ананыц кде-кдбары). Алайда ак, кднат кус шыр айналып, ¥шып жур. Жалрыз уйдд тастамады. 247

Эне ол жерге тары жакдш келдд, Жакдш келд1... бшкке атылды ендк Абыржып айдалада гурган Ана, Ак, кустын, жерге тускен затын кердг Э н е ол ж е р ге ж ан е таяп келдД, Таяп келдд... KiM 61лс1н , аяп келдд. Шопан ана ак, кустан кулап тускен Ербецдеген крл менен аяк, кордд. Кулап тускен адамныц кдсына кеп, К,араса Ана... — У м тм осы ма?.. — деп, Сылк,-сылк, куледд 6ip жак,сы адам: — Кум мамык,тай тиш-п басыма, — деп... Aapirep сол киналып, шацын кдк,ты, KiM Шлсш, жотасына шагыл батты... Айтуынша, аман-сау к,онак,тайтын, Амал не, 6ip вертолет табылмапты... Aapirep ecci3 жаткдн шалга келдд, Операция... Баскд амал кдлмады ендд. Ак, халаткд ацырып кезш ашты, ¥ л ы Отан с о ры с ы н ы ц ардагерь Кдррыс аткдн кара свастика... коз алдымда тур менщ, Кара свастика... Байратында фашистщ, Е стн д е турменщ. О, кайран жастырым! Кундер{м, тундер1м, Достарым — узмген гулдер!м, Сендерден адастырран и м Meni? Ж ас шарымды жалмаган гам менщ? K,apFbic аткан кар а свастика кез алдымда тур менщ... ©лгендер, турыцдар! TipiAep, аттаныцдар! 248

Адамныц тонын киген жаттарьщ бар, Аттаныцдар! Кдра свастиканы таптацдар, K]apFbic отына ап барындар. TipiAep, сак,танындар! Кдра свастика — кдра тажалдар, кулазыган мазарлар. Кулазыган мазарлар — курап кдлран ажарлар, Курап кдлран ажарлар — умыт болтан назарлар, Арыл-тегрл жок,таулар, арыл-тегтл разалдар... Кдра свастика — кдра тажалдар. Кез алдымда тур менщ, Kepin турмын... беыгшен баланыц, eciriHeH турменщ, Kepin турмын кдра свастика. Иегшен кебж езу шешеннщ, жиегшен мшбенщ. О п е р а ц и я .. . Операция... керек! Жарылмаран мина бар, Кдбындаран ми да бар. Жазылмаран жара бар, Арылмаран нала бар, Семш кдлран сана бар, Сенш кдлран дана бар. Операция... Операция керек! Ж анары ешкен баскд да, Жаралы орман, таскд да, Ж ене... жене баскдра, Операция керек! Сорыстан кдлран тумау бар, Сорыстан кдлран ылац бар, Жумырткд - жердщ шпнде Жулынып жаткдн жылан бар. Операция керек! АйдаЬарды бураулар!!! 249

Тарыдай шашылган жер-кекке Tipi жур, Tipi жур жендеттер. Батые Германия — бакдггсыз Германия, Шынымен бостандык, бермек пе Кешей жендетке?! Кдра свастикага мэцгшк каргас жер-кекте. ...О, кдйран жастык, кундер1м! Достарым — узшчеген гулдер1м... Сендерден айырран и м MeHi? Кдррыс аткдн кдра свастика Кез алдымда тур менщ, Кез алдымда тур менщ... Согастан кдлран тумау бар, Согыстан кдлран ылац бар. Жумырткд жердщ imiHAe Жутынып жаткдн жылан бар. Операция керек АйдаЬарды бутаулар!!! — Адам жазган, адам жазалаган, Cofmc деййн кдза гой, кдза жаман. Айырасыз, енд1 кеп кешишейаз, Мынау ci3Ai кеп жылдар мазалаган. Кектен тускен дэршер кещлдендд, Кдрт monaHFa кайтадан eMip келдд. Снарядтьщ тарыдай жарыкщагы Кара кумFa мецгшк кеб1нделдь Кара кум, Жалгыз уй. Ж апан дала. Бармайды машина да, атарба да. Бул ещрдщ neci Отан рана, Бул ещрдщ neci шопан рана. Дала... Дала... Нерылган арман едд... 250

Шалк,ы, шалкэ. даланыц арда желЛ Ар ма, шопан, дертщнен айыкуыц ба, ¥лы Отан согасыныц ардагер1? Олар серуенде Алацсыз пернытеден, перчен де. К,ызык,тан, кд1зрылык,тан, ©р жастык, жери-ен бе. Олар серуенде. Серуенде, жастык, серуенде, ©Mip дейтш керуенде. Олар жолта аттанды Ак^кдтты 1здедд, томды ак,тарды. Кеше рана Линч тырнатынан, Э к й керген негрдд крррап кдлды. Жол. Ж ол... Арман... Ж ол... Орман... Ж ел — epKeci. 0 H e 6 ip ак, кебшге оранран, Ку-клукс-кланнын, келецкесь Жастык,-ай... Алацсыз ацралдык,-ай. Жалындап жанган удай. Жауыздык, жалрандык,-ай, ¥рлаган арманды удай... Жастык, аялда! Неге сонша асыгасьщ?! Аялда, жастык,! Онсыз да басыласьщ. Абайла, жастык,! Атыласыц немесе асыласьщ, Несше асырасьщ?! Абайла, жастык,! CeHi унатпайды. Тез1рек сенгешцдд куаттайды. Куннщ нурын кд1зрэнрыш келецкелер, 251