М. Мақатаев т2

Толкдшы децбекшш, атылган, Мухиттар езшше кдйрырар. Дауылын, жауынын сапырран, Ж ерде де жетерлж кдйры бар. Кдйрылар... Кез болса кррамы тецселер, Заман да кдйрырар. Арманы, у м т елее егер, Адамда кдйры бар. Кдйрылар — коне жау, (Адамньщ кдй ры сы белек-ау!..) Адамдар кдйкырмау керек-ау. Егерде кдйгырса улы адам. Мухиттар шайкдлран, Ал таулар жылаган. Жер-Ана июш кдйтарран, Егерде жыласа улы адам. ...Адам тур кдйрымен жекпе-жек, Ары тур алдында ©кпелеп. Кдйрырэ: \"Кетпе!\" — деп, Адам тур кдйгымен бетпе-бет. Дыбыссыз, тынымсыз куйге ешп, empci3, елж боп Муш жатыр. Кдйрылар... Bipici уйге ешп, Bipici тыста тур. MbiFbi салбырап альпггыц, Шаштары барады кыраулап. Басында тш-титгей табытгыц Ж енни тур KaAiMri Tipi аруак, Денхен жылауда, Жылауда Лаура, Тек Мавр шыдауда. Шыдауда от журек, шыдауда... Боп-6озрыл бастары мунарткдн, “Ah\" десе, журеп айрылар. Шьщына, кузына муц арткдн, Тауларда кдт-кдбат кдй ры бар. 52

Аркдлап азап пен сор арткдн, Когамда кдйры бар. Ж ан улын, жак,сы улын жоралткдн, Адамда кдйры бар. Сол уйдд сойкдндап, мун, арткдн, Кдлжырап кдп-кдра e rri тун. Ал сыртта мэцгш к мунарткдн, Лондон — кок тутш... VII Дэу1рлердщ к дтелтн тузетш, Дана уакдгг ©Tin жатыр сырранап. Адамзаттьщ ацыл-ойын кузетш Дана Мавр дуниеге тур кдрап. Ел де, ж ер де кдк, беландд еюге, Bipi жаца, 6ipi ecKiHi кдлайды. ¥лан-асыр алып жердщ бетше, ¥лы Мавр экватордан кдрайды. Алып кдшып адамдардыц арманын, Ж ер тестнде не раламат боп жатыр. Капитализм — бостандыцкд жандарм, Бойкуйез боп, Ж олда тур. Елдер жатыр азаттыкдд крл крйган, Отаршылдык, тас бутауын талкдндап, Ж ер то^нде — зор майдан, Ж ер теан д е — бар салмак, Ж ер тес1нде 6iTneK емес, эменда, Кдн Tericci3 кдтал сыны тартыстьщ, Facbip OTin, замандардан заманга, Ж аца ©Mipi жалрануда Маркстщ. Ол курес-ri бацытым деп санаран, Ол курестен лэззат алган, нар алран. Сауле шашкдн сол 6ip улы санадан, Б1здщ ©Mip курес болып жаралган. Bi3 6L\\eMi3. Марксизм бул шацта — Кдн T©ricci3, ид еял ар K y p eci. Дана Маркс тастап кеткен урпакдсд, Адамты лы к ак^кдттар yAeci. 53

Марксизм бас боп 6ipre тур сайта, Ядро, атомная да куигпрек. Д ун иет дуб1рлеткен урпакта - Тутаскдн 6ip куш б1лек!.. ...Прометей?! Прометей дей алман. (Неге керек, к е за з батыр кене 6ip). Тацмен жатып, тацмен 6ipre оянган Маркс — Мавр! Ол — oMip! Прометей байлауда ал!, кднжоса, Прометей болды ма e3i? Болжаймыз. Мавр 6i3Ai мыц жыл бурын крртаса, Маврды 6i3 мэцплжке крргаймыз. Маврды 6i3 айта алмаймыз табыт деп, Прометейден ол мык,ты. Хайгейттщ кулыптасын жарып кеп, Крем1лге курмет болып орнык,ты. Гранитг! жарып ш ы р ы п , к д с к ц ы п , Капитализм 6 iT ep кун1н санайды. ¥лы перзент жудырырын тас тутп , Коммунизм жауларына кдрайды!!! — Уакдгг бар ма улы OMipAi жецбеген, Бакдгг бар ма адам бурын кермеген, Балым бар ма акд!л, ойы кернеген, Былым бар ма дуниеге келмеген, Сана бар ма сан тарапкд келбеген, Дана бар ма дамылдаган, елмеген, Шындык, бар ма жалац кд1лыш сермеген, Зулымдыкды баудай кд1ркдш, жерлеген? ©M ip бар ма ерге бастап, ерлеген, Кещл бар ма кесепаткд кенбеген, Шын ем!рде шырак, бар ма сенбеген, Акыл бар ма, акдгл бар ма елмеген, Акын бар ма азапы ккд шелдеген? - Деп сураса, ол — сен, Мавр сен дер ем!!! 54

Б1здер жецддк! Жок, болып, жаралы боп. Bi3 куандык, алдымен кдралы боп, Кдрсы турдык, аждаба алдьшда Bi3, Туран жерддц аязы, бораны боп. Б1здер женддк, намысты ж1бермеддк. АждаЬаны кез1нде ппдерледдк. Кррламасын деддк 6i3 eKiHuii рет, Тыныш жаткдн 6 ip елдд 6 ip ел келш. Б1здер жецддк кдрумен, туренмен де, Кепм1зден кдн тамды тунергенде, 0з1м1здд запаста устадык, Bi3, Экем1здд майданра жЮергенде!!! Б1здер жецддк: анамыз ацтай солды. Мамык, тесек кдйрыдан тацтай болды. Майдансыз Bi3 шайнаран 6ip т у т р нан, Кеудем1зде кддадран окуай болды!!! Болды!.. Болды!.. Бэрш де бьлеацдер, Бул Ж ещ сп эрюм де улес!м дер. ...Аждайалар TipiAin келе жатыр! Сакуаныцдар, Адамдар! Курес1ндер!!! 1970 БАСЫ М НАН К.ОРКДМ Мен басымнан крркдмын атом ба деп, Bip элемет жасалып жатыр ма деп. Мундай д а т сурапыл тап болар ма, ©3i болтан езш ен пацырга кеп. Мен басымнан крркдмын атом ба деп. Белггаз элементтер миымда ойнап, Миым кдйнап барады, миым кдйнап. Белпсдз ралымдарра мекен болып, ©з денеме ез басым буйырмай ма-ак,?! Бул раламныц тубше жетет1ндей, Сумдыц-сумдык, сынаулар етет1ндей. 55

Мен басымнан крркдмын, мен болмасам Атом-миым жарылып кететхндей. Журген жан ем байымай, тапшысьшбай, Сарсац болдым ертеп бакдысындай. Басым кдлды жасырын полигон боп, ©3iM турмын мак,таулы сакдшсындай. Мен басымды жасырам, жасырам кеп; Миымдагы сынаулар басылар деп. Мен миыма сенемш ажал болмай, Дуниеге шуак, боп шашылар деп! 1970 ТОЛРАУ Тан; атгы. Келш кдлды гажайып жыл, Кел, акын, керемет 6ip жазайык, жыр. Томырык, лирика, ток,тай туршы, Толкд1нды толгау неге азайып жур? Кел, акдхн, керемет 6ip жазайык, жыр. Осалдан емес ед1 шарьщ-шамац, К,айда ун1ц квдэан болып кдлык,таган? KiAipin, Ki6ipTiKTen бас алмайсьщ, Шопанньщ шаукдрындай арык,таган, Кдйда унщ кдгран болып кдлык,таган?! Шыкдш 6ip Ьлиястай сацлак,танып, Отыршы ез орньща тандап барып. Буйыгы ун, булак, сез1м аулак, кдлып, Тецкер1л толкдш болып, аунап барып. Шыкд1ы 6ip 1лиястай сацлак,танып... Шабыттансац, шарк, урып кетер1ц шын, Жырьщнан жалын лаулап, от epiAcin. Ti3riHiH гежемеген 1лияс — жыр, М1нбеге Тайыр болып KOTepiACin. YHiHeH жалын лаулап, от opiAciH. Кел, акдш; ойлан, акын; толган, акын. Шын акын шын кырандай к,омданатын. Кез1н, келдд Сэкен боп уран тастап, Кдсымдай журепмен толганатын, Кдламын кдруындай крлга алатын. 56

Олар жок, Bapi 6ip-6ip дастан едд, Крндырган алакднга аскдр елт Болса егер Сакен, 1лияс, Кдсым, Тайыр, Журтын oip желганддрт тастар ед1, Осынау жыр бэйгесш бастар ед1. Окушым, мынау неге 6ecTi деме, Ж ы р кдлып, эцпмеге к е п т деме. EciMi eciA бкздщ акдшдардын, Ел] есирмей, cipa да, ecicipe ме? Окушым, неге орынсыз бесп деме! Олар да осынау жылды армандаган, Оттын, басын куйггтеп алданбаган. Кезшде ок, боп, от боп жанган кдлам, Толкд1нды толгау жырдан арланбаган. Крлыма 6epinAepmi, агайындар, Кдйда жур аруак,тардан кдлган кдлам?! Кернейдей кемейлер1 кумб1рлеген, Тулаган тулпарларды KiM бглмеген. Ж азайын жырларьщныц жалгасын мен, Ж азуга жаркдгадарым улпрмеген... Ж ыл келдд гажайып 6ip ак, тацымен, Бак, тацымен, ак, улпа ак, кдрымен. Керкем екен, мынау жыл KepiKTi екен, Параган жылнаманыц ак,тарып ем. Дуние, тойлайды екен шатганып ел. Ал, акдга, ак,тара гер халкдща сыр, Беле жырга, елщнщ дацкдш асыр. Bip отауы Отанныц — Кдзак,стан, IpreciH кетергел1 жарты Facbip, Сен соны мадацтай 6iA, дацкдга асыр. Ж еп аз журткд 6yriHiH, еткендерш, Кдгсын, куз1н, жазы мен кектемдерш. Жадында тутсын урпак, жасырмай айт: Ак,табан шубырынды еткелдерш, Аруды арам жандар епкендерш, Боз !цген ботасы елген бой жаза алмай \"Ел1м-ай\" Аруана шеккен жерш. 0лшес1н бупшмен еткендерш! 57

Кере алмай Жеруйыкуьщ кек белдерш, Керсет Асан запыран твккен жерш. Тусшсш де тушынсын бакдггты урпак, Бабалары не жапа шеккендерш! OKTH6ipAi айт буркднган, дауылдаган, Кдзак, жер1 кушак,тап кдбылдаган. Октяб1рд1 — бупнп бак^ггынды айт, Меке барса бабалар табылмаран. К,ара булты басынан арылмакан, Кдлай менщ езгердд тауым, далам. Октяб1рдд айт, Октяб1р — бауыр маран. Келдд биыл елуге ел1м менщ, Ауыр бултым арылды, жец!лдед!м. Октяб1рдд айт! Kenieri кдзак, eAi Шуак, болып космостан теплгенш, Дуниеге дан болып себыгенш. Барльпын айт. BipiH де жасырмарын, Есептелсш алтынмен асылдарыц. Туткднын айт кдзак,тьщ кдра бултты, Электр боп элемге шашылтанын. Тун боп батып, тац болып ашылганын. Мак,танып айт фашист! жецгешцд!, Барлыгын да майданга бергенщд!- Крйшы болып атганып Атбасардан, Жещмпаз боп Берлинге тенгешцд!, Крлбасы фюрерами, \"алтын\" басы, Крйшыбеавкд олжа боп ецгерпуу. Ж иырма бес, м!неки, жыл е т и т , Ж иырма бес... Дуние жыр eTinTi. Bi3 жецген жиырма бес жылдан 6epi Европа тастады кул етйсп. Жещстт айт, К^азак, кднын аямаган, Отанды айт, 58

©з баласын аялаган, Кдзак,тыц даласын айт, Букгл Одак, Сая рып сын caFaira саяларан. Биылгы жыл барлыры келедд еске: Еюталай жецгешм ерегесте, Одакдсд ок, аткднда, К,азак,стан, Кеудесш окдсд тоскдн сен емес пе ец?! ...Биыл той Ленин деп басталады, Ленин — Дуниенщ тас кдмалы. Э р жылда 61зд1ц ap6ip куанышты, Ильичтщ 93i келш баскдрады. Ильич деп куннщ аты басталады. 1970 МЕНЩ К1ШКЕНТАЙ KYHIM Кетерш сеш батырып, кетерш сеш шыгарам, Кшжентай кушм, ceHci3 мен eMip де cypin шыдаман. Юшкентай кутам, сеш мен аркдлап журш айыгам, Табанра KipreH шегеден, мыйыма кдкдсдн сынадан. Крндырам дары уяца, отырам e3iM кузетш, Элдекiмдерден кдязганып, элареп журек дыз етш; Кер1мсал туннщ кей-кейде кетедд маран сызы eTin, Отыра берем сонда да OMipAin к1лт!н тузетш. Кдра аспанымнан, кей-кейде, кдра несерлер боратса, Самалдаткдным мен сеш, кдпырык, болып баратса. 59

К шкентай кушм, кеш мен1, барлыгы д а т сен ушщ, И1лмес емендерге мен, иглсем кейде садакдиа? Бата рой, кушм, децгелеп, шыга рой, кушм, децгелеп. TipAiKci3 болмау ушш де, титпмдей кун1м, сен керек! С атн д ы м Fofi дедщ-ау, жаным, маран... Булт кердщ бе тауларда мамырлаган? Сол менщ ак, жанымньщ ак, жалыны, Аулак,та ауылымнан дамылдаган. Еспдщ бе аспанньщ курсшгенш? Сол менщ саран деген тылсым дем1м. ¥йк,тап жатса оянсын, ояу болса, Кутуренген жанымды б1лсш дед1м. Мен деп ойла самал боп ecin еткен, Мен деп ойла несердД eci кеткен, Мен деп ойла езщад эр тун сайын, Тесепн сарынышкд б е е к еткен... 18.01.1970 Керетщ кушм алдымда, Алдымда керер тацым да. Алдампаз мынау татдырга Багынба, журек, багынба! YmIt бар алда, бар арман, Таллина берпн тацдарра. Болымсыз нурра aFapFaH Алданба, журек, алданба! 60

Эшрпйм менщ, алданба Мына 6ip байкрм кундерге! Алдары танды арманда, Тундерге аттап юргенде. 18.01.1970 Жылап келш, келмейд1 жылап кетюм! Ол румырды келед1 6ip-aK, тепюм. Жамандыкды жак,сартып, жакрылыкды Онан сайын келед1 куатты етюм. Ж ылап KeAin, келмеДдд жылап кетюм! ЖециуУ экем ем1рден, жецьдйд анам. Кешмеедер, сендердщ кепцги алам! Мен ewipre рашыкдын, кушам оны, Кенсш меши, кенбесш eMip маран. 18.01.1970 Алан; боп, абыржытан кездер1мде Нанбаймын адам айткдн сезге мулде. Кеше мен дэл осындай халде болдым, Сен оны сездщ бе элде сезбедщ бе? Алац боп абыржыган шак,тарымда Муршам да жок, муцымды ак,тарура. Bapi улып жатады, кузгын шулап, Кулазыган кещлдщ бак,тарында. Жапа-жалрыз жабырып кдлранымда, Ж ат дуние жатады жан-жагымда. Кдным тасып квз1ме куйылады, Кдламнан жас кдразга тамганында. Досым, м е т сол сэтте таста жалгыз, Журегще рен ж т, жасама муз. Ойым опат сондай 6ip бейуакдпта Булкдн-талкдн кец1лде басталар куз. 61

АПАЙ, KY3, ТЫРНАЛАР Соноу, Соноу кездерде сура барран, Шерегейлер ушатын жылгалардан. Муцлы куздщ эуенш еститшб1з Ж ылы жакдф аттанган тырналардан. Кдрайтынбыз кднатты керуенге, Кдрасуда жургенде серуендеп, ...Муралима назары кдра жолда, Алые кеткен жолаушы кершер деп. Жалрыз Q3i 6ip туспей ж ар басынан, Кез ушында кез алмай арбашыдан, Айналайын кутер де турар едд Бейтаныс жан еткенше дэл кдсынан. Уакытын кур боекд шырындайтын, Бейтаныс жан ететш, бурылмайтын. Bip бозторрай кедеден кетершп, К ез алдында апайдыц шырылдайтын. Шырылы да торрайдыц тынар едд, Ж ар басында жалрыз жан турар едд. Керуенмен кдп к,ойран жалрыз тырна: — Ораламыз, шыдай туе, шыда! — дедд. 23.01.1970 Батар кун, Келер кун, Атар тан;, Шыгар кун, — Бэрще, бэрще, берще кумармын! Осы мен, осылай мэцгшк турармын, Осы мен, cipe да, елмейтш шырармын! Жакындык, сеземш - Жерден де аспаннан, Жылылык, сезшем — Муздардан, тастардан. 62

©MipiM, cipa да, эр1ден басталган, Эр1ден басталып, мещтге тасталган. Осы, мен, елмейтш, елмейтш шыгармын, Сэл рана м ы зры п ап, кдйтадан турармын. 24.01.1970 Сусыны жок, жолаушыдай кезерген, Сусыным 6ip кднбай крйды ежелден. Ол — журектщ шелдегеш, сезем мен; Терт аярын тагалатып буырылдьщ, Буркдфатып кец елкемдд кезер ме ем? Сусыны жок, жолаушыдай кдцсырэн, Сусыным 6ip кднбай, меш жаншыран. Ж уректщ 6ip кдлаганы бар шырар, Кдталаган шелгмдд 6ip басар ма ем, Сусын imin даладагы малшыдан. IlleAiM неге, шел1м неге кднбайды? Tarri де iurriM, ащы да iurriM, нанбайды... Ж урек н е т , журек н е т талгайды?! K^ip басында отыратын ауылдыц К^ымызымен ж1бй,ер ме ем тацдайды... 24.01.1970 ДАСТАРКДН УСПНДЕ Озбек иаптте Ойга жыр, кен,1лге куй, жанра тыныс, Айналац алма-epiK, алда — крмыз. Асан атам ацсаран Жеруйыры, Жцтпм, жак,сы а, б1здщ Алматымыз? Bcipece маран 6ip унайтыны — Алатаудан долы езен кулайтыны. Кулын-тайдай тебикен курбылардьщ, Эзйшенен 6ip-6ipiH сынаитыны. 63

Крцыр салк^н ауасы Алматыныц, (Мен ез1м Алматыныц солдатымын). Сайрандаута KeAin тур, езбек досым, Сауык, курып саяла, ал да тыным. Кымыз iiu, кдзыдан ал, тартынбагын, Тауга жур, езенге туе, салкдшдагын, ©зщнщ езбек бабац секрлденген ¥мытпа кдзак, деген халкдщ барын. Есще салатыным тэты да 6ip, Серуенде, Алматыныц банана Kip. Кижтщ лагындай кдгздарымныц. Жанына жаныцменен жагына б1л. Ohf3 жыр, кец1лге куй, жанга тыные, Айналац алма-epiK, алда — кдгмыз. Ташкент шерш e3iHe бауыр туткдн Ж тттм , жак,сы, а , 61здДц Алматымыз?! 25.01.1970 Т1ЛЕК Кдга гер кдмсыз журген шацтарымнан, Орынсыз, ok^ic кеткен мацтанудан. Сацтай гер акдай жатып суалганнан, Уайымсыз, кдйгысыз шаттанудан? Басыма берме бакдгт ушп-тегш, >KepipMiH емш-еркш суйш K epin. Б1реулерден турганым бшк болып, Ж армасады жаныма кушк болып. Жарты бацыт, жартылай уайыммен, Ж арты гасыр гумырга шыдайын мен. Осынау там-тум гана шырайыммен, Шыга алатын тауыма шыгайын мен. B ip сэнпм де артык, зат берме маган, Арланбаймын, жогымды елден алам. Бул e M ip re жалацаш келген Адам — Керген адам, кеб!сш жецген Адам. Ушп-тегш бакдпты берме маган. 25.01.1970 64

шыт кейлЕК Еркежан, eciMAe ала шыт кейлегщ, К,айда кеттщ сез1мдд куш ей менщ? к]айсыб1реу сеюлдд кдрсы алдында Келмеген-д1 \"суйем\" деп TiK сейлепм, Кдйда кеттщ сез1мдд куш ей менщ? 25.01.1970 ДАСТАРКДН БАСЫНДА Селдетш еткен таскдондай Серпнйп 6ipa3 асасьщ. C e p riT in кеткен мае к^глмай, Сейьчдд кундер жасасын! Айналан, толы дос-жаран, Айкдра кушак, ашасыц. Жауыньщ сезш крштаган Жауыцньщ e3i жасасын! Арынга салма ауыздык. От болсын, мейла шок, болсын. Дуниедеи жауыздык, Кемейден етш, жок, болсын! Тамаша езгл не турл1, Тартылсын ылри табак,тар. Ш елмектеп арак, секыдд Жойылсын K^iipFH кдбак,тар! Селдетш еткен таекындай С ерпшп 6ipa3 тасасьщ. CepriTin кеткен мае кдшмай, Сешддд кундер жасасын! 25.01.1970 Ак, кдпдар, арым таза алдарьщда! Сенддрдом жалынымды жанганымда. © Teyi жок, ем1рмен кала берддм, Бэрще 6ip махаббат арнадым да, Ак, кыздар, арым таза алдарыцда! 65

Ак, кдодар, бэр1цад де тунык, керддм, Жаскднып жанарлардан бутып келддм. Б1рщнщ арыца акду туармеддм, Шыкданша к^ркдсына кдфык, белдщ. Б1лмед1м кумармын ба, рашыкдын ба, Бглмеймш ынжыкдын ба, жасыкдын ба. Б|лмей журш кдфык,тан 6ip-aK, шык,тым, Болуга бэрще aFa асык,тым ба?! Ак, кд1здар, айна кыздар кдйда маган?! Ж ас арманым жастык,та жайнамар'ан. Крлац кдра шаштарым, крш болындар, Ь1нжык, емес, пысык,тар аймалаган! 02.05.1970 Санаулы менщ сагатым, Санаулы менщ кун, айым. Асырам кдллмай тагатым, Асыкдай кдйтш шыдайын. Шау тарта жаным бастады-ау, Айларды куып жылдарым, Айтылмай к,алса маскдра-ау, Ашылмай журген сырларым. KyHi ертец елш кетердей, Ж астыккэ к,оркд бас крйдым. ©MipiM боска кетер ме, ей, ©руш таппай таспа ойдьщ?! Кундер-ау, кундер, кектемдер, Кдсымнан менщ кетпецдер?! Эуелде неге жараттьщ, Кепсшсец м е т, кек пен жер?! 02.05.1970 Жанартауым бар ед! Foft кеудемде, Ж алын атьт, жана-жана сенген бе?! Тас шайнатып, жатушы е/ц от бурюп, Тастай катьш, тынган ба ендд, елген бе? 66

Bip жанартау жатушы ед1 теспмде, Ж ана-жана айналган ба вшуге?! К.ЫЗЫЛ курен, алау оттын, орнында, Кдллымсыган кдяз-сагымдар кешуде. Ж анартауым бар едд Foft ертенген, Ж алыны оныц неге мунша ерте елген?! ...Отырып ап сенген ошак, басында, Крркдгг атам кдгл крбызын шертем мен. 09.05.1970 Ж Ы Р-ОШ АК, Кумглжш, куйщ келмей тур ма, жаным?.. К,ояйын 6ip сапырып жыр кдзанын. Бгле ме журт, бглмей ме, бимагулым, Таррыл тасты таулардьщ 6ip кдзагын. Bapi6ip, сенсш мейлг сенбесш кеп, (Менщ ойым мен1мен жерге сщбек...) Жыр-ошак,тын, втемш отын урлеп, Кдра елещ кдзак,тьщ сенбесш деп. Батар, кетер келмеске кушм менщ, Кдлар 6ipaK, киел1 ттлЫ менщ. К д аретп шак,тардан туц^лгенде, Кдсиетп т1л1мнен тущлмеддм... 09.05.1970 Толкдт — кещл токдфап таусылуы-ай, Тасып-тасып басылган тау суындай. Жетсм журек жастьщтьщ журтында кдп, улиды кеп бершщ кдншыгындай. Кдфык, куздщ квджада булты аунайды, Кдфык, кектем келсе де жылыта алмайды. Кд1лын шертсец кумб1рлеп куй тегетш, Кдфт кец1лден бул кунде дым тамбайды. К^ркдсына шыккднда кдфык, белдщ, Мойынымды артыма бурып керддм. 67

Ж атыр екен жиырма мекешнде, Мен несше кдфыкды куып келддм?! Кдфык,.. Кдфык,.. Кдй жерге ток,тар екен, Жайлауында жастык,тын, жок, па мекен? Жастык, — елец, жшттер, Жастык, — eMip, Кдарэныньщ барлыкы оттау екен! 09.05.1970 РЕН1Ш Эй, балам-ай! Шамалы-ау туашгщ, К,андай болар, бйшеймш, и сш пц... Ж аца Faна кдйткдндай жерлеп м ет, Ж ауар кундей кдбагын TycipyiH! Эй, балам-ай, шамалы-ау туснпгщ!.. ...Ж ок, балакдй! Мен сендей боп еспеддм! Мына мшез мнаезш емес менщ. Адамдардан рахым алу уппн, Не кермеддм, ем!рде не кешпедДм?! Аяры жок, адуын жауыздык,тан, Алып шык,ты арымды тамыздык,тан. Амалым не, жастык,тыц кер тулпарын, Таскд кдмап тастадым ауыздык,тап. К,иып тусер кдфшын ем алмасы кеп, Кидым бэрш сен ексш кдлмасын деп. Мшезщ-ай, балам-ай, мшезщ-ай! Кетпегей-Ai мерт етш, жар Fa суйреп... 17.05.1970 68

Ж Е Р БАСЫ П Ж УРГЕН 1ВД Е... Курып кетпей, жер басып турганыцда Кдлай FaHa жагарсын, бул кдуымга? Талай рет мойныма аркдн салып, Талай рет шак, кдлдым жынданута. Бые тура 6ipici бымегендей, Tepic кдрап кетедд Tuvre келмей: Жабыла кеп жармасып, олжалайды, Жаудан тускен туйеш жундегендей. Туйтюл ой жур тунерген кекешмде, Кдйтсем екен! Жок, болып кетешн бе?! Сырымды да жырымды ашпай барьш, Кдлсам ба екен кдп-кдра таскд айналып! Кдлай рана жатармын бул кдуымра, Б1рдемесш булддрш, урладым ба? ...Кдндай едд с е р т щ салган эш — ...\"Бектергшщ крр болтан тырнарында\"... 17.05.1970 Мотордьщ даусын e ciT e -e ciT e шаршадым, Жамырап жаткдн жас телдщ унга ацсадым. Жабары уйдд ак, жауын T y rin турранда Отырар ма едд тутшш жутып аршаньщ! Бозарып куль быртылдап арша, от жанып, Отырсан,, mipKiH, тигендей жарты патшалык, Пысьтк,тау жецгей nicneK Ti барып крзтаса, Kenipuiin KeTin, сабадан саумал жатса арып. Шыланып cyFa шыршалар турса кдпталда, Шыршадан epin кшктер шык,са шаткдлра. Арнасын керш, ацырап жатса ак, езен, Enipen булттар ж ер ауып бара жаткднда. Тунерген булттан TynAiri таудыц тур1лсе, Алыстан эзер кекжиек жуз1 бшнсе. Осынау уйдщ отырран зорра тентеп Мамада турран тайына дереу жуттрсе. 69

Тепеген несер толастап 6ipa3, ес Kipce, Бой жазайын, кдсыма келпи, кеш Kipce. Соноу 6 ip кардан кулаган 6 e p i отардан К.озыныц даусы-ау, крзыныц даусы есплсе! 25.05.1970 АКДС.УЛАР, К.ОШ БОЛЫНДАР Аттанып бара жатыр акду-кдздар, К,ош енд1, крш болындар, гэкку-наздар! Кеудемде кущренген дастан кдлды, Кие/и кднатымен акду жазган. Акдулар, кеппр1цдер, жазык,тымын! Кдраймын керуенще кджып бугш. Адасып кетп-ау 6ipre сендерменен, Алапат купим менен He3iKTiriM! Сыцкд1лдап согалганда кднаттарыц, Таба алмай кдлды менщ тагат жаным. УзДлген жолдарьща, кдрак,тарым, Узглген жанарымды сабадтадым. Ак, келдщ айдын т е с т шимайлаган, Сулулар, жатыр сеш кимай далам. Акду боп неге гана жаралмадым, Адам боп e3iMe езш сыймай барам. Акдулар, алданыш па ец, арман ба едщ? Крш ендД, кднатым жок, caMFap менщ! Нуларым сыцси жылап кдлды-ay менщ, Суларым жеттмареп кдлды-ay менщ!.. 26.05.1970 Кджытумар Куандыковка Сен журген жол сол кдлпы жатыр ала, Танды атырып, сол кунд1 батырады, Орнында уйщ, 6ipaK, та бетен эже, Бетен 6ip немереш шакдарады. 70

Сен журген жол сол кдлпы жатыр ел!, Ж атыр ам шацытып топырагы. Сен отырган булакдъщ жагасына, Сенен баскд 6ipey кеп отырады. Сен шыкддн тау сол кдлпы жатыр элТ Тек жартастар жэй тусш, шатынады, Араштар да баягы кдлпында тур, Кектем сайын ауысып жапырары. Баярыша сулар да жатыр агып, Баярыдай найзагай атылады. ...Туран жердщ сен баскдн топырары, Элдеюмдд жок,тайды, шакдфады. Сен журген жер сол кдлпы жатыр ал!.. 28.05.1970 САРЫНДЫМ РОЙ Сарындым рой, саялы тау арасы, Сарындым рой, жанымды дауалашы! Керсетпестен, кек шалрын, KOMin таста. Кдрагайлы кдльщ ну, кдмалашы! Ж апырагын жамылтып, гулш тесеп, Bipifl, жастык, болсацшы, oipiq тесек. Екеум1зге, ерке езен, жараспай ма, Тыным алмай кун бойы куб1рлесек? Мурша берме ойлаута, саркырама, Кдгсыр ойды тугесип, саркд т ада. Таскд б1ткен 6ip шок, гул, кеудеме 6iT, Таста нен бар м е т р т ш з , кдлгырама. Сарындым рой, тауымньщ кек белдерг Кднжыгаца байла да, бектер м е т . Куздар, MeHi мэщтлж туткдщьща ал, Асу берме, кданыц еткелдерг Таулар, таулар, тауларым, тауларым-ай! Сарынысып кдппыз рой, тарланым-ай! Таударыдай еш жерде кун шыкдайды, Тун болмайды еш жерде таударыдай! 28.05.1970 71

САМАЛ ECTI Самал ест1, даладан, сай жак,тан ба?! Аппак, iqip тауларды ойланткдн ба? Аспанга сут елдешм кдйнаткдн ба?! Кыегей тур меймыдеп кдймак,тантан. Ж айлау едд, Жайлы 6ip ii^ip едд, Ж улдыз там ы п кетердей юддредд. © зе н ш е асыкдсдн eMip-булак, Темен карай тескейден жупредд. ...Кай туста едд, кудай-ау, кдй манда едд? Маган кушак, сол жанньщ жайган жер1? Алгаш б1здер ак, гулш таптап кеткен, Кай манда едд жастыкдъщ сайран 6eAi?! Таулар да тур, баягы булак, та бар, ©зщ жок,сыц 6ipaK, та сыр ак,тарар. 1здемей-ак, кряйын сол орынды, Атганам гой акдлры, жылап калар... 28.05.1970 Кундер1м! ©сем кундер1м! Ашылмай журген гулдер1м. Жасымай журген турлердм, Жасырмай журген мшдер!м. Кундер1м, менщ кундер1м! Кайгы не? Оны бымеддм. Капысыз шалкдга, гуледдм. Сондык,тан элп кулмепм Алацсыз, бейкам жургешм! Кундердм — досым, кундердм! 28.05.1970 72

КУНДЕР Кундер, Крйда асырып барасыцдар? KiAipinAep, 6epeciM, аласым бар. Кундер аласурран. К,айда асырып барасындар? К,арайлан;дар! Тардырым ортак, менщ талай жан бар. Менен K em ipiM етшер шзлер бар, Мен KemipiM етшер агайлар бар. Кундер аласурран, Кдйда асырып барасындар? 0 Ai де табысу бар, таласу бар, Бтрейш , Ток,тандар, санасындар! Кундер, к ^ р ^ е р , Сел рахым тамызындар! Белшемнен кдрызым бар, Ел1ме менщ айтар арызым бар, Елшнщ маран айтар арызы бар... Кундер аласурран, Кдйда асырып барасындар? 28.05.1970 BYKIJIД У Н И Е М УС ЫД М АНДА РЫ НА ХАТ Кдймагы бузылмаран кдйран дннм, К,аймар'ыц быт-шыт болды кдйдан 6yriH ? Кубылага бет алып к,ол кусырып, Сэждеге бас крятын кдйда кушм? Сатпаймын, саткдн емен диймдд мен, ©лмейтш, ешпейтугын кугам б1лем. Таппайтын кунде тыным, тунде тыным. Мусылман Мухаммедтщ yM6eTiMiH. 73

Bapi рас айткдныныц Ак, Алламныц, Кдгм менен топырак,тан жаралганмын. Кудайдьц кулымын мен — мусылманмын, Денемде Tyftipi жок, арам кднныц. Акцкдтын ацсаймын ак, арманныц. Мекешм Нгл дария — Мекем менщ, Келедд мацгЬмкке мекендепм. Дарига-ай, Пырагымды ерттеп мшш, Кермеген м екетм е кетер ме еддм?! Семсерш Баз1ретэл1 ескек жасап. Жерорта тещзшен етер ме еддм?! Кдны акдсдн кдйран менщ мусылманым, Осы ма eKi ортада кысылраныц?! Бетш тщ ак, кднатты ак, кустарын Айырып уясынан ушырраныц?! Б1р1гщдер, эл ем тц мусылманы, Курбан болсын кудайым ушш жаныц!!! 07.07.1970 Or^Fa кдра, coAFa кдра — 6api6ip, Бул финалдыц, жын фанидын, 6api Kip! Мулде жаца жан-жарыц, Жак,сылырын тацдагын, Жамандыгын алмарын!!! Дш — ры л ы м н ы ц анасы, Дш — рылы м ны ч aKeci. Былым — ддннщ баласы, Дш — ры л ы м н ы ц кекесШ) Былым да бар, дш де бар, К.ОКД1С та бар, гул де бар. Адам Ата елмесш, Акырзаман келмесш. Крл кусырып Кудайга, Былым мен д1н, 6ipre бар! 21.07.1970 74

Жумыскд барарымда, кдйтарымда, Сыртымнан, досым менщ, байкддыц ба? К^ыл кешрдщ устшен Длбш келем, Муршам жок, бурылуга, шайкдлуга. Ж умыскд келерДмде, кетерДмде, Еркам жок, ецсемдД еркш кетеруге. Аузыма шыбын K ipin кетсе да™, Ерюм жок, тушкДруге, жетелуге, Ж умыскд келерДмде, кетерДмде. Мынау кдшбат eMipre дшДм ауып, Байкдмаймын кеткенш кунДм ауып. Кдлаганын тындыра салсам деймш, KiM болса д а бэрДбДр т ш н алып, Мынау кдшбат eMipre дним ауып. 21.07.1970 О, менщ суттей акддн крс булагым, Сендерс1з Heci3 сарай — бос турамын. KepireH ундерДцдд eciTe алмай, Елендеп отыр менщ к,ос кулатым. Ж ургенде ез ертДмдД со н аре алмай, 0 рт1ме тэщрДм экеп крсты жалын. О, менщ суттей акдан крс булагым! Жанымды кдлакдймен оскылагын, Кдйтсем мен адамдарды дос кыламын? Кдйтш мен — керуен сарай бос турамын TyciHAiM, тусшбейтш ерекпе екем, Кддай мен адамдардан белек кетем?! О, менщ суттей акддн крс булагым! Айтындар, нем бар менщ белек-бетен? Куттык,тап кустар сайрап, сейлеседД, Кудайдан келген элде дерек пе екен?! Айтындар, мазасы жок, бул галамга, Алысып аспан мен ж ер тулаганда, Адамнан 6ip курбандык, керек пе екен? Курбандык, керек болса, шалсын менД, Узшп 6ip пенденДц кдлсын демД. 75

Ж арты кдсык, кдныммен шелш бассын, Аз болса кэра жерге кдн сщ гет. Мьщ сэлем! КуаДретке жетюз1цдер, Курбандык, керек болса, шалсын м ет! Элем тыныш болса екен арт жарымда, Алга шеру крзгалыс тарткдныцда. Тыныш к ел т, сайрандап кдйтса болды, Bip ел келш 6ip елдщ бацтарында. EriH ecin, ел жайлап жатса болды, Сапырылмай мухиттар жаткднымда. О, менщ суттей акдан крс булагым! Крс Мекем, крс мекен!м, крс турагым. Мен деген — керуен сарай, келт1р1цдер, Керуенс1з кдлайша бос турамын?! Елецдеп отыр менщ крс кулагым, Келщдер, суттей акдан крс булагым! 21.07.1970 ЕЙ,0ЛЕЦ Ей, елец, маран тиген енинм едщ, Бой жазайын, кдсыма келын менщ. Менщ саган шамалы жакрыльпым, Сен де маран, ерине, кеннпмедщ. Келпи маган, тез жетин, алданышым, Тез жетин, атам Абай аруагы уипн. B eftiuiT eri уяцды кря туррын, Т1ршйикке керексщ, арда кусым. Ей, елец, кдйтсем саран жан 6iTipeM? Ж ансыз елец жанымды алды юлец. Bip ойым журепмде кдза болып, Bip ойым кемешмдд к,алды Tipen, Ей, елец, кдйтсем саган жан бтрем ? 21.07.1970 76 к

AKJbIHFA Bi3 деген, досым, Тагдыры кдгзык, халыкрыз. Халкдшыц e3i крррасын куяр кдлыппыз. Екшщ 6ipi бармайтын жерге барып 6i3, Жанбайтын жерде жаныппыз. Bi3 деген, досым, Тагдыры кдгзык, халыкдыз. Б!лгендер бглсш, Бглместер, мейл! б!лмес!н. Крлдасын мейл!, Кррласын мейл!, кундесш. Кдра тастан да MempiM куткен акдгады, Кдтыгез жандар ашынтып алып журмес!н. Антейм!з б!здер, Жер!м!з б1здщ халык,-ты. Халык,сыз б!здщ Антейлтм!з кдунтп. ...Журтына тастап кетпесе болды кешкенде, Берендер! ушш крррасын куйган кдлыпты. 1970 Ат кдйда, жайлау кдйда, ауыл кдйда? Тауларым сол банга тауымдай ма? Уй ipreci шалгыннан урке кдшкдн, Кшктщ лак,тары табылмай ма? Кезбе бултгар жиылып ак, аспанда, Кецес!п баягыдай дамылдай ма? Ауа алмай ауылымнан ауырлай ма? Зецпр кепм, жер-суым жан сырласым, Сендер барда кещ л хош, кдмсыз басым. 0 лер-есер тес!нде барлыгы да, Зецпр кепм, жер-суым таусылмасын. Кунге сенем, табынам, жерге сенем, Дэшм болса 6ip уыс, жерге себем. Бул галамга жер кдйыр бермесе егер, Топырак, емес, тозацга тецдесер ем. Жерден ест!м, мэцгшк жерге сенем! 23.07.1970 77

Мацдайда 6ip тал шашым агарыгпы, BeArici болтай даты \"даналык,тыц\". Ыгысып, кдракускд бара жатыр, К екш кешеп анау балалык,тыц. Агарсын шашым, мейл!, агармасын, Алац боп ауырмагай оган басым. Жастык,тыц оты сенер, оты сенер, Кдлзуы бойда 6ipaK, жогалмасын. 25.07.1970 Сумдьпы-ай осы 6ipey муц дауыстыц, Шыга алмай кеюректе тунган ушкдш. Куй тартып кеюректе боздатады, Сумдыгы-ай осы 6ipey муц дауыстыц. 1здеп мен ойга да уштым, iyjpFa да уштым. Осы 6ip боздау ундд еспгенде, Эн болып кекегамде ecri жел де. Ойыма ойран салып осы 6ip ун, Баурымды устарамен кеск^леуде. Апырай, кдйдан шык,ты, кдйдан келдд?! Астан-кестен сапырды айран-келдь Адамдар, айтындаршы элп 6ip ун, Апыр-ау, кдй мацда едд, кдй мацда ед!?! Толкдпты-ау кециимнщ айран-келш. Ж урепм жетсмареп кдлды-ау менщ, О, куадрет, элдеб1р алдау ма едд?! Тулпардыц кулынында була дауыс, Тущындап жан-жагымнан алды-ау м ет. Yh б тсен булай емес тепе неге?! Кдйта орал, сикдлрлы ун, кершпеген. Алыр-ай, элп 6ip ун кдйдан шыцты, Адам ба, ак, кднатгы nepiurre ме?! 26.071970 78

К ецш мнен куанышым, кдйрымды алып, Асыгып бара жатыр ай, жылдарым. Кундер1м, маран ырза боларсыц ба? Алдыца ак, жанымнын, жайдым барш. AcbiFbin барасындар, ай, жылдарым. Сырганап барасыцдар, сынап-кундер, Жылысып кетпцдер-ау шуак, тундер. Крарырымда кдншама кдмал буздым? Не булд1рд1м немесе кулаттым не? Сырымды б!ле алармын сурап юмнен?! Денемнен тараттым ба ток,тарымды? Ж анына кднша адамныц от жагылды ? HecepAeTin, сенддрш ж!берддм бе, Жанымда жанып туркан шок,тарымды? Аяулы eri3iMMeH 6ipre еспеддм, Ж арбиып жамандыкда мшгеспеддм. Ойымда орындалмас арманым бар, Мен мына галамменен т1лдеспед1М, Аяулы сырласыммен 6ipre еспеддм. 26.07.1970 Турсын солай, болсын солай 6api де, Быем, менщ крсылмайсыц эшме. Сенщ кецлщ кдйда екеш белгкпз, Менщ кецш м се тк ш ен эр1де. Сенщ кецлш кдйда е к е т н би\\е алман, Мекен тауып, Шыкдан болар кумардан. Бар пойызды жетелеген релктей, Барлык, жанды жетелемес 6ip арман. Болсын солай, турсын солай, солай Foft... 0p6ip а д а м 6ip-6ip жыныс TOFaft fom. Ну орманнан шывданнан да жол тауып, Ерк1н келш, e H in к е т у — оцай рой. 04.08.1970 79

Ж аны мда менщ жасырын жаткдн вулкан бар, Жалынын атпай, Жасырын Faна буркднран. Жайрасып алып, Сахара, дала, мухиттар, Сапырыла алмаи, Сурапыл жанар тур таулар, Жанымда менщ Атылмай жаткдн жасын бар. ©зендер жатыр, Муршасы келмей тасура. Раламнан улкен осынау жумыр басымда, Ж ещ се алмай, Зарядтар жагаласуда... 04.08.1970 ТУС1НД1М TyciHAiM, кеп нэрсеге ж етп кез1м, К е р д т де, кеп нарсеге етнм тез1м. Жамандык,ты кдршстап кдйтешн мен, Жак,сылык,тьщ e3i де ети мезг TyciHAiM кеп нэрсеге, ж етп K63iM. Жерлд жер, айды ай деп угындым да, Айга умтылып, жерге кеп жырылдым да. Бьлмеймш, жак,сылык,ты 1здеймш деп, Ж армасып жамандьндсд урындым ба? TipAbcre суындым да, жылындым да, Кершддм де, бурындым, тыгылдым да. Арымныц алдына кеп п зе букпм, Анамныц ак, сунне жуындым да. TyciHAiM кеп нэрсеге, жетп кез1м, Ke6ici к е л п р с тп , е тн Me3i. Енжарлык, пен егделж кдрайды, эне, Нурсыз, туссаз тунжырап етн K63i, TyciHAiM, елепзер кетп Ke3iM. 04.08.1970

Ауады булттар кдй жакдд, Ж ауады булттар. Жауады кдндай аймакда? Исшбей крйды-ау, Исшбей крйды-ау сауын булт, Ауады булттар, Даланьщ сорын кдйнатгы-ау! TyHepin келш, Турш п K erri-ay дым тамбай, CipKipen жацбыр, Куриреп аспан буркднбай! Кдуызын ашып, Калды да к,ойды епн, бак, Ke6epcin цалды, Кеберсш кдлды ку тандай. Алдымнан атса болды ак, тандарым, Аялап кдрсы аламын бацтан да api. Teyin-Teyin, тас-талкдн етер еддм, Тагдырдьщ матан курган кдкдандарын, Алдымнан атар болса ак, тацдарым. Оцымнан туса болды ай, кундер1м, Кдйтер дейсщ кджаран к д й ры ц меш. Лайланбай ак, танда жатса болды, Акду жузген кещлдщ айдын KOAi. Кдйтер дейсщ кджаган кдйрыц мень Ертещм жак,сы болтай бугшнен де, Не рахат таба аламын туц1лгеннен. Ак, тацдарым артымда кдлса nri ед1, Ана-жерге бас шп жугшгенде, Алып жотам HiAin бугтлгенде. 04.08.1970 Ауыздыцтап тура алсын арманды к!м, Ж ай таптырмас жаныца жалган 6yriH . Байыздамай емйрдён 6i3 де етерлйз, Болашакдд кдлдырып кдлран жугш. -909

Армандаймыз, ацсаймыз, кщслдаймыз, Мына думай eM ip re сыя алмаймыз. Бос кдялмен етпесек жарар едд, Кектемеген егщаД жыя алмай 6i3. 03iMi3Ai, ce6e6i, ж т алдаймыз, ©з!м1зден 03iMi3 уялмаймыз. 14.12.1970 Апырмай, TyFaH жер-ай! Тецдесер ш , Бул жерге сен болмасац, келмес едам. KiHAiriMAi байлаган кдзьным-ай, Сен болмасац, бул мацды кермес еддм. Ж ат кез1мен кдрайды адамдарыц, Жакдш тартар курбы да таба алмадым. Ж ас отаудыц eciriH ашып кдлып, Айлам курып, кдйыра жаба алмадым... Кел демед1 немесе кет демедр HeciH маган, бммеймш, екпелед1?! CeHi суйген журектр туран ©лкем, Сен ecipreH бфеулер жек кере/у. TyFaH ел1м, Кермесем сагынамын, Кетсем, i3iM езщнен табылады. Ж асыра алман, 1шнщ отауынан, Ыстык, маган атаньщ шацыраты. 29.12.1970 Ш АРШ АДЫ М Б1ЛЕМ Шаршадым б1лем, Ж антая кетюм келедь Мыйынды жеген, курысын буйткен елещ! Куйзелш тапкдн кецШмдег1 KepiKTi ой, Аузымнан туссе, адыра кдла бередк ©лещ курсын, Таппадым одан мияпы, 82

Жазбай-ак, крйдым, Жазраным енд1 уят-ты. Менслз де мына раламат жырау-дуние, ©зшен 93i жырланып жаткдн сияк,ты. ©TKi3in ж ы лдар, ©TKi3in айлар, Бекер кун, Болгансып акрш, Мурнымды HeciH кетердш?! ©лмей-ак, жур рой, ©лец жазбаган адамдар, © лецаз мен де, ©MipAi б1рдеце етермш. Жанды да жансыз, Квршген заттан сыр багап, ©летш болдым, ©3iM HeH 63iM у р л а н ы п . Шаршадым бьлем, Ж атпасам ендд болмас-ты. Ж урт кетш жаткдн К,ара тещзге 6ip барып... 1971 АВТОГРАФ Керер едщ, Шаламын ба, отпын ба? Б1л.ер едщ, Акршмын ба, жокдын ба?.. Кектенддрген хан Ж вщтр де жок, мунда, Кектенетш Махамбет те жок, мунда. Тусшер ец, Езбш бе элде ермш бе, Байкдр едщ, Артыкрын ба, кеммш бе?.. Мен Спартак бола алмадым, не шара, Сенщ езщ Цезарь болып кердщ бе?! Сырым да — осы, Жырым да - осы, 83

Алдыцда. Байкдшы 6ip, Бык,сыдым ба, жандым ба? ...Махацдар жок, Махацдардьщ саркдпы — Мукдрали Макдтаев бар мунда! 11.1970 Ж1Г1ТТЕР, АУЫ РМАВДАР! Барлык, дерттщ баршасы маран крнып, Емханада жатырмын алац болып. Терезеден 6ip ызыц мазалайды, Шакдграды 6ip сэгге балам болып. Анам болып 6ipece дауыстады, (Осы ма элде еам нщ ауыскдны?!) Куларымньщ тубшен кетпей крйды, К,¥рбыларым, сендердщ дауыстарыц. Терезеге жабысам барам даты, Сендер кутш тур ма деп алацдадым. Айырылган жыртылып кдлыц досым, Bipeyinai кдйтешн таба алмадым. Алдандым, барлыты да елее екен, Bipi жок, ппрюндер-ай, о Heci екен?! Кудекец пэндем десе, досы кеп жан, ©м1рде ауыратын емес екен... ¥мыт болар ушрш аман керсе, Ж т т т е р , ауырмацдар, шамац келсе! Естерщде болтай-ды екшпп рет Сендерге бермепрлд маран берсе... 11.197! АЙХАЙ, ДАЛАМ Ah, далам; айхай, далам; сагым далам, Bip будыр жок,-ау кезге шалынбаран; Bip галамат бойыцда сабыр бар-ау, Аспан кулап кетсе де тар'ынбаран.

Ah, далам; айхай, далам; сагам далам! Тешцде атылмаган жанар таулар, Вулканын туншыцтырып, дамылдаган. Боз далам, курец далам, жасыл далам, Kici емес саган келш бас урмаган. Куныга кушырым 6ip кднбай к,ойды-ау, Кдлай рана кушармын рашык,-далам? Кушацтан шыгармаспын деген едш, Дэрменаз ra n жараттыц неге м ет?! ©зшдей алып болып тумаган соц, Адам болып журудщ не кереп... Сонда да суйш етем, суй1п етем, Суйе тура куша алмау — кушк екен. Алыптан алып болып тумаган соц, Адам болып журу де кцын екен... 11.1971 0 M IP ДЕЙТ1Н © M ip дейтш тайранак, муз айдында, Жырлап кетем, алдымен жылаймын да, Середеп кермен1 K ecin етсем, Маган ал1 жетпейдд кудайдыц да. Муц мен зарра ондайда шац кдптырам, К^йгы дейтш кдншык,ты кдн жаптырам. ¥ры уайым тиер деп кдй жагымнан, Секем алган кшктей андап турам. Аттай журш ем1рд1ц баспалдагын, Bipi менм1н кдйгыдан кдшкдн жанныц, Кез1м жасын кел етсем сенер ме екен, Кемешмнен лапылдап шашкдн жалын?! Жок, сенддрмен, сенддрмен, жыламан да, Куаныштан муц жуык, T ipi адамга. Дариясы ем1рддц шайцалмайды, Дэрмеш жок, 6ip пенде жыларанра. Ж ургемш жок, к д й ры н ы ц жупн артып, Ер cypiH ce ецкеймес, жыгылар тж. Белт-жарган кдйсыШр куаныштан, Ойландырган оцаша муцым артык, 11.1971 85

Аулак, аулак. Аулак, менщ жанымнан! К,ара уайым кдра шам жамылган. Ж азбын a/ii гул1м жаца жарылган, Булбулымды ушыргам жок, багымнан. Ж алт бурылып, жанарымнан шашкднда Ж атыр екен журген i3iM дастан боп. Бар сырымды тугел эм ашкдм жок, Дулдулше эл1 кдмшы баскдм жок, Кешмеймш, кешмеймш тагдырга. Артта уайым, ал куаныш алдымда. Сен шынымен жогалдьщ ба?! Жогалдыц. Солай mbiFap, Шын суймеген болармын. ЕндД с е т ел1ге мен санаймын, Сен туралы толгануды догардым, Ак^1мак,-ай! Bip кершсец болмай ма? Табар еддм, Саган барар жол кдйда? Шыр айналган шынашак,тай шымшык, та Шырылдап кеп уясына крнбай ма?! О, негылган дэтщ берж пенде едщ?! Тым курыса 6ip айналып кермедщ. Тым курыса TyciM e e m iii, TyciMe, TyciMe ешш! Шелдеддм-ay, шелдеддм. 11.1971 Ез1дадм, ЕршдДм, ЖещлдДм сенен мен. Бар кдным — Ылралым Теплдд денемнен.

Bip ум1т езщнен, Кезщнен керем де, Т ага да, Тага да, Тага да келем мен... Сен — Жерсщ! Мен — сенщ жасанды сершц. Айнала, Айнала, Айнала жеруум... 1971 Б1реулердд мерт кдглып аламын деп, Ашуыма ауыздык, саламын кеп. Тентек ним беттме тис кдраса, Ж аскднамын жандай-ак, залалым кеп. Барамын деп эргамнщ кдс-кдбагын, Балам кдбак, шытса да жаскднамын. Сэлем1мд1 6ipeyaep алмай кетсе, Ею иыгам салбырап, пас кдламын. Досым етсе алдымнан кдгрын кдрап, Бозторрайым кеудемде шырылдамак, EcTirici келмейдд бэтшарардьщ, Крррасынмен куларын тырындап ап. Кдйсыб1реу кдрайды айдаЬарша, Турпайы азы, турш сез кдйда барсам. Кдйтер еду Ожардыц шарыгана, Ашуымды кдйтадан кдйрап алсам? Алшан; басып, асфальтпен адымдасам, Адам журер мекеннен табылмасам, Кдйтер едд? Meftipi тускен жанды, Мекерсшш, менсшбей кдбылдасам! 11.1971 87

KGKTEM ДЕ КЕЛЕР Кеп кешжпей кектем де келер ендд, Кегеретш TipuiiAiic KerepeAi. Ку бутары арса-арса Kepi еменге, Келер кектем, бшиеймш, не берегу? Кеп кешжпей кектем де келер ендд, Кегереду ауылдыц тещреп. Ерте кеткен досымныц Kp6ipi тур, Келер кектем, бйшеймш, не бередд? Кеп кешжпей кектем де келер ендд, Барлык, нурын кел-Kecip тегер ендд. Сагынышын сарыкддн, жапа-жалрыз, Менщ ж е а р жецгеме не бередд? Кегередд... Барлыры кегередд: Ой да, кыр да, даланьщ тебелерг Эл1 курып бараткдн ауру доскд, Осы кектем, бплмеймш, не бередд? Кеп кешжпей кектем де келш кдлар, Есшетш, ecipT iH , epiKTi алар. Азан-кдзан аспанныц крцырауы, Жак,сылык,тан турса nri 6 e p in хабар... 1971 Кектем де келер, От о й н ар eAi аспанда. Когерер ел1, Kepi емен, кдйьщ, жас тал да. Дулейдщ шоры туспесе екен деп тже, Аспанда апат зарядтар жараласкднда. Кектем де келер, Кустар да жетер эн салып. Кектер де шырар, Кегжддр нурра тамсанып. Сулар да тасар, Кетпесе екен деп ттле, Мухиттар келге кдрсы агып.

Булттар да кешер, Жыртык, па алде бутш бе, Жауласа бермей, Жайгасар, келер бтм ге. Ак, кец1л булттар, Ак, несер тепп етс1н де, Айналып кетпей тупите. Келсе екен кектем, Как жасыл шурыла тартылса, Кекжиек барып Какжиектерге артылса, Кектем де келер, Керерм1з эл1 жазды да, Осылай eMip, Турса екен тыныш кдлпынша. 11.1971 ТИМЕ НАМЫСЫМА Зар усынран Kicire нан усынран, Алысудан аулакдын, шабысудан. Ей, кдзак,тыц баласы, есщде уста, ©леем алем, cipa, мен намысымнан! Жакынынан, жауынан, жалдаптардан Ата-бабам намысын крррап калган. Момын казак, намысын ж1бермеген Жоцрар, Шыцрыс, жеш т пен кдлмактарра. Сол казактьщ мен де 6ip жапырагы, Аркдсы бар, Алматы, Атырауы, Ар-намысын аяккд таптатпайды Кдшаннан да казактьщ топырары. Эдеппмш, уяцмын, именемш, СыраFa — бал, сыйьща — сый беремш. Ацкду казак екен деп, агайындар, Намысыма алайда тиме менщ! 11.1971 89

КД13ЫМА Кдрагым! Мен тага уйлену тойыца барамын. Мен бугш тага да ©зщнен адасып кдламын, К,арагым! Шараптыц уы урып кдныма, Отырам Бейтаныс б1реудщ жанына. Кекенйм, Надыма, Мен сею узатам тага да. Туман боп жанары, Экец де, шешец де кдлады. Достарьщ KyHipeHin, Ецлжтщ э т н е салады, Экец де кдлады, Шешец де кдлады, Баласын Баласы экетш барады. К екеппм ! Муцайып не етесщ?! Сен бугш тэты да ¥шасыц, кетесщ, К екеппм ! Экецнен екеце жетесщ, Муцайма, Кекеппм! 1971 0К1Н1Ш 1шт1к к,ой шампанын да, сырасын да, Сыйлап 6epin турганда турасыц ба? ©рт жайларан езегш ецшец батыр ©з cepiriH 1здемей, шыдасын ба? К,олды с1дтеп, мойныцды бурасыц да, К,оясыц да кетесщ куласынра, Кулдан акд|д патша сурасын ба... Ол e3i 6ip сицыр Fcm epiKTi алар, Bip сетте жау, 6 ip сэтге cepiK болар. 90

Ауа ертенш жатады, ж ер майысып, Bip курлыккд 6ip курлык, 6epin хабар. Шарабын да шгпк крй, apaFbiH да, Барарын да кердш крй, кдбагын да. Аракдд ащлл кул болтан уят екен Айра крнган атомныц заманында. ©3iMe ез1м екнадм, кдрадым да, Ж урген ж ерш ертегап табанымда, Ит жармасып жур екен баларымда, Асыр салып сайтандар кдбагымда, Сенген вулкан кдлыпты жанарымда... П.1971 ТАТЫ ДА ОК1Н1Ш Жандарды жылы жуздд унатамын, Барлыры баласындай 6 ip атаныц. ...Ж узщнен, жаным, неге муц атады, Жаным-ау, кдйтсем ceHi жубатамын? ...Bip ару автобускд жылап KipAi. \"Кдйтем?\" — деп кдбарында сурак, турды. Кдсына ендд жете бергешмде, Автобус мецкш кетш, лак,тырды. Адамдар 6ip-6ipiMeH кдк,тырысып, Элд1лер, елаздер де жатты ырысып. 0м1рбакн тоймайтын KaccaFa экеп, Адамдар елп аруды жатты кдлсып. Бузып-жарып кдмалын адамдардыц, Крл ушын 6epin оран бара алмадым. KeAicin аярымды баскдн жанмен, Борышымды азаматтык тамамдадым. Аулак, крлып адамньщ назарынан, Кундер1м-ай, Кур боскд кдза кд1лран! Ж убата алмай б!реуд1 бугш тары, Жылап кдйттым еш рдщ базарынан. 1971 91

БУРЫ НРЫ KYHIM ЖОК, МЕНДЕ Сагамнан шэш жамылган, Кырмызы тоты кустар-ай. Аулацтап жастык, батымнан, Кез1мнен булбул ушкдны-ай! Ауылдыц жаны булак,та Журшцдер, эне, топтанып. Отырмын кдрап кдфатта, Кез1мдд менщ шок, кдрып. Кырандай тиген кептерге, Кдозгалдак, — румыр бозбала-ай! Жалыны кдйтып от кеуде, Ж асыны солып тозганы-ай! К е з т н щ жауын аддыц-ау, Кдрлыраш, тоты, кдфрауыл, Селдете алмай кдлдым-ау, Кеудемде улып кур дауыл. Бозацы шыккдн бектерге Боз жусан кдптап кеткен бе? Бурынры х у н т жок, менде Кырридай тиген кептерге. 11./971 Не десец, о де! Бурылман енд1, бурылман. Адассам мейл!, Анадан 6ip-aK, туылрам! Крлыцнан келсе, крла мусшд! ап таста Жасалмаган да, кдшалмаган да тугырдан! Не десец, о де! Акдфы маган 6ip елич! Осылай журдДм, Осылай журмш, Журемш! Баскддан ба элде сенен бе ажал? Б!лмеймш. Неден де болса, елетгаш # б1лемш. 92

Не десец, о де! Жатсындым с е т, жатсындым. Кудай да, кул да, Пенде де — 03iM, Так,сырмын! ...Экетсем сенен, ©3iMAi ез1м экетпм. ©згенщ бэрш Yirrin же, саган тапсырдым! 11.1971 Б1РЕУГЕ Бота ттрсек, боз белбеу, кдтпа бала, Ойьща келгенщдд шатпа, бала. Ойнак,тап ортамызда жургщ бар-ау, Оп-оцай жата салып акдэ кдра. Ойьща келгешндд шатпа, бала! Кдйтесщ акдш болып тумагасын, Ж аньщньщ сезесщ кой жырламасын. Эдебиет ушнен орын таппай, Эр eciKTi эуре боп 6ip кдгасыц. Bipeyre ini, 6ipeyre журагатсыц, Bip кершш калуга кумар-ак,сьщ. Mice тутпай, умтылган эр табакдд Кдйдан келген, кдрагым, суганак,сыц?! Есек даме ацшыдай кдкдан арткдн, Аралыштап, жак,сы емес сакдан аткдн. ...Сыншынын, ары таза болса керек Алдында жаткдн ана-оу ак, парак,тан!!! 01.03.1971 Кецшазсщ, квцШн, кдяулы ма? Тунерген аспандайсыц жай алдында, Жаным-ау, саган кдтер таянды ма?! ...Тфшииктщ тынысын багып турган, KiM екен -пл типзген аяулыма?! Айнытпастан таныган ак,-кдраны, Осы 6ip жан ез1м1здей боп барады. Неден секем алды екен, сак,танады?! 93

К ецш не келецке TycipAi ме, Ke6iK езу б1реудщ даттаганы?! Кезш жумып отыр foA кере-б1ле... Сьщар езу сыншыныц кереп не, Сьщарымныц уцйуцм елещне. ...Тардыр маран тагдырлас дос сыйлапты, Епз журсш eK eyi дегеш ме? 1971 Кдлдрл! дос! Кдйтесщ, ренж1ме, Айтпай-ак, к,ой, Халлндд бь\\ем, б1\\ем!.. Таппай журсщ сырласар сьщарынды, Ж iбi тузу жан (здеп жылы ецддден. Айтпасац да халщдд бьлем, б1лем... Ж анныц бэрш жаньща дос санадьщ, Дос санадыц... Кдлмады баскд амальщ. Ал журегщ?.. Ж урегщ тулап жатыр, Карата алмай кеудецнщ тас кдмалый. Bapi де алдыма бас иер менщ, Bip куддрет крлыма тиер ме ед1, К_ызылшакд сэбидей журегщдд, Босатып ап турмецнен суйер ме еддм. 1971 ЖУР, кдл кд м Шайкдлып нур, Маужыраган мамырдан май тамып тур. Жайкдлып кдф, TayFa сокддн боз сагым кдйта агып тур. Айталык, сыр, Серуецдеп жур, кдлкдм, кдйталык, 6ip. Сырласайык, Кд,13Ралдак,ты шскеп, 6ip жасайык. 94

К,ыр басайык, Эмсе булай мамырдьщ турмас айы. Муцдасайык,. Крс кещлдщ nepHeciH 6ip басайык, Танысайык,, Сенде - мамыр, ал менде — агус айы. Табысайык, Сенде — шырын, менде — дэн, ауысайык,? Ауысайык, Шырынын да, д э т н де тауысайык. Кулак, талып, Мына дацнан Kerri Fofi кулак, талып, Жырак, барып, Серуендеп кдйтайык, сыр ак,тарып. ...Бара жатыр жанымды 6ip от кдрып, Ж астыгым ба ттрглтен кулап барып!.. 1971 СЕН КДРТАЙДЫ ДЕГЕНГЕ Сен кдртайды дегенге мен сенбеймш, Эж1мменен кврш к елшенбейдд. Эж1м деген — эйгш тамшы-уагуыт, Тамшы-уакдгг тасты да жецсем дейдй Шаршама, шашым ерте агарды деп, (Кдйратын, кдн бойында кдлар жудеп). Ак, шаштын, ар жагында аппак, миьщ, 0Ж1мнщ ар жагында согар журек. 1рецщ неге сонша мун атулы? Wirepin неге сонша уатылды? Балауса шыбык, едщ, емен болдьщ Бойьща жиып алып куатыцды. Самалы куаныштьщ сокдай кдлды, Ж анарыц неге айнага ток,тай кадди? Турсыц ба жастык,тагы нурычды 1здеп? Жаным, Ол жалын менен откд айналды. 1971 95

КУРДАСТАРРА Кектем Kerri, куз, MiHe, жуык,тады, Бармысыцдар, бауырлар кдфык,тары? Бврщ Tipi кдлдьщ ба, кдрыранда К^рыкдшшы жылдардьщ суык,тары? Туылып ек айлар сап арамызра, Айлар сальш, epire барамыз ба?! Буйырмасын тусшсем, осы б1здер, Шыныменен 6ipeyre агамыз ба?! Кеше едД Foft, кудай-ай, кеше едд рой, Дуйсенбшщ, мына дэу, шешег1 Foft! Мынау эзер кдз баскдн терт жасында, Мухамеджан кдртыцныц мешёл! Fofi. Тардыр б1зден барщ де аямаран: Жылаткдн да жубаткдн, аялаган, Ата-кдздан айрылган балапан ек, Аспан асты, жер устш саяларан. Арманымыз жулдызга жуык, болып, Апыл-тапыл кун кешпк суып, тоцып. Шаруасы шалкдйран шарын уйлщ, Шацырарына шаншылдык, уык, болып... 1971 ЖАНАРЫМ TycneciH десец, егер сез1мге Kip, Жанарым, менщ ы лри квз!мде ж у р ! Жамандык, керсец менщ кдбарымнан, Ж ас толып тегш п кет жанарымнан. Шурыла боп содан сон, ашыл дары, Бултымды таста сершп басымдагы. Дамылсыз KipniriMAi кдкдсднымда, Ойымньщ ойнак,тап жур шаткдлында. Журег1м бол деп ceHi зорламаймын, М эцгшк тугкдшда устап кррламаймын. 96

Кдрашырым бол дары дамылдагын, Кдшанда жанарымнан табыл, жаным. Жанарым, жанарымнан кетпе менщ, Ce3iMiM, с е н а з менщ текке еледг. Туспесш десец, егер сез1мге Kip, Жанарым, менщ ы лри кез1мде жур!.. 1971 СЫ БАГАМ КДЙДА? Кдрамай сакдльща, шалдырьща, Ж арасып турушы едд кдлжыцым да. Кдрабайдай кдтайып алыпсыц той. Ата, Сен шыныменен алжыдын, ба?! Сурын, да, сухбатьщ да сондай бетен!.. Буйымым бар, Уйще крнбай кетем. ...Жыламаран сэбиге емшек бермес, Ж ыламасам алдында, болмайды екен. Мен с е т сыйламасам, тусшбесем, Ж урмес ен, эр жырымньщ шпнде сен. О, менщ пайгамбарым! Сен болмасац, Tipi пенде алдында KimipMec ем. Ат басы алтын берсе табылмаган, Еныпм бар менщ сенде алынбаран! Крбызьщ емес пе еддм крлыцдары, ¥мыттыц неге MeHi, жаным бабам? Кдтыбас ем1рден мен пайда алмадым, Жаныммен жазган жырым — жайган малым. Кд1лышьщ емес пе е/цм кдшаптары, Жоралттьщ неге MeHi, пайгамбарым?! Ат басы алтын берсе табылмаган, Сыбагам кдйда мешц алынбаран? ...B ip тушр K api кездщ жасы емес пе ем, ¥шында сакдлыцньщ дамылдаган?! 16.03.1971 97

KY3 СЕК1ЛД1 Куз секъуу биылры кектем маган, Курецггш турады... Неткен жаман?! Кеше рана Керемет кешкен гумыр Бугш маран сеюдаД еткен заман. Bapi ук,сайды куп-курец куздепге, Keuieci де кдланыц, туздер1 де. Кдйтып бара жатыр ма, Кдйран кдлдым К^куы жок, тырналар ттзбегше. Элде кектем ©тюзген жас шарым ба? Куз болды ма кецш мнщ аскдрында? Жырлап келген кектемде жыл кустары Ж ылап бара жатыр ма аспанымда?! Куз сеюдаД биылгы кектем маган, 0инед1 eMipi еткенге адам! ¥зак, eM ip ттлейм1з, ейтсе даты , КектемД жок, куз — eM ip неткен жаман... 1971 KY3II ЖОЛДА Бу кдлай? — деп, кдрамацыз. Бул — б1здщ кддДрмендД жан агамыз. Карманная жан,а оралган сары ала куз. Ж ан аганы жаманга баламацыз, Толран жерш еркелеп талагамыз. Тозран жерш 63iMi3 жамагамыз. Бул б1здщ сары ала куз — жан агамыз. \"Не кдсиет бар дейсщ, осы кузде\", - Деп айткдны ерюмнщ еамДзде. Ет, майы мен токдшын к,олтык,тап ап, Байлык, ырыс екелген осы 6i3re.

Талай-талай басынан танды асыра, Алтын дэнш тиеп ап арбасына. Кдрацыз, e3i бастап кеткен жок, па, Отанньщ берекел1 кдмбасына?! Кдза к^ьлмай б1рде-б1р тац самалын, Кызыл кдфман сапырды ол кдшан мыц. Куз деген - api дикдн, api малшы, Тонын жаман демещз малшы аганыц. Бейнеткрр шаруа гой дала нагыз, Ойласа муцлы кезбен кдрамацыз, \"Ецбеказ алаяк,\" деп санамацыз, Куз — б1здщ кдадрмендд жан агамыз. 1971

РАЙЫМБЕК! РАЙЫМБЕК! поэм а \"Кэра таудыц басынан кеш келедд\", . К^ара жорга шайкэлып, бос келедд. Kjapa кунд1 жамылып кэра кдзак, (/ Кэра тундд басынан кешкен ед1. К,ара кэйры керсетпей ештецеш, К,ара жауы кэнатын кескен едд. Шулгау болып кдидардыц кестелер1, Талай кэра шацырак, ешкен едд. \"Кэра таудьщ басынан кеш келедд!!!\" К,ара журтта бык,сыран шала кэлран, Аналардан ес кеткен, балалардан. Тал да таппай кэрмаура жагалаудан, Акд1л кэшкэн адыра бабалардан. Кэндай кэррыс атты екен кдйран елдд?! К,айда барып тыгылар паналаура?! К,айда барып, кэлжырап жатар екен?! К,андай сордыц сортацын татар екен?! Кер болса да болса екен кэзак, жер1, К,азак, жер1 болтасын Атамекен. ...Кеш келедд боздатып боз даланы, Кез ушында боз сарым крзралады. Элдегамнщ есплсе созран eHi, Элдеюмдер ацырап жоцтау айтса, Э р кеудеде 6ip шемен крзданады, Эр кэзацтыц естш п боздаганы. “Кэукэры жок, кэйран журт, кдйран халык, Сайран салып жатушы ец жайлау барып. Опат болып ак, ордац ойрандалып, Кэра жауыц экелш кэра кэйры, Тас уатты-ау тебеце тайрац кэрып, ' Райымбек/1730-жылытуган—а ж белпаз/жонтарбаскртшыларына кдрсы вз беп'мен к,ол жинап курескен казак батыры. Онын ecin i Албанньщ уранына айналган. 100

Ацырауды дорарып, атган, кдзак,! Алты жасар ульщды майданга алып\". Шубатылган шац керш алыстагы, Кдбай жырау ж ар сала дауыстады: — Ж ау келедд, журтым-ау, ж ау келедд! Жаудан кдльан жем тж ке жабыскдлы, Тардырынды б1ржола тауыскдлы... Сап тузед! кджыран нар боздак,тар, К,ара жаумен кдйтадан алыскдлы, Кдйта к,озып кдзакдъщ намыстары. Кдйта шулап, жамырап кдтын, бала, К]аш?а шолдеп кдцырсып жатыр дала. Кбайта жауып, жай оты шатырлаган, Кбайта тенген тамукд'ын; сотый кдра. К,ара жауы кдйтадан лап крйды, Кезек бермей пакдорра, батырра да. Кдзак, кднын сылкдлтып жатыр дала... Кд1куларан кдльщ крл куйын дерсщ, Кдйтып оран шарын журт тыйым берега. Т озрэн журтты топырлап тапап Kerri, Кдтыгез жау кдйсыб1р буйым кореш. Боздактардын; желкесш шайнап кегп, Кдлган малды кдйтадан айдап K erri. Кдижьтага байланган кдлз-келшшек, Бозторрайы шырылдап сайрап кегп. Хас батырдьщ кез1 ед1 кдра жорра, Кдра жаудьщ астында ойнап K erri. (KiM айдаса, coHiKi туздщ малы). Кдра жауга кдтын боп кд>1здьщ 6epi, Эр елжке жалп 6epin крнып жатыр, Даланьщ тунддк кднат кузрындары. Туяк, та жок, -rirepre, дым кдлмаран, Ж ау жалмаган, жабысып кум жалмаган, Сырлар бар-ау крйньщда, тутан далам, Акд'арылган кднынан кдзарьщньщ, Кузгыны да кудайдыц кур кдлмар'ан. Сенде ме?.. Сенде сумдык, сыр бар, далам... 101