М. Мақатаев т2

Адамдар, сак, бол, бакыла! Болмасын опат жер, кектер, Космонавт, космос, атом да езщнен тукан перзенттер... Адамнын, миын адамга Бомба кып жармак, б1реулер! Космосты бакдиа ет замаха, Болашак, урпак, гул егер... ...Космостын, шыгып терше Отаным, саган оралдым. Тыныштык, суйген елще, Таил да керек болармын. Адамньщ миын мак,тадым, Адамныц миын паш етпм, СетмщдД, Отан, яктддым, Ж ер менен кекп дос етпм.

АРМАН Б1Р1НШ1 Б0Л1М Туцгиык, тун туманды, Туманды аспан тур тенш. Аз рана ауыл Куланды ¥йкдлда жатыр буркенш. Туцгиык, тунде кузп айда, Даладан адам крркдтын. Ой-к^1рды кезш мундайда, BepiAep FaHa жортатын. Эр жерге кдн-жын тамшылар, Эр жерде дал-дал eATipi. Ертесш байгус жалшылар. 1здейтш малдьщ жемтатн. EpTeciH бай ма, баскд ма, Бейбине, яки токдл ма, TiA тиетш жаскд да, TiA тиетш сакдлра. Тарамысшы тыртыстыц, Кедей-ай, HeHi кермедщ. TipiuiAiK уппн кдфкдгстыц, TipmiAiK ym iH елмедщ. Не T ipi емес, GAi емес, 9TTi Fofi, HeciH айтамыз... ByriHri жорткдн 6epi емес, Адам екен, байкдцыз... \"Пышакда FaHa epiK бер, Ок, шыгатын болмасын. Комсомол, ендд келш кор, Келш кор, кдне, алып кор. Жет! атаднын, \"олжасын!\" Кдйда жур oA ri TopT eyi? Ауылдыц сьфтын болжасын!\" 303

Кузп тун. Туман, тыныш мац. Айнала жым-жырт, тым-тырыс. Кунддзп ауыр жумыстан Алган-ау ауыл 6ip тыныс. Шаруа, момын ауылдыц HTi де момын сеюлдд. Сыбыры 6opi кдуымныц, Мазасын туннщ KeTipAi. Крцыр уй куры томсарып, TiKciHe кдлды ундемей, Bepi топ кдгнга к,ол салып, Зэр шаша юрдк \"Тур, кедей! Тередей mipen жатуын, Жатуын муныц кдрашы! Сырткд ап шык, дереу кдтынын, Согыцдар иттщ баласын! Теб1ндер, кдмырша илецдер, Кцнацдар, унш шыгарма! Шешесше тимецдер, Отырар шгген тынар да. Отырсын загып улыныц, ©л1 басын кушацтап. Кесщдер кулак, мурынын, Тастацдар итп пышацтап!\" ¥мтылды. Арман жупрдД, Керегедеп орацкд. Амал не, окцхс буплдь Улгердд крлдар орап та. \"Keuieri кулым, кедешм, Кудайдан, дшнен безуш. Суырып таста кемейш, Тшцдер ею езуш!\" Bepi топ тунге тыгылды. Ж азыцсыз жанды пышацтап. Ол турды... Кдйта жьпылды, Орагын устап кушацтап... 304

Кузп тун. Туман с еи 1ЛД1. ©лген жок, Арман, кдн ак,ты. Осы 6ip жандай мешрл1 Арайлап жаца тан, атты. Тан, ап ы . Ж омарт кун шытып, Тун туришз тасталды. Ол ацсаган тгршшк Кдз-кдлпында басталды... 2 Жалпак, жаз. Тамыз. Шепшабыс, Сэске едд. Унс1з тещрек. Гул куып, ушып K erri алые Кдлзыл да жасыл кебелек. Адаскдн жалгыз тырна да, Айналып ушты егшдд. Ауылда, ойда, кдлрда да, Кдлз-сагым турды кец1лдд. Сагымныц шэш желегш, Тентек жел жулып алыпты. КесШп жаткдн кек егш Келецке тартып кдлыпты. Мойынды, бета, кулак,ты Эзмдеп шцжей шымшылар. Епске келген булак,ты Жетелеп журдд сушылар. Келедд бастык, кециуу, Тоганды бойлап жагалай. CyFapbm тастап егшдд, Bip кдрт тур Дихан бабадай. \"Ауке, мал-жан есен бе, Куш, кдйратыц м ы ры м ба? Токран беске келсец де, Жырылма, шалым, жырылма\", Кдба сакдл кдрт Ауган Таянып турып кетпенш: \"Шал боп, балам, шалкдмнан 03ipre myxip, кетпеддм. -909 305

Есенш1лж, карагым, Кдлыспаймын сендерден. Эл1мд1 байкдп кдрагын, К уресетк, кел бермен. •Куйрык, ж алы бупнде, Уайым жок, картында, Жанын байлап купите, Тур гой м1не салкында. Уйренш калган iciHAi, Келмейдд екен тастарьщ. Пыстырады-ау iminai Кей кылыяы жастардыц. Жалкау ма e3i бу халык, Карашы анау Кеюлдд. Ала-кула сутарып, Ашуымды KeATipai... Шаруа куши, жэй кещл, Картъщ 0л1 от алар. Тыныштык, па, airreyip, О жагъщнан не хабар? Ж анжалы курсын, болмасын, Ылайым оны ант атсын. Батырак, картыц жолдасьщ Жак,сы GMipaeH дам татсын\". \"Тыныштык, Ауке, тыныштык, Тезддк крй, жетер, катерте. Алыстык, жецдж, урыстык, Кетпед! курес бекерге. Heci болып ем1рдщ, Намысты крррап ап калдык, Белпсшдей со куннщ Бетке де, мше, дак, салдык,..\" \"Пам, жаси калтанын, Сейлейсщ сен де, батшатар, Крлынан келсе жауларыц, Ж урегще де дак, салар. 306

©шрдщ кд1сы, жазы бар, Шыр eTin жерге тускесш. Тандеп жара жазылар, Жаньща жара туспесш!\" Аукецнщ ce3i салмак,ты ¥ялмай кдйтсш ондайда. Басекец жарау сары атгы Салып кеп кдлды борбайга. (Аталы сезге кдщ бар ма?) EricriK. Аукец. Кетпеш... Басекец атын бурды алра, Шепшьлер жакда беттедь 3 ¥мыт боп еткен тозары, Жазылып жауыр жарасы, Ырыскд кдфдыц кдзагы, Кдрык, боп жатыр, кдрашы. Бейнеткрр эсте бу халык, Ецбекпен 6ipre жаралган. Мойнынан туеin буралык, Жацадан рана жан алган. Бастыкдыц ойы сан алуан: \"EricriK жаца кектешз, ipreci биыл кдланран, Ойлады 6ip сет мектептт Клуб та керек ауылга, Жарык, та керек ер уйге. Бейнеткрр мына кдуымра, Сауык, та керек, ерине. Ею ме, уш пе адамдык, Емхана жеш 6ip баска. Ал сонда балгер надандык, Куйрьпын КД1СЫП турмас па.. Бастык,тыц ойы сан алуан, (Ж ейшен калган демалыс) Ойлаган сайын жаца арман, Ойларан сайын жаца ic. 307

Kepin пе ец, досым, к,ос басын, Болып па ец кец1лд1 ортада? Татып па ец дэмд1 боткдсын, Кднып па ец шырын copnaFa? Ашушац аспаз апайдан, Сурап па ец кдйта устеме? Тыцдап па ец ацпме атайдан, Кеште ме, яки тусте ме? Жан-жак,та кулк1, дабырлап, Агытсац, ццркш, эзйуу. Агайыц турса кдбылдап, Ж ецгеге айткдн назыцды. Алца-кртан отырып, Кдрттар сезш бастаса. Кесеге айран толтырып, Кетерш 6ip-aK, тастаса. Kepin пе ец, досым, крс басын, Болып па ец 6ipre кдуыммен? ...Кдлар ец мэцп достасып, Bip керсец, б1здщ ауылмен... Талма тустщ шарында, Басекец цоскд оралды. Сэлемдесу кдуымра Ежелден кдлган жоралгы. Ж амырасты журт-тагы, Ат та дереу байланды. Ашыркдна урттады, Местен куйган айранды. 1лезде жец1л кетерген, Крйсацшы, uiipKiH, жастыкзы. Эзрлкрй курбы Бекен де, 0з1лдеп жатыр бастык,ты: \"Аш кдпсыц гой, тыртырым, Булк-булк eTin кулкдшыц, Кумга шыккдн тжендей, BiTiciH кдра муртыныц. 308

ЭЙ, TbipTblFbIM, TbipTblFbIM, К,амын ойлап журтыныц, Буэтндей де алмапты-ау, Шалбарыньщ жыртырын...\" А...ха...ха...ха... eh... eh... eh... К ули кетп далара. Ж ан шымшыран эзрлге Ж ауап кдтпай бола ма? \"Тындырмайды 6ip icri, Бекенге тек т<л берген. Аркд тутып KyMic-ri Ептеп-септеп кун керген. Эй, Бекеши, Бекеши, Аяп ceHi кетемш. Алпаисадай болсац да, Басыцда жок, мекенщ. Жыртык, шалбар жойылар, Аш кдрын да тойынар. Туррызбаган басына уй, Бекеннщ не ойы бар?!\" Тары да кулю жаиырап, Жацрыртып жатты иацайды. Бейнеткрр кдуыи жадырап, Крс басы неткен арайлы! Кецыдд крстьщ басынан, Байкдды Ариан Ак^канын. Крл устаскдн жасынан К,олац шашты жан жарьщ. Кун кдкдан 6eTi тотырып, Курецдене кдлыпты. Ораиалын толтырып, Шашын туйш алыпты. Сэтен кейлек саррайып, Эуелп ецш тастапты. Шар кеудеа иаркдйып, Шабыт тарта бастапты. 309

KepiKTi екен Ак^каны, Арман неге б1лмеген?! Элде толып ажары, Элде кдйта гулдеген. Сулулыкдд барабар Элде ецбектщ купи ме?! Эзгере ме Аналар, Элде отыздьщ шпнде?! Кумарлык, кдйнап шпнде, Кдрайды Арман 6ip кднбай. Сымбатгы со 6ip шшшде Даланьщ керш туррандай... Демалыс 6iT ri. Бегелмей Шепштлер юке аттанды. Кутылдым ба дегендей, Кдзаншы апай шаттанды. Айылын тартып атыньщ, Аттанды 6ipre Арман да. Арасы eKi шакдфым Баруга кдйтып сол мацра. Кдрабас шалгын сыландап, Сыйпаса жалын, бауырын. Шапкдшшы сона жур аунап, Майдан кдш аттьщ сауырын. Мына 6ip жэДдД кдрацыз, Keiri ме лак, жамырап?! ...Жудырык,тай FaHa кус Тебеден етп ацырап. Лары арттан крса ерген, К,ос ел!к эне, зытты ыргып. Энше басты твселген, Ашыкдуыз бытбылдык, Кдра суды паналап, Аттар турса салкдшдап. Жылга бойын жаралап, Мэз болады таркылдак,1. 'Таркылдак, - кус 310

Кдра судьщ кдмысын, OpyFa ешюм бармайды. KppFaca маса намысын, Кдмысын, т у п л ж а н кдйры. Кун ецкейдд, кун ыссы, Ыстыкдд кдндай шарац бар. Ыстык,тан да ыссы жумысты, Ток,татар емес адамдар. Кднатын жайган жер-кекке, Заманра бейб1т не жетон! Ен-тегш енген ецбекке Адамга, нпркш, не жетон! Сыкдйта баскдн тш еннен, Сыкдфлап арбац ырралса, Аттарды Kepin кушенген, Айызыц сонда 6ip кднса. Bip уймек uieirri 6ip ш п, Айырмен атсац аспанра. Суйсшш кдрттар 6ipirin, Улп кдш айтса жастарра. Ж ол тартсац, бвлем, шалры алып, Кулашынды мол тастап. Отырса кдрттар тацданып, Кдштары кднып крлпаштап. Бурацбел шалрын буйырып, Алдыца кулап бас урса, К,унакд1 кдрттар жиылып, Мак,тауын да айтпай жасырса. К,оян жок, уймек туррызып, Кркдлана кдрасац. Соныц да 03i 6ip кдгзык, Соныц да e3i тамаша! Арманныц ойы сан алуан, Куб1рлеп, кей сет ол кулш: \"Ецбектен адам жаралган, Ецбекпен етсе мэцплж\". 311

Ак^канньщ сэтен кейлеп, Ш акира берд1 Арманды. Эдетч устап кейдеп, Шалрысын к,олдан алган-ды. - К,анеки, шалгышы Акжаным, Мен де 6ip тартып керешн. - Сетшеп кдпты-ау шалбарьщ. Экелиш, тепшш берешн. EKi адам ерлЬзайыпты, Кдраса кдлды кулк:щ. ©здерше ылайык,ты. Сез1ммен шггей бшсш. Апыр-ай, тату жубайлар! Ак,тармай сезген сыр, ой бар, Айткдшбай б1лген сьщай бар, Ашкдлзбай кврген шырай бар. Суйюмд1 екен Акжан да, Суйымдд екен Арман да. Табыса кдпты жацадан, Таныспай бурын кдлган ба?! Осындай шак,та Акжанын Аймалау да керек-ау. К,ушак,тай алса Арманын, Антурран жастар кередйау... Махаббат емес сотанак, Сотанак, болса, сол — к дй ры . ¥ятты болсын махаббат, ¥ятсыз болса, болмайды! Жубайлар шыдап эл! кер, Уакдгг узак, екшбе... Дабырлап журттар a6irep, ©зеншч apFbi шетшде. Тусаулы торы малшылап, Бас шулгып турды жылгада. Шабандау атын кдмшылап. Шапкьглап келдд 6ip бала. 312

Шып-ширак, 63i уршык,тай, KeTirrri ерш буртиып. К,ыргидан кдшкдн шымшык,тай. Ypefti кдшкдн урпшп. Бадана кез1 балбулдап, Бульнып турды жасына Мойыны босап салбырап, Кдрайды ердщ кдсына. Астына мшген курещ, ©КПеСШ COFbin ТЫНШЫК.ТЫ. Сэбидщ титгей журеп Апыр-ау, неден туншьщты? Ецсесш а й жия алмай, Сары уыз сэби буртиды. — Айта Fofl, caFaH и м тид1? Сап болды бар ой, бар шыдам, Ж1берд1 сэби ещреп. Ал оныц нэз1к даусынан Селк ете кдлды тещрек. Астына мшген курец ат, Салпиып K erri кулагы. Арнада жылга тура кдп, Себимен 6ipre жылады. Кун де ецкейш, кулапты, Kiuii 6eciH жуык, кез. СэбилД солай жылатгы Согыс деген суык, сез. 4 Жамырап сам да бар мацра, Атута тац да таянды. Ж уз р е т кдлрып Арман да, Ж уз рет кдйта оянды. Алацсыз журген жарларга, Айрылысар шак, та таянды. Ж уз рет кдлгып Акркан да, Ж уз рет шошып оянды. 313

Ауызры уйде кдрт ана, УЙлеп жатыр кей-кейде. Жалгыздыц шерш тартады, э 1шшен басып гей-гейге. Уакдлт втер андамай, Уакдлт втер немене... Аттанар болдыц, Арман-ау, Кдлдырмай кдрткд немере. 1лезде атып кдлраны-ай. Шоп-шолак, тацы уйзнщ. Аттанар болдыц, Арман-ау, Шатырын жаппай уйщшц. Береке бейбгг eMipre К,анатын жаца жайранда, Квп ойлар кдлып кещлде. Аттанды кдзак, майданра. Ж анары толып балбулдап, Шорт сынып шаттык, ырайы. Алыста, вне крл булрап, Кдла де бердд жубайы. Квп icTep кдлды бггпеген, Квп icTep кепз аркада. Квз алмай жалрыз нуктеден, Кдла да бердд жубайы. ©Mipre рана ылайык, Квп icTep кдлды сан алуан. Кдрайды мектеп муцайып, ipreci жаца кдланран. \"Квп icrep калып барады, Б1те ме 6epi, б1тпей ме?! КецШ кдяу Ананы Куте ме уакдлт, кутпей ме?! Кдрттардыц 9Ai квп icKe Келе ме элде келмей ме?! Тамсанып балауса eric те, KiM 6iAciH, сусап швлдей ме?!' 314

Кезше Арман жас алып, Мацдайы шып-шып тершидд, \"Балауса егш бас алып, Бадана дэнш берсе ип. Орылмай жаткдн шабындык, Шабылып 6iTce, куба-куп. ...Суйгешн 6ip кез кдлыцдык, Кдрсы алып турса куанып...\" Ж анына жаркдан нур алып, Алдында турса Акдканы. Кдруын тастап, сыбанып, Kipicce icKe ол даты. Кдтердд Tipen алкдямра, О, coFbic, неткен купгп едщ. Аяды Арман артында Кдлдырран кдуырт icTepiH. Аяды Арман, аяды, Аяды дары жылады... Осыньщ 6api баяры Сорыстыц салган ылацы. ЕК1НШ1 БОЛ1М Жап-жасыл жаз да жылысып, Сары ала салкдш куз келдд. YmIt пен кдтер урысып, Ж уз кетш бастан, жуз келдд. Снаряд деген ажал да, Сорыстыц куйш шертедд. Келмесе эл1 адамра, Ег1ндд барып ертедд. Тенддрт тажал жаныца, ¥мтылса бомба асыгып. Ж ер Ана сеш тары да, Баурына алар жасырып. 315

Жазылып майдан кушагы, Сэттерде кейб1р тыншыган. Ажалды 1здеп ушады, Адаскдн ок,тар сьщсыран. Дед1 орман шашын жайып сап: \"Жауыцды ауыздык,тарын!\" Ж ер Ана жатты айыптап, СорысИлч жауыздык,тарын. Белорус жер1 орманда, Белорус жер1 балшык,та. Ен-тепн жайлап сол манды, Еркшше сорыс жаншыпты. Кдра орман кдра жамылып, Жок,таса асыл улдарын. Ж ас кдйыц жерге табьшып, Муч етш maFap сырласын. Алыста пойыз eicipin, ©Kipin барып ток,тайды. Нан терек жерден етшш, Аяк, пен крлын жок,тайды. Егшш салып, мал бакрдн, Аз рана ауыл не icreAi? Орнымен оны аунаткдн Нарылран сорыс к у н т едП Осынау ата крныскд Кдрыздар Арман, 6epeci. Жец1п шык, кдтал согыста, CoFbicnay керек немесе... Flepi ме элде жын ба бул?! Аяу жок, дулей куипнде. Лаулап жанып турды ауыл Алаулы ертпц шпнде. ©Mipi титтей крныстьщ. ©туте, м1не, кдлрыды. Осында буюл сорыстыч Туррандай болды тардыры. 316

¥мтылып кейде жан таппай, Ею жак, кезек ыгысты. ...Bip эйел ушты кдлпак,тай, Айнала 6epin бурышты. Жазык,сыз жайрап сорлы ана, Жытылды. Кдйта 6ip турды. Найзалы кдру крлга ала, TeMip бас жаулар умтылды. 0здер1 неткен кеп едт Кдптаган жердщ куртындай. Ентелей басып келед1, К,атары сиреп жыртылмай. \"Шегш!\" — деген жарлык,ты, Б1лд1 Арман элде б1лмед1. Ж ауына деген жаулык,ты Ж асыра алмай тур деш. Б1дйд ме Арман?.. Bip ез1 Шабуга жауга беюндд. Кдс батырдыц мшезр Кднында кдлган сеюлдг Тем1рмен кдптап милык,ты, Ж ау жакдш. Енд1 жок, шыдам, Жок, шыдам. Арман килжт1 Алды-арты тутш, кек туман... Доцыздай жауы децбекшш, Домалап жатты алдында. Ал ендт Арман, жендеп шык, Жендеп шык. Tipi кдлдырма. ...Bip адам аты — 6ip адам, Bip адам кднша Kici атпак,.. Амал не, Арман кулаган, Белорус жерш кушак,тап. Отанньщ топырагында, Бакыт к,ой e3i кдлганньщ. ...Ацыз гып отырамын да Арманын сол 6ip Арманныц... 317

Отанньщ крины н аралап, OraHFa coFbic тунепть Отанды сопле жаралап, Жапты да турды тунекть Жаулардьщ TeMip табаны, Таптады келш Ед1лдд. ©ATipAi аке, араны, ©ATipe алм ай ел1мдь ©ртенген арты, от алды, Арада ею жыл етть Кдумалап, кдмап Отанды Жауламак, ецад журекть Ел1мдд сонда кек колеты, Кек кд1сты ецад, не керек... Отыма e 3 i кеп T ycri, Eci жок, жынды кебелек. О, Ел1м! Неткен намыстьщ ец! ©ртенеш жауыц, ертенеш. ...KeAin ец, жауым, маршпен ©л1мнщ сазын шертерещ. Адамныц ажал тенддрген, Адамнан келер ажалы. Сабыр ет, жауым, сен бглген Сокдамыз 6i3Ai4 аз эль Окушым, неге бишешн, Бглемш, айтам, тарынба. Кдралы кдраз ттлдешн Баргалы кдшан ауылга. Жамандык, хабар кец1лде Жатушы ма ед1 ел куткен. \"Белоруссия жер!нде ©ЛД1 Арман, — дептт, — ерлжпен\" Кдйгырран ауыл-аймагы, Кдйгырган ана, Ак^кан да. 318

Кдйтадан TipAix кдйнады, TipmiAiK ток,тап кдлган ба?! Осынау улы ешрде, Адамдар ж атар алмаса. Дарира-ай, пдрган кещлде, Ойларыц елш кдлмаса... 2 Ауылдьщ жаяу eceri Ж ыр кд1лып айтты жастык,ты. Акдканмен жакдга деседд Жацадан келген бастык,ты. Bipici: \"К,остыц басында, KepreMiH, — дейдд, — т у т т с ш \" . Солай да nibiFap ырасында, Солай да uibiFap, гам бшпн... Эйтеу1р, шолак, Ток,берген, Акдканга жш келетш. ©ceKTi мундай жок, дер ме ец? Сол ушш журт та сенетш. Кецш н крсып сол жанмен, Ж у р гет рас кемесга. ©згеге осек болганмен, © 3iHe ве е к емес-Ti. Акдканныц жаны торырып, К ецшн кдяу, муц басты. Мыц рет суйш, жолырып, Мыц рет суып, мыц кдшты. ©м1рден Арман кеткенмен, вм ф де бар Foft Анасы. Кэршщ куйреп дерттенген, Жазылран жок, крй жарасы, Bip жарара 6 ip жара Тары да Акдкан крспак, па?! Саррайып элде бишара, Сарылып мэцг1 тоспак, па?! Лык,сып келш тыры лды, Тулаган ойлар кемейге. 319

‘..Ж урт б1лсе егер муцымды, К^арабет Ак^кан демеи ме?!\" Мыц рет Акжан толганып, ©з1мен e3i кецесп. Bapi де аян болды анык, Эйтеу1р, есек емес-ть Боларын солай бш-енмш, Айыпта меши, кул мейл!.. 1стейдД журек быгешн, \"Журекке aMip журмейдГ. \"Суытып i3iH жасырран, Белгкйз екен вткен кун. Ж епм де кдлдым жасымнан, Сорысты бастан еткердДм. Ананыц тесш аймалап, Экенщ алдын кермеддм. Кудайым болып бай-манап, Уайым болды ермегш. Сандалдым eciM жиылмай, Сарылдым соцында ецбектщ. Сонда да маран буйырмай Сарк^тын imin ержетпм. Сойкднды байдыц акданда, Соцында журдДм крйыныц. Бостандык, тацы аткднда, Босады 6ip-an, мойыным. Кедшп азд щ Армандай, KeHiri жаумен алыстым. Сокдак,сыз жодра алданбай, Сокдакды жолмен табыстым. Бакдотым болтан тецдцске, Басымды еткем садага. Керсеткен Арман ерлжте, Сыбагам менщ бар, Ана. Ел басына кун гуран Кездерде жаным садага. 320

К,ару ап мен де умтылтам, Кррраура ceHi, жан Ана! Ж етем деп умгг, бакдггкд, Сокдакден тарттым жолымды. Белпспз еткен уакдхткд, Белп кдш берддм крлымды. Алдымда менщ агам жок, Артымда менщ iHiM жок, Кдбылда, ана, анам боп, Кдлмакдын сенщ ульщ боп...\" Далада боран улыды, Ацырды эж е ауел! Юлт тодтап уршык, зырылы, Узшп кетп эуеш. ©ртеген жанын Арманы ©лгендей болды жацадан, Тамудтай тутеп жан-жагы, У атты есш жарадан. Отырран жерш таянып, Отырып кдлды, турмады. Кдлгыран журек оянып, Кдлжырап кеуде тырнады. 1шшен тынды. Тынды inii. Жалын боп тутап тур дайын. Далада аяз курбысы Сызылтып тартты сырнайын. Bip кдртты 6ip кдрт жубатып, Суйейдд аппак, бастарын. Терезе турды мунартып, Арызып мелт-мелт жастарын. Акдфын сокддн журег1 Адтарыл дей ме, не дейд!?! Б1ледд ана, б1ледд, ©ткен ic кдйтып келмейдь 21—S 321

\"Кдйтпаскд, балам, жол алсан, Кдйтешн, жалгыз екенсщ. ¥дымдай болып кетерсщ. ¥лымдай менщ бола алсац. Акдолымнан танганда, Азуымнан шалганда, Ара тусш кдйтейш, CeHi менен Актанта. Кер дед1 аллам, керешн, Шыкдаган жаным тезедд. Акдканым менщ,.. не детн... Жалгыздан кдлган квз едд. Акдкан-ай, Акдкан, кел 6epi, Болар ic болды, к э р ат м . ©кпем жок, кдлкдм, сендерге Кудайга рана наламын. Демеймш ceHi алдандьщ, Акд1лыц бар Foft, налыма. Тесепн экеп Арманныц Салып крй менщ жаныма. Тым болмаса твоей Оцаша турсын кдсымда. 0 p6ireH журттьщ eceri, Екен-ау анык, ырасында. Кеткен жок, кебш жамылып, Кебенек киш кеткен-дд. Осынша кутим сарылып, Сабырым да кегп ендд... Ж ещс. Май. Дала квкпецбек, TipLaep тугел кеп бить Кебенек кшп кеткен деп, Арманды ана кеп кутп. Бэйек боп F33H3 анага, Ток,берген журдд елпектеп. Ап uibiFbin суйеп далага, Ап Kipin журд! жетектеп. 322

Ойында не жок, не бары, Акжанныц журдд imiHAe. Бозарып, солып ажары, Муц турды муцлы гшшнде. Келецке кдйры бурып кдп, Ойнап тур кдйта кдсында. Bip-6ip тал ак, шаш суыртпак, Айрайлап турды басында. Шынымен Арман елдд ме, Шынымен ендд келмей ме? Акжан-ау, керек ендд не, Шынымен кещлщ сенбей ме?! Алдампаз журек кеш бшп, Опык, та жейтш кей-кейде... Акжан-ау, 6 a p i ecici ywiT, Шынымен кецлщ сенбей ме?! EpiKci3 Акдкан умытты, Epucci3 езш кенддрген. Жылтырап жанган yM irri, Ж ата алмай талай сенддрген. ...Тещздщ денесшдег1 Толкдшда моряккд ук,саран 6м1рдщ кемес1ндег1 Тербеле бердд уш алдм. 3 Булыцгар кундер арт жак,та, Булдырап 6epi кдп жатты. Б1ржола сенш ерт, шок, та, Ацсаган Арман тац да атты. Ж ат елддц жерш жаскднып Баскдны умыт болар ма? Жаппай 6ip кдяргын басталып, Кдшкдны умьгг болар ма? Ж уз рет ажал тенддрген, Кердд Foft талай сокданы. Ж уз рет жауы ел-прген Аяран есте жок, муны. 323

©ртедд жанын, дерт кдллды, Эттеген-ай, эттеген... ©TKi3in апты-ау терт жылды. Пленник деген атпенен. - Кдлзмет кд1л, - деп, - б1здерге, Yrirren бак,ты жаулары. Бултартпас бурац 1здерге, Агаттык, аттап бармады. Кдуш пенен кдтерге, Басын да таккен, елмеген. Кдтыгез со 6ip жат елде, Азабы бар ма кермеген. Тенддрген ажал тунегга, Кундерде со 6ip кдюгалац. Отанга деген журегш KipuiiKci3 таза устаган. ©KiHinici3 жан бар ма? © ш ш басты Арманды. ©лттре сокдуы жауларга Бере алмай кдпы кдлган-ды. Басынан тиген кдтал ок, Ес1нен оны тандырган. EpiKci3 жаны кдпа боп, Е рл тн iurre кдлдырган. Жауына пите жай огалн, Жаудырта алмай кеткен-дь Кек-ыза толы бойы оньщ, Кектен1п журш еткен-дд. ...Вагонныц доцгалак,тары, Эн1не басты жаттанды. Ж ат елдщ жанган оттары Кдлжырап артта кдп кдлды. ©TKi3in eAi тацдарды, Жалын да жутты ол, от басып, ©лмеген со 6ip Арманды Келедд пойыз ап кдшып. 324

Ол асты нелер асудан, AcnaFaH ендд не кдлды? Отанныц шекарасынан ©ткенде yh деп дем алды. Болат жол. Возила тымык, тун K,a6aFbiH апты тас туйш. Дегендей бэрш умыткдш, Келед! пойыз кдск^ып. Алыстагы уш т сеюлдд, Алыста оттар жанады. Бастаил ойлар не турм Журектс кджап барады. \"Жумыр бас адам тартпасын, вкш нн уын мен ннкен. Алдыца ел1м шат басып, Келмеддм 6ipre жещспен. Отаным, сенщ жер1нд1, Ж ещспен бассам деп ед1м. Амал не, ыза-кегтмдд Бойымда сак,тап келемш. Bip кезде муршам туеалып, Оракдэ к,олым жетпедд. Онда да жауым куш алып, TuvriAen жатгы кеп меш. Жаралап Kerri басымды ок, Жазганда жана жотамды. Онда да жауым басым боп, Онда да купим мукдлды. Айтылмай журген ce3iM кеп, Жадымда сак,тап, жуптармын. ¥лыцды, Отан, езщ кеп, Таты да мше куткдрдыц, Жанымды жейдд кек менщ Жауымды жецбей еткесш. Кдйырымды Отан, тек сенщ Ж ауыца кегщ кетпесш!!! 325

Алыста оттар жанады, Алыстатып умггп. Ап кдшып пойыз барады, Арманда кдлран жштп. Келедд Арман куюнт, Жауым жок, деуге сенбедд. Артыцда кдлды туйшп, Жауыньщ кднды шецгел! Ок, тиген бастыц жарасы, Ауыра бердд солкд1лдап. Алдында Отан анасы, Шакдгра бердд крл булгап. Не тартар сыйра алда кун, Не тартар сыйра жол алгы. YMiTneH кеткен Арманым, Куднспен елге оралды. К£1зык,-ау, адам, румырыц К^ым-к^гаш тарам жолдары. KaTeci болса улыньщ, Кешсе Отан... Бакдгг сол даты. Илдеспей курып мыстары, Эйнекке бетш такдран. Bipi iurre, 6ipi тыстагы, Турралы кдшан ею адам. Бшчейдд олар 6ip-6ipiH, Бглмейдд, мулде б1лмейдд. Арбаскдн журек AiAripin, Апыр-ау, мынау им? — дейдд. ¥йкд1лы-ояу Акдкан кеп, Сырттагы жанра кдрады. YpeftAi унмен: \"Арман!\" — деп, Шатынап Kerri жанары... ...TyFaH уй, туран шацырак, Суйюмдд жубай кешеп. 326

Бурышта турды кдцырап, Ананьщ жет1м тесеп. Арада жылдар еткенмен, Шамалы уйде езгерк. Отырды у н а з Ток,берген Бэрш де бьлген, сезген iui. Жалгыз крл келмей кдрымга, Орады ол 3opFa шылымын. Кдррады Арман жадында CoFbicibiH; салган ш ы р ы н ы н . Санасын ойлар дал кылып, Ток,берген эбден кдлсылды. Шырпысын Арман жандырып, Мутедекке усынды. Ун-тунс13 e n i, erri тун. Саррайып, мше, тац да атгы. KeTepin турды кек тутш, Ойларын eni солдаттьщ... ...Осылай, Ак^кан, осылай, Не дешн... Кдласыц даты. 0ртенген менщ досым-ай, Eni оттьщ арасындагы... Осылай, баурым Ток,берген, Не дешн... кдласьщ дары. Ж алын боп жаньщ, от — кеуден, Тутамай жанасьщ дары... Tycri ме акду жаньща?! Бйшеймш баурым, Арманым. Батпандай ауыр тары да, Не сыйлар екен алда кун?! (Ушеуш де 83iM дос еттсм, Окушым, айтшы, H eci мш?!) ...©Mipi берген есептщ ©3Aepi тапсын шеннмш... 327

ШОЛПАН \"Кдцсыган шелдеп жолаушым, Кдйрылып 6i3re тусе кет. Кджыган, мумкш, боларсыц, Кдтыцтан сусын iiue кет. Шалгайдан журген жолаушым, Шамданба, 6i3re coFa кет. Шаршаган, мумкш, боларсыц, Шапаныц шеш те, крна кет. Алыстан журген жолаушым, Асыкда, 6i3re Kipe кет. Атаныц улы боларсыц, Арманды б1здщ бь\\е кет. Алдияр так,сыр, аяулы. Б1здердщ кец1л кдяулы. Журтына тастап жогалды, Жырыцды Боранбай аулы. Агайын кетп бейхабар, Кез болды шацырак, шайкдлар. Алыста журген бауырра, Б1здерден сэлем айта бар. К,ара басы ерт болды, Кдмырып журек, дерт крнды. Кдйран да менщ бас нем, Кдндайда KyHi мерт болды. Кдйгыда журек арайлым, Кдра 6ip шашым тараймын, Агайын-туран сенде жок, Кдйрылып кдйда кдраймын?.. Ж уректе жара, баста муц, Тунердд тунык, аспаным. Кдйран да менщ бас нем, Сорлыцды к1мге тастадыц?..\" Кдраша уйдщ кдсында кдра байрак, Кдйрылран жан кдмырып,. кдлады ойлап. 328

Кдра бала желуде кулын куып, Кдйрылмайды ешюмге, салады ойнак, Кдралы ару кдмыгап, зарланады, Кдра тебет суйекпен алданады. Шашпаулары сылдырап Шолпан кдоздыц, Ж ас Шокдннын, жузше тацданады. ¥рлана кдрай берд1 кдс-кдбары, Ушык,тыркан немене жас баланы? К,ыран мусш кдгрмызы бекзадага, Жалт кдрайды, жалтарып, жаскднады. Мауыт бешпет маужырап кдшай белде, Шыр 6iT ip in тургандай шырайлы ерге. ...Жаркдбак,та есетга жалгыз шыбык, Жапырак,сыз, куракрыз ылай квлде. Сэл кдбатын шытынып, Ae6i3 кдтты: — Сабьф, ана, сабыр ет, жылай берме. Бекзаданьщ бей-Heci мусшщде, Бул елкеде болмаган Kici мулде. К,ос жанары кдраса от шашады, Тэкаппарлык, тулап тур шшшшде. Ж анары н-ай! Ж анары тамаша екен, Жарк, етш 6ip тага да кдраса екен. Кдфан баулып ocipreH бала бургат, Кдндай рана кдзак,тьщ баласы екен, Тары да 6ip жалт етш кдраса екен! Ж ас Шокдн кди крлынан кдшыз алды, Кдшыз алды... К.ЫМСЫНЫП к,ыз уялды. Аулак, барып отырды 6ip -лзерлеп, (Кдшаннан да кдзак,тыц кд1зы уяц-ды). Салкдш кд1мыз сыздык,тап тамаганан, Сауле жулдыз сыгалап жанарынан. Кдракдт коз кдркдра кшгше, К,уз-княдан кдрайды бала кдфан. 329

Кдомсынады кыз Шолпан, киылады, Кыран кездер кррганып, буйыгады. Ай сыррасы кдлтырап ддр-ддр етт, Кдны келш бетше куйылдды Кещлдер... Кезкдрастар тайранайды, К,упия 6ipiH 6ipi аймалайды. Кезкдрастар, тек кдна кезкдрастар, 0 p i кдрай не болар, ойламайды... Кезкдрастар купия арбасады, Элсш-ел1 купия жалрасады. Кдпеммде жалт еткен 6ip саулеге, Кдйта-кдйта крс журек жармасады. Жармасады, жаскднып алыстайды, Сезд1 Шокдн ежелден таныс жайды. Неге керек от тастап разиз жанра, Таулар жатыр арада, табыспайды. Иэ, таулар... Зор таулар жатты арада, Адастырар кдрамай ак-кдраца. ...Жолаушылар жиналып сырткд шык,ты, Аттана ма, апырау, аттана ма?!.. Елнотрген немене от кеци\\д|? Жел1кпрген немене кекте кундд? Буран дейшп eMipi Шолпан Kjd3Fa, Бес тиынра туррысыз боп K epinai. Кетер олар... Уайым, таныс к дй ры , Ой-санасын торлайды; тары устайды. Тунде жанран тунектеп от сияк,ты, Алыстайды, асыл жан алыстайды, Mauri баки б1ржола табыспайды. Табыспайды. Кещлде тот кдлады, Кдз1р олар б1ржола аттанады. Асыл жанныц бейнеа арман болып, ¥зак-узак журекте сакталады. 330

К,ыз журег1 тык^фшып тыным алмай, Yh кдтута кдлайда окуалады. Кдозыл курен; шапагын алаулатып, Кун батып бара жатыр жалаулатып, Аяулы сэт алыстап элдекдйда, Айрылысар шак, келдд, санаулы уакдят. Шолпан кд1з Шокдннан 6ip кез алмайды, Унс1з тур, уятынан оза алмайды. К,ыздыц жолыц тагдырдьщ тарылткдны-ай \"Крш, aFa!\" — деп к,олын да соза алмайды Дала жатыр. Дала — сал, Дала - KepiM. Кеш курым, бейуакдят ал акеут. К,осшы ж1пт арытып ат айылын, Откд крйды Шокдннын, кдрагерш. Жасыл майса сыбырлап желге сырын, Тун туртк1леп 1здеп жур жер 6eciriH. Неге eKeni 6eArici3, Шолпан барып, Мойнын куша жылады жецгесшщ... Ж аздьщ тун1 жауыпты Кдркдраны, К,алрып жатыр маужырап бар тарабы. Шанагынан тегш п шарадай Ай, Eci кет1п есшеп, шалкдлады. Балауса бел, куба жон, бал курак,тан, Шэй самал желпид1 балбыраткэн. Бала булак, беймаза тун epKeci, Кула тайын куздардан кдррылаткдн. Танга жакдш. Жамбастап Ай барады. Балбыраган уйкыда аймак, ель Жэйлап кдна жецгесш оятты да, Жалбарынып, Шолпан кдгз аймалады. \"Жанып барам, жецеше, жанып барам, Кдяран керд1м кияда кдлык,таран. 331

У трш ен адаскдн бала кдздай, К,айда ушарым 6eArici3, кдлып барам. Сырымды айтам, жецеше, жан укдаган, Жанып барам, кдйтемш, жанып барам? Акдллыцды айт, жецеше, memiMi не, Мумкш, тагдыр экелген Heci6i ме? ©тер еддм армансыз бул ем1рден, Осы жанньщ куц болсам eciriHe...\" \"Эзщдд езщ, еркежан, алдамашы, Орындалмас yMirri жалгамашы. Кдрапайым кдраны кдшан суйген, Крлда ескен кдйырымсыз хан баласы. ©з1цдд езщ откд сап алдау ушш, Жаралмаган, еркежан, ар-намысыц, Кдрапайым кдзакдыц кдра кдязы, Кдлган буйым, кдрагым, хандар ушш...\" \"МейлГ', жецге, азаппен кун кешешн! Т1лепмд1 орында, ттлдесетн! A e6i3iH естюн, керешн 6ip, Тым болмаса 6ip ауыз ундесешн!..\" ...Тац алдында тамылжып вн келедд, Эн келедд армандап элденеш. TyHi бойы уйкдлсыз жаткдн Шокдн, Эн тыцдайды, эр сезге мэн бередд. \"Бауыры жазык, басы тау Кдркдраныц, Крлдан келмес парызды аркдладым. К,айыспай-ак, кдсына барар еддм, К,арсыласып болмады, крркэды арым. Шынармысыц шыкдсдн 6ip шыц басына, ¥тармысыц, разиз жан жур кдсымда. Бурармысыц мойныцды, алдиярым, Шырармысыц 6ip сетке сырласуга?..\" ...Ол далага шыкдсднда тац аткдн-ды. Энге кдрай булакд<д жанап барды. Тац Шолпаны ддр1лдеп 6ip жамбаста, Тамашалап, тацыркдп, кдрап кдлды. 332

Кд13 ж ец геа кдмылмен жэй уцтырды... Cyra тускен жагадан кдйык, курлы, Кдлдырды да екеу1н, тайып турды. Шолпан сенш барады аспандага, Шокдн тенщ барады, жаскднбады. Ж ерде Шолпан - кдмыстыц кдскэлдагы, Yh кдта алмай кезшен жас парлады. Тына кдлды тыныштык, атырапта, (Тамашага табигат жакдш-ак, та). Кдрсы кдрап, даярлап алакднын, Кдмданып тур кдлшиып жапырак, та. — Кдлкдм, с е т тусшем... тусшемш. Ж урепм б ар , ж у р еказ Kici ме еддм... CeHi eciM e ap 6 ip тац аткдн сайьш, Тан, жулдызы Шолпандай туаремш, Кдлкдм, сеш тусшем, тусшемш... Сыр болып кдл журекте шашылмаган, Гул болып кдл цырдагы ашылмаган. EciMiHAi кдшан да еске салар, Тац жулдызы, тау, езен, жасыл далац. Айтылар сез арада айтылгасын, Ендд неш Шолпан цыз айкдшдасын. Кулагынан суырып алды дагы, Аманат цып тапсырды ай сыргасын. — Хош, ага, хош болыцыз!.. Кермеспш де... Кусамен кун кешермш, елмеспш де, Ж аны белек, жацсы aFa, ем1рщд1 Аманат цып тапсырдым сенбес кунге... К,ыз кцылып сыргасын 6epin кетп, Кызыл шапак, цырларга керш теки. Тац атуын бозарып куте-куте, Шолпан жулдыз к е к т е п c eH in к е т п .

Д О С Ы М А ХАТ ...Кеп ай болды жатырмыз cap далада, Кун де батып, атады тац далада. Геологтар сагаткд кдрамайды, Уакдггтыц вткенш ацгара ма... Куз едд. Жолдастардьщ кдшты да элД, Кдрмап жатыр кешкшк асты бэрД. Сары кекДл радист тэмшш Петя ¥стай крйды эфирден Москваны. Тындай кдлдык, жайына ас кдлыпты, ¥лы съезд сол куш басталыпты. — СуйДншДмдД, кэнеки, берщдер, — деп Кцсык, кекДл Петямыз мастанып тур. — Кднамацдар ецбектД, достар, ендД! Петяньщ кдлауымен тос та келдД... ЕртесДнде туе ауа вертолетпен Зарыта кептен куткен пошта келдД. Газет пенен журналы эр аптаныц Тауса аласыц кдлайша кдрап бэрДн. \"Правданыц\" ец соцгы HeMipiH ап, Жэйлап кдна бетгерДн парак,тадым. (Будан артык, куантпас табыс кейде), Жарк, erri жанарыма таные бейне. Апыр-ау, ол мугалДм емес пе едД?! Крсымша крйшы больт тары Детей ме?! Бойында сол баягы талап, кушДц, Апыр-ау, Маратпысыц, Маратпысьщ? ...Жотада жердДц, судьщ кржасындай \"Правданыц\" бетДнен кдрап турсыц. Зацгар тау, ерке езен арып жатыр. Сайды ерлей мыцгырып малыц жатыр. СэйгулДгДц елецдеп, кулак, тДгДп, Сырттан итДц мацкцып жанында тур. 334

Сол баягы сулы сай жота-жота, Крйын, кдптап барады жоталата. Сэлем берд1к, съездщ делегаты, Ассалаумагалейкум, шопан ата! 2 Жазык,та, сайда, таудыц тесшде де, Тусте де, кеште, тунде, б еанде де, 0 p i оку, api жумыс даладары, Мазасыз еткен жастык, есщде ме? Bi3 бе екен жастык, шак,ты умытушы, Б1здер ме от кец1длд суьггушы, EcKi досым екеум1з ес б1\\ген кез Есщде ме сол жылдар кдфыкдгашы? Есщде ме сорыстын, басталганы, Кез1м1зден мелплдеп жас тамраны? Жастырымыз кдп крйды орта жолда, Жастанды да даланы, тасты арнаны. Тацралы б етен eMip, б етен арды, Жойкдга сорыс сойкдндап етек алды! Bip сушп сора-сора кез1м1зден, С е т ц де, менщ де экем кете барды. Кете барды аркдлап азык,тарын, Арткд тастап тауларын, жазык,тарын. К,ойшы, эй-reyip, кдлдык, крй екеум1з де, Тауса аларсыц кдлайша жазып 6apiH. Сен де кдлдыц акецнен, мен де кдлдым, Бейбастак, шолжац жастык, жанге кдлды. Бейнеткрр экелердщ кетпендерь Ke6epcin ericriKTe, шелде кдлды. Жойкдш сорыс 6apiH де тонап алды, Заманы алай-тулей бола кдлды. Аналар кайлек емес, шалбар к и т, Шарт буынып, крлына орак, алды. Ka3i от, кецш шал, жуз1 мэрмэр Кд1зуы басылмаран жалын жандар. Кдба кушып KapneciH кдла берд!, Ж ас жецгейлер - арулар, жак,сы жарлар. 335

Ал аулацта, епсте, шабындык,та, Кездщ жасын керсетпей кдлыц журткд, Кецл1 суйген aFaFa крш айта алмай, Кдлып крйды бейкунэ кдлындык, та. Секллд! курбы-курдас жолдастарыц, Есщде ме ецбекке жол басцаныц? Есщде ме кдршадай кара бала, Сокдныц Кулагина жармаскдныц? Кдркындап кызу ецбек кдйнады шын, Барлыры Отан ушш, майдан ушш! Эр адам ез элшше улес крсты, ©зшше e3i бш п ойдагысын. Сын сагат, кдуш-кдтер тенген елге, Болыстык, ecKi досым, сен де, мен де. ...Со 6ip жылдар 6i3Ai де ширатыпты-ау Эзы-кдлжыц айтуга жецгелерге... Есщде ме шеп шабыс, тау 6eKrepi, Анау кдфдан элдеюм эндеткеш? Айна жецгей эгамен атпады ма, Журегщнщ тубшен дэлдеп се т? Есщде ме айлы тун, тау ацкары? Ай батты. Жастар ойнын тамамдады. Беткейде кдрагайга жасырынган, Сендерд1 1здеуш1лер таба алмады... BipaK, м ен керд1м с е т , ащ арм адыц, KiM 6iAciH, элденеш армандадьщ?! Крс Ti3eciH кушак,тап Айна жецгей Отыр екен... О, сумдык,! Тацкдлрамын. Курбылардан белшш жеке дара, Отырсыцдар ун-туназ екеу ара. Блеетед1 кез1ме со 6ip сетге, Майданда кдза тапкдн Бекен aFa... Тун, езен, докдба мук кдрагайлар Кещлге турлЬтурла салады ойлар. Оцаша жецешеммен сен отырсыц, Клайда жур, кдйда кетп жан агайлар?! 336

Есщде ме бейуак, к,ос басында Отырушы ек кдялдап от кдсында... О, luipKiH, ерган ецбек, еркш ецбек! Ецбек деген жак,сы гой достасуга. О, пиркш, ерюн ецбек, ес1л ецбек! ©M ip e3i се тм ен е с т , енбек. ©зщмен достас болтан жандарыца, Берет1н бакдггыц мол, н еаб ец кеп. (Есщде ме сол кезде нешеде еддк?) Оку жак,сы, кластан кеше берддк. Кдйтыдан пек кджымас кдйран жастык,! Кцындыккд кдгаалмай есе берддк. ©се бердйс оку, ецбек араласып, Агат атгап кетпеддк дара басып, Кдаста оку, ал жазты каникулда Турен, тырма, курекпен жаталасып. Жокдпылык, кете алмады жазым етш, Кимеддк костюм, пальто, кдзык, еттк. ©се берддк, алацсыз все берддк, Жастыцты жанымызта азык, етш. Кдйтыдан пэк кджымас кдйран жастык,! Жокдпылыкден белдесе майдандастык,. Есейга ецбек кунге енпп алтанда, Екеуара куанып жайрацдастык, Ж аны 6ipre жак,сы дос кдйран жастык,! Ецбекпен сауык,-сайран кеше берддк, (Есщде ме сол кезде нешеде еддк?) Анамыздыц жузше акду тусп, Ал б1здер есе берддк, есе берддк. Мен бтлддм, жата берд1м бута-бута, Bip сэтге дыбыс келд1 кулатыма: — Тентепм, кеипр Meni, кенар, кенар! — Б1лмеддм, кудгу ме Айна, жылады ма?! ©pi кдрай не болды, юм б1лед1, Аскдр тау, айсыз жазты тун б1ледП Элденеш жасыртан сулы сайдьщ, Алкдамына тытылып чурды демь.. 22-909 337

Сыкдллык,тап теменде булак, жатты, Токката алмай кулккпн кулап кдпты. Билеп ала женелш кдрарайлар, Тун yicici кднатын 6ip-aK, кдк,ты. Жасырынып жулдыздар керпесше, ¥лар шулап кузар тау желкеанде. Кдйсыб1рш айтайын, досым менщ, Азамат боп кдлыпсыц epTeciHe... Есщде ме кеке-экей бастырымыз? Туею дамыл, кек айран, ашты кршыз. Сырдьщ суын сирартан келтсрмейтш ППркш б1здщ, о, кдйран жастырымыз! Кдйрыдан пэк кджымас кдйран жастык,! Eipre кулш езщмен жайрандастык. Ел басына кун тутан со 6ip шак,та, Фашистермен 6i3 дары майдандастык, Барлыры Отан ушш, майдан ушш! Кдлзу ецбек кдркдшдап кдйнады шын. Барымызды майданра аттандырдык, Аямай мен де, сен де, Айна кушш. 3 ...Жещс келдд. Жадырап жаз да келдд, Ж ещ с энш шыркдтып кдз да келдд. Сенщ де, менщ де экем оралмады, Кещлдд мун; шарпыды аздап ендд. Ак,тарыла анамыз куанбады, Семе бердц, кун сайын куандады. Есщде ме, 6i3 емген ак, булак,тар, Б1ржолата тартылып суалганы? Сексенге кеп, одан да озган epi, Буюрейш жотасы, тозган эль Жалрызынан айрылган Макрал эжем, Ес1цде ме шгендей боздаганы? Алда турды ем1рдщ баспалдагы Array крын демеута жас жанра ела. Семьянин, Tiperi эке 6i3re Жулдыздай боп KepiHAi .аспандагы. 338

Анамызга куаныш акелер им? Басымызга бакдггты эперер им? Ол — кдмкрршы улы Отан, ол — партия, Ол - партия, aK eci экелердщ! ...Кундер куып, кундерАД итерАД арткд, (Безер кундер кдшута икемдд-ак, та...) Банде ме, ecKi дос, жещс жылы Онжылдык,ты бтрАДК интернатга. Оку 1здеп екеум)з кдла бардык, Кдла бардык, ауылды ала бардык, Ацсаран арманымыз алдан шыгып Сен ИФК', мен КазГУ-АД кдлап алдык. Банде ме, жакдады кдла 6i3re, Ресторан бармадык, арак, 1здеп. Ti3eci кддталанран шалбарларра Кдф салмадык, кдяздарра барамыз деп. Басымызда папаха тубектей боп, Кд>13 алдында турмадык, uiipen сейлеп. Би билеп тулю тумсык, бетецкемен, Тэн1м1зге ымеддк ж1бек кейлек. Кдла 6 i3 re жакдады, сыртты ойладык, Ана, iHi, кдрындас, журтты ойладык, Шашымызды додалап, кдрац басып Мурнымыздыц астына мурт крймадык, Улшлдетт мойынра ак, шалмадык, Акдпа сурап ауылта хат салмадык, Кдзынасы теплген экем1зден Жуздеп-жуздеп айына акдпа алмадык, ©се берАД сонда да санатымыз, Беки берАД кдуырсын кднатымыз. Ж етш турды эке - Отан 93i берген Студентик жупыны жалакдшыз. Bip курстан 6ip курс ете бердд. Былым б1здд eM ip re жетеледд. 1 ИФК — физкультура институты. 339

Есщде ме, кздждшшы со жылдар-ай, Эй, крйшы, жастык, бэрш кетередь.. ...Студентик OMipAi тамамдадык, Азамат боп аттандык, маманданып. Аянышты 6ip жер1 тек сол FaHa — Енд1 6ipre екеум1з кдла алмадык, Болсак, та ажырамас дос алайда, Дара-дара белшддк баска жайга. Сен кеттщ туган елге мугалЫ боп, Мен KeiTiM геолог боп К,останайга. Одан 6epi кеп болды керкпедж, Барды-жок,ты ортага ап белюпедж. Шешей берген кдзыны кдк, жарып жеп, Bip саптаяк, айранды беле шшедЬс, Керкпедж, кеп болды керкпедж. Керкпедж, жазысып хат та алмадык, Журектен айтысып сыр ак,тармадык, Б1лесщ гой, турак,ты адресаз Геологтар езшше жаткдн халык, Мекешм1з тау мен тас, кумда, шелде, Табамыз деп кдлайда су ма, кен бе, Кер Отанньщ кес1лген кеудесшен Мол кдзына 1здейм?з туган елге. ©ткенн1ц жай-жапсарын жайып бугш, Отырмын. О, не деген байыпты кун!.. Керкпедж, кеп болды керкпедж, Айтшы, досым, айтшы езщ, айыпты им? KepicneAiK, жарайды, сол ма кшэ? (Эцпмеш бурмалык, ол жагына) Парызды эке — Отан алдындагы Абыроймен ак,тасак, болтаны да... Куттык,таймын! Ж аньща ceH in ед!м, Жасьщнан-ак, сертще берж еддн- \"Правданы\" парак,тап ашкднымда, Ак,сия кулш турган сеш кордом. 340

Ецбек - дос, ецбек — бакдлт, ецбек — кунщ Баиян ашып гулдетпес ецбек юмнщ?! Молшылык,тыц тершен Kepin ceHi, Бар байлыкуыц Heci сен деп биуум. Ж йерщ е жасымнан тым крныкдын, Жарайсыц, дос, жаныцды шын таныттыц. ...Кулай кушыII Сулысай куба жонын, Кете ме a/ii уйкыга кдямтанып кун? Тастар тур ма эл1 де кулагалы ? Баягыдай тунык, па булак, эш? Торрын шэл1 жамылган кдрарайлар Мыц буралып, кдфындап тура ма эл1? Сулысайдыц есен бе KHiKTepi? (KmxTepi нерылган суйпат едД!) Тэкаппар тау к ь ф а н ы T ipi ме эль Бар ма уясы шыцырау бшктеп? Ж азы ж1бек, ал куз1 алтындана, Ж атыр ма эл1 жазира салкцш дала? Крс бурым крлац шашы брлектей боп, Айна жецгей баяры кдлпында ма?.. ©MipAin куэсшдей кдрттар бар ма? Bipi ym iH 6api куйген салттар бар ма? Б1здщ жалын жастык,ты алып кдшкдн Топай торы, кдрт курец атгар бар ма? ...Ce3iMiMAi бере алмай ынтыгамын, Жыршы, яки болсашы кушш жаным. EcKi досым, мен ym iH туран жердщ Топырарын, адамын, суйпп берш! АЛТАЙ - АТЫРАУ Адастырмас алдыма устап yMiT, Нарынкрлдан атгандым кускд мшш. \"Ал енд1 63i4Ai езщ уста, жшт!\" Дегендей кдрап кдлды ауыл маран 341

Ауылдан аттандым мен кускд MiHin. Ак, жаулыгын булгап тур ауыл матан, Мал жатыр майса тауда мамырлаган. Тау жатыр улпа булттар дамылдаган, Булацтар булгап кдлып белбеулерш, Алыстап кдп барады тауым, далам. Алыстан шакд!рады бауыр да анам, Алыстан сэлем айтып кэуым маган. Алыстагы достарды 6ip керешн, Аспанынан сагыныш ун берейш. Бейтанысты мынауыц гам демеган, Бейшарасы болса да кундемешн, Кулпырайын даламньщ гулЫенен, Кумыменен немесе 6ipre елетн, Басы жумыр пендесш кундемешн! Алтын т е р т эр тушр гастарыцнан, Бакдгг таптым бауырьщнан, аскдрыцнан. Айхай, далам, сусындат дастаныцнан! Ж аяу кезсек гумырым жетпейдд екен, Кус боп ушып етейш аспаныцнан. Эн болайын Алтайдан басталынган, Куй болайын Каспийге тасталынран, Айхай, далам, сэт сапар аспаныцнан! ...Кднын куйып кдзакуыц мыц атыныц, MiHri3in ап кдзак,тыц 6ip акданын. Сен шыдасац, шыдаймын мен де, ушкдпп, Жырдан втер жок, шыгар сурапылыц. CaMFa, уцщыш! ©лкеммен таныстырам, Танымайтын жаныцмен табыстырам. Бауырыцдай жандармен кдуыштырам, Квз алдыцда эртуст1 экрандай, Bip бояудан 6ip бону ауыстырам. CaMFa, ушк;ыш! Кдзакдыц кегзменен. Журуип еддм кездеспей кеб1менен, Берер1мдд ел^ме 6epin влем, Мынау алып ак, кустыц кднатымен, Кец елкеме кетешн ceyin елец. 342

2 О, Жетюу! Сандык, тау, сандал бел1м, Ш ок,тыры ecin, жал бггш, жанданды елзд. Кун1м гуды кепдде caMFap менщ, Алатаудан бижпш демеупп едДм, Эттец ипркш, рарышпен жалгар ма еддм! Жетюуым — жет1 кут, ырыс маран, Барша халык, баурында тыныстаран. Араласып ep6ip улт достасып жур, Аралассын, Адамдар туыс маран, Алакез боп, кустана урыспаган. Байлыкды айтып несше мадтанамын, Балак, крйнын н еоне адтарамын. Жетюудьщ байлырын б1лмек болсац, Bip уыс топырарын ап кдрарын. Exi кулак, еспсем керец болсын, Епншшщ бул жердд даттаганын, Айналайын, Ж етюу — аппак, арым! Кусынды бур, ушкдяшым, Шырысыма, Сэлем берем Алтайда туысыма. Шыгысыма, тарт менщ ырысыма! Cipa да, Клондайк, Аляскалар, Толар ма екен Алтайдын, уысына?! Шырысыма, тарт менщ Шыгысыма Сарынышьш Катонда кдрындастьщ, Тушп кетем жырымныц 6ip ушына. Кднатымен ак, кустьщ шагылысып, Албырт кец1л барады алып-ушып. Алтайдан да бшктеп кеткенмш бе?! Кдуышкдм ба аспанмен сарынысып?! Ак, кусынды, аяулым, крндыр жерге, Баярыда бабамыз жол жургенде, Алатын-ды Ерт1стен кднып irnin, Ак, айдынмен ак,сакдл сарынысып. Мынау жаткдн Маркдкел, Зайсаным ба? Шырыстэры юшкене Байкдлым ба? К,ос жанары Шыеыстьщ сияк,ты-ау 6ip, К,ос жанары, ушкдппым, байкддьщ ба? 343

Айдынына мэцгшк ескертюш кдт, Кдламымды тастармын кдйтарымда, Кдласа, алсын Маркдкел, Зайсаным да. Уа, Ш ы ры с ! Ж ерщде емес, кегщде мен. Уцшп Бук,тармаца кечЬлденем. Аспаньща жыр сызып етш барам, Кус болып сенен ушкдн тем1рменен, Керемет, керемет крй eMip деген!!! Самга, ушкдш! Epric-гщ агынымен, Ею жаты Epric-гщ бауьтры кец, Айдын Ep-ric, ак, Epric асырауда Айналасын езшщ сауырымен. Баянга тарт, Баянды сагынып ем, Тагзым етш аспаннан, етешк 6ip, Ел ардагы Кдныштыц ауылымен. Осы елкеш осы Epric асырайды Осы елкенщ Ep-rici басыбайлы. ...Аялап уш, аяулым, айналып уш, Сонау жаткдн жасыл кел - Жасыбайды! Айкдй, заман! Аркдньщ даласын-ай Даласына кдласы жарасуы-ай! Павлодар Аркдныц агасындай, Буг-ып кдлган жаутацкез Жасыбайы, Бабалардын, кут куйган сабасындай. Кдйтш, Epric, арнацда агасьщ жэй? Сурапылды сапырып аласурмай?! Асау Ep-ric нок,та L\\ai, тагаланды, Сусындатпак, шелдердБ далаларды. Epric кулап келедр сушнии бер Сушили бер, сушки Караганды! Армысьщ, аты эйгЫ Кдрагандым! Жылуым, кдра алтыным, кдра наным. Кьмдердщ пальмас ынан артык, маган, Бозарган кеде, жусан, кдраганыц. 344 h

Балкдш пен Жезцазранды ею жакдсд ап, (Алдында еш щщнщ бетщ аппац) ©зегщдД е й алып жарып шьпып, ТесщдД сорып жагыр eKi жацтап, Кдп-кдра Карагандым, бетщ аппак, Кдныш кезген жерлер рой, К,аныш тапкдн КдЬарманнан крлган i3 — табыс, мацтан. Тарихымда Байкрцыр кдлды мецп, К,азак,стан байлырын гарышкд атцан. Караганды, кдрышта, кдрыштап к,ал! Айналайын Сараркдм сарымданган, Сарыньппын баса алмас сагынран жан. Туней даты, тустене кетер ме еддм, Сары белде отырган ауылдардан. Саган деген басылмас жанымда арман, Саям менщ, Сараркдм сарымданган. Дэм-тузыцды куныра татпасам да, Тулпар MiHin, даланда шаппасам да, Кдыр жайлап журген 6ip урпарыцмын, Даттасац да, езщ 6iA, мацтасац да. Топыракынды басатын кун туса егер, Топырагынды кушацтап жатпасам ба, Аттасац да, езщ б!л, таптасац да... Ойхой, Абай даласы \"Абайларан\", Семей десе, Абай деп кдрайды адам. Талай жылдар етсе де, талай заман, Кдлам тартар казацта акдш туса, Аруагына Абайдьщ кдрайлаган. Абай болу, эрине, оцай емес, Акдш болмай кдлсац рой... К,алай жаман! Уа, армысыц! Ардацты, киел1 Жер! Туран елш Мухтардай суйе 6iAep. Сыйлай быер, пац басын ие бьлер. Уа, армысьщ! Ардацты киелл жер! Эдетлеп кегщнен еткешмде, Кез1м ауды теац де коп белг1ге. 345

Жатыр кдзак, даласы жайып тастап, Кез алдыма б утит, еткендд де. Анау жатыр атак,ты Семей деген, Семей десе, булкидер кемейде елец. Сырласкдндай баягы Шыцгыстау тур, Ж атакценен, жалшымен, кедейменен. ...Боскд уцш п кдйтейш еткенще, OreeHi де еткеннщ, кеткен! де. Арман кдлып барады журепмде Окц алмай Абайдыц мектебшде... Текке ущлш кдйтешн еткенще, Куанамын бул кунге жеткенще. Абай далам, кецш ц жабыкдасын, Мухтар болып дацтыцды анык,тасын. Ж аца заман булбулы Бибйгулщ, Би тц д е, билэЬи, шарык,тасын, Сайрауынан булбулыц жалыкдасын! ...Дала, дала... Сардала сагым ушкдн, Аумайды-ау, тупсаз терец сагыныштан. О iueTi мен бу шетш айыра алмай, Кустар да багытынан жацылыскдн. Жаткд кцмай жарты адым, суйем жердд, Талай кештер туйеге тиелген-дь Миыц жетш болмайды мунша жердд, Ата кдзак, кдлайша иемдендд?! Жап-жалпак, жауырыны, жатыр дала, Акын дала, алапат батыр дала. Акдюла мен Крстанай арасында, Дэн ескен татырга да, такдлрга да. Ерекше-ау, жаралысыц, затыц, дала! Oh, неткен айдынды ещр, алып ещр! Астык,тан омырауына салып ещр, Акын мен батырлардыц жер! ме бул! Эл1би, Амангелдд ел1 ме бул? Oh, неткен айдынды ещр, алып ещр! Ей, ушкыШг екшбесшз жэйлаткдннан, 346

Кут тур Foil мына елкеде кдймак,танган. Аялдап уш, арылып жэй мак,таннан, Болашак, дастаныма нэр алайын. Акдш аяк, баспаган аймак,тардан. BiAeMiH, акдщ жорткдн бул елкеш, Мэщтлж мекендеген жыр-epTeri. Кдрттары еленменен намаз окдяп, Ж астары жыр жастанып кунелтедд. Жырлап 6ip ете алмасам жыр epKeHi, Акдгндар ежуалап журер Teri. Армысыц, ардак, мекен, асыл мекен! Айрыкдпа топырарьщ, тасьщ бетен, Бабалар бакдят 1здеп кезунй едд. Б1лмепт1, бакдлттары кдсында екен. Расырлар йлем1мен басулы екен. Крстанай, жетюзе алман мак,тауьщды, Дацкдщды душм кдзак, жаткд 6L\\ai. Нуркдннын, децгешне кетери\\.сем, Тепеп-тепеп ж1берт акда жырды. Ыбырай алгаш рет мектеп ашып, Ту алып, Амангелдд аткд м1ндд, Торгайды кец Аркдра кдкда кдглды, Ата жерш крргаган кдра кдзак, Амангелдд кураран сапкд гардд. Крстанай, жетюзе алман мак,тауыцды, Ырыс боп TopFafl дала ак,тарылды, Акдяныца аманат, эн-куйлерге, Б1лесщ мынау KepiM шак,тарыцды. Эулие елке, кепнде кдлкдш барам, Элдилей бер, элдиле, балкдт барам. Эр шарылда кершген 6ip-6ip ауыл, Б1лдей-б1лдей кдладан артык, маран. Коз жасындай ереддк кел керемш, Кел жагалай отырран ел керемш. Крлдан келсе, кршалак, кумдарынды Адам танып болмастай емдер еддм, Шашпау тарып орманнан, ендер еддм. 347

Кун булттанды. Ак, кусым ауырлауда, Бара алмай кдлдым талай ауылдарра К^ыр шетте К^!зылжар кдлып крйды, Аугай-дугай сэлем де бауырларга. Аяулым, Акдголага кусыцды бур, Мурсат бер жерде 6ipa3 дамылдаура! Айналып Акдюланы, кцмай барам, Аман бол, айналайын мидай далам! Атамныц аж1мшдей жолдар, жолдар. Мацдайын Акдюланыц шимайларан. Крбалжып ез1ме ез1м сыймай барам, Аман бол, айналайын мидай далам! ...О, ражап! ©зщбкзц Кекше деген?! Тастарын жиган жуктей текшелеген. Бурабай Окжетпестч екшелеген, О, ражап! © зщ бкщ Кекше деген?! Булттарьщ - Акдш айткдн кешпел1 елец, Б1ржан ба таскд барып ескен емен?! Келшген сьгааптайын келдерщ бе? Сэкеннщ акдулары кестелеген. Акдньщ ардак, едд ескен ерен, Б1ржаныц алмас е,гц кеспе берен. Кекшетау — эн отауы, жыр отауы, Алтайдан Атырауга кешкен елец. О, ражап! Осы екен гой Кекше деген! Кел жатыр кумю шолпы, тецгедейш, ©Hipi жасыл орман, келге бешм. KyMic кднат кусыцды крндыр, упщыш, Кекшенщ бауырында децгелешн. \"Сыррасын хор кд1зыныц кдйык, етш\", Акднша айдыныцда тербелейш, \"Ок^етпеске\" мен жетш ермелейш. Даланыц бары ic n e rre c арлан Кекше, Орнаткдн caxapaFa кермедешн. 3 Армысыц, Атырауым, бозац далам! Каспий менен Жайыцтан кез алмаган, ¥мыттыц ба сонау 6ip кездер1цд!, 348

Кулан жортса, кумьщды кезе алмаган, Ж ылан жайлап, аптапкд тезе алмаган? Армысьщ, Атырауым, бозац далам! Кдйда кеткен сатымыц кез алдаган?! Арманменен, елеспен ажарланган? Амансыц ба, от далам, ожар далам! Туйе орнына бул кунде ак, кдлалар, Мунаралар мойынын созар маган. Крныстайтын бабалар кумга барып, УнДлетш кудыкдд к,умган алып. KyMFa оранып ем1рдд ашатын да, Жабатугын eMipAi кумга оранып. Акдшньщ да, алапат батырдьщ да, Зергердщ де, зетндД пакдфдыц да, Кдраньщ да, ханньщ да, теренщ де, Табыттары туншыг-ып жатыр кумда. Атыраулап улдарьщ аткд м1ндД, Кумнан сая, шагылдан бак, табылды. Муц-арманыц кезщнен мунай болып, Ж алын болып кеудецнен адтарылды; Енес1нен тугандай жада гана, ©лген кдла орнында жада дала. Адам деген - кудДрет, кудДрет крй, Адам i3i жалганда жогала ма?! Кдйтем мадтап мунайыд, балыгыцды, Халыгынды суйем1н, халыгыцды! Кум успнде кус болып ушып барам, Жалыныма жалгап ап жалыныдды. ...¥шдыш досым, Жадылма багытыднан! Дала, дала... Басыдда багы тунган, Кдзадстан — езшше 6ip материк, Ж ер кгадДгД осында агытылган. Кджыдыд ба? Кджысац, донадтай бер, КдаДрмендД ез1цдД додадтай кер. 349

Б1здщ дала кдшанда аэродром, К,онак,тай бер, куддктз жоралтпай кел. Кдуырсыны кусьщньщ талмады ма? Кднык,ты ма кепмде жолга мына? Сэлем жолда ак, кустыч кднатынан, ©4ipiHe Ораддыч, орманына. Ерке Жайык, — е-ммшч кдрашыры, Епзш1ч сьщары анасыньщ. Кун айналып кепнен кете алмайтын, Topi осы кдзак,тыч даласыныч. Байлыгы ма? Байлыга таусылмайды. Алсын нанын, етш де, алсын майды, Бул елке — жиылмаган дастаркдным, Ж иепн мечплжке кдусырмайды. Бул елке — батыр ела, акын ел1, Куч1рене куйддч шалкдш жатыр лебй TDv 6iTin кум Нарынра сейлеп кетсе, Кемеси шеж1рет окыр едй Оралым — Ордам мешц таныс маран, Бораныч Махамбет боп дауыстаран. Исатай — ак, семсерш, Курман бабам — Урпакдо домбырасын табыстаран. Жаса, Орал, жача Орал, жасыл Орал, Кдра булт кдйта келмес басыча, Орал, Кепчнен келкш жаткдн келге уч^лем, Ж1бектей аруычныч жасы болар. Ж асай бер, жасыл Орал, жасыма, Орал! Ак,тебеме тарт, ушкдгш, Аралыма, К^ырына жетюзбес дала мына, Кдлай ырза болмассьщ заманьща. Ж ан б т р ге н далара, адамыча, Сагыз толкып- Ж ем тасып бара жатыр. Ж ан 6iTipin тарыньщ сабарына, Кызыр жайлап, кызык, боп мше жатыр. 350

К^ркдсына Мугаджар, балагына, Кдлай ырза болмассьщ заманьща?! Ойылы ма, бул мацнын, Ыртызы ма, EJapi даты 6eprici3 квдэмызыга. Bip пенде де бас имей ете алмайды Ж ерде жанган Шыранак, жулдызына, Сансыз сэлем, Ак,тебе, ул-к,ызьща! Аральща куларан Дария Сыр, Дария Сыр — кдзак,тьщ кдриясы. Сырдьщ бойы куршггщ крймасы ма, Крймасы ма немесе дэн уясы, Дария Сыр — кдзак,тьщ кдриясы. Сырдьщ бойы тулеуде, кулпыруда, Алкдбында куй шалкдш, жыр тунуда. Теретамдар старткд кезек алып, Байкрцырра жетуге умтылуда. Ток,тар емес толастап бегесшге, Сырдьщ ела гарыштьщ кемеандей! Жатыр шалкдш Аралым — ак, айдыным, Ырыс куйган кдзак,тьщ тегенпндей. Крлын булгап сан туыс тур ма кдрап, Сыр жаралап уша гер, Сыр жагалап. Шиелзден шай iiuin аттанайык, Оцтустжке барайык, кумды аралап. Кумына да кдзак,тьщ кут дарыган, Кумы да оньщ кулдык,тан куткдрылган Ацкдц Keyin кдлмайды баягыдай, Жузгендердщ тубшен сут табылган. Кумына да к£зак,тын, кут дарыган. Мына теицз — кэзакдъщ Шардарасы, KeHi кепкен Keiueri сардаласы. Швлд1 кезш, осында шеккен шыгар, Шелдеп еткен Асанныц аруанасы. Кд1зыл кумныц крйнында кдзына бар, Kici болса, болтаны кдзып алар. Шерллмеген осында шеж1ре бар, Тек Heci табылсын жазып алар! 351