Қ.Рахимов Қасірет құрсауы

Цажымурат РАХИМОВ ЦАС1РЕТ ДУРСАУЫ | РОМАН АЛМАТЫ «ЦАЗАЦСТАН» 1997

ББК 84(5Каз) Р 24 Редакторы Т. Бершмбаев Рахимов Ц. Р 24 KacipeT цурсауы. — Алматы: Цазадстан, 1997— 320 бет. ISBN 5-615-01915-8 Бул роман — автордьщ бурынырадта жарык, кврген «Сед- rip сырлары» трилогиясыныд задды жалгасы. Романда белгЬ ni колхоздастыру, ашаршылыд, дугын-сургш сиядты зобалад жылдарда эуелден аладсыздау, адгалдау дазад халдыныд кепе-кершеу тоз-тоз болып пплдщ диындай пышырап кеткен бейшара Tipniri суреттеледь Цалыц одырман дауымга арналган. 4702250101— 35_Без бъ ББК 84 (5 к а з)) 401 ( 0 5 )- 9 7 ISBN 5-615-01915-8

1ц1рт таулы-тебел1, сай-жыралы керуен жолыныц бо- йымен узак, журдь Bip ж еп дегеиде жеттБау, ameyip, ма­ лага. Байжан кррасыиа атын догарып тастап, уйге Kipin, заттарын жайгастырды. Цурт-ipiMiiiiK, кепкен ет салган цоржынын табалдырыц алдына тастай салып, шепшпп, сагынып келген Бэтимаиыц сут ^ат^ан шайына жаца бас к,оя 6epin едц Бэтима жецгес! оган бурын еспмеген 6ip тосын жацальщты дуцк еттздь — Теней Ы це жольщтыц ба, не дейд1? 1щрт есецпреп цалгандай, 6ip сэт басын котерш ал- ды. «Не дейд^ цайдагы Теней. Баягы i3-Tycci3 айдалып кететш irnci ме, соны айтып отыр ма бул?» 1щрт Теней жайын шынымен ecTireH жо^-ты. — Не дейсщ, Баке, рас сез бе муныц? — Жолыцтыц ба деймш. Бул жацк,а карайламай Бар- шынга тура тартып кетН емес пе? — Баршынга... «Мына цызьщты к,ара. Дэу де болса тагы 6ip к,уаныш- ты одига болгалы тур екен. Ол Цоргалжын елше Эминэт 1здеп кеткен гой. Той болады десешш» — деп туйд1 1щрт iininen. — Цудай ацына корген де, бшген де eMecniH. Келш пе ед1 ол? 0зщнен естш отырмын. — Басе,— дед1 Бэтима.— 03iM де ойлап ед1М. 0згер- 3

Memi гой, баягы далпы. Амапдыд-саулыд жод, женелда ошешн. Bi3fli болса-болмаса да «жау» дейдь Ал, епдо саган да содпаганы гой. 1щрт басын изедк «ие, солай... Текейдщ сыры ваше мэл1м. Свйтед1 ол, сойтедь Тек эйтеу1р аман журсе болды. Иэ, дудай 6i3fli де умытпагап екенсщ. Кузетт1 аяд асты- нан ел1мге дня салып едщ. Мыпаны ел1м аузынан аман экеп отырсыц. Жарылдай гор, Сапар эулетш жарылда» — деп, Ky6ip етт1 шпнен. 1щрт енд1 Текеймен жолыга алмай кеткенше окшдь «Асыгыс кеткендЫмнен болды гой», Эминэга ол уйленед! ендь Той болгалы тур гой. 1щрттщ 03i буйтш Аддалага келе доямын деген жод едь Болыс: «Оды, одуга бар» деп болды ма, осылай дарай иуды емес пе. 1щрт осылайша коп жацалыд естш, епдш далганын журттап, кез1ксе Байжан аузынан еспмек болып, базарга дарай аяцдады. Алдымен жагалап эбзел дукенше келдь Ат арбасыныц эбзел1 тозган, дамыты ecKipren болатын. Кун мейлшше ыстыд. Ала жаздай жацбыр 6ip тамба- ды. Жер туладтай болып шацы шыгып жатыр. Жылда коше айналасын жагалай есетш жусан дазоты Topiafli арам шеп те бпыл аз. Анда-санда дуйын cofuh, кул-додысты ас- панга кетере, уш рш экетедь Жайылым, opici жод дала уйлершщ 6ipen-capan дой-emKici де дорадан дорага Kipin, дым таба алмау аула-албарларды босда жагалаумен жур. Iu,ipT сол бойда тура Мойсей дукенше келдь Сол жер- ден шаруасын тындырып, кейш аяцдады. Осы бойда Да- милапыц дымыз дукенше содты. вю м ет сауда-саттыдда epiK бергел! базарда сауда дызу. Кеп байлардыц ецсеы квтерщкь MiHe, б1разы дымызхана- да отыр. — Нуркей Заберов Ушшктен 1 дайтып келшть Петро- павл даласында кершедь Ревком да, большевиктер де 1 Уйппк — Гурьев дпласыньщ дазадша аты.

оган ешдапдай 3a6ip штемепть «Тура бер женще, саудац- ды жасай бер» дегеи. Iniprrin кымызханага келгеи бойда алгашды ecxiren onmieci осы Зэбер жайында болды. «Япыр-ай, Авдалада Зэберден асцан бай жод деунл едь Бул в тм ет дайтш к,а- йырым icTefli екен. — Бэсе, оган ек!мет неге жамандык icTecin. Он тогы- зыншы жылы Аккалага Кызыл келгенде сол Заберов кала сыртыпан алпыс уй Tirin 6epin, 6ip полк эскерд! 03i асы- раган гой дызылдардьщ. Бай болса да, сол ушш KeuiipiM жасаган Совет отм еть Балаган iuii дара коледкелеу едь Элде б!ртаныс адам- ныд дауысы естш п далды: — 1щрт-ау, ардалап журген мына дуниец не? Тода жагыпьщ 6ip ауылнайы екен. Ол да ©3i тэр1зд1 Аккалага окуга келген-дь Iniprrin дамыт кетерш журге- шн памыс корсе керек. 1щрт шынып айтты: — Кемекнпм Оспан тукымыиыц 6ipeyi болып, «бай- дьщ туысы» деп болком орнынан алдырып тастады. Жада- дап 6ipey табылганша жалгыз журмш. 0зщд1 де окуга шакыртыпты деп естедм. Рас па? — Рас айтасыц, 6ipre одитын болдьщ кой. Men де ауыл KenecTin курсына келд1м. 0зщ немене, Байжаи ушне тус- тщ бе? — Байжанныц кора-копсысы кед. 9pi колш жайлас- тыруга долайлы болган сод, сонытнде жатырмыи,— дед! Бдрт, дурыстыгына Kemin. — Бэсе, Байжекеднен де жамандык корген еш тм жок. «Жау» болып, юмдо шауып алып жатыр ол. Колын- дагы бар жогын кедей-кепш!кке б о л т берш отыр,— дед! InipTTi жактагаи болып, отыргапдардыд 6ipi эд п м е т дос- тай женелгеи-д!. — Иэ, айтпакшы солай деп естщш. Мал-мултн eciriH- деп жалшы-малшыларына белш 6epinTi. «Мойсей» сарай- ларыныд тлттерш жада келген еюметтщ долына тапсы- 5

рыпты. Одан артыд не керек. Байжан шынымен «аджу- рек». Bip кезде Колчак ек1мет1 оны Совдепке болысты деп атып тастамад болгап жод па,— дед1 элп отыргандардын, 6ipi сезд1 одан epi дыздырып. Кымызханадагы эцпме одан api гуналдей тусть — Отметке Байжанныц бот ен д т жод... Ояз бастыгы да сын тутдан, ревкомдагылар да сыйлайтын кершеда 03in. EKi жарым мыц сом сальщ тускен екен. «Mine, бес мыц сом... барым осы, ceni списоктерщнен сызып тастац- дар», деп адшасын ешметке ез долынан санап 6epinTi,— дейдь Байжан жайындагы эцпме 1щрттщ дулагына жагып барады. Агасыньщ: «Жаров пен Кубриндер байлыдтан не опа тапты. К¥Да** даласа, жаца ешметтщ e3i жарылдай- ды»,— деп отырганын ез аузынан ecTireH . Мына сездер сонымен сабадтас Tycin жатыр. Басе, Байжекемнщ не жа- зыгы бар деп iuiiHeH 6ip дуптагандай болып, кетершш цойды. BipaK,, осы волком... Бай атаулыныц кейб1реулерш 1щрт данша ini тартайын десе де, болплэбай тур сол вол­ ком. «Бай,— дарадшы, бай — алдаушы, бай — б1здщ тап жауымыз. Туысьщ болса да без одан»,— дейдь 1щрт дымыздан uieKeci дызайын деген. Байжанды да, хатшысын да волком айтдан «тап жауыньщ» датарына жатдызар-жатдызбасын б1лмей, дагдарып отыр. Bip сэт Оспан елестед{ кез алдына. Байжан ез туысы — оньщ жеш белек. Тада унамай бара жатса, Текейге удсап, iprecin аулад сала дояды. Ал, мына Оспан тудымы ше? Kepin жур гой. КастанДыКтарын тастамайды-ау, тастамай- ды булар. К аскыр Tspi3fli. Оспандар кекжал 6epi болса, берп жагыпда дойга удсаган кедей-кешшк... Оспандар сол бер1лшн дояр ма? Осы тусда жеткенде 1щрт Оспандарды «тап жауы» деп белш журген ауылдагы белсещцлердщ сезш epincia жад- тауга 93ip болып шыга келедь «Шау, Оспан — жау...» Айтпадшы елден осылай дарай шыгар алдында Кузен

ушндеп жецгеы келш, агасыныц efliMi осы Оспан тукы- мыныц колынап келд1 деп, к.ак,сап отырып алган жок, па. Оспан KG3i Tipi кезшде Кузенге берген уэдеспи орын- дап, мектеп ашты, OFan арнап Kni3 уйш бердь бзш щ де келш, кыздарын мектепке айдады. Соган к,арап «адал» де- шн десе, жецгесшщ айтып отырганы — анау. Эмина мугал1м цой жайлайтын кезде Кызыл отаудан шыгып алып эн шыркайды, бушл ауыл аузын ашып, тыц- дан к,алады. Бул да елдг жинаудыц 6ip eflici. Ауылдыц бай, кедеш бар — 6api соньщ э т и ecTirefli мектепке карай агылады. Эмина осы арада сабагын бастайды. Кузен ол1мшщ жайын сол, окуга барып журген 1щрт уйшщ баласы айтып келшть Оган Царажар басынан ко- niin келген б1реулер хабарлапты. Кузен денес1 табылган тустан 6ip жылкышы Менекке карай суыт тартып бара жатцан аттыларды KopinTi. Солардын, т ш д е осы Оспан болыстыц inici Алдаберген бар дейдь Сол «иттерд1н, колы- нан кeлдi» деп ант-су iniyre осы куш ез басы да 93ip тэ- pi3fli. BipaK i3iHe Tycin, шдетуге 93ipre шама жок. Оз ку­ ши к,алай болады деп к,оркады. Баска агайындарынаи кемек кутедь Солай айналыса ма деп умггтенедь Bip сэт осы уйде отырып, Цамиланы Kepin, Уминаны тагы ecine алды. «Ойпыр-ай, жутыпып тур. Ак, мойын, каз мойынньщ 03i, коз1 кандай мелд1р. Mineei кандай жугым- ды, осы Цамилага да уксайды 03i. Текей уйленсе, 6ip зиялы келш келетш болды колымызга. Тек, баскасы бас- к,а-ау, Бэтиманыц айтуына Караганда, Байжанмен баягы Калпы гой Текейдщ. «Бай» дейдк «боржой» дейдд. Эйтеу1р осылар-ак булд1рш болды. Эне, анау Курска келген тока жшттщ сезшде де мукату ызгары бар 03i. — К,айда тустщ, боржой аганыц yiiine бардыц ба? Эл- де баска уйдесщ бе дегеш гой жацагысы. Мукатып жатыр байгусты. Волком баягы шонжардьщ тукымы деп Оспан- ныц баласын да пеарлштен кугызып ж1бердн Eiifli 6ip пе- cip табу керек. Бул да 6ip улкен жумыс болды-ау ваше. iKipT будан api мектеп жайып ойлайды. Журт «оты- 7 I

рьщшылык,» деп жур. Жылдагыдай Шу бойына кешуд! к,ою керек. Цыс мектеп ушш крлайлы, туракды орып ке- рек. Саман куйдырып, ipre тасын к,алату керек. Шымнан болса да afiTeyip 6ip белме болса да. салдырып алу керек. Уездагылар Оспаниьщ Царажардагы уйш кемфескелеп алып, соны мектепке берщдер дейдь Ел imi eKi удай. Кв- рер кезге, ортада отырган уйщд! алам деп цалай батып бара аласыц, ел! бар, руы бар, огап жол бере ме? 1щрт орнынан турды. Цалтасындагы жалгыз тецген! майдалатып, есебш айырды. Цайтцанын эмиешне салып, к,амытын аркдлап уйден шьщты. Ол осы бойда Байжандшше к,арай тартып бара жат- кан. Алдынан Бэсти кездесе Kerri. Базарга карает алга- лы келген екен. Цолыпда Kopecin к,уйган калбыры бар. — Осы к,ала жутап отыр,— дед! жолыкдап бойда.— Мынаны Бойжекецпщ жазып берген кдгазымен эрец ал- дым. Саудагер атаулы тыгып устап отыр 6apiH. Петро- павлдан кэресш алуга барган Сэрсекейдщ Kipenimepi ащнаны коп бермейсщ деп басца 6ipeyre агаш тасуга жал- данып KeTinTi. НЭП дегенщ осы. Байлар, есепцой, ойлай- тыны бас пайдасы. Енд1 сексен туйемен агаш артып келе жатыр дейдк Ал, кэрэсшд! Жанбагыстыц колштер! экеле- тш болып келтш ть Онысы кашан келер! белпшз. — Кэрэсш нат десещш. — Саудагерлер соны пайдаланып, лнтрш пален тиын- нан айдап жатыр. ...1щрт цалага келгел! Бэстиге де жак,сы болды. Кеш- тете ГулЫмнщ оцаша отауында отырып алып, эцпме со- гады. 8cipece Бэсти кедей табын жакдап, Лениннен бас- тап бук!л элемд! шарлап кетед!. 1щрт ауылнай болгалы аз бйлмеймш демеупй ед!. Мынау одап элдек,айда асып жа­ тыр. — Эй, осыньщ бэрше сен цайдан жет!к бола калдыц. Байжан уйрет!п жур ме?— деп 1щрт тацданып, Бэстиге текенщ кез!ндей бадырац кез!н адырайта карайды. — Байжан уйретуш! ме ед!, кедейлер уйретед! гой.

— Епдеше неге журсщ осы уйдщ е с т н д е ? — деп су- райды 1щрт. — Кетем, корерсщ эл1, 6ip peTi келгеп туста тайыи отырамын. Осы, жуырда 1щрт Бэстидщ комсомолга Kipin алганын ecTifli. Кдлапыц 6ip комсомол кдлзымен тапыс екен. Ке- дейден шьщкан Нура бойыньщ кдлзы. Сол зорлагандай гып ертш апарыпты ^аза^-татар мектебшщ ушне. Комсомол уйымыныц секретары мектептщ астыцгы кдбатында оты- рады екен. Енда сол «батрак комитетше де муше бол» дей- TiH коршедь «Байларды» папалама «батыракдын» деп арыз жаз. Талай жылгы ецбегщд1 алып беремш. Байый- сыц, цатын аласьщ деп уиттепть — Поле, ол к,ызыца да болайын. Онда TinTe соньщ 03in ала цоймайсын, ба, соньщ 03i де бойдак цыз шыгар,— деп 1щрт кулдк — Heci бар, расында да бойдак, к,ыз,— дед1 Бэсти. Булар сол бойда Байжап ушнщ алдына келдь Жабулы к,ораныц iuii цараколецке. 1щрт цамытын лар устше лак- тырып тастап, к,опышынан элшпе ттабы н алды. — Сен комсомол болсац, Mine мен де цур алакдн емес- шн, ок.ып журмш, мен ауылнаймып гой, оны eciin пе едщ деп макданып к,ойды. Байжан уйде жок, екен, 6ip жаеда KeTin эл1 оралмап- ты. Бэтима Бэстид1 керш: — Цазандыкда от сал, тамыздыкда отын бута,— деп жумыскд к,осты да, лар устш деп кдмытты Kopin: — Агац екеущнщ эдеттерщ-ай осы. Мшетш аттарыц болмаса да, цамыт-сайман жинауды крймайсыцдар, эйте- yip,— деп кулдй — Е, жецеше, айтпащпы, агатайымныц аты жоц, ана KyMic ер тоцымды не к,ылгалы жур? «Советтщ ауылпайы гой iiiiM, сол Minin журсш» деп маган бере салса neci ке- iefli,— деп к,алжьщга кдлжыцмен жауап бердь — Балалар бар емес пе,— дед1 Бэтима,— ана 1шлерщ- Л* цайтесщ? Олардыц да ауылнай не болыстан дэмес1 бар

емес пе, бола алмайды дейсщ бе?— дедк Бэтима да дагы- тып далды. Будан epifleri эдпме Теней жайына ауып ед1. — Эминэ дай ауылда жур efli? Одан хабарыд бар ма?— деп сурады Бэтима 1д!рттен. — К,аладан баратын Эминэ дызды айтасыц ба? ру н е­ та жур. Сол арадан мектеп ашты. Б1зде мугал1м. — Онда Теней агацда сол Дуысда баратын гиыгар,— дед! Бэтима. Аддаладан аттанган салт атты одтуетшке дарай бет алган буралад жолдыц успмен eKi допып, ушшпп кун! (егер ат жадсы болса) К,оргалжын елннд шет!не iflirefli де, одан api eni кун дегенде Баршын беледдерше иен ар- тады. Баршынньщ шыгысына дарай дария уетшдеп кеме- лерге удсаган Дызыл Седпр, Кок Седпр таулары жатыр. Одан api жарты кун дегенде Бестамад жайлауына барып дулайсыд. Бул жерлер Бестамак деп теин аталмаган. Ертеректе данша езенн!ц басы дуралганы белпыз, б1рад дэл даз!р бул араны Kiuii коц озен!, К,уланетпес, Улкеп коц езен- дер! жарып етш, 6ipire келе, Седпрд! жагалап, Цоргал- жын кел!не карай женеле бередь Алуап турл1 таулары, езендер!, Сулукол, Саумалкел атанган айдынды шалкар келдер! бар, 6epi — Жацамен кед, Жадсы кед деген 6ip тайны елдщ мекен!. Биыл кар ерте кетш, елд!д Ke6i Бестамак бойына ерте кошт! де, Куыстагы ауыл Жаксы кед бойына келд!. К,уыс- ты тек оншадты уйл! Тшэлшщ Амандыд, Кожадыл атты аталарыныд урпагы доныстайтын. Алты ай кыста муга- л!мдш кэсшпен айналыедан Эминэ да солармен 6ipre Бес- тамадда кошш кел!п, ауыл ортасындагы кед жазыдда мектеп уй!н Tirin тастаган-ды. Содгы кезде балалар саны кебейд!. Бестамадда кеп ауылдар 6ipineH сод 6ipi келш донып жатыр. Жада тэртш 10

боймнша журттыц Ko6i одуда. Олардыд iuiiHfle есейш кет- кен эйелдер де, садалдары белше тускен еркектер де бар. Елдеплер бурынгыдай еркек-эйел деп белшбей, аралас одып жур. BifliMi 6ipKeflKi болмаган соц, Эминэ балаларды eKire белш алды. Сауаты аздауы б1рьщгай, сауаты барлар оз алдына белек шыдты. Б!реулер! «Элшпемен» жаца тана танысып жатса, ещц б1реулер! жазу, сызудан хабары бар, есеп-хисап жагымен айналысып, соны уйренш жур. — Мурал1м... Эминэ тартара жазып жатдан жазуын тодтатып, дауыс шыддап жадда бурылды. Мархаба екен. Бул Кузеннщ ул- кен дызы. 03i ширак, сабадда алгыр, кешшлш кезше тусе бастаган ecTi бала. — Жай ма, Мархаба?— дед! Эминэ. Мархабаныц 6eTi дуылдап алаулап тур. Bip одыс эцг1- ме айтатын тэр1здь — Айта рой... — Цуысда Текей аратайым келшть — Не дейсщ... Текей?!.. Эминэтц де ещ дубылып, e3repin сала бердь — Катан келшН? — Кеше тунде... Сол ауылдан б!реулер айтып келдь Эминэнщ дудыл тартдан ещ енд! бозалацданды. Мына бала тегш емес, б!рдецет б1ледь Текейд1 маган жадыпда- та сейлеп тур. «К,ой, эшешн ецпме шыгар». BipaK,, Мархаба жалган сойлемейтш бала. Сонда Текей неге келд1 екен. ApaFa данша жылдар Tycin Kerri. Ата — улды, ана дыз- ды умытатын заман туды. Он торызыншы жылдыц басын- да Муршидэ eneyi барып турме аузынан шыгарып сала- тын Хасеидермен 6ipre кеткен журттыц кейб1реулер1 дай- тыи келш жатыр. Бурнагы жылы Текейдщ Маназар ушне ж1бергеп хаты туралы хабардан бетен Эмина Кулагина тиген басда сыбыс жод-ты. Ke6inece <аз-тузс1з кеттЬ>-го балап, кудер узш дойгалы дашан. Кей-кейлерде кез ал- 11

дыпа 6ip сулдер болып цана елее бередк Typni кудш ара- лас ойлар келед! де, умытылады. Tipi журсе, ещцп уйлен- ген де nibiFap дейдь 0з куш де есше тусед1. Коз алдына 6ip сэт офицер Цабыл елестеп кетедь TinTi, сондай сэттер- де жасыратыны жоц, Эминэ: Текей бул жакда келмесе екеп, Kepin6ece екен деп те жалбарынады, цудайга. Лазареттен шыкданиан кешн осы Доргалжьт елц Yin кун бойы ацеады да журдц Жаца ошмет «цыр елше бйпм таратуга барыцдар»,— деп Курске ж1берген бетшде де алдымен осы ел ecine тускен-дь Сондагысы сона 6ip за- мандарда Кусковтьщ бацшасында отырып, Текейден ecri- ген 6ip ce3i: «Аман-есен болып KymMis туса, Цуыстан барып мектеп ашамын» деп efli гой Текей. BipaK, ол арма- нын орыпдай алмады. Текейд1 «епд! оралмайды» деп есеп- теген Эминэ Куысца сол yniiH 93i келген жоц па. «Орал­ майды» деген Текей унпн 03i icieren жоц па осы icii. Мше, сейткен Текей енд! Tipinin, TinTi, Эминэ журген Куысца да 03i келш тур деда-ау жацагы цыз. Элде м ет... Жоц... Жоц... Айта корме. Олай емес. Оны мен куткетм жоц... Эмипэ коз1нен жас тамшылары цалай ыршып тускенш байцамай цалды. Басын кетердь Балалардыц б!рсыпырасы коз алмай, oaiHe царап цалган екен. Соны сезген Эминэ: — Барыцдар, балалар, уйге цайтыцдар, 6yriii жаца тапсырма болмайды,— деп ориынан турегелдь Балалар улап-шулап уйлерше тарап кеткеннен кейш де, ол ecin жия алмай eciK алдында едэу1р турды. Бестамацца келген Текей Цуыста эдеш жатып алган- дай болып Kopinfli Эмипага. Б1рац олай емес-ть Текей Ку­ зен ушне кощл айта соцты. Жацын-журагаттарымен сэ- лемдесть Кузеннщ ол1мше байланысты жецгем оган коп эцпме- лер айтцан-ды. 12

— Ёотеп жак,тап келген жау жок,. 0 з !нйм!здеп бол- ды,— деп б1рден кудшн айткан.— «Туыспыз» деп журген агайындардыц ici бул. 1пйм сезед!,— деп ceHflipe сейлеген. Ошац басында адуынды 6ip турге enin, ^олындагы шым- шуырмен цитезектщ цоламтасын кесеп отырып, жылап ж!берген. — 1здеу сал, к,айпым,— дед1 ол Текейге.— Осы icri ая- рына жетшз. Б1здщ заманымыз туды дейд! гой журт. Ца- пы к.алдырма... «Теней келштп> деген хабарды естш журеп алып уш- дан Эминэ, ойлана келе, бул жаада со^пай-ак кетсе nri деп кенеттен цубыла бердь Оган озшше ce6e6i бар T0pi3fli. Алдымен Муршидэ ceai. Досым сыр айт^ан болып отырып, Текейдщ жайын эцпмелей беретш. Bipfle ол Текейдщ Шыгыста журш Мапазар шалга ж1берген сэлем хатын ecine алды. Озше деп жолдаган Теней сэлем! болды» деп соз к,осты. Теней сагынады екеп, экесше де, энише де ар- найы хат жолдапты. Эминэга ойланбаскд шара жок,-тын. Рас, Муршидага бурый кеп сене бермейтш. «Meni суйедЬ> деп журген Те­ ней! 6ip кезде оз!мен ил табысып, шын cyfiefli деген ада- мыпа басцага ауыздан шыгара бермейтш создерд! Мур­ шидага емес, озше айтданы к,айда эуелде. Еркектер элде оздер! сондай халыц па, eKeyiMiere б1рдей сыр ашып жур- г е т ме деп шубэленд! де, соцынан ол ойынан тез цайтцан- ды. Bapi бос соз. «Досыньщ» бойында ептеген сондай oci- ре бесетш к,асиеи бар деп туйген. Bipan, соцгы жолгы, К,арк,аралы сапарынаи к,айтк,ан- нан 6epi де сол эцпме озше 6ip турл! шын болып сезшед1 де турады. 0 з журегшщ куптшшшен бе, Теней алдында- гы айыбын сезшетшдштен бе, содап барып Текейд1 до айыптм eTin, вз кшэсш аз да болса KiniipefiTKici келетш- Д>ктен бе — Муршида свзше cenrici келед! де турады. М умтн, оны унатуы шын да шыгар... Мундайда Эминэ 6yfiipi булк ете к,алады. Жоц... Жалган... Жо^... Неге? Муршида KiMHeii кем? Ол... Ол, тш и, артык, менен. Тап, 13

Ka3ip, Дардаралы сапарынан 6epri жерде, эрине, ол озшен Kepi таза... Ол озшен жадсы. Мундайда Теней келгеи бой- дэ Муршидамен ушырасдандай болады да турады. Ашы- нып отырган 6ip сэтте Муршидага сыр ш ерткет ecine ту- седь Сол жолы ашынып отырып айтдан сырын жеттзбед1 ме екен ол Текейге. Онда Эминэ несше тосады Текейдь Эрине, солай. Теней бшед1-дагы бэрш... Мше, тап осындай сэтте Текейд1 Koprici келмей кетедь Жуымаса екен дейдь Епдеше, дашанга деты адымад бола бересщ сен, Эми­ нэ. Адылыца кел. Шыгар бэр1н есщиен, умытылсын 6api, 6epi деймш. «БэрЬ> дегенде сонда дайсысы? Кездесш жур- ген KeeiM бе, «сунем» деп берген уэдем бе? Ол 03i «суйем» деп соз датты ма? TinTi, содан 6epri жерде 6ip мэрте де кездеспеген ботен 6ipeyre килшп, 6ip сэтте бойымдагы бэр!мнен айырылып, мен де шыга келгешм жод па. Эминэ мацдайын устап, тесекке дулай кета. ¥зад жат- ты, узад жылады. Б1рад Текейд! кощлшен шырара ал- мады. Коз алдына Кусков мурал1мнщ дорасыпдагы сэттер та- гы елестедь Душадтап ед\\ езш. Бершуге де 33ip ед1-ау Эминэ сол сэтте. Б1рад Текей сезсе де сонша душадтай турып, артыдда баспады, арамдыдда бармады. Ал мен ше? Ата-ана сезше epin, солардыц соцынаи ше- cin кететш сона 6ip кундер... Алыстагы ауыл. Шамсыз дарацгы, сасыд болме, офицер Дабыл... Ендр мше, тонал- гандай болып отырган мына куш. Мумкш соныц бэрш ж еттзд! ме оран Муршида?.. Хабарлады ма? Онда мен несше асыгып-сасамын. Эминэнщ алабуртдан кещл! кенеттен су сепкендей ба- сыла далды. EHfli ол Текеймен дандай куйде болса да сал- дын жуздесетшш сездц бойын iuiTeft де ауладтата бердь Бупн Бестамад ауылыныцц 6ip уйшде шшдедана бол- ралы жатыр. Озен жагасына ж!пттер алтыбадан дурган. 14

Жайнаган жаздьщ пшнде мулпгеп тыныштыдты бузып эн тербеледь Айтыс, «Аужар» coFan посыла Ymni Ыбырай, Иманжусш, адмолалыд Тазез бен Балуаншолад эндер! кеп айтылуда. Айнала ызы-шу. Кешел1-бугшд1 айран- асыр болган кещлш тодтатдандай куймен Эминэ да келд1 кд.1р басына. Жиналган халыд кеп, «Мугал1м, мугал1м» деп балалар куб1рлесед1. Б1рсыпырасы келш доршап тур. Ж1пттер мен дыздар да мацынан шыдпай топталып тур. Г^ыздармен 6ipre эн шырдап, элпеншек Teyin, кощл сэл серпгендей болганнан Keiliu рана Эминэ одашаланып белек шырып едь Сол бетшде езен жагасына дарай журш кеткен. Коктемде буйраланып агатын Кецнщ бастау тусыныц жел1г! эл1 басыла доймаган екен. EKi trinin дамыс, дога басдан Айкала ещршщ Есш жагалауы сиядты, 03i бшетш Бидайбике, Антон дшрмеш тэр1зд! mpiMfli, тогайлары бул жадта жод. Кецнщ жагалауы жайдад. Сол жайдад жага- лаудан езен устше томен дарай коз тастап 6ipa:s турды. Ол осы туста енд1 рана ауылра дарай бурылмад едь Bip топ адамныц дызыд-думан ортасына дарай беттеп келе жатданын корд!. Коз жанары ваше таиыс мусшге ереказ богелд!. «Иэ, мынау Текей гой»... Ол богелщюрей T y cin , дайта журш кетт!. Текейдщ хабарын анадагы алгашды ест^гендепдей журег! тары да лушлдеп сора женелдь Bi- рад ecin тез жинап алды. Эминэ тан даз!р Текейдщ 03iH 1здеп жур деуге бата алмай турды. Miue, элг!лер де жадындап келедь Текей озше ш утле, дадала дараган T3pi3fli, таныган сиядты, козш алмайды, аягын 03ine дарай асыга басады. Эминэпщ iuii жылып сала бердь Б1рад сабырсыздана озеурей кутуден аулад-тын. Текей Эминэ жайын шынымен ест1ген-дь Байкептщ 1^ытайра oTin кеткенш, Аддаладагы 03i келш тускен Ма- наэар шалдьщ уй-inii дуладдарыс эцг1ме еткен. Басдалар- дан да жудалап ecTiren эцг1меге дараганда да, экесшщ соцынап epin кегпге саюшы едй Цайтып келш куйеуге 15

шыдты дей ме. Эйтеу1р, сол дыз осы маднан узай алмай далып дойыпты. Иэ, дайтып келштд дырда мугал1м болып журген кершедЬ, деген ед1 Маназар. Теней кеп жайттерд1 TyciHe алмай дал болган, кеп ой- ланган, эке-шешенщ кету1 далай? Ал онда Эмина не себеп- Ti бул жадта далады? Аддалага неге дайтып келед1? «Тур- мысда шыдданы» далай? Bapi де жумбад тер1зд1-т1н. Мунда келгел1 Эмина «куйеуге шыдты» деген сезд1д жадсад екепш тусшдь Эмина жалгыз... Онда ен д тсш жо- лы тусш кездесе далса, оз аузынан ecTireHi жен. Арага нендей одигалар Tycin кетпедь Жойдын согыс e n i. Бу- дан api дашдын болып езнйд де кеп жерлерд! шарлап дайтданы мынау. «Эминэнщ ез басынан да аз уадига кеш- пеген болар. Ендш эрекет, димылды неде болса езшен тосайын»,— деп дорытдан. Алтыбадан дурылган тусда дарай келе жатдап кеп адам Эминэга жадындай бере, бегелш далды. — Мугал1м1м1з осы бала,— деп таныстырды дартад- дау ауыл адамы Текейдщ бегелген себебш езшше жорып. — Бшемш... Бурыннан таныстыгымыз бар. — Э, солай ма ед1? Текей топтан белшш, Эминэга дарай eKi-уш аттап едд Эмипэ да дарсы журдь Eneyi де 6ipme 6ipi жадындап келш те далды. — Амансыд ба, Эмипэ?.. — Сэлэматсыз ба, Текей. Будан эрщедп сез жалгасын таппай, eKeyi де сэл сэт- ке ун-туныз тур. «Эминэ, сенщ бул жадда келгепщд1 6i- лемш. Цуыстап мектеп ашыпсыд. Оны ecTifliM», демек ед1 Текей. «Мен де ет ге н м ш сенщ елге келгенщдь ббектеп ушып, б!рден магап неге келмедщ? Б1лем м е т 1здеп жур- мегенщдЬ,— демек efli Эминэ да. Б1рад, бул сездер eKi жадтан да айтылмай далды. Булар ауыз ашып улгермей жатып, эдпмеге жацагы адсадал араласты. — Шырагым, мыла азамат уездш улкен мекеменщ 16

бастыгы екен. Зор icnen жур- Бурыннан тапыс болсацдар тште жацсы. Бул 03i б1здщ ауылдыц азаматы ед1. (лздщ мектепт1 керем дейдь Ондай-мундай кемпплшм13 болса кеппрер, цауштенбе. 8pi-6epifleH соц ез1мнщ iHiM,— деп эцпме бетш к,ызмет жайына аударып вкетть Аузынан «мектепп керем» деген сез шьщпаса да, енд1 амалсыз: — Жарайды, кешн, кешн,— дед1 Текей,— Жур1щз ал- дымен к,ырдагы жастардьщ арасына барып, дызык, кере- шк, содан кешн... Эмине бул топк,а да ерген жоц. — Рахмет, шаруам болып тур,— дед! Текейден кепп- piM сурагандай болып. Шынында, бул сездщ аузынан к,а- лай шыгып кеткен!н e3i де байдамай ^алгандай едь — Онда ертец мектепте кездесерм!з,— дед1 Текей... Эминэмен салган жерден Tycimce алмай калган Текей- ге бул жерде бегелудщ енд1 peTi жок,-тын. — Солай болсын... — Кел1щз... — Ой, e3i 6ip жольщ болгыр, жадсы бала. Елд! тугел сауаттандырып жатыр,— деп сез посты, Текейге шесе epi к,арай бурыла берген ауыл кецес мушесь Осы 6ip кездесу еш жащ а да ой салды. Эмине ез Kinecin ce3in, еткен кундерд! екше еске алса, epi е н д т жерде Текейден, аса жак,сы керген адамынап epipeK жур- гещц жонге баласа, Текей буган к,арама-к,арсы, алдагысы- иан YMiTiH жоймаган-ды. «Б1реудщ TeniMfli баласы, келе бас салып, анау-мынау деп, басын шырмап не нажет1 бар, сойлесе келе тусшй;ерм1з»,— деген-дъ MiHe, енд1 булар мектеп уйшде екеуден-екеу отыр. Ба- лалар тараган. Текейд1ц байпауынша, Эминешц багыты- багдары дурыс: BifliMi жетедь Мектепке к,оса курсте опы- ганы тагы бар. Жас мугал!м ез мшдетш TycinreH. Ауыл балалары сауат ашып, жетшш жатыр. Эмине Текей ал- Дында 6ip-eKi баладап дер1с сурады. EKeyi де муд1ретш емес. Bipi ' щ 2- 668

дызы — Мархаба екенш б1рдеп таныды. Эуелц ол Абай- дыц елещн жатка айтып бердь Одан кешн «Айдап» жур- налынан ыысал одыды. Ce3i ширад, Сапар балаларыныц кебше тартпаган. Текейге кез диыгын тастап, жымысды кулш дояды. Оньщ бул кулшсшен «мен будан басданы да жадсы бшемш, мысалы ана мугал1м тэтем мен Текей ага, сендердщ араларыц да теин емес»,— деп кулш, мысдыл- дай дарап тургандай сезшд! Текейге. Teri осы Мархаба- мен Эмпнэ e3i жайлы да коп сейлескен болар деп те туйд! Текей. Уй оцашаланганнап кешн Текей сабад ж отпен 6ip- деце айта ма деп efli Эминэ, б1рад олай болмады, эцпме басдага ауды. — Bapi де жадсы. Осындай уш-торт мектеп болса Yih- кец бойында деп армандаушы ед1М. Сол арман жузеге аса бастапты. Эттец мугал1мдер жепспей жатыр,— дед1 дуа- ныш сездгрш. Эминэ оныц C03in болмедд yHci3 далды. — Цалада мугал1мдер курсшде,— дед1 Текей C03in жалran — дырыдда жуыд адам одып жатыр. Оныц ycTine женм балалар ушш интернат ашылды. — Оларыцыз жадсы болган екен... Ocipece жеим бала­ лар ушш...— деп даладагы жагдайды; ана жылгы узадда созылган оба ауруынан кешни кездерд1 eciue ала сейледд Эмипэ,— Кеп бала жепм далды емес не. — У ймет соныц бэрш ескерш жатыр... Сэлден кешн: — Эке-шешейден хабар бар ма?— деп сурады Текей. Бул сурад Эминэш есецпретш кеткендей, эдеш айтыл- дай керш TiKciHin далды. — Жоц..,— деп 6ip ауыз сезбен жауап берд! ол Keeine жас алып. Будан 9pi эцпме ерб1мей, бегеле бердь Текей оны жал- гастырудыц ретш таппай 6ipa3 отырды да, адыры орны- нан турды. — 03ipre дош, Эминэ. • '* 7 ' “ 1 8 ......... .. 4 I . - I _____________

— Кош болыцыЗ... Эминэшц YHi солгын шыцты. Крлайсыз куйде цалган- дай сезшген Текей табалдырыцты асыгыс аттады. Эминэ уйге келген бойда тесагаш устше сулыц цула- ды. Кезшен жас парлап жылап нйбердь Жаспен 6ipre журеп epenKin езеуреп кеткендей. Сол куйде узац жатты. Yx! Осымен 6iTKeni ме? Рас па? Бул цалай? Шынымен 6iTe ме? Коп жылгы умгг, кеп уацыт тосцап махаббат осы- лай курдымга кеткеш ме, 6iTKeHi ме? Кез алдына осыдан торт жыл бурыпгы Текей келбей елее бердь Цисьщ жата сары кейлеп, 6ip ушын темен ту- cipreH жуца Кавказ белбеуь Аягында цара хром eTiri... Ку- лш, салмагым T y cin кете ме деп цорыццандай еппен рана Эминэшц нэзш иыгына алацанын салады. — Солай де, Эминэш... — Солай... Ал ендеше, бул цалай? Сырт KepiMre езгерш жоц тэ- pi3fli... Текей к,аз1р де сондагы кушнен аумайды. Оныц езь не деген махаббаты да сол кушнде. Сейте тура Текей неге тартынды? Эминэшц 03i неге буйтп? Аралары ашыла тус- кендей болганы цалай? Осыдан терт жыл бурый, сонау жаздыц 6ip кешшде ед! гой, цалай болып ед1 езь Мше, мынау Кусков ушнщ бакднасы. Bip тацтайы алынган ашыц тесштен ептеп iuiKe Карай oTin кетт1 eneyi де. Орындьщца келш отырды. Та- лай сырлар шерилш ед1 рой, сол жолы. Ещц Mine, сонда- гы айтылран сездердщ 6api де умытылганы ма, елее Tapie- fli болганы ма?! Мен содан 6epi нендей куйге туспед1м? Цабыл цайда? Малоярославка жолы цайда? Осыныц бэрш бшген шыгар Текей, ecTiren шыгар...— Даусы цаттырац шыцты. Эминэ оз даусыпан eei шошынды. Коз жасын булан, жастыцты цушацтап, тагы да жата кетть 2* 19

±* * ...Текей сол туш кэрер тацды KeaiMeH атдызган едк Ол копии асты imnecTen уйден безш кеткен. Сол бойда езен жагалап, 6ipa3 жерге дешн ерлеп барды. Содаи кешн озен- шц жайдадтау тусына келш жагалауга отырды. Толыдды ай жап-жарыд, Код езеш буырдана агып жатыр. К,азан- ныц дайнаган суындай булкшдеп, тереднен бурдырай бет- ке шыгып аунадшиды, додбекшш, сылад дагады. Ty6i тартпа булад Topi3fli, afrreyip, желйз жарыд тунде де тныш жатпайды. Кед балыдда да бай. Б1рад шымырлай аддан езен устшен ана 6ip шеткер!леу айдынында бол- маса, шолпылдап жатдан балыд коршбейдд TinTi, балыд бары сез!лмейд1 су 6eTineH. Текей ез ойымен 03i болып узад отырды. Эминэшц эне 6ip создерш далай Tycince екен? Мыддаган шадырым да- шыд жерлерде, табигаты бетен алые олкелерде журш ойынан шыгармаган Эмипэпп! Bip кездерде дурад ушып алдынан жуйретш , сагынган шагьшда ж упрш келш мой- нына 03i асылатын Эминэ. TinTi, булардыд 6ipin-6ipi са- гыпбайтын Keei болып па едь Неге озгерд1 соныд 6api? «Б1рад, тацдаиатын т у п жод,— деп туйд1 Текей 6ip сот.— вдпрдщ оз зады бар. 8 л п бадша ш шдегщей мойны- ма асылуы керек пе ед[ осы жолы да. Ойлап дарашы. Те­ кей, тап мына сэтте ондай ceeiM бшд1рерлш куш болды ма Эминэшд. Bi3 алыстап кеттш дой... Эй, Текей-ай... Ой- ланбаганыд ба. Ондайга шамасы келд1 ме?» Текей басын кенеттен котерш алды. Жо... Жод. Сойт- се де диыла кететш баягы сидырлы коз жанары дайда оныд? Сонымен болса да 6ip жагдаяттарды сезд1рсе керек efli гой. Сол жанардагы отты ceeiMfli коре алмады гой, Те­ кей. Ал оныд аузыиан шыддан соз ше? Цандай болен соз- дер... «EceHcie бе?», «Эз1рге сау бола турыдыз». Ойы осылайша мыд садда жупрш , Код суыпыд агы- сындай толассыз буырданумен отырган-ды Текей. Bip сот элдене есше тускендей болды. «Тодташы» деген ун epiK- 20

ci3 шык,ты оныц аузынан. «Ток,ташы»... Ол заты эиел, iieaiR адам гой. 03iM ез ceaiMiMAi жетюзе алмадым ба соп­ ла? Б1адац халцымыз эйелге epin 6epin керген бе? О да со- лай тэрбиеленген. Анада 03i арага тусш айырып алмак, болган отыздагы Гулжан не деп айтып ед1 сонда? К,азак,- тыц да сулуларынан суырылып шыгуга Tnic келшшек ед1 гой сол. Озше соз салып журген жш ттер де аз емес-тш. Сойте тура: «цайтешн тагдыр жазгап соц» деп, езш щ же- тщеп баласымен ойнап журген он бестеи цайнысыныщ Tocerine жатк,ызуга ризалык, берген жоц па ед1 сол Гул- жар. Мупыц да аты эйел емес пе. Сойтсе де, Текейдщ оз ойын одан opi жалгауга, Эмпнэт Гулжанмеп салыстыру- га дат! бармады. Окыгап, ак.ты-к,араны айыра бшетш, озшше бул заманныц алдыцгы к,атарлы жастарына лайык, ой толгай алатын «Эминэшш» ол олшемге сигыза алмады. Жарайды, элде ол менеи 6ip батыл эрекет тосатын болар. Балки, осы тупде урланып оныц цызыл отауына баруым керек шыгар. Сык,ырлауык,сыз агаш eciKTi esiM ашып Ki- pyisi кажет болар. Цазак муны гашыгын 1здеп бару дейд1 гой. Былшылдай бер, Текей. Буйтш босца лайда, Текей. Iiecine озщд1 озщ алдап отырсыц. Будан торт жыл бурын- 1'ы сен бшетш Эмине жок бугш. Ол озгерген. Ол мулдем баска адам. Соны сезд!рген жок па жаца. Ендеше, женщщ бш де, жайыца тарт, Текей. Текей сона 6ip жылы кашып кеткен Бэйкоптщ досы Цабылдан да, Эмина мен Цабыл арасындагы сол 6ip кез- деп окигадан да бул сэтте эл1 хабарсыз едь *** Ол Эминэмен осы 6ip кездесудщ жэшн ойлап тунд1 уйкысыз e-raisin efli, 6ipaK келеы Kyuri окнгалар кощлш баска жакка аударып экетть Баягы он алтыншы жылы жау тосып, патша acnepiMen арада барлаутылыкта журе- Г1н кос Пушыктыц 6ipi — Сагындык Цудайбергепулы бес уйл! Tinani боп 6ipirin «мойын cepiK» курган. Буган оны 21

итермелеген ол кездеп болыстык советтщ председател1 — маркцн Кузен едь Оспан байдыц тогыз туйесш альт бе- pin, осы cepiKTiKTi куруга соныц 03i мурындык, болып едь Сагындык, баска уйлермен б1рлесш, Аццаладан Kipe тар- тып, кэрэсш, меткелж агаш, сыргауыл таситыи болган. 0з тукымы Кузендермен ол ойда жокда араздасты. Бугаи да себеп болган оз адамдары он алтыншы жылы каза та- батын 06iui Шыгайулы дегеннщ «жеырш» алам деп ала сарсацга тускеншц 6ipi осы Сагындьщ едь Кузен мацай- латпады. 0йелдщ езше epiK 6epin, штщ HieuxiMiH жеар- дщ ез1не артты. 0 б ш т ц бул эйел! алтай к,ызы болатын. 0з елшщ 6ip ж ш т н тауып, етегшен устапты. Сагындыкты мацына жо- латпады. Араздьщ осыдан басталган. Сейтш жургенде туыстык, к,аны дызып, бул icne Оспанныц inici Алдаш ара- ласкдн. Алдаш мундайда к,андай бэле, ауыл, ел imin дур- лштхрш болганы жетпегендей, ещр агайын арасына ipiTKi салудыц амалын шебер журпздь Дуыска келгеи Текейдщ ец алдымен кезшыргеп ici осы болды. Сопымеп жецгесшеп ecT iren Алдаш eciM i мына окигага байланысты алдынан тагы шьщты. Улеске тиген тогыз туйемеи Kipe тартып, к,овданып калгап бес уй шоц- киып сазга отырып цалыпты. Сагындык елге ашуланып журш бала-шагасын 6ip тунде KOinipin алып, ушты-куйд1 жогалгап. «Мойыи Серштщ» барлык, TyiieciH жэне де ай- дап алып кеткен. «Кере айдап жур, келедЬ деп ел узак тосады. Содап куз ете келе бул YMiTTepi акталмады, ак,ыры б!ржола ку- дерд1 уздь Ещц кайтып оралмайтынын бшген соц, жага- лай арызданып бармаган жерлер1 жок. Ревком алдынан да, болком алдынан да етедь Авдалага да арыз айтады. Арызданып, енд1 келген адамы — Текей болатын. Бул ic TeKeiifli де датты тацыркатты. Кедей деп сенген туыстыц 6ipi бас камын ойлап осылайша алдап кетсе, бас­ ка журт не штемесш. 0pi туыс, opi cipipi шьщкан кедей едк мундай icKe итермелеген т м болды екен. Сурастыра 22

келе б1летшдер де табылды. Мурындык оолгандардьщ 6ipi деп Кылыштыц Оспаныныц Алдашын айтады олар. Болыстьщ бурыпгы ушне Шайылмыс атаныц балалары тугелдей жиналды. Бес уйл! жан бала-шагасына д е т и ту- гел калмай келштй Улап-шулап ecTi шыгарды бэрь — Текей шырагым, озщ 6ip амалын тап. Таза-так,ыр туяксыз калдык,- „. — Текейдщ айдап беретш малы бар деисщ бе. — Сонда да деймш, большевик oKiMeTi к у п т гой, бай- лардап тагы да алып бередь Улкен-шшнн бар, Сагыпдьщ айдап кеткеп малды жоц- тап, ел шала булшш отыр. — Сыздык,, мен саган айтып ед1м гой байкап жур деп, бул Сагындык бузылуга айналды деп. Тордеп кара садалдыц осылай fleyi муц екен, жацагы «Сыздык» дегет ешрецдей атып турды. — Ей, не дейд! мынау, бытып-шатып, «Кузетейш ке- зекпеп осы малды» дегеи мен емес пе ем. Алганщы кезеки саган атаганымыз кайда. — Сандалма ойтш. Соцгы кезде малды тунде багатыи адам да калмай койгаи жок па? Туйелерд! 6ip мезгш жа- йып келу керек едь Цайсыц бардыц? Кэпе, алдымен Сыз­ дык сен неге бармадыц? — Е, ортаныц малып жалгыз багып-кузететш мен жындаиып кетшшн бе, озщ неге бармадыц сол жолы? Басцалар пеге' шьщдайды? — Басе, эр уйден 6ip-6ip адам болып неге кезекпен бармадыц ондай болса? — Не былшылдап отырсыыц. сонда тогыз т у й е т бес адам багуы керек пе. Эне осылай купдестерщ калмайды. Bipine-6ipiKiiiK акыц кеткендей кересщдер де турасьщдар. Анадай отырган Ескожа ала жонелдь — Басе, Текей осыларга мал ысырап кылып, адам етем деп отырган ошметке болайын. Сездщ Typin кормейсщ бе. Сол тогыз туйенг эр кайсысыпыц оз м е т т г ш е берсец, соцынап калмай багар едь Осылармен кайтып ынтымак 23

жарастырмацсыц. Коп ортасыпа тускен соц мал дегенш мал бола ма. BipiMeu 6ipi eperic. Bopi «ор т а т ю » дейщ да арам елее де царамайды. Mine, енд1 рана «iuiinfle улейи Kerri* деп 6opi де аза тутып отыр. ЭрГберщеп соц сол Са- гындыцйш дурыс — б1ржола алып кеткен. К,уда да ты- ныш, цудаги да тыныш. Поле, сеыдер осылардыц басын цосып. ынтымацтастырмацсыцдар гой. Болайын оларына. «Ортац епзден оцаша бузауым» деп отырган халык, цой бул. Осы соз кобше басытцы болды. Эр уй 03i отырган же- piыде ойга цалды. Yucia цалды. Тек Текей гана тыныш- тьщты бузды. — Ci3 ipiTKi салмацыз, Соке. «Оцаша бузау», «ортак, ori3» деп отырган бул арада ешшм жоц. Экеткен малды цаптару керек. IcTi тергеуге тапсырамыи,— дедь Сейтсе де, 03i ойга цалып, Есцожаны к.оштамаганымен созшщ 6ip сыпырасы дурыс екешн 1штей цуптап отырды. Кузеп ел1м! жайындагы эцпме де осы арадан туындап журе берген едь Иэ, жецгей дурыс айтады. 1здеу керек, ]здету керек. EKi оциганыц eKeyi де тегш емес, ел дурлш- TipreH улкен оцига. Кузеп oniMi жау цолынан келсе, Са- гындыцты да бул icKe бастаган адам бар. О да жау, о да арапдатушы б1реудщ соз!мен, ацылымен болган шаруа. Акдалага цайтысымен коп болып ацылдасу, icTi 6ip жацца к,арата шегау керек — деп туйд! Текей. Осымен журш ара­ да уш-торт кун ©Tin кеткен едь *** Ауыл-ауылдарга ешлдер шыгын жатты. Сарысу, Нура елше 6ip meTi Yin кец, Т1кенекй, Керей аймагы болып бушл Цоргалжын атырабында мал санагы журуде. Сол санакда ойламаган жердей Дуйсенб! де кшпкй. Bip KyHi оны — Гайнуллин деген шацыртып алды. — Сен мешмен 6ipre елге журейц. Басца ж т т т е р де табылып тур. Bipa^, ceHi тацдап отырмын. 0 з елщ керше- Д1. 0pi квзщ ашьщ, сауатыц бар,— дед1 Гайнуллин. 24

— Неге, не уш ш ?— деп сурады Дуйсембь — Санацца шыгамыз. Эйда, не цыласыц, бай ауылдар- да болып, солардагы мал санын аныцтаймыз. Гайнуллин сырттан келген ногай. «Коммунист» дейтш журт. Дуйсемб1мен ептеп таныс. 8cipece, гармоншылыгы- на цызыгады, корпи де, араласа журш ecTireH. Оган та- тардьщ «Зилиялек», «Сарман бойлары» дейтш гажап эн- дерш тартцызып, innefi риза болып кетершш цалатып. ,— KiM болып барамып?— деп сурады Дуйсембь — Не цыласыц, помощник цылып аламын. — Ацшасы коп пе? — Жетедь Байлардыц цыз-келшшектершщ арасында боласыц. Гармоныцды ала жур. Гайнуллин Дуйсембшщ жанды жершен басты. Enfli Kopin цайтуга 03i де цумартып. Сойтш Дуйсембшщ цуда- йы бердь Жаздьщ жаца басталган шагы. Жер-кек б!рдей тамыл- жыган кез. Кол-колшштер aai де тартылып болмаган. Он- да да кол, мунда да кол. Цазы цаццылдап, yfiperi сусыл- дай ушып, цыр eni мэре-сэре. Шагала шаццан, цызгышы, таргагы оз алдына... Тощрек табигат базарына айналган нгац. Бес болыс тшэлц 6ip болыс темеш тугел жайлауда бо- латын. Байлары оцашаланып, цара-цура бацташы, мал- шылармен аралас ауылдар 6ipiHeH-6ipi алые цонган. Инспекция бастыгы Гайнуллин санацты эдеш купги бай ауылдардан бастауды уйгарды. Сайдалы байдыц ауы- лы Цоргалжын — Шалцардыц ыгында екен. Bip табын жылцыны ei<i кун санады. «Санацтан шыгардьщ» деген мал келеа Kyui ушрше цайта цосылып кетш, цайтц санап ауре ете бастады. Муны байлардыц тапсыруымен малай- лары ютейдь Енд1 саналып шыццан малды алыс-алыс бел- дерд1 асырып, цуып тастап отыратын болды. Жылцы саны бул жерде алты мыцнап асып кеткен екен. Гайнуллин ез адамдарымен оцаша уйде еда. Em кун откен соц Сайдалы Гайнуллинге адам салыпты. «Оцаша 25

уй TiKTipin к,ойдым. 03i белшш, белек шьщсын»— депть Гайнуллин Дуйсемб1мен 6ipre белек уйге шьщты, inii Tin- те жинак,ы, жпЬазы мол. Bip малай кунде экелш 6ip к,ой сойып 6epin турады. Малайдыц эйел1 жап-жас, ypin ауызга салгандай келшшек. Гайнуллин де, Дуйсемб1 де бул Kyni сапактан шаршап оралды. — Кэпе, Дуйсембц гармонды алшы,— дед1 Гайнуллин. Дуйсемб1 канта айтцызган емес. Гармонын кулаштай тартып, сызылта женелдь 8и де эсем едь Ауыл-аймак тез жиналып цалыпты. катынщыздар, малшы, жалшы 6api осында. Дуйсемб! к,ыза келе белгйп деген эндерше кешть Елге Балуан Шолактыц «Галия» эш кец тараган кез. KepfliM де Ралияны, жайдым кушак, Отыр ма екен, Ралия жатыр ма екен, Айдын келде цалдыган акдуга уцсап. Журттыц eKi кулагы езушде. — Ойпыр-май мынау шып эшш екен...— десед! малай- ларып, келш-кепшектерш дуып ж1берш, ездер1 оцанта уй- дщ мацайыиап кете алмай журген бэйбйпе, ш етелер де, ересек еркек атаулы да, TinTi, байдыц ез! де алты канат ак, уйшен желпше шыккан адамга удсап, есж алдында турып алып энге кулак тосады. KeniKi ас a3ip болтан соц Дуйсемб1 гармонды былай ко- iibin, тыска шьщты. EciK алдында б1реулер жпналган ха- льщты: — Тарацдар, enfli болды,— деп куып жур. — Кетщдер, етлдердщ мазасын алмацдар. — Тарацдар, туте — дейдь Тамак. eHfli Tycipine бергенде 6ipey Kiii3 уйге жакындап келш, булардыц ycTine сураусыз Kipin келда. Сайдалыныц 03i екен. Гайнуллин мен Дуйсембше сэлем 6epin, аман- дьщ сурап кеп Гайнуллиншц колын алды. — Шырак, амансыц ба?— деп Дуйсембше де кол бердъ

Teri жасы кшпнщ бэрш «шырад», «дарагыМ» деп сой- лейтш, ce3i майда адам. Мундайды байлардыц жарамсадтыгы, жагымпаздыгы деп 6ijieTin Tic даддан Гайнуллин Сайдалыны жылы дол­ га алып, эуелЛ тналап б1рсыпыра жерге апарып тастады. — Муныц далай байеке, кушне 6ip мал сойгызып, 6i3- д1 сатып алмадсыз ба. — Атама жаным. Сурауы жод оз малым. К,опад да- былдамасын деп шм айтыпты. Дазад емесшз бе. Тамад соцынан эцпме басталды. Байдыц пысы басы- лып далгаи тэр!здь Цоргалжын, Шалдардыц од дабагындагы мал санагы- ныд 6iTKeiiin айтты Гайнуллин: — Слздщ «мыд жылды» деген аралда да малыцыз бар KepiHefli гой,— деп тап бердь — Иэ, «Мыд жылдыга» адам ж1берейш ендеше,— деп маймаддады Сайдалы бай.— Ол жадта да мал бар екеш рас. Мен соны айтдалы... о д е т келд!м. 0KiMeTTi алдаган жон болмас. Сападдар, есептеддер. Жасыргалы отыргап мал жод,— деп агынаи жарылып отыргап тэр!здендь «Мыд жылдыны» 6ifleTin ДуйсембГ — Ой-бой, Time шалгайга, алысда дарай сштедщ1з гой, огап барып оралганша KeMi oip жума уадыт керек болар,— деп далды. — Шалгай екеш рас. вздерщ icTen улгермесецдер, елде де сауатты адамдар бар гой. Сендерге кедей, кепнйк унайды. Далаган адамдарыдды комекке алыддар,— дед! Сайдалы. Гайнуллипге мунысы унады. Муидай пусдауды уезде- плер де берген. «СешмдЬ> деген сауатты кедейлерд1 пай- далану керек. TinTi, соларды осындай icKe уйрете беру керек. 0шмот билш оз долдарында екенш ce3iHcin, дол- тыд астына жадындата берщдер»,— деген. —мБул ойланатын жай екен,— дед! Гайнуллин, «сеп не дейсщ» дегендей, Дуйсембке коз тастап. 27

— Сейтешк, ойластырайыц — деп цуптай женелд! опы Дуйсемб1 де. Содан, кандидатты Дуйсембшщ e3i царастырмац бо- лып, будан opire 03flepi де «eni белшш журешк» десш, ке- fliciMre келдь Эрцайсысы цасыпа сетм дц отметке адал деген 6ip-6ip ж ш т ала журу осы арада тужырымдал- гап-ды. Сайдалы бай бул уйге жэйден-жэй кездейсоц келген жоц-тын. Сэлем бере отырьга, эуелде 6eTi цайтып цалса да, нйрене келе ез шаруасын осылайша тындыра бастады. Соцгы кезде ж тл еп кеткен санацтыц жагдайын сурады. Ty6i етм ет осы мал санына лайыцтап салыц салатыны ку- мэназ. Огап да цынжыла цоймаган тур байцатцандай бо- лып ацыры окшдермен цоштасты. Дуйсемб1 келеы KyHi санацца ж1беретш адам i3flen эбйерлепдь Б1реулерд1 тауып, буларды «белсещц» цылып, оздершщ цастарына цосып алатын болды. «Сол KyHi 6ip адам мен Дуйсембшщ esi «Мьщ жылцыга» царай журд! де, Гайнуллин Сулуколде цалды. *** Аспанмен тшдескен бшк цуздары, терец шатцал, зац- гар таулары болмагаиымеп Сецпр жоталары козге TyceTiH узацца созылган цырат тобелерден цуралган... Халцы салт журш дагдыланган Кецнщ жалгыз аяц сурлеулер! арбага цолайсыз. Дуйсемб! сойтсе де, кок легчанке жектГ pin шыццан едь Гармонын да ала шыццан-ды. Жол-жене- кей ыцылдап эндете отырып, 6ip сэтке бегеле цалып, ца- сына актив цып epTin алган жол сер тн ен алдагы ауыл- дардьщ жагдайын сурастырып цояды. «Оц цапталдагы Менектщ ыгын жайлап отырган Тшо- лшщ EcenTCM ip, 0C TeM ip деген тармагы. Соньщ ш ш де ecenTeMip — К,ылыш дегеннщ жайлауы. Цылыш улкен бай болган... Мыцнан аса жылцы быкен. — Бшем гой, цап бул иттщ де оз1ме туыс болып шы- 28.

fybiH караты. Совет ок!мет!н мойындай ма eei?— дед! се- piriHe бурыла карап Дуйсембь — Неге мойындамасын, эбден мойындайды,— дед! До- пабай. Будагы езше туыстас 0стем1р ел агасы Элмурат Дуйсембшщ ез экеымен кУДандал екен!н де ecTin ал- ган-ды. — Сонда да, шыныцды айтшы. Осы жакта булш коп. Ауылнай, болыс дегендерд1 шыдатпайды, дейдь Ошмепа мойындамайтын тентектер де коп деп жур ел,— деп сыр тарта сойледь — Е, байлардыц iniiuen табылады гой опдайлар. — Бшпкп колга алып, 6ip шыбыкпен айдау керек кой ездер!ы. — Оран epiK 6epin отыр ма? — Сопда, epiK бермейтшдер к!мдер? Допабай эр нэрседен хабардар, сауаты да бар азамат Tapiafli. — Неге epiK бермейд!?— дед! Дуйсенб! эцпмеш те- реддете тускЫ кел!п. — EpiK 6epfli дегенде, калай? Бай баягы бай калпып- да. Малынан айрылып жатданы шамалы. «Нэп» дей ме, байларга сетммен кара» дей ме, afiTeyip. 0KiMeT олардыц да epKin жойып отырган жок. Бай малый эшейш санайды. Ептеп салык салган болады. Онымен байды муката ала ма? Малай кушейд1 деп едш. О да бос сез болды. Ана Дайырбай, Кокендер баягы кушнде. Дайта жулыгы шы- Fbin, uieKneni шокпыттана т у с к е т болмаса, билш алды деп компайтатын туп жок. Дуйсемб! ойлапып калды. Мынапыц co3i де рас-ау осы. Далада контрбуция салып, алым-салыкпен туралатып тас- таган 6ipcbiribipa шала байлар, олар да ещц кутырынып барады. Эли мэнипп Эбд^рашит, Kipe устайтын Жамба- рыс, кымызшы баягы Кэмилэ... Осыныц бэрш калай туш- иуге болады. Ей, бу да м етц шала согатын жер1м. Осыны 6ip дурыстап сурастырып алу керек efli б1реулерден. Гай­ нуллин ecine Tycin едь BipaK кой оны. Оныц e3i турран 29

6 ip пэле, езщд1 «саясатты бшмейсщ» деп cerin, балагат- тап тастап журер деп туйдь PeTi келсе Текейден сураган жен. Муныц 03i цалага цайтцап соц болатын ic. Сойтсе де, Цопабайга б!рдеце flerici келдь Осы соцгы кезде цалада татар-цазац мектебшде ойын болып, соган НЭП туралы, байлар туралы эжуа эзш айт деп цинаган соц цолындагы «Ецбекпп цазац» газетшен ieflecripin алган Цасеннщ 6 ip ©лещ eciHe TycTi. Мынау цу НЭП, Койды гой жеп. ЦНркш совдеп, «Келер ме efli айналып»,— деп тур, олец жолдары. Осы олецд! тацпацтап айтамын деп сез ести жаздага- ны бар б!реулерден. Ацыры цойшы, осы «тиыш отырган жон болар» деп туйдь Божыпы цолына алып, сэры атца цамшы басып, ещц атты цатты журкже Tycipren едь Арба салдыр-кулд1р ала жонелген. Б1раз жерге дешн шауып барып, эрец тоцтатып алды. Бул цылыгы Цопабайга жа- уап беруден тайцацсудыц тэсЫ тэр!здендь Сойтсе де, Цо- пабай тыцацтатып, ацыры сейлетпей цоймады. — Рас айтасыц. в т м е т т щ зады жуцалау. НЭП деген шыцты: «EpiK бер байга» дейдь Мынау цу НЭП, цойды гой жеп, niipKiH совдеп, келер ме efli айналып,— деп сол 03i жаттаган Цасеинщ олец жолдарын сыздыцтатты Дуй- сембь — Бэсе, сонда бул НЭП д егет цашанга д е й т журетш пэле 03i?— дед! К,опабай. — Ел inii, мына Ресей жагы элденш, ауцаттанып, со­ тые зардабын жойып алганша ipifli-Kiniifli байларга елд1 асыратып, элдещцрш, цоц жинаудыц жолы дей ме осыныц 03i, эйтеу!р бу да 6 ip науцан T9 pi3fli,— деп Дуйсемб! НЭП жайынан ез Tycimrm енд! epiKci3 ортага салды. — Бэсе, ана жолы Аццалага барып ед1м. Бэязи деген мешц 6ip туысым aaipre байлар тайрацдай турсын, сэп туссе барлыц байлыгын 6ip-aK кунде сыпырып аламыз. 30

0к!мет бэршен журдай етед1 оларды деген. Билш екметтщ ез долында турганга бай-дулад мейл1 жел1ге берсш: Дай- да барады Ty6i дейдь Сейтш, Дуйсембшщ кептен 6epi кектен !здеп отырган буйымтайы аяд астыиан Допабайдыц езшен табыла кет- Ti. Допабайыц аз б1лмейд1 екен. Оныц сезше досылмасда шара жод. Шынтуайтда далганда, езшде де осындай ой- лардыц ушыгы бар-тын, езше дамыл бермей, солай бола- тын шыгар депзе беретш. Мынау тште «Баязи айтты» деп отыр. Ол айтса, дате айтпаса керек. — Жобац дурыс,— дед1 Дуйсембц осы эцпмеден ке- iiin «Дылыш» ауылына барамын, «эцпр таядты саламын» деген кецШ сэл пэсейгеидей болып. Ендш эцпме 6eTin басда жадда аударып экетть — Ауылыцныц дыздары дандай, икемге келетшдерш далай табамыз?— деп жшсш кезш Копабайга дадады. Допабай жымиып кулдь Ондагысы — гармоныц анау, ж М тп пл тц бар болганы гой, сырыц белпл1 болды. Енд! кещлщнен дайтш шыдсам екен, долга оцай TycipeTiH,— деп ойлангандагысы. Кептен 6epi кешшлштщ K63i Tycin журген 6ip оцай жердщ жасы асдан дызы бар-ды. Онысы — осы Керейге шыгар беттеп Дылыштыц дойын багып отырган, Данды «Дарасу» мацыидагы Тутдыш шалдыц ауылыпда, солай дарай сш тегет жоп онда. — Дуйсеке, 6ip дыз бар, TinTi, сол жерде eKi б1рдей адтамад келшшек тагы бар. 8cipece 6ipeyi ypin ауызга салгапдай. Керсещз, дулай жыгыласыз,— деп дойды До­ пабай. — Не дейсщ ей... Ол ауылыц алые па? — Келш далдыд. Осыдап дозыквш жер бурыстыгы бар. 03flepi eKi-уш уйл1 дойшы ауыл. — Онда бур ат басын солай дарай... Енесш урайын. Элп Гайпуллипнщ соцынан еремш деп Teyip астан да, дыз-дырдыннап да дур далатын болдыд. Айда аттарды. Орайы келсе 6ip дэуреидеп далайыд,— дед! Дуйсембь 31

Бесш кезшде булар салып урып Тутдыш ауылына же- Tin келген болатын. Кектемп дардыд суынап жиналган тшкентай колдщ жагасында уш дараша уй отыр. Жадындай бере алдары- иан 6ip ала мойная тобет ypin шыдты. Оныц содынан итш шадырып 6ip эйел ере шыдты. — Адмойнад, Адмойнад, 6epi дайт, дайт 6epi!— деген соныц дауысы естшдь Сейткенше болмай 6ip жадтан тн - агаш кетерген жас эйел керше кетть Допабай айтдан «сулу бул уйдщ дайсысында болар екен»,— деп келе жат- дан Дуйсембшщ кезше бул эйел езгеше шалынган-ды. Нагыз кузен белдщ 03i екен, жадындап келе тостагандай eKi кезше K03i тусть Дуйсемб1 ниет1 эдеттеНдей ынтыд бола далды. — Донамыз осы ауылга,— дед! ол Допабайга, будан api сезге келпрмей, божыны оз долына алып, ат басын ауылга дарай бура 6epin... Ауылда да, уй !шшде де ер азамат кершбейдь Олар малда екен. Жалгыз кемшр мен жадагы 6ip-eKi эйел сана жур. Келген «ешлдердЬ Kopin, эбшерленген болып жатыр олар. Донадтар «асыгыс» деген сод малдагы еркектерге адам аттанган жод. Келшдердщ 6ipi ауыл мадындагы мал iiniHe сойысда дой тацдагалы женелдь — Жагдай диын. Bi3 осы eKi кун ш ш де санадты 6i- т1рмесек, ycKipiK асып кетедь Басшылар айтдандай, 6i3 осы арадан ешге болшетк. Сен жаца барамыз деген ауыл- дыц сешмд1 6ipeyiH алып, Дылыштыд жылдысып санауга аттан. в з щ санап, ece6iH езщ ала бер, мен сенд1м саган. Дидаддаса, хабарла,— деп Дуйсемб! Допабайды кеш тус- пей жвнелтш жШеруге бешмдедь Ол дарсы сез айтдан жод, Дуйсембшщ немейin сезш, райына коне кегп. Бара жатдан жумысы езше долайлы, 03i бас, 03i мае улыдтыдда одаша не болатын Typi бар. — Ол 03i мал 6iTKeni болмаса, дордад неме. Мен оныд аузын ашырам ба. мадымда езщ1здей инспектор турганда. Сол байдыд оз малайларыныд im iHen, комекке 6ip адам 32

табылады. Жылды санагын соган тапсырамын. Санад бш - ciMeii хабарын ж1берем. 031М де кеп кешеушдемеспш. B i- рад, сен езщ де даны далып журме... — О не flereixin,!— дед1 ДуйсемШ Допабайдыц емеур1- шн тусшш, epi одан тез1рек дутылып, бул жадтаи е т жу- мысда датар KipicneK болып асыгып. Ол Гайнуллиннеп дутылган еш-уш кущи далауынша пайадланып, масайрап далмад ниетке эбдеп бершген-до. Жада донран алдаптыц шалгыны шлем тупндей дул- пырады. Гулшешек orip исш ceyin тур. Мал таптап улгер- меген, жайлау ycTi тамаша. Булар келгенде кун KeniKipin далып едь Допабай Дуй- сембш1 тура дызы да, келш1 де жадсы деген Тутдыш шал- дыц уйше экеп Tycipren. Тутдыштыц 03i салыд жайымен болыстыц ауылына журш кетшть Эне-мше келед1 деп тосып отыр екен. Далгаи еркек малда. Ауылдагылар со- ларга хабар саламыз,— деп ед1 Допабай шадырттырмады да. 03i 6ipflen баратын жерге кештете журш Kerri. Дуйсембг уйге Kipin жайрасысымен, кереге басында iayai турган домбыраны керш, соган дол созды. Дулад куш келш тур. Дэуде болса тартатын адамы бар уй. Жаца, уйге Kipe бере ошад басында отырран бурац бел 6ipeyfli корген. Допабай айтатын дыздыд 03i осы емес пе екен. Домбыраны шерте тартып, кушне келпрш 6ipa3 отыр- ды да, уйдеп кемшр мен коп созге келе доймай сыртда шыдты. Элп дыз сыртта жур. Ошад басында тамад 03ip- леп жургепге удсайды. Дуйсемб1 сэл дардарып далды. Уадыт тырыз. Далай тшссем екен. Даладагыша дасыпа жетш барып сойлесе кету долайсыз. Барранда не дейдь Аддаладан осылай дарай шыгардагы жиналыс ecirie туст1. Исполком председател1 Коротков деген сойлеген: — М‘п0, j i n -торт жыл болып далды: «Совет OKiMeTi кушейдЬ дейм1з„ Ал, б!рад, оны дырдагы елдщ Ko6i тусВ н|п жатдан жод. Эйел те ц д т дейм13. Оны да тусшгеп еш- 1йм жод. Соны тусшд1ру керек. Сендер автономия алдыц- 3-608 33

дар. ЕщЦ 6i3re аттыц жалы, туйенщ цомында журген сен- дей хальщты «отырьщшыландыр»,— дейдь MiHe, сондай куйге ж еттзбекш з сендерд1 деп халыкда жетмзу мш- дет — деген. Дуйсемб1 муныц бэрш эуелде оп-оцай тусше цойган жок,-ты. Осы сездердеп оныц алдымен туйгеш эйел мэсе- fleci едо. ЭйелдердЁ, казак эйелдерш жумыск,а тарту, жо- гарылату керек деген Коротков. Оныц калай болатыны- нан Дуйсембшщ 03i де хабарсыз-тын. Сойтсе де: — Болыс болгыц келе ме, карындасым. Эйелдерд» жогарылат деп жатыр.— С е т солай, болыс болмаганмеп, ауылнай гып жогарылата салайын ба?— деген создщ ошац басына жакындап келгеп бетте аузынан калай шыгып кет- кенш байкамай к,алды. Эйел Tin-TiK денешмен орнынан турды. Ошак басыныц сэулес!мен ещ де нурлы кершдь — Баскалардан кемб1з бе?— бшмет тевдкке жеттзда деп жатыр гой... Цыз ба, эйел ме, уш ашык, цымсынатын емес. Дуйсем- бщен коз айырмай к,арап калган. JKy3i ак^уба, кецдеу жа- гадан Kepiiiin турган сагагы да ак, кагаздай аппак, «ак- тамак,». Мурны бауырсадтанып, не жогары дайырылган имек не пуштие калган T9Mnini те емес, колмен сызган- дай, кырлы, жука. Осыныц 6api — карай тускен сайын Дуйсембшщ куштарлык ыкыласын арттыра берген efli. — Онда жарайсыц. Атыц ю м ? - дед! Дуйсембк ертн- cine сейлеп. — Атым жылкыда кула ат... — Онда менщ атым да ез атыца уксас. Е н д т эцпме кешндеу, ел орнына отыра болсын, эдем! карындасым. — Болса — болсын,— дед! келшшек, керше жауап бе- pin, уйге карай беттеп. Мынауыц «сен тур, мен атайынныц 03i болмаса ип едЬ,— деп ойлады Дуйсембь Содан шай шплш болды. Yfi neci — Туткыш шал да кештете келш жетт!. Алпысты асып кеткен, 6ipaK. ещн бере коймапты.

Тутдыш шал да амандыд dinicin, жагдайды есткен сод, жолы Tycin болыстап сальщты азайттырып дайтданын айтып, дампиып, ешметп жер-квкке сигызбай мадтап e n i. KeMnipi тагы да шай дамдады. Шэуг1мд1 от басына жа- дындатып дойып, Дуйсембщен жон сурап, тапыса бас­ тады. — Е, солай де. Сонда сен 0стем1р болганыц ба, 6i3 Ацапнаи тараганда, 6opiMi3 6ip атаныц баласы екен(пз. Мына керемепч дара, KeMnip. Мына баланыц саган TinTi жадын болып шыдданыи дара, встешрдщ дайсысы бола- сыц сонда? — Тодтурасына жатамыз. — Ойбай, жалган-ай... Анада элгь..— деп барып Тут- дыш бегелш далды да, тары сойлеп KeTTi.— Элг1 банды oflTipin кететш Тодболаттьщ болыс сайланган баласына жадын екенсщдер-ау, э... Дуйсемб! де тез тусше дойды. — Кузепда айтасыз ба?— дед1 ол жантайып жатдан жершен басып KOTepin алып. — Иэ, сол бейбадты айтады да,— дед1 KeMnip жер ошадтагы кесек тезекп шымшуырмен туйгшггеп, жалын- датып, отын шырарып жатып. — Ол т п щ з ед1?— деп сонадай отырган Тутдыштыц эдем! келш баласы сез досты. — Ол тура ез1мшщ бауырым гой. Соныд Kymri б1адщ тудымга ебден батып тур. Ocipece Текейге. TinTi, «бай» деп Совет еммет1 содына Tycin журген Байжанга д е й т умытатын емес. К,айдап умытсын. Осы жолы да соныд ке- ri KeTin барады,— деп маган дайта-дайта тапсырып едь Dip тадырдайтыным, «жау оз пптерщнен» деп б1реулер сорады. Соны бше алмай дор болып жур журт,— деп Дуй- ceM6i дамыддан рай байдатты. — Онда алые кетпепещдер. Шм дейд{ сонда ел? Муны айтдан Тутдыштыц KeMnipi. Дуйсемб1ге тесше дарап далган-ды. 3* 35

— Жап аузыцдь!, не оттап отырсьщ?— деп жекш таС- тады шалы. Кемшр кимешегшщ шепмен аузын баса дойды. — Ие, сыгыр, не дейдь.. Б1рад, артынша булыгып дайта сейлеп кетть — Маган элщ жетедц эйтеу1р. Аузыма дадпад бола бер. Б1рад ана Кепжасардыц дайгысын дай жерще сигы- засыц. Цылыш сенщ тудымыц болганда туыстыгын болыс- тыд дауга сатып кеткен жод па? Кепжасардыц дунына Kapi биесш келденец тартып, мазад еткен жод па. Мазад емес пе сопысы? HeciHe дорыпасыц, дашангы дорда бе- ресщ... Кемшрдщ козшен жас молтшдеп доя бердь Мыпаны керген Дуйсемб1 ештецеш тусше алмай, дал болуга ай- налган куйде-тш. — вткендеи 6ip эцг1ме ед1. Соны есше алып отыр кемп1р,— деп Тутдыш томен дарады.— Осы «аруад доп- ды» дейтш Цылыш тудымымыз гой. Талай жыл естн де журд!м. Совет «адыцды алып берем1з» деп сан рет ревком- га шадырды. Соган, нансац, куш бугшге дешн конбей ке- лемш. Б1рад, байда дайыр болган ба. Дылыш тудымы сол жадсылыдты бшген бе, бай сол байлыгына багып отыр гой. Копжасар жайы елге тарап, кемшр eKeyini3fli дауса- тып кеткен 6ip эцпме едц шырагым. Шалдыц озш щ де жанарына жас ipKinin отыр. Томен дараган бойы Kip койлегшщ жец1мен K03iH суртть Сойти де, «енд1 эцпме б н и » дегендей: — KeMnip, негып отырсьщ, тамагыцды дамда, 6i3 сыртда шыгып келешк,— деп орнынан туруга ыцгай- ланды. Коп узамай Тукец богеп тастаган бул одиганыц аны- гы Дуйсембшщ дулагына ботеннщ аузымен келш жети. 0 з тудымы icTeren зулымдыдтыц тарихы ДуйсембЫ ерш- ci3 тацдандыргаи едь Тамад 93ip болып, Дуйсемб! тагы да тысда шыддан. 1р- гедеп шойын думанды ше кеткен. Соны керш, соцыпан

ijiecin улгере алмай к,алгап келшше кдрап Тутныш шал: — Бар, бар цонацтыц ^олына су к,уй, дэрет алгалы жур,— деп шб1жштеп налган. Келшшек жупре шыгып, нумаиды к,олына ала бердь Дуйсемб! дорет алгалы журген жок,-ты. Думандагы сумей жуынып, мойынын, пысынаган денесш салныидатты. Кой­ леicri сыпырып тастады да: — Дуй кок желкеден — деп куле кдйырылды келш- шекке, келшшек нымсынатып емес, манагы соз араларын жакыпдатып кеткен тэр!здь Айтдан тустан суды кол-жо- cip тоге нуйып, орамалып усынды. — Агатай, элы айткдн Кузен к,уда шынымен Сйздщ туысыцыз ба efli?— деп иалды 6ip туста Дуйсембшщ ка- сынан кетпей турып налган келшшек. — Ие, туыс: Аталас боламыз. — Оны oKTipreii к.аныпезерд1 корген адам бар осыида. Б1адщ уйдеп шнцз де, тштр атамиьщ oei де сол ок,ига- ныц басы-к,асында болган тэр1здь — Рас па мына созщ? KiM 03i наныпезер деп турганыц? Дуйсемб1 келшшекке тацдана парады. — Рас антам, ертец Ы щзден сурарсыз. Ол наз1р цой- да. агатай, тан; ата келедь Немесе атамнаи сурацыз, сол Kici де жетшзш айтып бередь Дуйсемб1 сол ойланып иалды. — Уйлерщ найсы?— деп сурады содан кейш. — Мыпау 6ip турран б1здщ баспанамыз,— деп келш- шек оцаша шатырга ук,сас торт напат отау ущр нуснады. — Дасьщда G ipey бар ма?— Дуйсемб! сыбыр eTTi. — Айттым гой,.. 1шщз малда деп. Унден шыниан Тутк,ышты Kepin булар эдпмеш аяд- сыз иалдырып ажырасцан едь Bipan eKeyi де iuiTeii 6ipin- 6ipi тусппскендей болып ажырасцан. Дуйсемб1 Тутк,ышпен тагы да серуендеп 6ipas журш, ауылдан onoyip нашьщтап барып, тосек салраниан кейш оралды. Коп узмай Тутныштыц малга кеткел! цамданып жатнаны байк,алды. 37

Шам сдиып, кемшр шацырадты аударып тастардай бо- лып пырылдай женелгеп. Дуйсемб1 осы уйдщ шиге жа- дын тусында жатдап дызды былай тастай 6epin, жоргалап далага шыдты. Содан бегейтш ешюм жод екенш байдап, кернпдеп дараша уйге беттедь 0ai куткендей, TinTi, eciK- тщ тиеп де салынбапты. Imi жылып журе бердь Карац- гыда б5рдецеш дулатып, 6yflflipin журе ме деп сезштенген, эйел баспалап отыр екен, алдынан шыддандай болып дар- сы алды. Осы 6ip айсыз дарацгы тунде келшшек дасында жатып Дуйсемб1 6ipa3 эцпмеге данды. Сол жолы тосек устшде Кузен агатайын ecine Tycipin аягап сез1м байдатып, коз жасын сурткенге де удсады. Сыбыр-куб1р арасында Дуй- сембшщ бар удданы Кузен дазага ушырар алдында 6ip шаруамен осы ауылга соддан. Тутдыштыц кой бандан баласы тау шпнде журш eKi-уш аттылы бандыны сырты- нан туспалдаган. Yiueyi де, 6ipiniq артынан 6ipi iiueKTeft шубап жатдан тау жолымен Дуысда дарай eTin кетшть Yuieyi де дарулы, асынган мылтыдтары бар. «Солар euTip- дЬ> д е й п т мылтыд дауысы солар откен шатдалдыц iuii- нен шыддан. Кузен мурдеы де сол арадан табылды. TinTi. дойшы ж т т элп ушеудщ Кузенд! атып кеткен сатш коргенге удсайды. Жаудыц тус-тугше дешн айтып берш отыр. Bipeyi аныд Алдаберген. Оспанныц сона жылы кете- ршген ел шине ipiTKi салды дейтш бузыд iHici Алдаш. Дуйсемб1 Кузен eniMi жайындагы бул эцпмеш Keneci KyHi Тутдыш шалдыд оз аузынан да естщь Ол осыдан коп узамай санадты аядтаган болып, Куыс~ да дайтып едь Копабайлар да оралган екен. Енд1 булар ботеп ауылдарга атташалы дамдануда-тын. ** * Гайнуллин де шаршап келш жастыдты долтыд астына ала дисайганы сол едд уйге бетен 6ipey келш Kipfli. Гай- нуллинде шаруасы бар екен. Ол жатдан жершен амалсыз басын кетердь

— Инспектор мырза, арыз айта кед!м,— дед1 келген адам асыта сойлеп.— Мен бай адам емесшн. Болтаны 6ip yiiip жылдым бар. Санадтан жалтарганым жод. Барымды алдарына тарттым. Отыз дарадан алатын 6ip жылдысын алдына салып бердш. Соны M ice тутпай, улкен баламды уйлещцретш жылы сыйга тартцан, малдыц KopKi деп «ырым» гып устап отырган дула 6ecTiHi коса ала KeTin отыр. Сонысы жол ма? Элде мундайды даулап, эуре бол- ма дейс1з бе? Соны бшш, алдыцыздан етешн деп келд!м. Гайнуллин алташцыда тусше доймай, K03i жыпыдтап eflayip отырды. Дуйсембпге дарады. Typi, «тыз дарадан алатын жылдысы iieci. Цула 6ecTici немене тэты» деген- дей. Содан барып, 6ip зацсыз ic болып далганын сезш. — Ол жадта санадта журген kim ед1?— деп сурады Дуйсембщен.— Сен езщ емес не едщ? Кеше Копабайды ж1бергет eciHe TycTi. Не де болса, соныц булд1ргеш, активтердщ 6ipi булд1рш жур. — Ой, ол элп б1здщ актив1м1з той. Активы icKe дос деген озщьз емес не едщ1з. — Мал бергеш Heci? Мал алганы neci?— Шепркез Гайнуллин не дерш бшмей отырган орнынап атып тур- ды.— Отан KiM айтып efli булай iCTe деп... Не дейдд Дуй- ceM6i, тексер тез, сурастыр, озщ былыдтырган шаруаны езщ тузе. — Ол малды не унпн алды?— деп сурады абыржып далган Дуйсемб1 келген адамиан. — Сайдалыныц малый санаи. содан зр отыз малдан oip дара алып, 6ip жадда женелтш жатыр екен. Сайда- лы — бай гой. Ол оган дыдд ететш емес. Ал, маган бат- ты. Сейтсе де ею жылдыны алдына салып 6epin ед1м. Сей­ те тура... — Ойбай, тексер тез, рас болса ана актившщ кезш дурт тез, жылдам, окел осыпда езш. Милиция досып, Ад- далага айдатайын!— деп айгай салды Гайнуллин.

Байжанныц квптен 6epi нала аралап шыгуы осы едь Базарга жацындаган бойда алдынан Эбд1рашит кездесть Сонадайдап жайдарылана цуацы кулш, жацындап келедь — Не жацалыц бар? — Не жацальщ болушы едо, жацалыцтыц 6api езщде. Сауданы дуршдетш жатырсыц. Kepin журлпз,— дед1 Бай- жан. — Дудайга ш утр. Булардьщ бай, кедей деп белш-жа- руы болмаса, багыты, жвш дурысца айпалды. Соцы немея тынар, цайда апарып согар десешш, бэршен де... Байжап сыр берген жоц. — Кайтер дейсщ. Бары кез алдында болып жатцан жоц па? — Солай гой, свйтсе де... Байжанныц бул жайында вз ninipi бар. Осы, эне 6ip кезде Аццала уездж атцару комитетами председател! Коробковца жолыццан. К,удай цайдан айдап Ke3iKTipreniH ши бшсш, цан базардыц ортасында танып, ез1н оцашалап алып шыцты. Салган жерден жылы сей- лед1. Байжан сасып цалды. Мунысын не десе екен. Элде Теней себеп не, б!реулердщ «Текейге жацын» деп сырт- тан таныстыргапы бар ма? Байжан ойланып цалды. Ci6ip- ден, тайга iniiHen, Текейден хат экелш табыс eTeTin, 03i устшен шекпен жауып. цалтасына пул салып ж1беретш чекадагы цара сур тагы да кез алдына елестей берген. BipaK, бул жумбацты rneniin улгермедь — Ci3, Байжан Сапарович болмайсыз ба?— дед1 Ко­ робков, бас салып. — Солай, сол Сапаровтыц e3i боламын. Орысша т ш жатыцтын. Бул жагымен Байжан yuan цалган Tepiafli. Коробков eiti иыгына eKi адам мшгендей денелц бужыр 6eTTi, ещ жумысшы адамга Ko6ipeK уцсайды. Галефа шал- бар, устше эскери френч к и й т. 40

Коробков езшщ юм екенш жасырган жод. — Мен уездок атдару комитетшщ председател!мш, Уком мушеымш,— дед! ол. 0H;i жылы, MempiMfli жузш керш, Байжан сасдалац- дыдда туспей жауап бердь — Нендей дызмет1щзге жарар екенб1з?— дед1 устамды унмен. — Дызмет бар... Коробков Моисей ушне дарай датарласа аяддай Tycin, эцпме бет1н б1рден 03i журген мэселенщ орайына дарай аударды. — К,алада Kepecin жод. Mine, он куннен асты. Бурын- гы лау устаган Жанбагыс дегеи бай сетм1шзд1 адтамады. Петропавлдан осы жолы 6i3re белшген он бес мьщ литр керосин орнына артыд найда тусетш болган сод Тайын- ша станциясынан агаш отын артып акелшть Цаланыд K ip e тартатып байшыкештершен дорлыд корш отырмыз. Б1зде «уездш сауда конторы» деген уйымдасты. Соны басдарушылардыд 6ipi болып келсец!з дейм1з. Тасымал icin жолга дояр едш. Ciafli осы жумыстыд дыры-сырымен эбден таныс, Моисей байда приказчик болган деп естщш. Коробков мупдай icKe 6ip гана себеппеп баруга мэж- бур болган. Цаланыц керосшнен жутап отырганы оны epiKcie ойландырган. Ол сауда жайын бшетш адам !зде- ген. Байжан атын уком активтершщ 6ipi этап, осы жу- мысда лайыдты деп усынган болатын. Байжан аз уадыт унс1з далды. Эдеш бшш келш, дол- далап тур. Тегш емес... — Жамбагысты тэртшке шадыратын ошмет жод па, олде шамаларыцыз келмед1 ме? — Баягы сотые коммунизмшщ заманы еткен. 0 з iiui- м1зден ceniMfli адам табу керек. Бурын сауда-саттыдпен айналыссацыз, с1зден басда долайлы Kici жод. Царасур комиссар Байжанныд кез алдына тагы 6ip елестеп ети. «Cia байлардыц доймасыныц юлтш ез долыцызбен 41

окелш табыс еттйдо.— Б1здщ ешмет жагына диянатыдыз жод. Оган шуба келпртпейтш басда да себеп бар» дегеи сол дарасур анада езш кедсеге шадыратын жолы. Байжан Коробковтьщ усынысын езше корсеткен сешм- ге балады да, одан бас тартуды жен кермбдь Жада icKe ол берше Kipicin кетть Петропавлмен арада керосин, отын тодтаусыз журш тур. Конторга адам ipiK- теуде де, басда Kefi6ip штерде де Коробков Байжаимен адылдасады. Ол жадыпдаса журш, Коробков ардылы 6yriHri саясат жагынан да маглумат алган. Согыстан куйзелген шаруа- шыльщ oncipen, ортальщ далаларда халыдты асырау диыпдаган. Астыд, сут, май жетпейдь Саудага epiK 6epin, элдшердщ едсесш KOTepin, тастап, усад доленернплердд орта шаруаларды icKe досу керек. «Жада экономикалыд саясат» деген осы. Байжанга соныд 6opi уадытша екеш де белгш болды. — Байжеке, тодтай тур, корерсщ элд «Нэпмандар селпре берсш, сосын олардыд арамнан ескен майын тук доймай сылып аламыз. Салыдты кобейтем1з. Билшп ке- дейлердщ долына кошере доямыз, етметтщ де даз1рп сая- саты осы. Е, бэсе, Байжанныд устанган жолы дурыс. «Нэптщ» алгашды жылыныд езшде-ад KopiHin турган байлыдтан, ipi гимарат, шамадан тыс мал-мулштерден бас тартданы жон болтан. Осыларды ойлай келе, ол 9бд1рэшпт саудагердщ де комейш байдамад болып eiifli соныд содынаи ердь Ym Есш озешнщ жагасында, дала бадшасына тиш тур. Кунде кешке дарай музыка ойнап, сол жерден оркестрдщ кум- шлдеген уш есплш турады Эбд1рэшит ушне. Улкен аулада е т тайдазан тур. Буы бурдырап дайнап жатыр. Жиырма бес, отыздардагы eni ж ш т нплтер ycTine датарлан изшген ад мэнт1лерд1 кезекпен тасын, дазанга Tycipin жатыр. Bipeyflepi дайын мэнтшерд1 буын бурдыра- тып донадтарга тасын 6epin жур. Эдетте MOHTire доса бе- 42

ршетш астыц 6ipi — цымыз. Бес биенщ сабасындай ак, бэйбнне сэры цымызды сапырып, кэрден кеселерге цуйып 6epin тур. Эбд1рэшит Байжанды оцаша белмеге алып шьщты. Та- мацты да сол жакда алдырды. Болыскей самауыр гужш- деп алдарына келдь Сацылдап цайнап тур. Шайга Глесе мэнН келдь Ет шабатын агаш астауда ту- ралгап, к,ой етшен шс1р1лген, майы шылцып тур. Бурыш, пиязы иэштеп салынган. 8бд1рэшит «фирмесше» гана ла- йык,ты куйде. Журт унататын эйил1 мэнть «1Шркш, 9бд1- рэшиттщ мэнтнй-ай!» деп, дэмш 6ip татк.ан адам узак, кунге тамсанып журедь Эцпме базар туралы болды. в т м е т саясаты не болып барады осы? НЭП Teyip тэр1здь Ацыры цайда апарады? Салык, деген де 83ipre ынсаппен туседь Байжан эциме устшде Коробковтан ecTireHiii Эбд1ра- шитке айткдн жок,, оз ойын да сезд1рмедь — Тиыштык, цой, ешмет байга да epiK берш отыр гой, «Заманьщ тулю болса, тазы болып шалып цал». Байлыц- ты тасыта бер, тасыта бер»,— деп ез ойындагыдан озге 6ip багдарга басты Байжан. Bip сэт цора жакда цараган немеет терезенщ алды- мен жылп ете шыццан сыртынан езше таныс б!реуд1 K93i шалып цалды. KiM efli бул? Неге буйтш жур? Байжанньщ ойы элде неден сескене цалды. Дойбы ойнайтын эдет екеущде де бар едй Дойбы та- сын сыргытып отырып, Байжан жацагы адамды eciHe ту- cipe алмай дал болды. Иэ, Mine, ещц гана 6ip ушыгына шыкдандай. Осыпдагы орыс офицерь Ана жылы Дутовпен fiipre цашып кеткен. Дайтып келген гой, Teri. — Эбене, осы аргы беттен келш жатдандар бар дейд1 гой. Рас па? Сонда не упнн келед1 ол иттер? Эбд1рэшит Байжан мен Моисей арасында б!рдеце ба- ры!1 туспалайтын. Байжанньщ одан мал алып цалганын да iuiii сезетш. Bipaic,, куэ жок,, керген адам жок,. Сэл ун- демей отырып барып: 43

— Моисейден хабар жоц па?— деп сурацпен жауап бердц Байжанныц сурагына. Эбд1рэшиттщ цулыгын сезе цойды Байжан. «Айтпасац да бшелпз» дед! ншнен. Bipai^, дойбымен шурылданган бо- лып, ундемей цалды. Сэл отырып барып Эбд!рэшит сей- ледь — Свз коп. Осыпда келген 6ipey айтып кетть Сонау кардон сыртынан, Дытайдан ба, Ауганнан ба, afrreyip, сол жацтан Грибановтыц, баягы жынды Сэлкенщ улкен бала- сы келш жур дейдь Байжан елец етта. Жасырмады гой. ApFbi беттен болса, ол Моисей Жаровпен де кездескен шыгар. Сол уппн ша- цыргап жоц па езш Эдб!рэшит. — Ол Дутов эскер!мен 6ipre кеткен жоц па? 03i офи­ цер. вкмет оган Kepi отуге руцсат еткеш ме? — Астыртын журед1-дагы,— дед1 8бд1рэшит уйде оца- ша отырса да, элденедеп сезжтенгендей, Байжанпыц Ку­ лагина сыбырлап жетшздь — Ол HTTi бшмейтш адам жоц, цалага цалай сияды? Дашан естщщ, цайдан естщщ? Енд1 Эбд1рэшит Байжанпыц куйш байцап, сез1К ал- гандай болып, бул жолы да ундемей-ац цояйын деп едц б1рац epiK беретш емес. — Дайдан, негып жур? — Бшсем буйырмасын. KopiHce, коздерше тусе цалса станица казактарыныц ездер1 де атып тастай салады оны. Bipan enfliri i3in жасырып улгерген шыгар ол неме. «0TipiK айтасыц, Эбд1рэшит» flerici келдо. Б1рац езш тежеп отыр. — Юм айтты олай деп, айтцан 6ipey бар ма?— дед1 сыр бермей. — Мэнтшпнщ ушне ши келмеупп еда. Солардыц oipi. — Опыр-ай, Эбеке менен де жасырганыц-ау... 8бд1рэшит шыпыпа квшкен болды. вйткеш, жацагы адамды itopin opi танып цалды ма ден цыпыцдады. — Жасырмаймын гой, Hecine жасырайын. Сенен аузы 44

берш адам с!рэда жок, шыгар бул Авдалада. Таза керек болса осында ппркеу жаныпда 6ip жешр эйел бар. Бше- сщ, байы герман майданында елген, Никон попца балдыз, цатар турдыцдар гой, ушне де талай барган шыгарсыц... «К,арашы мынаныц б1лмегенсу1н» — дед! iniiiieii Бай- жан. - Ие... — Соныц ушнде дейд1 цашцындардыц 6ipi. Сейлесе, коп нэрсет содап бшуге болады. Дуся келш мэни nicip- Tin экетш жур. Сурап efliM, айтпады. 96flipeiuiiT бул жолы да устатпады. П олет баягы 03i- пе белил! Дуся жакда аударып, Байжанньщ, ез басын да шырмай кетпек. «Дуся демекнй, барып шыгайыишы сол уйге. Астыр- тын, кеш тускен соц, эрине. Ащыны татпагалы да, ак, та- магын шскемегел! де коп болды. Барайын. 03repin кетт! ме елде. Цой, так,а жатсынып кетпеген болар, кореши». 0 зш щ ойда жоцта Эбд!рэшпт уШне кел!п цалганына ол eiifli eKinren жок,. Efloyip жацалык, естщ . Коп нэрседеп хабардар болып шьщты. Bapiiieii бурын эли жынды Сол­ кениin, баласын айтсайшы. Муныц ендшсш Дусяньщ оз аузыпан естш алайын. «Молодец, Байжан! 9бд!рэшит T8pi3fli жумыртцадан жуп цырцатыи арамзадан да сыр тартуга жарадыц»,— деп езу тартып, жымиып цойды. *** Copcen6i Kyni Байжан Минэуни жацтан келе жатып, эдей! ппркеудщ сыртына царай бурылды. Дуся да цора- сында жур екен. Кеспек жуып жатыр. Сонадайдан ию с- к!лей царады, озгере цоймапты. Улкен кеспект!ц inline суцги, ецкей!п, моншаламен imin жуып жатыр. Teri 6ip- деце туздауга оз!рлемек. Bipflen 03i суйс!нет!н ац балтыр жалт етш, K03ine туей. Ko3in жогарыга царай сузе жу- ripTTi. Сол куш. ПНркш, one 6ip замандар. TinTi, уш ак, 45

Жыл етш-п гой. Ол жадда жоламай кеткен. Заман-солай. Б ул я де бару ойында жод едь Эбд1решит ceai себеп бол- ды. Ce3iKTi жадтыц эцпмесш бше жургенпщ артыгы жод. Заман... заман солай. Грибановтыц улкен баласы дайтып келед! бул жадда деп шм ойлаган. Моисей женшен доцыр- сытып б1рдецет ерте келмед! ме екен содынан. Кездесу1 мумтн гой. Сырттай сштеп ж!беру! MyMKiii гой. Дытай мен Ауганнап эмигрант солдаттар да келш жатыр дейдь Басдага epin жазыдсыз, жадылыс кеткендер. Enin сагын- ган. Еид1 6epi дарай жылысып жатыр дейдк бшмет ондай- ларга KemipiM бередк «Адастыд» дейдь Солардыд 6ipi осы Аддала станциясына да келшть Ал, б!рад, мына залымга жол болсын. Тап осы адам бул окметке дос емес. Ол аян Байжаига. 1^,олга туссе Николай Ивановичтер муны да атып тастай салады. ¥стап берер ме едь Вершен ада бо- лып, K03in дуртып, дутылып отыратын. КудЫтщ 6epi сонда тардар ед1 бойдан. — Дуся... Дуся улкен кеспектеп басын KOTepin алды. Байжапды керш, дылымсып етепн жапдан болды. К,олып алжапды- шына cypTTi. Жадындап келш, бурынгы едетшше: — Жур уйге,— деп eciKKe дарап басын изедь Эмине apaFa eKi донып, ушппш куш Аддалага жетть Татар кешесШц бойындагы Сабыржан у тн щ алдына ке­ лш тодтап, дадпасын дадты. Алдынан Муршиданыц ше- iueci шыгып, дадпаны ашты. — О, раббым, ceni де керетш кун бар екен гой дызым. Эмипэ еткеи 6ip жарым жыл iuiiHfle далага 6ip де келг ген емес. Сондыдтан таныс адамдардьщ берш адсай сагы- нып едь Эсмэ апаймен де душадтасып KepicTi. Кезшен жас та ыршып кетть Hlenieci ecine тускен-дь — Уй irai аман ба? — Шутр.

Апайдыц кез! Эминэга ере келген, бойы цалцьщкдл болганымен, жасы он терт, он бестер шамасындагы кыз балага тусть Эминэ тусше цойды. — Бул менщ сщл1м. Осында одуга Tycipreni экелд1м. Аты — Мархаба. — Мархаба... Есенсщ бе, царагым? Аула inii баягыша тап-туйнак.тай. Сабыржап агайдыц 03i mapyai^op. Bip к,ылтанак,ты колденец жатк,ызбайды. 9смэ шешей де байына тартдан, укд>гаты-ак. Олар yitnepi- не тускен большепиктерден тек Дасещц белш алып, таза- лык, жарынан тек соиы рана мак,тайтынын Эминэ бйюдк — Бек таза ж т т , — деп цоятын Эсмэ апай. — Журщдер уйге,— деп ашьщ eciKKe царай бастады. Сабыржан уйде екен, бурынгы ездерше жак,ын Бэйкоп байдыц к,ызын Kopin, муцайгандай сэл турып к,алды да: — Аман сау келдщ бе? Цазак, арасында, ел шпнде журш езщ таза цыр дазары болып кеткепсщ бе, 1^алай, бойыцпан к,азы мен к,артаньщ, цымыздын; nci аидып тур,— деп жадырай сойледй «Мунысы да рас. Шынымен тутш мен\\ дымыз сасып кеткен шырармын-ау осы» — деп ойлайды Эминэ. Ол эке- шеше жайынан ештеце сураран жод. Уй nenepi де ун к,ат- пады. Мундай хабар болса алдымен Байжандш! бшуге TnicTi. Б1рад, дырдары коп эцг!меден, Текеймен соцры кез- десудеп кешн тура Байжап ушне барып тусуге бата ал- май, осы «досыньщ» ушн далаган-ды. Коп узамай Муршида келдь Баярыдай емес. Сымбат- тана тускен. Mineei де езгерген сиядты. Эмипэмен душад- тасып амандасданымен, ещнде салдындыд бар. YHci3 жур- гетмен, Эсмэ шешей адыры тезе алмады. — Экец Байкоп абзидан 6ip хабар болмай кетт1, э,— дед! кез1не жас алып,— Хат та жазбайды. Алыста рой Teri, эйтпесе амандыгын б1лд1рер едь Долынан келмей жа- тыр гой — деп Kypcinin орамалын кезше апарды. Шэй устшде, стол басыида отырран Сабыржан агай ойелше осы 6ip дылыпл ymin жадтырмай дарагапын Эми- 47

нэ байдады. Сонда да ун шыгармай, бар сырын imiHe бук- кен едь Эминэ, Мархабаны эдеш cepiK ету yniin eaiiieH 6ipre ала кеткен-дь Жецгесш неше кун уиттед1 десещш. Бер- меген уэдеа жод. «Адам дыламын», «Цасымнан тастамай- мын», «Одытамын» деп уэде erri. Арада eKi-уш кун салып Эминэ укомныц эйелдер бел!- MiHe дызмет сурап келдь Цалада жаца оду орындары ашылып жатыр. Ал сауатты дазад, татар эйелдер! жод. Мундагылар душад жая дарсы алды. — Ci3fli 6i3 осындагы коммунага ж1берем!з, баланы да сол коммунага орпаластыр,— деп кедес берд! салган жер­ дей укомдагылар.— Сол жерде тэрбиенп болып жумыс ic- тещз,— деп етшдь Эминэ коммунадагы жумысда б!ржола турадтауды уй- гарды, Мархабаны да жатадханага орналастыратын бол- ды. Мэршида уйде болатын. Буран о да дуангапдай. Сыр айтдансып, душагына Kipe сойлед!. — Досым, сен ренж!меш!. Мен Текейд! жек керем. Что- то сен туралы бip сез айтпайды. Йемене, ренжшкеннен саусыддар ма 03i? — Не айтпадсыц, Муршида? — «Текей, Текей» деунп едщ гой, далай, между Вамп кошка перебежала, что ли. Текей туралы 03i де сурамад болып жургеп Эминэ. Мына эщчмеден кей!н езгере кетт!. — Цойшы, досым, Текеймен арамызда ештеце болган емес. 9pi-6epifleH соц мен оны суймеймш де,— дед!. Эминэ бул сезд! айтданымен, оган мэне бере доймап едь Муршида соны ecTyi муц екен, ец! бал-бул жайнап сала бердь «Досымен» енд! код!лс!з api сирек сойлесетш болды. TinTi, Эминэн!ц 03i де жумысынан кеш дайтады, сойлесуден де дашдадтайды. Кен узамай коммуна ушнен 6ip белме босады да, Эми­ нэ 6ip жола сол коммуна у тн е Kemin кетт!. 48

*** Аддаланьщ ортальщ тусында тр ш ш тен салыпган 6ip датарлы улкеп уй тур. Te6eci дацылтырмен жабылгап, те- резе, eciKTepi оюлап, эдемшеп жасалган. Бул уйде бурын жер басдармасы туратып. Кунде тацертецплште, осы уйдщ дарсы алдындагы улкен алацда дысда труси, мэйке киген жасесшр1м бала- лар деие шыныдтырып, жаттыгып жатады. Ko6i дара до- малад дааад балалары. Кейде олар Есш озешшц сыртына шырып, жазда сол жадтагы Бидайбике деген жерде Куб- рин байдыц жайлау уйлершде туратын. Азамат соеысы жылдарында, оба, сузек кезшде халыд датты куйзелшке ушырады, ол1м-жшм коп болды. Жет1- мек балалар кебейдь Совет ошмеп жер-жерден балалар- ды жинап, тэрбиелейтщ арнайы орындар уйымдастырып жатты. 1ш т Ресейдегпне осындай балалар уш Аддаладан да дурылган болатын. Ресми аты — «Казад коммунасы» едь Эуелде бул уйде жиырма шадты жейм бала бар едд даз1р жалпы саны eKi жузге жадындаган. Кшм, тамад — дазынадан, асханасы, жатадханасы 6epi де пшнде... Эминэнщ жумыс орпы осы. Тесек-орны да осы уйде. Тште уйды-кулшден де далды. Тан жауы, тан Kypeci. Тоте оду... Балаларга сауат аштыру. Мунда «ерте», «кеш» деген атымен жод. Тэрбиелену- пилер жумысты кезекпен ютейдь Коммуна балаларын тап куресшщ алуап дырына уйрету, догамдыд жумыстарга датыстыру женшде арнаулы нусдау бар. Мархаба да балалар арасынан оз орнын оцай тапты. Балалар дала сыртындагы бау-бадшада жумыс штейдь EricTiri де бар. Эминэ 6ip топ балаларды бастап сонда кет- кен. Mine, он торт гектар eric арамшоптеп арылтылды. Калага дайтатын кyiii «Коммуна» директоры балаларды жшшн алып, эцпме отшздь Опда алдымен отряд басшы- лары хабарлама жасады. 4-668 49